TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE DZIECI W WIEKU
Transkrypt
TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE DZIECI W WIEKU
TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM ORAZ SPOSOBY ICH PRZEZWYCIĘŻANIA Opracowanie: Ewa Dyduch – nauczyciel wychowania przedszkolnego Plan: Wstęp 1. Pojęcie i rodzaje trudności wychowawczych. 2. Przyczyny powstawania trudności wychowawczych. 3. Sposoby przezwyciężania trudności wychowawczych. Podsumowanie Wnioski Bibliografia 1 WSTĘP Psychologia to dział nauki, który potrafił mnie szczególnie zainteresować. Tłumaczy ona wiele zjawisk zachodzących w samym człowieku, w jego psychice. Aby poznać psychikę człowieka należy zainteresować się jednostką badaną, sprawdzić z jakiego środowiska się wywodzi, jaki jest jej ogólny rozwój. W swoim opracowaniu poruszam problem nieprawidłowości w zachowaniu dzieci w wieku przedszkolnym, nazywany przez psychologów trudnościami wychowawczymi. Każdy z rodziców stara się, aby jego dziecko było grzeczne, miłe, potrafiło im okazać swoją miłość. Aby to osiągnąć rodzice próbują różnych metod, a jeśli one nie odnoszą oczekiwanych efektów gniewają się, krzyczą, straszą karami lub też je stosują. Ale czasem i to nie pomaga. Rezultaty takich zabiegów wychowawczych są mierne, a czasami całkowicie złe. Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego stosowane przez rodziców działania wychowawcze zawodzą? Dlaczego jest wiele dzieci, których zachowanie różni się od innych? Co robić, aby dziecko było inteligentne, dobre, grzeczne, rozsądne i pogodne ..., żeby było dzieckiem wspaniałym? Dużą rolę w ukształtowaniu dziecka odgrywają nauczyciele, którzy powinni pomóc dzieciom korygować ich błędy wychowawcze oraz pomóc w przystosowaniu się do grupy. Od tego, czy to zrobimy i jak to zrobimy będzie zależało w dużej mierze przyszłe życie dziecka. 2 1. Pojęcie i rodzaje trudności wychowawczych Zakres pojęcia trudności wychowawcze jest ujmowany rozmaicie w zależności od tego, czy rozumiemy przez nie tylko sposoby zachowania dzieci, które uniemożliwiają osiągnięcie zamierzonych celów wychowania, czy też obejmujemy tym pojęciem głębokie formy nieprzystosowania. Wśród badaczy trudności wychowawczych istnieją różnice w ujmowaniu problemu. Są one związane z różnorakim rozumieniem terminu „trudności wychowawcze”. Niektórzy mówią o trudnościach wychowawczych, a inni w tym samym znaczeniu używają terminów „niedostosowanie społeczne” lub „zaburzenia zachowania”. O dziecku, które nie zachowuje się tak, jak sobie życzą tego dorośli mówi się zwykle, że jest trudne lub delikatniej, że sprawia trudności wychowawcze. Na ogół autorzy książek o dzieciach trudnych unikają podawania ścisłych definicji tego terminu, poprzestając na szerokich opisach postępowania tych dzieci w różnych sytuacjach życiowych. Zarówno termin dziecko trudne, jak i trudności wychowawcze bywają w życiu rozumiane rozmaicie, zależnie od tego, kto i kiedy ich używa. A. S. Neill, długoletni pedagog – praktyk we wstępie do swojej książki „Nowa Summerhill” pisze, że „trudne dziecko – to dziecko nieszczęśliwe, walczące z samym sobą, a w konsekwencji z całym światem”.1 E. B. Hurlock, amerykański psycholog twierdzi, że „wiele form tzw. trudnego zachowania się jest normalnym zachowaniem się jednostki, typowym dla danego wieku, w którym się przejawia”.2 Dziecko często zaliczane jest do trudnych, choć zachowuje się źle tylko w zorganizowanej grupie rówieśników, a w innych środowiskach nic mu zarzucić nie można. Bywa też przeciwnie – uważa się je za trudne, 1 2 A. S. Neill, Nowa Summerhill, WSiP, Poznań 1994 E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1961 3 bo sieje strach wśród kolegów z podwórka, choć w przedszkolu uchodzi za wzór.3 Według W. Okonia dziecko trudne – to dziecko, które ma trudności z przystosowaniem się do wymagań rodziców, nauczycieli, opiekunów. Etiologia tych trudności sięga zazwyczaj do wczesnych lat dzieciństwa. W dalszym życiu dziecka mogą one zaniknąć, słabnąć lub się nasilać – zależy to od sytuacji życiowej i wychowawczej w jakiej znajduje się dziecko. K. Dąbrowski twierdzi, że dziećmi trudnymi wychowawczo są te, których „trudności tkwią wyłącznie w środowisku wychowawczym”.4 Natomiast A. Lewicki5 uważa, że trudności wychowawcze to sposoby postępowania dzieci, które są niezgodne z kierunkiem wychowania i dlatego utrudniają pracę wychowawczą. Autor uprzedza, że nie zalicza do trudności wychowawczych drobnych i sporadycznie występujących wykroczeń, tylko takie, które występują często i nie poddają się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Ten sam autor uważa, że zachowanie się człowieka, którego uważamy za społecznie przystosowanego, powinno spełniać dwie podstawowe funkcje: - zaspokajać potrzeby osobiste, - spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane środowisko. O zaburzeniach w zachowaniu mówi się wtedy, gdy nie spełnia ono obydwu lub choćby tylko jednej z powyżej wymienionych funkcji. Jednak zakres ten jest bardzo szeroki, ponieważ obejmuje zarówno zjawiska psychopatologiczne (nerwice, socjopatie, a nawet niedorozwoje) jak i formy zachowań, których nie zalicza się do żadnej kategorii psychopatologicznej np. 3 J. Dobrowolska, Czy naprawdę trudne dziecka, PZWS, Warszawa 1975 K. Dąbrowski, Społeczno – wychowawcza psychiatria dziecięca, PZWS, Warszawa 1989 5 A. Lewicki, Jak powstają trudności wychowawcze, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987 4 4 agresja związana z silną frustracją u ludzi zdrowych psychicznie i fizycznie. Wśród dzieci z trudnościami A. Lewicki6 wyróżnia dwa zasadnicze typy: - dzieci agresywne, złośliwe, manifestujące swą postawę na zewnątrz i często popadające w konflikty z otoczeniem; - dzieci lękliwe, nieśmiałe, unikające kontaktów z otoczeniem, nie przejawiające zainteresowań; popadają one rzadziej w konflikty z otoczeniem, gdyż