Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

Nr 3
Wp³yw ozonowania wody na eliminacjê
arsenu
ROCZN.
PZH 2006, 57, NR 3, 251-258
251
MICHA£ DROBNIK, TERESA LATOUR
WP£YW PROCESU OZONOWANIA NA ELIMINACJÊ ARSENU
Z NATURALNEJ WODY MINERALNEJ PRZEZNACZONEJ
DO BUTELKOWANIA
INFLUENCE OF THE OZONATION ON THE ELIMINATION OF ARSENIC
FROM NATURAL MINERAL WATER INTENDED FOR BOTTLING
Zak³ad Tworzyw Uzdrowiskowych
Pañstwowy Zak³ad Higieny
60-823 Poznañ, ul. S³owackiego 8
e-mail: [email protected]
Kierownik: dr T. Latour
Oceniono wp³yw ozonu – zastosowanego w procesie napowietrzania naturalnej wody mineralnej przeznaczonej do butelkowania na redukcjê zawartoœci
arsen, ¿elaza i manganu.
S³owa kluczowe: arsen, ozon, naturalna woda mineralna, opakowania jednostkowe
Key words: arsenic, ozone, natural mineral water, single packing
WSTÊP
Jednym z pierwiastków obecnych w œrodowisku naturalnym, stanowi¹cy zagro¿enie dla
zdrowia ludzi jest arsen. Wystêpuje on m.in. jako naturalny sk³adnik wód podziemnych
w tym niektórych wód mineralnych, w iloœci od kilkudziesiêciu do kilkuset mg/dm3. Obecny
jest g³ównie w szczawach wodorowêglanowo-wapniowo-sodowych, ¿elazistych o mineralizacji ogólnej > od 1300 mg/dm3 [4].
Ze wzglêdu na toksycznoœæ arsenu, która jest œciœle zwi¹zana z form¹ (postaci¹) w jakiej
wystêpuje ten pierwiastek, limitowane jest jego stê¿enie w naturalnych wodach mineralnych lub Ÿródlanych przeznaczonych do rozlewu w opakowania jednostkowe.
Udzia³ iloœciowy As(III) i As(V) w naturalnych wodach mineralnych zale¿y przede wszystkim od sk³adu chemicznego œrodowiska skalnego, w którym znajduje siê dany zasób wody
podziemnej. Warunki te wp³ywaj¹ na odczyn wody i jej zdolnoœæ roztwórcz¹, a tak¿e na
potencja³ redoks. W opracowaniu Driehaus’a i Dupont’a dotycz¹cym usuwania As ³¹cznie
z Fe(OH)3 autorzy podaj¹, ¿e w wodach naturalnych wykazuj¹cych pH = 5-9 dominuj¹cy
As(III) jak i As(V) wystêpuj¹ w 50% w postaci zdysocjowanej [8].
Stopieñ utlenienia As w znacznym stopniu determinuje jego w³aœciwoœci biologiczne.
Zwi¹zki As(V) uznane s¹ za mniej toksyczne i w niewielkim stopniu kumuluj¹ce siê. Zwi¹zki
252
M. Drobnik, T. Latour
Nr 3
As(III) (zarówno organiczne jak i nieorganiczne), wykazuj¹ dzia³anie kancerogenne, teratogenne lub mutagenne [12].
Wg aktualnych przepisów polskich [22] i europejskich [7], maksymalna zawartoœæ As
w wodzie butelkowanej nie mo¿e przekraczaæ 10 mg/dm3. Stosowany przed butelkowaniem
naturalnych wód mineralnych proces od¿elaziania – przez napowietrzanie – powoduje
znaczn¹ lecz niejednokrotnie niewystarczaj¹c¹ redukcjê zawartoœci arsenu. Zgodnie z cytowanymi wy¿ej przepisami dopuszczalne jest traktowanie niektórych wód powietrzem wzbogaconym w ozon w celu efektywniejszego usuwania z wody arsenu.