jak podaje autor, reagują na zagrożenie powstrzymywaniem się od działania. Można podzielić trudności wychowawcze ze względu na stopień złożoności ich objawów. Dzielimy je na: - jedno – objawowe – gdy występuje jedna manifestacja zaburzeń (np. kłamstwo); - wielo – objawowe – gdy u dziecka stwierdza się kilka różnych objawów. Z. Krzysztoszek twierdzi, że „jeżeli zamierzone rezultaty dydaktyczne i wychowawcze nie są osiągane, jeśli w różnych okresach życia dziecka zaczynają pojawiać się rozbieżności między tym czego się od niego zgodnie z założeniami oczekuje, a rzeczywistymi, prezentowanymi w różnych sytuacjach postawami, jeśli wychowanek nie tylko nie postępuje tak, jak powinien w myśl uznanych społecznie norm, ale przeciwnie, na każdym kroku usiłuje normy te zlekceważyć i naruszać, mówimy wówczas o trudnościach wychowawczych”.7 Z. Szymańska upatruje sedno problemu dziecka trudnego w niedocenianiu organicznej niewydolności danego dziecka w zakresie wymagań stawianych wobec niego przez otoczenie.8 J. Konopnicki pojęcia trudne dziecko i trudności wychowawcze poddaje krytyce uważając, że są one zbyt subiektywne. Twierdzi on, że posługujemy się nimi wówczas, gdy chcemy podkreślić, że wysiłki wychowawcze do danego 6 A. Lewicki, Jak powstają ... Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki dla nauczycieli przedszkola, PZWS, Warszawa 1975 8 Z. Szymańska, Dziecko nieznośne czy chore, PZWL, Warszawa 1980 7 5 dziecka nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Ponadto określenie trudności zawiera próbę zrzucenia odpowiedzialności za nieskuteczność oddziaływań wychowawczych. Dlatego też Konopnicki proponuje posługiwanie się terminem „zaburzenia w zachowaniu” rozumiejąc przez nie odchylenia od zasad moralnych, obyczajów i zwyczajów przyjętych w danym środowisku i uważanych za normę.9 J. Konopnicki wyróżnia cztery rodzaje trudności wychowawczych biorąc pod uwagę czynniki doprowadzające do ich powstawania: 1. Intelektualne. 2. Emocjonalne. 3. Społeczne. 4. Szkolne.10 Ponadto Konopnicki wyróżnia trzy fazy zaburzeń w zachowaniu. W pierwszej fazie dziecko reaguje bezpośrednio na warunki środowiska lub ich zmianę. Na przykład dziecko staje się nieposłuszne i buntuje się przeciw postępowaniu ojca, gdy ten traktuje je zbyt surowo. Reakcje te są zazwyczaj spontaniczne i impulsywne, chociaż dziecko na tyle zdaje sobie sprawę, że można je przekonać za pomocą perswazji o niesłuszności i konieczności zmiany jego postępowania. W drugiej fazie dziecko reaguje na warunki zewnętrzne w sposób bardzo skomplikowany, dlatego też jego zachowanie może być dla otoczenia niezrozumiałe i nieuzasadnione. Na przykład dziecko niepopularne w grupie skierowuje swą agresję na młodszych i słabszych kolegów, mimo, że to nie oni mu dokuczali. Jeżeli w rodzinie dziecka pojawi się konfliktowa sytuacja, to u dziecka mogą pojawić się tiki czy dręczące sny. 9 J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu się dzieci a środowisko, PWN, Warszawa 1984 J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWL, Warszawa 1988 10 6 W trzeciej fazie zaburzenie jest zwykle tak zaawansowane, że następuje izolacja jednostki od normalnej grupy społecznej np. przedszkolnej, a reakcje dziecka stają się zupełnie nieadekwatne do bodźców. Koncepcja faz lub stadiów zaburzeń w zachowaniu dzieci zaproponowana przez Konopnickiego pozwala lepiej zrozumieć dynamikę tych zaburzeń i związanych z nimi trudności wychowawczych. Ważne jest dla rodziców, a zarazem dla wychowawcy, aby uchwycić zaburzenie dostatecznie wcześnie, a nie dopiero wówczas, gdy jest ono silnie utrwalone i powoduje głębszą deformację osobowości dziecka.11 M. Grzegorzewska uważa, że trudności wychowawcze to trudności w dostosowaniu się do powszechnie uznanych i przyjętych norm społecznych, do uznanych wymogów określanych zwyczajami, obyczajami, zasadami postępowania i przepisami prawnymi. Dziecko trudne to takie, które ma wewnętrzne trudności w dostosowaniu się do wymogów środowiska społecznego i którego formy postępowania i zachowania się nie są zgodne z panującą opinią społeczną.12 N. Han – Ilgiewiczowa stwierdza, że zjawisko trudności wychowawczych „leży w płaszczyźnie oceny ...”13 H. Spionek mówi o następujących rodzajach trudności wychowawczych: 1. Różnice w zakresie tempa oraz rytmu rozwoju. 2. Różnice związane z właściwościami dynamiki procesów nerwowych. 3. Niedorozwój umysłowy. 4. Ociężałość umysłowa. 5. Tzw. parcjalne opóźnienia i zakłócenia rozwoju. 6. Zaburzenia emocjonalno – uczuciowe. 11 J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu ... O. Lipkowski, Wokół trudności wychowawczych i niedostosowania społecznego, „Nowa Szkoła”, WSiP, Warszawa 1989, nr 6 13 N. Han – Ilgiewiczowa, Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne, PZWS, Warszawa 1982 12 7 7. Deformacje osobowości w wyniku wadliwych oddziaływań społecznych.14 S. Szuman twierdzi, że „trudności wychowawcze” to niepożądane formy zachowania się dzieci. Wszystkie wykroczenia dziecięce w zakresie współżycia z dorosłymi i innymi dziećmi, określa jako „niegrzeczność”.15 Niegrzeczność dzieci S. Szuman16 dzieli według ich stopnia i charakteru oraz według ich przyczyn i motywów na następujące rodzaje: 1. Niegrzecznymi nazywa się często dzieci, które przeszkadzają rodzicom. Autor uważa, że dorośli powinni ograniczać swą wygodę i rezygnować częściowo ze swego spokoju na korzyść dziecka. Współżycie pomiędzy rodzicami a dziećmi powinno się tak układać, by dorośli mogli pracować i odpoczywać przy dzieciach. Dziecko powinno to z czasem zrozumieć i nie wymagać, by dorośli wyłącznie się nim zajmowali. 2. Za niegrzeczne uważa się dzieci, które przekraczają zakazy lub nakazy dorosłych i gdy w ogóle nie trzymają się reguł i porządku, normowanego dla nich trybu życia. Nie należy jednak stosować nadmiaru zakazów. Przepisy i normy codziennego trybu życia powinny być tylko ramowe i pozostawiać dzieciom dostateczna swobodę, by mogły się one zająć i zabawić tym, czym zechcą, by każdy taki fakt nie był już przekroczeniem ustalonych granic, czyli niegrzecznością. 3. Niegrzecznymi nazywa się też dzieci ulegające impulsywnym instynktom, nad którymi jeszcze nie umieją panować. Dzieci z natury są ruchliwe, krzykliwe, zawsze gotowe do zaczepiania się nawzajem, ciekawe wszystkiego co można zobaczyć i dotknąć. Naturalnej impulsywności dzieci nie powinno się tłumić zbyt ostro. O dzieciach mówi się, że są niegrzeczne naprawdę, dopiero wtedy, kiedy u nich nie powinna już występować impulsywność w tak dużym stopniu, a mimo to nie 14 H. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, PZWS, Warszawa 1970 S. Szuman, Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Wiedza – Zawód – Kultura, Warszawa 1970 16 S. Szuman, Psychologia wychowawcza ... 15 8 potrafią się opanować. Każde jednak dziecko stosunkowo łatwo płacze lub gniewa się, a zadaniem wychowania jest właśnie doprowadzenie go do pewnej równowagi uczuciowej. Od dziecka wymagamy też pewnej cierpliwości, wytrzymałości, a niegrzecznymi nazywamy dzieci niecierpliwe, grymaśne, nieodporne, zbyt lękliwe, marudne i łatwo zniechęcające się. Do niegrzeczności małych dzieci zalicza autor z kolei: 1. Pewien brak zdyscyplinowania. Dyscyplina polega na tresurze. Wymaga się od dzieci pewnej uporządkowanej i automatycznej karności, nie należy jednak za bardzo musztrować. 2. Inną grupę niegrzeczności stanowią sytuacje, w których dziecko za dobrze i za sprytnie sobie radzi. Do tej kategorii niegrzeczności zaliczamy także dzieci inteligentne, sprytne, odważne, których dorośli nie potrafią wychować, ponieważ postępują z nimi w sposób zbyt prymitywny. Takie dzieci nie są właściwie niegrzeczne. Ich zachowania obronne są reakcją na błędy wychowawcze dorosłych. 3. Za niegrzeczne uważa się również dzieci, które sprytem, śmiałością i wrodzoną zaradnością walczą. Wyprowadzają swych wychowawców „w pole” i osiągają korzyści niedozwolone m. in. kosztem innych dzieci. Niegrzeczne i trudne do wychowania są dzieci wykrętne, które zawsze jakoś wykręcają się z nałożonych na nie obowiązków. Dzieci zbyt śmiałe stają się często bezczelne i lekceważące innych. Specjalnym rodzajem sprytnej taktyki jest kłamstwo. Dziecko mało sprytne nie kłamie lub robi to mało umiejętnie. Kłamstwa uczą się najłatwiej „mali spryciarze”. Autor uważa, że kłamstwo jest poważna niegrzecznością, bo paczy charakter i podkopuje zaufanie. Dzieci silniejsze fizycznie od innych i zaczepnie śmiałe, stają się brutalnymi, potrafią tyranizować swoje otoczenie. Dzieci słabsze fizycznie i moralnie idą natomiast ze skargą do dorosłych, uczą się nawykowego skarżenia. 9 Dzieci mocne „w języku” walczą przezwiskami i dysponują już we wczesnych latach „soczystym i bogatym językiem”. Inne szydzą, wyśmiewają się, poniżają przeciwnika i dokuczają w różnoraki sposób. 4. Jako ostatnią grupę niegrzeczności wymienia autor sytuację, w której uczucia dziecka do dorosłych, do społeczeństwa są wrogie i złe. Ten rodzaj niegrzeczności uważa się za niegrzeczność złośliwą i zalicza do niej: bezlitosną zaczepność, kłamstwo powodowane zawiścią i chęcią zaszkodzenia innym, wrogość wobec wychowawców, świadomie zadawany ból zwierzętom, męczenie je bez odrobiny skruchy. Podsumowując powiemy, że trudności wychowawcze to zaburzenia spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji zadań życiowych danej jednostki. 2. Przyczyny powstawania trudności wychowawczych. Każdy pedagog obserwujący niewłaściwe zachowanie dzieci musi sobie zadać pytanie, dlaczego te dzieci są takie, jakie są przyczyny takiego, a nie innego ich zachowania? Wspomniałam już na wstępie, że trudności wychowawcze nie zawsze wynikają z winy samego dziecka, istnieje bowiem wiele przyczyn, które powodują zmiany w jego zachowaniu już nawet w pierwszych miesiącach życia. Wszystkie przyczyny trudności wychowawczych można sprowadzić do dwóch zasadniczych grup: 1. czynniki psychofizjologiczne i anatomiczne 2. czynniki społeczno – wychowawcze. 10 Obie te grupy czynników są ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie się warunkują. Należy zaznaczyć, że czynniki psychofizjologiczne i anatomiczne nie dostrzeżone w porę sprawiają, że pozornie prawidłowe oddziaływania społeczno – wychowawcze pogłębiają niepożądane stany organiczne. Jednym z czynników psychofizjologicznych powodujących powstawanie trudności wychowawczych jest nierównomierność w rozwoju dziecka. Według Z. Krzysztoszek17 są to odchylenia w pewnych zakresach od charakterystycznych dla większości dzieci w poszczególnych grupach wieku stanu rozwoju. Ów rozwój typowy dla większości dzieci, stany powtarzające się, dające się statystycznie ustalić nazywamy rozwojem normalnym lub typowym. Mówimy także o rozwoju harmonijnym. U niektórych jednak dzieci możemy zaobserwować w poszczególnych okresach rozwojowych przyspieszenia lub opóźnienia. Mogą one dotyczyć: 1. rozwoju fizycznego i ruchowego 2. rozwoju słowno – pojęciowego 3. rozwoju emocjonalnego. W każdym z tych zakresów mogą występować odchylenia od normy. Dziecko, które szybko nauczyło się mówić i myśleć za pomocą pojęć, może być jednocześnie niesprawne fizycznie i ruchowo. Natomiast inne dzieci mogą wykazywać wcześniejszą niż normalna sprawność fizyczną oraz ruchową, ale ich rozwój słowno – pojęciowy opóźnia się. Również w rozwoju emocjonalnym mogą pojawić się opóźnienia bądź przyśpieszenia. Pierwsze charakteryzuje się wyraźnym brakiem wrażliwości uczuciowej, drugie - wzmożoną wrażliwością uczuciową, kiedy powinna ona stanowić normalną reakcję. Różnice te nie są związane tylko z oddziaływaniami środowiska, w którym dziecko wzrasta, ale również z właściwościami układu nerwowego, głównie z dynamiką procesów nerwowych. 