Z przegl¹du piœmiennictwa dotycz¹cego zastosowania ozonu w technologii uzdatniania
wody do picia (podziemnej lub powierzchniowej) wynika, ¿e skutecznoœæ tego procesu
zale¿y od sk³adu mineralnego danej wody, zawartoœci zwi¹zków organicznych [21, 26],
rozwi¹zañ technicznych i krotnoœci ozonowania [1, 2, 3, 18, 25]. Proces ten mo¿e prowadziæ do powstawania produktów ubocznych tak¿e niepo¿¹danych ze wzglêdów zdrowotnych [5, 13, 15] i limitowanych w wodzie. W opracowaniach tych stosowana do tego celu
dawka ozonu (uwzglêdniaj¹ca ozonowanie wstêpne i poœrednie) mieœci³a siê w przedziale
0,25-6,66 g O3/dm3, a czas ozonowania wynosi³ od 4 do 15 minut.
Celem niniejszej pracy by³a ocena skutecznoœci redukcji zawartoœci As, Fe i Mn w procesie „ozonowania” badanej wody poprzez okreœlenie jego parametrów tj. dawki ozonu,
czasu ozonowania wody, stê¿enia rozpuszczonego pozosta³ego O3, czasu kontaktu wody
z ozonem.
MATERIA£ I METODY
Materia³
Materia³ do badañ stanowi³a woda mineralna wodorowêglanowo-wapniowa, ¿elazista zawieraj¹ca ok. 2500 mg/dm3 rozpuszczonych sk³adników mineralnych oraz 2120 ± 90 mg/dm3 CO2 (3 próbki
pobrane co 2 tygodnie).
Ozon produkowano w aparacie „Ozomatic lab” typu 802 z tlenu pozyskiwanego z generatora
tlenu typu AS-12E. Wykorzystywane urz¹dzenia wypo¿yczono z firmy „Wedeco” w Poznaniu. Ozon
wprowadzano przez spiek ceramiczny do 250 cm3 próbki badanej wody umieszczonej w reaktorze
szklanym o pojemnoœci 500 cm3. Za rozpoczêcie reakcji przyjêto moment przep³ywu przez wodê
pierwszych pêcherzyków gazu. „Ozonowanie” próbek wody przeprowadzano w czasie 1, 2, 5 i 10
minut przy przep³ywie powietrza 0,1 dm3/min i ciœnieniu 1,5 bar. Szybkoœæ przep³ywu mieszaniny
tlen-ozon wynosi³a we wszystkich wykonywanych doœwiadczeniach 6 dm3/h. Stê¿enie ozonu w gazie na wlocie do reaktora mieœci³o siê w granicach 2,4-48,0 mg/dm3. Procesy ozonowania przeprowadzano w sta³ej temperaturze wynosz¹cej 20,0 ± 0,5oC.
Zakres badañ i pomiarów
W wodzie surowej (przy Ÿródle) mierzono: temperaturê, odczyn (pH) oraz potencja³ red-oks (Eh).
W warunkach laboratoryjnych, w próbach zabezpieczonych przed utrat¹ CO2 mierzono: przewodnictwo elektryczne w³aœciwe, odczyn (pH), potencja³ red-oks.
W próbach utrwalonych H2SO4 lub HCl oznaczano: utlenialnoœæ (ChZT), (po dostarczeniu prób
wody surowej oraz zawartoœæ istotnych dla omawianego procesu sk³adników tj. Fe2+/3+, Mn2+/4+ i As3+/
5+
a tak¿e zawartoœæ sk³adników charakterystycznych: Ca2+, Mg2+, HC03-, NH4+, N03-, N02-.
Metody oznaczeñ i pomiarów
Oznaczenia potencja³u redoks (Eh) i pH (odczynu) wykonano metod¹ elektrometryczn¹ za pomoc¹ pH/jonometru mikrokomputerowego typu CI-316 f-my „Elmetron” i elektrody: platynowej
redoks typu EPtAgP-323W f-my „Eurosensor”, elektrody zespolonej pH-metrycznej typu ERH-11
f-my „Hydromet” z udzia³em czujnika temp. typu PT-100 f-my „Elmetron”.