17 Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki... 11 U każdego człowieka mamy do czynienia z dwoma podstawowymi procesami nerwowymi: pobudzaniem i hamowaniem. Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych wynikają z braku równowagi pomiędzy tymi dwoma procesami, czyli pobudzaniem i hamowaniem. H. Spionek twierdzi, że „za optymalny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka uważa się taki układ nerwowy, który charakteryzuje się stosunkowo dużą siłą pobudzania, zabezpieczającą zdolności komórki nerwowej do pracy, siłą procesu hamowania równoważącą siłę pobudzania oraz średnim stopniem ruchliwości obu tych procesów”18. Do najczęściej spotykanych i uogólnianych zaburzeń procesów nerwowych należy nadpobudliwość psychoruchowa oraz zahamowanie. Dzieci zahamowane to dzieci nadmiernie spokojne, nieśmiałe, lękliwe, unikające silniejszych bodźców, wykazujące brak samodzielności i zaradności. Zahamowanie wyraża się także ogólnym spowolnieniem, obniżoną aktywnością, a w sytuacjach zahamowania lękowego silnym osłabieniem napięcia mięśni wyrażającym się martwą mimiką, trudnościami w zapamiętaniu i kojarzeniu oraz uczuciem pustki w głowie. Zahamowanie może także wyrażać się nadmiernym napięciem i niepokojem psychoruchowym. Najczęściej zahamowanie jest rezultatem wadliwego wychowania, a zwłaszcza postaw rodzicielskich.19 A. Tutka20 za H. Nartowską przedstawia nadpobudliwość psychoruchową w sferach: - ruchowej - uczuciowej - poznawczej. 18 H. Spionek, Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa, Książka i Wiedza, Warszawa 1982 M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża, Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, WSiP, Warszawa 1979 20 A. Tutka, Jak zrozumieć dziecko nadpobudliwe psychoruchowo, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 11 19 12 Zaburzenia w sferze ruchowej u dzieci nadpobudliwych są najbardziej zauważalne. Ich potrzeba aktywności ujawnia się niemal w każdym miejscu. Zachowaniom typu ekspansywnego może towarzyszyć tak zwany niepokój ruchowy. Polega on na tym, że dziecko, nawet wtedy, gdy siedzi w jednym miejscu, wykonuje stałe ruchy dookoła własnego ciała: kręci się i wierci zmieniając pozycje, macha nogami, obgryza paznokcie, postukuje kredką itp. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo nie mogą zapanować nad swoja ekspresją, potrzebują stałego rozładowania ruchowego. Zaburzenia w sferze emocjonalnej dziecka nadpobudliwego wyrażają się przede wszystkim w silnych reakcjach emocjonalnych, wzmożonej ekspresji uczuć oraz zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na wszystkie bodźce dochodzące z otoczenia. O dzieciach nadpobudliwych mówi się, że cechuje je zmienność nastrojów – łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu, są gwałtowne, a ich reakcje nieproporcjonalne do bodźców. Nieprawidłowe reakcje otoczenia na objawy nadpobudliwości u dzieci, silne sankcje karne za opisywane zachowania zmuszają dzieci do pozostawania w bezruchu, a piętnowanie ich zachowań prowadzi jedynie do nasilenia zaburzonych zachowań. Zaburzenia w sferze poznawczej wyrażają się trudnościami w skupieniu uwagi, wzmożonym odruchu orientacyjnym oraz pochopnością i pobieżnością myślenia, dziecko ma problemy z koncentracją uwagi, z percepcją słuchową, wzrokową, z poprawnym udzielaniem odpowiedzi, często wyłącza się, na bodźce reaguje nie adekwatnie do ich znaczenia. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą występować objawy typowe dla wymienionych powyżej sfer nadpobudliwości, bądź też może przeważać jedna grupa objawów, a pozostałe mogą być mniej nasilone. Rodzaj objawów przeważających przy nadpobudliwości uwarunkowany jest w pewnym stopniu okresem rozwojowym dziecka i jego sytuacją życiową. Warto również zaznaczyć, że objawy, jakie występują u dzieci nadpobudliwych 13 psychoruchowo nie są przejawem ich złej woli czy odmowy bycia posłusznym. Zachowania te utrudniają życie nie tylko rodzicom czy nauczycielom, ale przede wszystkim samym dzieciom. Dzieci te, silniej niż inne przeżywają bodźce płynące z zewnątrz, one też mają kłopoty z koncentracją uwagi i ponoszą związane z tym negatywne konsekwencje. Wśród dzieci nadpobudliwych wyróżnia się grupę tzw. niestałych psychoruchowo, o słabym typie układu nerwowego. Nadmierne pobudzenie wywołuje u nich szybkie wyczerpanie komórek nerwowych, co powoduje hamowanie obronne, aby po chwili znów wrócić do stanu pobudzenia. W funkcjonowaniu tych dzieci występuje charakterystyczna zmienność: od bardzo nasilonej aktywności i wydolności – do bardzo słabej. Innymi z przyczyn trudności wychowawczych u dzieci mogą być choroby okresowe oraz ogólny zły stan zdrowia dziecka. A. Popielarska i M. Mazurowa21 przedstawiają to następująco: „układ nerwowy stanowi część organizmu i jest ściśle związany w niepodzielną całość. Wszelkie zaburzenia pracy układu nerwowego spowodowane między innymi organicznym uszkodzeniem mózgu, wpływają ujemnie nie tylko na rozwój psychoruchowy, ale i upośledzają stan fizyczny dziecka. A z kolei różne choroby ogólne i chorobowe zakłócenia pracy poszczególnych narządów wewnętrznych odbijają się niekorzystnie na układzie nerwowym dziecka”. Rozwijający się i delikatny układ nerwowy dziecka jest bardzo wrażliwy nie tylko na czynniki uszkadzające bezpośrednio komórki nerwowe mózgu, ale także na toksyczne działanie różnych chorób. Często po przebytej chorobie dziecko zmienia się w wyraźny sposób. Objawy te trwają kilka dni, a w miarę zdrowienia ustępują i na ogół zanikają całkowicie. Niekiedy dzieje się jednak inaczej. Zmiany w zachowaniu pojawiają się nie bezpośrednio po chorobie, 21 A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, PZWL, Warszawa 1983 14 a dopiero po pewnym czasie. Zazwyczaj w tych przypadkach dziecko zmienia się stopniowo i często początkowo niezauważalnie dla otoczenia. Zdarza się również, że zachowanie dziecka zmienia się nie bezpośrednio po chorobie lub w jakiś czas po niej, ale zanim jeszcze wystąpią pierwsze widoczne objawy. Niektóre z chorób np. cukrzyca mają skryty początek, to jest przez długi czas nie dają takich objawów, które by zaniepokoiły rodziców. Czasami trudności wychowawcze pojawiają się w przebiegu skrycie toczącej się choroby jednego z narządów wewnętrznych np. zmian zapalnych nerek. W wielu przypadkach dziecko nie uświadamia sobie przyczyny swego złego samopoczucia i nie może zlokalizować bólu. Natomiast reaguje stałym rozdrażnieniem, jest przygnębione, spowolniałe, ma trudności w koncentrowaniu się, szybko wyczerpuje się przy dłuższym wysiłku umysłowym. Spośród przyczyn powstawania trudności wychowawczych natury psychofizjologicznej i anatomicznej wymienia się czynniki uszkadzające centralny układ nerwowy w okresie płodowym lub okołoporodowym. Są to: - alkohol, narkotyki, leki - choroby zakaźne - konflikt serologiczny rodziców - niewłaściwe odżywianie przyszłej matki - urazy mechaniczne, niedotlenienie w czasie ciąży lub porodu - zapalenie opon mózgowych, wstrząs mózgu, urazy czaszki w okresie dziecięcym. Do najpoważniejszych przyczyn trudności wychowawczych należy niedorozwój umysłowy, zwany także oligofrenią. Powstaje on wskutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenie to może być wrodzone lub nabyte w życiu płodowym oraz we wczesnym dzieciństwie. Może być również uwarunkowane dziedzicznie lub środowiskowo. Wyodrębnia się trzy stopnie niedorozwoju umysłowego: 15 1. idiotyzm (głęboki stopień upośledzenia) 2. imbecylizm (umiarkowany stopień upośledzenia) 3. debilizm (lekki stopień upośledzenia).22 W grupie czynników społeczno – wychowawczych, które powodują trudności wychowawcze wyróżnia się: - brak opieki nad dzieckiem, z czym wiąże się niezaspokojenie jego potrzeb biologicznych, potrzeby miłości i potrzeby bezpieczeństwa - struktura rodziny (pełna, rozbita, wielopokoleniowa, jednopokoleniowa, wielodzietna, jedno - dzietna) - atmosfera w rodzinie - złe warunki materialne i mieszkaniowe (brak pracy, małe mieszkanie) - wadliwe metody wychowawcze. Podstawową rolę w rozwoju dziecka pełni rodzina, w której występują najsilniejsze powiązania emocjonalne. Zaspokaja ona wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka. Na skutek rozdźwięków w rodzinie w psychice dziecka powstają bolesne ślady. Niezgodne pożycie rodziców, przejawiające się w częstych konfliktach, wprowadzających w życie rodziny atmosferę niepokoju, napięcia, stałego zagrożenia przyczynia się do zachwiania równowagi emocjonalnej zarówno rodziców, jak i dzieci. Dzieci z tych rodzin tracą poczucie stabilizacji. Zauważalny jest duży wpływ rozkładu współżycia małżeńskiego na kształtowanie się nerwicowych reakcji u dzieci. Atmosfera w domu, w którym mieszka rodzina rozbita, wywołuje w dziecku stany lękowe, niekorzystnie wpływa na ogólne samopoczucie oraz sprawność intelektualną.23 Często zdarza się, że najbardziej elementarne potrzeby materialne lub uczuciowe dziecka nie są zaspokajane w jego domu rodzinnym. U dziecka w takiej sytuacji powstaje poczucie krzywdy, a w efekcie kompleksy. Dziecko 22 23 M. Przetacznikowa, G. Makiełło – Jarża, Psychologia wychowawcza ... A. Tutka, Jak zrozumieć ... 16 pragnie wtedy poza domem rodzinnym odzyskać poczucie własnej wartości, chce się czymś wyróżnić, stać się obiektem czyjejś uwagi. Jest gorzej ubrane niż jego rówieśnicy, pod względem wielu umiejętności i wiadomości pozostaje na ogół również w tyle, nie jest mu też łatwo przyciągnąć uwagę działalnością pozytywną. Wtedy stosuje ono akty agresji: uderzy kolegę, zepsuje zabawkę, zniszczy złośliwie sprzęt w sali przedszkolnej, podepta kwiaty na grządce – to nie sprawia mu trudności, a skieruje na niego uwagę dorosłych. W ten sposób dziecko likwiduje w sobie kompleksy, zaczyna się czuć „ważne”, rekompensuje krzywdę, która jest jego udziałem od najmłodszych lat. Krzywda ta jednak może powodować zupełnie inne zachowanie się dziecka. Bywa i tak, że zamyka się ono w sobie, jest bierne, zalęknione, izoluje się od kolegów, nie podejmuje dobrowolnie żadnego działania.24 A. Popielarska i M. Mazurowa na temat wpływu domu rodzinnego na dziecko wypowiadają się następująco: „... wpływ domu rodzinnego na dziecko jest zawsze wielotorowy. W zakres tych wpływów wchodzi świadoma praca wychowawcza rodziców, jak również ich niezamierzone działanie wynikające z określonych sytuacji dnia codziennego”.25 Niestety, tylko nieliczne rodziny zapewniają dzieciom wszystkie warunki prawidłowego rozwoju. W wielu domach brak jest harmonii i dobrego współżycia rodziców. Wzrastając w atmosferze stałego napięcia i przemocy, dziecko przeżywa każdą kłótnię. Staje się lękliwe, zastraszone, traci radość życia, przesiąka pesymizmem i nieufnością w stosunku do wszystkich dorosłych i trzeba dłuższego czasu, aby tę nieufność przezwyciężać. M. Kalińska twierdzi, że już od chwili przyjścia dziecka na świat jego reakcje i zachowania kształtują zachowanie i postawę matki. I odwrotnie, dziecięce zachowania zależą od postaw rodzicielskich. Postawę rodzicielską można określić jako całościową formę ustosunkowania się rodziców – ojca, 24 25 H. Spionek, Problemy rozwojowe ... A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci ... 17 matki do dziecka, do zagadnień wychowawczych. Jedna rodzina może hołdować przekonaniu, że uczucia dziecka są bardzo ważne, a inna może uważać, że dziecko jest drugorzędnym członkiem rodzinnej społeczności, Takie przekonania wyznaczają nasze postawy, sądy i sposoby postrzegania. One właśnie różnicują dobro od zła, one też wyznaczają relacje z innymi oraz wartości moralne.26 Rozsądni, dojrzali i troskliwi rodzice będą brali pod uwagę uczucia i potrzeby wszystkich członków rodziny, również dzieci. Zapewnią solidne podstawy dla rozwoju dziecka i jego późniejszej niezależności. Są to postawy rodzicielskie pozytywne, które według M. Ziemskiej27 przedstawiają się następująco: - postawa akceptacji - postawa współdziałania - postawa rozumnej swobody - postawa uznawania praw. Niestety jest wielu rodziców, których negatywne wzorce zachowań w sposób stały i dominujący wpływają na życie dziecka. Rodzice ci posiadają cechy postaw negatywnych. Do postaw negatywnych zaliczamy: - postawa odrzucająca - postawa unikająca - postawa nadmiernie chroniąca - postawa nadmiernie wymagająca. 