Nr 3
Wp³yw ozonowania wody na eliminacjê arsenu
253
Pomiar potencja³u redoks przeprowadzano w szklanym naczyniu przep³ywowym gwarantuj¹cym
zachowanie stanu gazowego w wodzie charakteryzuj¹cego badan¹ warstwê wodonoœn¹ [9, 11, 14].
Przewodnictwo elektryczne w³aœciwe badanych próbek wody mierzono konduktometrem typu N5722
f-my „Teleko” za pomoc¹ elektrody typu N5751A.
Zawartoœæ w próbkach wody arsenu oraz pozosta³ego rozpuszczonego ozonu oznaczano metodami spektrofotometrycznymi przy u¿yciu spektrofotometru UV-VIS typu U-1800 f-my „Hitachi”.
W przypadku As wykorzystano reakcjê z dietyloditiokarbaminianem srebra [16], a w przypadku O3
w oparciu o tworzenie kompleksu pirofosforanowo-manganawego i o-tolidyny [17] . Oznaczenia
arsenu dokonywano w przes¹czonych próbkach wody w czasie 0,5 1, 4 i 24 godzin od zakoñczenia
przepuszczania przez wodê powietrza wzbogaconego w ozon. Dla porównania oznaczono zawartoœæ
arsenu w wodzie surowej przechowywanej przez 2 miesi¹ce w warunkach laboratoryjnych, w której
nast¹pi³o wytr¹cenie osadu wodorotlenku ¿elaza.
Iloœæ pozosta³ego O3 rozpuszczonego w wodzie mierzono natychmiast po „ozonowaniu” oraz po
24 godz.
Stê¿enia As (mg/dm3) i O3 (mg/0,1dm3 ) okreœlono z uzyskanych równañ krzywych wzorcowych
przyjmuj¹cych postaæ linii prostych o parametrach ”a” i „b” obliczonych metod¹ najmniejszych
kwadratów: Y=0,004529 XAs + 0,010217 oraz Y=0,01655 XO3 + 0,013381 gdzie: Y – absorbancja,
X – stê¿enie danego analitu.
Zawartoœæ w wodzie pozosta³ych wy¿ej wymienionych sk³adników oraz ChZT oznaczano metodami podanymi w Polskich Normach dotycz¹cych jakoœci wody.
Uzyskane wyniki jako œrednie 6 oznaczeñ (3 próbki x 2 oznaczenia) poddano ocenie statystycznej okreœlaj¹c œredni¹ arytmetyczn¹ i odchylenie standardowe.
WYNIKI
Oznaczone w warunkach terenowych parametry fizykochemiczne badanej wody przy
ujêciu wynosi³y (wartoœci œrednie): temp.15,9 ± 0,8 oC, pH=6,45± 0,12 i Eh= -3,9 ± 2,5mV.
Charakterystykê w³aœciwoœci fizyko-chemicznych i zawartoœci g³ównych sk³adników mineralnych rozpuszczonych w badanej wodzie surowej (z ujêcia) oraz butelkowanej zestawiono w tabeli I.
Wyniki iloœci arsenu zawartego w badanej wodzie w zale¿noœci od czasu trwania ozonowania, dawki ozonu oraz ogólnego czasu kontaktu ozonu z wod¹, a tak¿e iloœæ pozosta³ego
rozpuszczonego ozonu w wodzie przedstawiono w tabeli II.
Jak wynika z danych zawartych w tabeli II optymalny czas kontaktu ozonu z wod¹ mieœci siê w zakresie 1-4 godzin przy 2-5 minutowym przep³ywie ozonu przez próbkê wody
w dawce 12,0-24,0 mgO3/dm3. Najkorzystniejsze ze wzglêdów czasowych parametry procesu ozonowania to: czas ozonowania 5 minut, dawka ozonu 24,0 mg/dm 3 oraz 1-godzinny
kontakt ozonu z wod¹. W takich warunkach iloœæ pozosta³ego ozonu rozpuszczonego
w wodzie wynosi³a ok. 1mg/dm 3. We wszystkich przypadkach iloœæ ozonu po 24 godzinach
od zaprzestania ozonowania nie przekracza³a granicy oznaczalnoœci metody zastosowanej
do oznaczania tego zwi¹zku.