3. Sposoby przezwyciężania trudności wychowawczych. Niemal w każdej rodzinie codzienne słyszy się coraz więcej skarg na trudności w wychowywaniu dzieci. Gdy dziecko jest małe, matki narzekają, że 26 M. Kalińska, Postawy rodzicielskie i ich wychowawcze konsekwencje, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12 27 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969 18 kaprysi przy jedzeniu, że nie chce iść spać o właściwej porze, że jest uparte, nieposłuszne. Z dzieckiem starszym rodzice mają jeszcze większe kłopoty i z trudem radzą sobie z jego wychowaniem, ponieważ wybucha gniewem na każdą zwróconą uwagę, bywa aroganckie, opryskliwe, nie uznaje żadnych autorytetów, często posługuje się kłamstwem i wykrętami, natomiast godzinami ogląda programy telewizyjne, słucha płyt, czy też spędza czas przy komputerze. Przykłady takie można by mnożyć w nieskończoność, zewsząd bowiem słyszy się narzekania na wybujały egoizm dzieci, ich zaborczość, bezwzględność w domaganiu się przyjemności lub też nieczułość w stosunku do rodziców i bliskich. Należy podkreślić, że wychowanie dziecka w dzisiejszych czasach nie jest łatwe, ponieważ należy zauważyć, że prawie nikt nie przygotowuje młodych rodziców do podjęcia tak ważnej społecznie funkcji, jak prawidłowe zaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka w jego domu rodzinnym. Dlatego też rodzice najczęściej wzorują się na postępowaniu własnych matek i ojców lub słuchają wskazówek i rad swoich krewnych czy znajomych. Różnymi metodami próbują sami przełamać upór i nieposłuszeństwo dziecka. Biciem, straszeniem i różnymi wymyślnymi karami starają się wykorzenić w nim wszystkie jego wady. Niestety nie jest to dobre rozwiązanie. W razie wystąpienia u dzieci trudności wychowawczych obowiązkiem rodziców i wychowawców jest niezwłoczne zastosowanie wszelkich środków mających na celu zapobieganie dalszemu rozwojowi i pogłębianiu już istniejących trudności wychowawczych. W każdym przypadku, kiedy dziecko sprawia trudności należy usunąć źródło, które przyczyniło się do ich powstania. Dotarcie do nich nie jest łatwe, gdyż często nie jedna lecz kilka przyczyn powoduje trudności, a osoby z otoczenia dziecka często nie zdają sobie sprawy, dlaczego zmieniło się ono na niekorzyść. 19 Trudność polega również na tym, iż początki zaburzeń mogą być odległe w czasie, gdy źródłem są przeżycia z wczesnego dzieciństwa. W każdym przypadku w celu ustalenia czynników, które przyczyniły się do powstania trudności wychowawczych nauczycielka w przedszkolu może posłużyć się dokładnym wywiadem z rodzicami lub opiekunami umożliwiającym wgląd w historię badanego (przebieg ciąży, porodu, warunki mieszkaniowe, materialne, stosowane systemy wychowawcze) oraz obserwację dziecka w czasie pobytu w przedszkolu. Zdaniem J. Konopnickiego28 należy odróżnić przyczynę dominującą od przyczyn wtórnych i dodatkowych. Przyczyna podstawowa może być ukryta i jej ustalenie wymaga obserwacji dziecka i środowiska przez dłuższy czas. Jeżeli nauczycielka stwierdzi znaczne odchylenia od normy przejawiające się w nieprawidłowym zachowaniu, wówczas powinna zasięgnąć pomocy u psychologa. W każdej jednak sytuacji, którą określimy jako trudną wychowawczo, znajdują się pewne typowe objawy, z którymi spotykamy się na co dzień w swojej pracy pedagogicznej. Umiejętność reagowania na te objawy może stać się kluczem do rozwiązania wielu trudności. Trudnością często spotykaną wśród dzieci jest upór. Pierwszym odruchem dorosłych jest chęć bezwzględnego przełamania tegoż uporu. Nie jest to jednak właściwe postępowanie. W tej sytuacji należy umiejętnie rozładować upór przez odwrócenie uwagi dziecka od konfliktowej sytuacji. Dzieci w wieku przedszkolnym łatwiej reagują na łagodną, spokojną ale stanowczą i rzeczową perswazję, niż na wymówki i zdenerwowanie dorosłych. Dużą rolę w postępowaniu z dzieckiem odgrywa konsekwencja. Nie należy ustępować dziecku dla zyskania spokoju, w przeciwnym bowiem razie nauczy się domagać czegoś głośno i bezwzględnie, ponieważ dzięki temu osiągnie swój cel. Częstym przejawem trudności wychowawczych u dzieci bywa kłamstwo, które jest najczęstszą formą samoobrony. Dziecko w obawie przed karą, osłania się 28 J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu ... 20 kłamstwem. Jeżeli dorośli nie zmienią w porę swoich metod wychowania, to z biegiem czasu kłamstwo bywa coraz większe. Zdarza się, że wobec kłamstwa stosujemy coraz ostrzejsze kary i zakazy, doprowadzając do tego, że dziecko traci do nas zaufanie. „W wychowaniu dziecka w żadnym razie kary nie mogą przeważać nad nagrodami”.29 Jeżeli tak się dzieje, to sytuacja wychowawcza stwarzana wokół dziecka jest niewłaściwa. Początkowe efekty krótkotrwałe i oparte na strachu, a nie na zrozumieniu swoich błędów, szybko przeobrażają się w zobojętnienie, a zarazem przyzwyczajenie do takich sytuacji. Dziecko przestaje reagować na wszelkie kary. Staje się nieufne, zawzięte, pełne tłumionej agresji, utrwalają się w nim reakcje uporu, a często chęć zemsty za poniesiony ból i upokorzenie. Jaka więc powinna być reakcja w przypadku kłamstwa dziecka? W każdym inna. Dziecku, które fantazjując wynagradza sobie krzywdy swego dzieciństwa, nie można w ostry sposób zwracać uwagi. Trzeba natomiast otoczyć je serdeczną opieką, stworzyć mu autentyczne sytuacje, które będą dla niego przyjemne, o których będzie mogło myśleć i mówić z radością. Dziecko, które fantazjuje, bo mu się coś podobało lub też zaimponowało, warto „sprowadzić na ziemię”. Trzeba to jednak zrobić żartobliwie, serdecznie i z uśmiechem. Należy mu wskazać możliwość przeżywania imponujących mu sytuacji w zabawach. Jeśli dziecko kłamie dlatego, że jest nieśmiałe i pragnie zwrócić uwagę innych dzieci na siebie, nie można takiego kłamstwa ujawniać wobec innych dzieci. Z takim dzieckiem trzeba na temat jego kłamstw porozmawiać indywidualnie, zastanowiwszy się najpierw wnikliwie, jakich spraw dotyczy kłamstwo i w jaki sposób zwrócić uwagę na ich niesłuszność. W przypadku dostrzeżenia pierwszych objawów odbiegającego od normy zachowania się dziecka należy reagować wychowawczo, opierając się przy tym na gruntownej analizie przyczyn, które legły u podstaw tego zjawiska. 