Po 2 miesi¹cach przechowywania próbki badanej wody surowej w zamkniêtej butelce,
(po ods¹czeniu wytr¹conego brunatnego osadu), œredni odczyn (pH) przes¹czu wynosi³
6,79± 0,02 a poziom As 2,6± 0,4 mg/dm3. Oznacza to, ¿e nast¹pi³ samoczynny spadek stê¿enia As (przez wspó³wytr¹cenie).
M. Drobnik, T. Latour
Nr 3
“
“
“
“
“
“
“
“
“
“
“
P
G V
J $
“
“
7 P
=K G
&2
J
P
G á R Z
U P
F
Z
H] WNH 6
US OH P
“
“
“
“
Q
\] FG +
S
2
“
“
D
GR
:
D
Z
RU
XV
2
1
2
&
+
ü
RWU
D
Z
D=
J
0
P
G
J
P D
&
Q
0
H)
D
QD
Z
RN
DS
R
Z
R]
DJ
LHQ
nie stwierdzono obecnoœci NO2- (< 0,005 mg/dm3)
Ta b e l a I .
Charakterystyka fizykochemiczna badanej wody surowej (z ujêcia) oraz butelkowanej po procesie od¿elazienia przez napowietrzanie
(wartoœci œrednie i odchylenia standardowe)
The physicochemical characteristic of examined water in spring and bottled water – after removal of iron by aeration (mean values and
standard deviations)
254
Wp³yw ozonowania wody na eliminacjê arsenu
Nr 3
Ta b e l a I I .
&]DV
R]RQR
ZDQLD
>PLQ@
255
Zawartoœæ As w badanej wody poddanej ozonowaniu oraz pozosta³ego O3 rozpuszczonego w wodzie w zale¿noœci od parametrów procesu (czas ozonowania, dawka
ozonu, czas kontaktu ozonu z wod¹ (wartoœci œrednie i odchylenia standardowe)
The content of As in ozoned water and remaining O3 dissolved in water in dependence on the process (ozone dose, a duration and of the contact between ozone and
water) (mean values and standard deviations)
'DZND
R]RQX
> JGP@
=DZDUWR üDUVHQX> JGP@
&]DVNRQWDNWXR]RQX]ZRG SR]DNR
SURFHVX>JRG]@
“ “ “
“ “ “
“ “ “
“ “ “
“ “
“
“
“
“
“
“
“
“
“
“
F]HQLX
“
“
“
“
“
“
“
“
,OR üSR]RVWDáHJR
R]RQX
UR]SXV]F]RQHJR
ZZRG]LH
> JGP@
“
“
“
“
“
“
“
“
* zaraz po zakoñczeniu przep³ywu pêcherzyków gazu
OMÓWIENIE WYNIKÓW
Z danych w tabeli I wynika, ¿e samo od¿elazianie prowadzone dotychczas przez napowietrzanie i filtracjê osadów nie prowadzi do redukcji zawartego w wodzie arsenu do wartoœci normatywnej (10 mg/dm3). Stwierdzona zawartoœæ tego pierwiastka w badanych próbkach wody butelkowanej oko³o 3,6-krotnie przekracza³a ten limit. Utlenianie-sorpcja zachodz¹ce w procesie uzdatniania badanej wody (zawieraj¹cej 25 mg/dm3 As) przez wielostopniowe napowietrzanie eliminuje tylko 25% ca³kowitej zawartoœci arsenu, a 60% As(III)
ulega utlenieniu do As(V) [19]. Przy wiêkszym stê¿eniu arsenu wydajnoœæ tego procesu
maleje.