29 A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci ... 21 M. Balińska twierdzi, że „najważniejszym warunkiem przezwyciężania trudności wychowawczych jest poznanie i zrozumienie ich przyczyn”.30 H. Nartowska31 twierdzi, że przyjęte powszechnie postępowanie wychowawcze bywa niewystarczające, że dzieci z trudnościami wychowawczymi wymagają nie tylko większej uwagi i wysiłku wychowawców, ale również podejmowania takich działań, które wyrównają opóźnienia rozwojowe, nie dopuszczą do niepowodzeń, zapobiegną sytuacjom stresującym, a tym samym powstawaniu innych, wtórnych zaburzeń w rozwoju. Ten rodzaj postępowania mamy prawo nazywać wychowaniem terapeutycznym. Celem wychowania terapeutycznego jest: 1. Wyrównanie opóźnień i dysharmonii rozwoju już istniejących i obserwowanych w zachowaniu się dziecka i jego działalności. 2. Zapobieganie powstawaniu zaburzeń rozwoju w przypadkach specyficznych cech indywidualnych dziecka , niewłaściwie dotychczas traktowanych przez otoczenie. 3. Zapobieganie powstawaniu zaburzeń emocjonalnych, które w konsekwencji mogą powodować nieprawidłowe kształtowanie się osobowości dziecka. Tempo zmian, jakie obserwujemy u dzieci poddawanych terapii psychologiczno – pedagogicznej jest uzależnione od wielu czynników: nasilenia zaburzeń, ich rozwoju, zakresu objawów, od dotychczasowych doświadczeń dziecka. Najważniejszym warunkiem skuteczności wszelkiej pracy pedagogicznej jest dobra znajomość dziecka jako podmiotu pracy wychowawczej. H. Nartowska32 podaje szereg wskazówek do pracy indywidualnej z dzieckiem z zaburzeniami w zachowaniu. Oto one: - izolacja od wielo – bodźcowego środowiska 30 M. Balińska, Trudności wychowawcze i niedostosowanie społeczne u dzieci, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12 31 H. Nartowska, Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, WSiP, Warszawa 1986 32 H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989 22 - spokojna, nacechowana ciepłem atmosfera w rodzinie - jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad rządzących życiem dziecka - pomoc w porządkowaniu świata fizycznego (segregowanie, układanie przedmiotów) - pomoc w kończeniu czynności wykonywanej przez dziecko, zanim przejdzie do następnej - organizacja ukierunkowanej aktywności ruchowej umożliwiającej odreagowanie napięć oraz zajęcie się czymś w sposób uporządkowany - formułowanie oraz pilnowanie przez osobę dorosłą celów działalności dziecka, które są jasno sformułowane, niezbyt odległe w czasie oraz proste w realizacji; stopniowe komplikowanie proponowanych działań oraz wydłużanie czasu ich realizacji - stała kontrola działalności dziecka oraz przypominanie o zobowiązaniach - załatwianie wszelkich problemów związanych z dzieckiem w momentach jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych. Z. Krzysztoszek 33 uważa, że najskuteczniejszym sposobem postępowania z dziećmi trudnymi jest indywidualizacja oddziaływań wychowawczych. W przypadkach występowania nierównomierności w rozwoju, a także podejrzewanych uszkodzeń układu nerwowego należy w wyjątkowej mierze indywidualizować postępowanie z dzieckiem. Jeśli ma ono trudności ruchowe, trzeba zalecać mu wykonywanie określonych ćwiczeń i czynności manualnych na takim poziomie, aby było w stanie sprostać wymaganiom, a tym samym nabrać zaufania do własnych sił i możliwości. Z dzieckiem o opóźnionym rozwoju słowno – pojęciowym trzeba wiele rozmawiać, w żadnym wypadku ośmieszać dziecka za nieudolność na takim bądź innym odcinku. Dzieciom słabym emocjonalnie trzeba stworzyć sytuacje sprzyjające pozytywnym przeżyciom i odwrotnie – dzieci nadwrażliwe uczuciowo chronić przed 33 Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki ... 23 nadmiarem wrażeń, stwarzać atmosferę ciszy, spokoju i bezpieczeństwa. Dziecko apatyczne trzeba włączyć do atrakcyjnych zabaw, dziecku nadpobudliwemu dać możliwość wykonania nie za trudnych czynności, wymagających określonej koncentracji. Dzieciom z trudnych warunków środowiskowych trzeba przede wszystkim umożliwić odzyskanie utraconej radości dzieciństwa, sprawić, aby w przedszkolu poczuły się dobrze, zaspokoić najważniejsze potrzeby materialne i uczuciowe. Jeżeli nie maja w domu zabawek – nauczycielka powinna starać się podsuwać im najładniejsze zabawki przedszkolne. Są gorzej ubrane od innych – należy w sposób dyskretny zorganizować opiekę materialną w tym zakresie. Są niedożywione – należy im podsuwać większe porcje posiłków. Z tymi dziećmi nauczycielka powinna również utrzymywać jak najbliższy kontakt osobisty, otaczać je serdecznością, a nawet czułością. Przy wszystkich przejawach trudności wychowawczych możliwość ich przezwyciężania związana jest ściśle z prawidłową organizacją całokształtu pracy w przedszkolu oraz z wiedzą, umiejętnościami metodycznymi, taktem, wyczuciem sytuacji oraz współpracą z rodziną. Rodzina pozytywna posiada szczególne wartości wychowujące, bo zaspokaja potrzeby materialne dziecka, daje mu poczucie pełnego bezpieczeństwa, otacza je troską i ciepłem uczuć rodzinnych. Jeśli dziecko czuje się kochane, ma poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z najbliższymi, jeśli wie, że może z każdym swoim problemem zwrócić się do nich, zaufać – to nie musimy obawiać się o rezultaty wychowania. Oczywiście na drodze swojego rozwoju będzie nieraz potykać się o przeszkody, błądzić i robić głupstwa, ale w końcu mając naszą miłość i pomoc znajdzie wyjście, da sobie radę. Wielki pedagog i przyjaciel dzieci Maria Grzegorzewska o dzieciach trudnych mówi: największą krzywdę, jaką możemy im uczynić , to zabić w nich wiarę w to, że ukryte w nich dobro może i powinno zatriumfować. 24 PODSUMOWANIE W wychowaniu, jak w każdej innej dziedzinie życia, czy pracy wraz z podejmowaniem środków czy metod należy mieć na uwadze określony cel. Podobnie też w pracy z dziećmi – należy już od najmłodszych lat dążyć do ich wszechstronnego rozwoju, aby w przyszłości wywiązywały się z zadań jakie postawi im rzeczywistość i przyszłość. Badania psychologiczne wykazały, że dziecko nie rodzi się trudne ani ze skłonnościami do takich czy innych zachowań znani psychologowie w swoich pracach przedstawili przyczyny, które mogą spowodować powstanie i nasilenie się trudności w wychowaniu dzieci. Poważnym i najczęściej spotykanym źródłem trudności jest rodzina oraz nieprawidłowy proces wychowania. Wychowanie powinno być prawidłowe, świadome i celowe. Właściwa atmosfera wokół dziecka prowadzi do tego, że czuje się ono potrzebne, bezpieczne, ma stworzone warunki do dobrego rozwoju fizycznego i psychicznego. Aby tak było, konieczna jest znajomość podstawowych praw rozwoju dziecka od momentu narodzin do okresu dojrzałości. Życzliwość najbliższych, ich cierpliwość i zrozumienie prowadzi do wychowania dziecka zdrowego, szczęśliwego i pogodnego. Do takiego wychowania powinni dążyć opiekunowie i nauczyciele. Jeżeli rodzina ma trudności z wychowaniem dziecka, powinna zwrócić się o pomoc do szeroko rozwiniętego poradnictwa. Tam można uzyskać pomoc mającą na celu dobro dziecka oraz wskazanie terapii opiekuńczo – wychowawczej. Działalność ta wpływa na zmniejszenie się ilości dzieci trudnych i niedostosowanych do życia w społeczeństwie. Bardzo ważna jest tutaj stała pedagogizacja rodziców. W pracy z dziećmi wymagającymi stałej opieki naczelną sprawą jest stosunek nauczyciela do nich i odwrotnie. Znajomość psychologii, cechy 25 charakteru takie jak: serdeczność, opanowanie, konsekwencja, cierpliwość oraz osobiste zaangażowanie pozwalają nawiązać prawidłowy kontakt z dzieckiem trudnym. WNIOSKI Analiza treści przeczytanej literatury oraz własne doświadczenie pedagogiczne pozwala mi na wysunięcie kilku wniosków dotyczących problematyki dzieci trudnych wychowawczo: 1. Zaburzenia niedostosowania społecznego ulegają zmianom w kierunku „społecznie pozytywnym” (poprawy), kiedy stosuje się skuteczne sposoby ich przezwyciężania, albo też w kierunku „społecznie negatywnym” (pogorszenia), kiedy nie podejmuje się żadnych działań lub też zaczyna się działać zbyt późno. 2. W przypadku dziecka trudnego należy podjąć jednolity front oddziaływań wychowawczych: przedszkole – środowisko rodzinne. 3. Z dzieckiem trudnym należy podejmować pracę indywidualną i wyrównawczą w celu przezwyciężenia ich trudności wychowawczych. 4. Znajomość zainteresowań i uzdolnień tkwiących w wychowanku oraz ich odpowiednie ukierunkowanie i inspirowanie będzie sposobem przezwyciężania trudności wychowawczych, a tym samym nie dopuści do pogłębienia się już istniejących zaburzeń. 5. Podstawą postępowania z dzieckiem trudnym wychowawczo powinna być życzliwość i serdeczność. Zaufanie dziecka zyskuje się przez okazywanie zainteresowania jego kłopotami, traktowanie na serio jego trudności, choćby wydały się nam nieistotne. 6. Wszelkie postępowanie z dzieckiem trudnym powinna cechować cierpliwość, stanowczość, konsekwencja i umiejętność czekania na rezultaty. 26 BIBLIOGRAFIA Balińska M., Trudności wychowawcze i niedostosowanie społeczne u dzieci, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12 Dąbrowski K., Społeczno – wychowawcza psychiatria dziecięca, PZWS, Warszawa 1989 Dobrowolska J., Czy naprawdę trudne dziecko, PZWS, Warszawa 1989 Han – Ilgiewiczowa N., Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne, PZWS, Warszawa 1982 Hurlock E. B., Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1961 Kalińska M., Postawy rodzicielskie i ich wychowawcze konsekwencje, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata i ja , Kraków 2002, nr 12 Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWL, Warszawa 1988 Konopnicki J., Zaburzenia w zachowaniu się dzieci a środowisko, PWN, Warszawa 1984 Krzysztoszek Z., Zarys pedagogiki dla nauczycieli przedszkola, PZWS, Warszawa 1975 Lipkowski O., Wokół trudności wychowawczych i niedostosowania społecznego, 27 „Nowa Szkoła”, WSiP, Warszawa 1989, nr 6 Lewicki A., Jak powstają trudności wychowawcze, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987 Nartowska H., Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, WSiP, Warszawa 1986 Nartowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1976 Neill A. S., Nowa Summerhill, WSiP, Warszawa 1994 Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984 Popielarska A., Mazurowa M., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, PZWL, Warszawa 1983 Przetacznikowa M., Makiełło – Jarża G., Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, WSiP, Warszawa 1979 Spionek H., Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa, Książka i Wiedza, Warszawa 1982 Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, PZWS, Warszawa 1970 Szumam S., Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Wiedza – Zawód – Kultura, Warszawa 1970 28 Szymańska Z., Dziecko nieznośne czy chore, PZWL, Warszawa 1980 Tutka A., Jak zrozumieć dziecko nadpobudliwe psychoruchowo, „Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja”, Wydawnictwo mama, tata I ja, Kraków 2002, nr 11 Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969 29