Z uzyskanej wartoœci 13,03 wyk³adnika wodorowego rH=f (Eh, pH) wynika, ¿e badana
woda podziemna w z³o¿u wg skali Clarka ma charakter redukcyjny; dominuj¹ w niej zwi¹zki arsenu (III). W badaniach dotycz¹cych oznaczania ca³kowitej i specjacyjnej zawartoœci
arsenu w badanej surowej wodzie mineralnej [19] stwierdzono, ¿e As w 90-95% wystêpuje
w postaci As(III).
Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e w celu utlenienia i obni¿enia stê¿enia obecnych w badanej wodzie zwi¹zków As, Mn i Fe konieczne jest zastosowanie 5-krotnie wy¿szej dawki
ozonu od obliczonej stechiometrycznie (4,22 mgO 3/dm3). Wyniki te potwierdzaj¹ obserwacje wynikaj¹ce z innych badañ [6, 10]. Ró¿nica w iloœci zu¿ytego ozonu do iloœci obliczonej stechiometrycznie wynika z obecnoœci wodorowêglanów, które s¹ inhibitorami tego
procesu [24], a tak¿e z obecnego w wodzie surowej dwutlenku wêgla (czêœæ ozonu na pocz¹tku zostaje zu¿yta na usuniêcie tego gazu – odgazowanie wody).
256
M. Drobnik, T. Latour
Nr 3
Uzyskane wyniki wskazuj¹ tak¿e, ¿e zawartoœæ pozosta³ego ozonu rozpuszczonego
w wodzie (w optymalnym czasie i przy skutecznych dawkach ozonu) oko³o 20-krotnie przekracza wartoœæ limitowan¹ tj.50 mg/dm3. W takim stê¿eniu ozon mo¿e wywieraæ ju¿ dzia³anie bakteriobójcze i wirusobójcze [20] a wiêc mo¿e zmieniæ naturaln¹ mikroflorê wód podziemnych.
Mo¿na przy tym pomin¹æ oddzia³ywanie ozonu na organizm konsumenta. Ozon ulega
szybkiemu rozpadowi (czas po³owicznego rozpadu O3 w wodzie o pH=7 w temp. 20°C
wynosi 20 minut). Proces rozpadu zale¿y te¿ od pH i temperatury, stê¿enia zwi¹zków organicznych i nieorganicznych – przy czym zachodzi on ³atwiej w œrodowisku zasadowym.
W œrodowisku kwasowym lub w obecnoœci substancji wy³apuj¹cych wolne rodniki (np.
wêglany, wodorowêglany ) ozon cz¹steczkowy jest bardziej stabilny (wskutek rozpadu ozonu
powstaj¹ rodniki wodorotlenowe) [23]. Proces rozpadu ozonu rozpuszczonego w badanej
wodzie mo¿e byæ inicjowany przez ró¿ne sk³adniki obecne w wodzie, takie jak: jony OH-,
jony Fe(II) [27].
W badanych próbkach wody po 24 godzinach od momentu zaprzestania ozonowania
(niezale¿nie od czasu ozonowania, zastosowanej dawki ozonu, stê¿enia ozonu rozpuszczonego w wodzie zaraz po ozonowaniu) nie stwierdzono obecnoœci tego gazu.
Z danych piœmiennictwa wynika, ¿e zmniejszenie iloœci ozonu rozpuszczonego w wodzie mo¿na uzyskaæ przez stosowanie ozonowania wielokrotnego, gdy¿ ozonowanie wody
ma³ymi dawkami ozonu jest znacznie bezpieczniejsze ni¿ zastosowanie pojedynczej du¿ej
dawki [15]. Zaleca siê równie¿ stosowanie w pierwszym etapie od¿elaziania napowietrzanie bez udzia³u O3, a nastêpnie ozonowanie.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e w procesie od¿elazienia wody oprócz czasu potrzebnego na utlenienie Fe2+, As3+ wa¿n¹ rolê odgrywa czas potrzebny na sorpcjê zwi¹zków arsenu na wytr¹caj¹cym siê koloidalnym Fe(OH)3. Potwierdza to wynik oznaczenia As w przes¹czonej badanej wodzie „surowej po 2 miesi¹cach jej przechowywania”. Zawartoœæ As w tej wodzie
by³a 19,5-krotnie mniejsza od zawartoœci wyjœciowej i wynosi³a 2,4 mg/dm3 przy jej pH =
6,79.
Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e usuwanie z wody zwi¹zków arsenu przy zastosowaniu ozonu nie powoduje istotnego obni¿enia zawartoœci charakterystycznych sk³adników wody takich jak wapñ czy magnez.
WNIOSKI
1. Stosowanie mieszaniny powietrze – ozon (tlen-ozon) umo¿liwia skuteczn¹ redukcjê
stê¿enia arsenu do wartoœci okreœlanej jako bezpieczna.
2. Warunki napowietrzania wody z dodatkiem ozonu (iloϾ ozonu, czas ozonowania,
czas kontaktu wody z ozonem), powinny byæ okreœlone doœwiadczanie dla ka¿dej wody,
z uwzglêdnieniem zawartoœci As3+/5+, Mn2+/4+, Fe2+/3+, pH wody, jej zasadowoœci i temperatury.
3. Jednorazowe zastosowanie ozonu umo¿liwiaj¹ce skuteczn¹ eliminacjê zwi¹zków arsenu z badanej wody mineralnej w krótkim czasie, wymaga u¿ycia dawki O3, która uniemo¿liwia zapewnienie iloœci ozonu rozpuszczonego w wodzie na poziomie wymaganym
przepisami (50 mg/dm3). Celowe by³oby przeprowadzenie badañ z u¿yciem mniejszych dawek ozonu i wielostopniowego ozonowania wody.
Nr 3
Wp³yw ozonowania wody na eliminacjê arsenu
257
M . D r o b n i k , T. L a t o u r
INFLUENCE OF THE OZONATION ON THE ELIMINATION OF ARSENIC
FROM NATURAL MINERAL WATER INTENDED FOR BOTTLING
Summary
Mineral water – hydrogen carbonat-calcium naturally sparkling water – containing arsenic in
concentration above 0.01 mg/dm3 was ozonated. There was experimentally determined the optimal
ozonation parameters: ozone dose, a duration of the process and of the contact between ozone and
water, concentration of dissolved ozon in water. There was, moreover, determined an exceeding of
ozone residual permissible in the obligatory regulations for bottled mineral waters.
PIŒMIENNICTWO
1. Balcerzak W., Ku³akowski P., £uszczek K.: Wp³yw procesu ozonowania na skutecznoœæ dzia³ania
filtrów wêglowych. Ochrona Œrodowiska, 2005, 3, 57-60.
2. Balcerzak W., Zymon W.: Wstêpne ozonowanie w uzdatnianiu wód zeutrofizowanych. Ochrona
Œrodowiska, 1993, 4, 55-58.
3. Balcerzak W., Zymon W.: Wp³yw wstêpnego i poœredniego ozonowania wody na jej zapotrzebowanie na chlor. Ochrona Œrodowiska, 2004, 1,17-19.
4. Balneochemia – chemia wód mineralnych i peloidów w Polsce. Praca zbiorowa pod redakcj¹
Szmytówny M., PZWL, W-wa, 1970.
5. Bi³ozor S., D¹browska A., Raczyk-Stanis³awiak U., Œwietlik J., Nawrocki J.: Wp³yw parametrów
ozonowania wody podziemnej na charakterystykê substancji organicznych i powstawanie produktów ubocznych. Ochrona Œrodowiska, 2001, 3, 37-40.
6. Charles L., Pepin D., Puig PH.: Utilisation de l’ozone pour l’elimination du fer et du manganese
dans les eaux minerals: proble’mes et strate’gies de controle. J. Europ. D’Hydrologie.1996, 2,
175-191.
7. Council Directive of 15 July 1980 r on approximation on the laws of the member states relating
to the exploitation and marketing of the natural mineral waters (80/777/EEC), ze zmianami
w 1996 i 2003 r.
8. Driehaus W., Dupont F.: Elimination de l’arsenic: solutions pour un proble’me mondial avec des
adsorbants a’ base d’hydoxide de fer. J.Europ.D’Hydrologie. 2005, 36,119-132.
9. Drobnik M., Latour T.: Badania wp³ywu procesów technologicznych w toku produkcyjnym wód
butelkowanych na ich w³aœciwoœci utleniaj¹co-redukcyjne. Roczn. PZH 2003, 54, 3, 275-285.
10. Drobnik M., Latour T.: Usuwanie arsenu z naturalnych wód mineralnych przeznaczonych do
butelkowania. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna – w druku.
11. Górski J., Kubisz-Theuss E., Theuss T.: Pomiary potencja³u redukcyjno-oksydacyjnego wód
podziemnych. Tech.Poszuk.Geol., 1978, 2, 7-14.
12. Jain C.K., Ali I.: Arsenic: occurrence, toxicity and speciation techniques. Wat.Res., 2000, 34,
4304-4312.
13. Kalkowska I., Giemza B., Nawrocki J.: Powstawanie aldehydów w procesie ozonowania wody.
Ochrona Œrodowiska, 1995, 4, 37-39.
14. Macioszczyk A.: Hydrogeochemia. Wyd. Geologiczne, W-wa, 1987, 254-291.
15. Nawrocki J.: Uboczne produkty utleniania i dezynfekcji wody – doœwiadczenia ostatnich 30 lat.
Ochrona Œrodowiska, 2005, 4, 3-12.
16. Norma ISO -(6595:1982).
17. Norma PN/C-04543.00.
258
M. Drobnik, T. Latour
Nr 3
18. Olsiñka U.: Wp³yw konstrukcji komór kontaktowych na skutecznoœæ ozonowania wody. Ochrona Œrodowiska 2001, 3, 53-56.
19. Po³eæ-Pawlak K., Abramski K., Ho³dak M., Latour T., Drobnik M., Lulek J., Jarosz M.: Badanie
specjacji arsenu w naturalnych wodach mineralnych metod¹ HPLC-ICP-MS. Laboratoria, Aparatura, Badania ; 2004, 1, 28-32.
20. Prêdota M.: Wybrane aspekty dezynfekcji wód przeznaczonych do dystrybucji w opakowaniach
jednostkowych. Gdañska Fundacja Wody, 2000 r.
21. Raczyk-Stanis³awiak U., Œwietlik J., Nawrocki J.: Badania wp³ywu chloru, dwutlenku chloru
i ozonu na stabilnoœæ biologiczn¹ wody. Ochrona Œrodowiska, 2005, 3, 33-37.
22. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 29.4.2004 r. w sprawie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód Ÿródlanych i wód sto³owych. Dz. U. Nr 120 poz. 1256 oraz 17.12.2004 r. Dz. U. Nr
276 poz. 2738.
23. Singel P.C.: Assessing ozonation research needs in water treatment. Journal AWWA, 1990, 10,
78-95.
24. So¿añski M.M., Je¿-Walkowiak J.: Mat. Konf. „Zaopatrzenie w wodê miast i wsi” 1996, Poznañ,
388-397.
25. Sroka M.: Badania wp³ywu wstêpnego uzdatniania z zastosowaniem flotacji ciœnieniowej na
dawkê ozonu. Ochrona Œrodowiska 2004, 3, 21-24.
26. Œwietlik J., D¹browska U., Raczyk-Stanis³awiak U., Nawrocki J.: Reactivity of natural organic
matter fractions with chlorine dioxide and ozone. Water Research 2004, 38, 547-558.
27. W¹sowski J., Piotrowska A.: Rozk³ad organicznych zanieczyszczeñ wody w procesach pog³êbionego utleniania. Ochrona Œrodowiska 2002, 2, 27-32.