powszechna historia prawa

POWSZECHNA HISTORIA PRAWA
(kompilacja skryptu z umcs.net.pl i własnych notatek 2007/2008 wspomagana podręcznikiem Maciejewskiego)
prowadzący wykład - dr hab. Prof. Marian Klementowski (4. piętro, pokój 416)
Podręczniki polecane przez prof. Klementowskiego:
- Michał Sczaniecki „Powszechna historia państwa i prawa” (część dotycząca państwa
feudalnego i konstytucyjnego),
- Katarzyna Sójka-Zielińska „Historia prawa” (część dotycząca państwa totalitarnego),
- Tadeusz Maciejewski „Powszechna historia ustroju i prawa”,
- Marek Wąsowicz „Historia ustroju państw Zachodu - zarys wykładu”,
- Edmund Klein „Powszechna historia państwa i prawa”,
- Stanisław Grodziski „Porównawcza historia ustrojów państwowych”
Dodatkowe:
- Franciszek Ryszka „Państwo stanu wyjątkowego” rozdział dotyczący zmian w prawie karnym i
postępowaniu cywilnym,
- Kazimierz Zamorski, Stanisław Starzewski „Sprawiedliwość sowiecka” kilka pierwszych
rozdziałów
Ramy chronologiczne:
• państwo feudalne – od 476 r. (upadek Cesarstwa Zachodniego)
Ustrój społeczno-polityczny, w którym podstawą stosunków produkcji była ziemia należąca
do rycerstwa, ale użytkowana przez poddanych chłopów,
• państwo konstytucyjne
W zakresie historii ustroju właściwe czasy nowożytne powszechnie wiążą się z pojęciem
państwa konstytucyjnego. Jest to termin bardzo szeroki, oparty wyłącznie na jednym
kryterium formalnoprawnym. W obrębie państwa konstytucyjnego znajdują się jednakże
różne formy rządu i reżimy polityczne, często diametralnie odmienne. Jedno, co je łączy, to
posiadanie ustawy zasadniczej. Geneza państwa konstytucyjnego była ściśle związana z
przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi przełomu XVIII/XIX wieku. Warstwą dążącą do
ich przeprowadzenia było przede wszystkim mieszczaństwo, którego aspiracje polityczne i
pozycja społeczna w poprzednich wiekach znacznie wzrosły.
Ramy terytorialne:
• USA (17 IX 1787 konstytucja – 220 lat w 2007 roku!),
• państwa europejskie (Anglia – Wielka Brytania od 1707 r., Francja, Niemcy, Rosja)
Ramy rzeczowe:
• zasady organizacji państwa i instytucji państwowych,
• zarys historii prawa sądowego (prawo salickie, spisy, kodyfikacje np. Kodeks Szwajcarski
ZGB z 1907 r.),
• prawa państw totalitarnych
Forma państwa:
1. Budowa naczelnych organów władzy państwowej (monarchia lub republika)
2. Reżim polityczny - środki i metody realizacji uprawnień władczych
3. Wewnętrzna struktura państwa (organizacje terytorialne)
Ad1 Budowa naczelnych władz państwowych:
monarchia – władza w ręku jednej osoby, cechą jest dziedziczenie (dziedziczna) lub elekcja
(elekcyjna); władza może być absolutna lub ograniczona konstytucyjnie (monarchia
konstytucyjna) lub przez parlament (monarchia parlamentarna)
Monarchia:
• dziedziczna
• elekcyjna
Zakres uprawnień monarchy:
• monarchia absolutna
• monarchia konstytucyjna
• monarchia parlamentarna
republika - władza należy do narodu, ludu, dzieli się na demokratyczne i autorytarne, władza
autorytarna: arystokratyczna lub totalitarna to różne sposoby władzy w republice autorytarnej
(reżim polityczny)
Republika:
• demokratyczna
• autorytarna
Reżim:
• postać demokratyczna:
• demokracja bezpośrednia (Szwajcaria – referendum)
• demokracja pośrednia
• postać niedemokratyczna:
• arystokratyczna
• system totalitarny (faszyzm, nazizm, stalinizm)
• autorytarny
Ad2 Środki i metody realizowania uprawnień władczych:
Postacie niedemokratyczne:
• arystokratyczna
• autorytarna
• totalitarna
Postacie demokratyczne:
• demokracja bezpośrednia
• demokracja pośrednia
Ad3 Wewnętrzna struktura administracyjno – terytorialna:
• państwa jednolite (unitarne)
• państwa złożone:
a) unia personalna
b) unia realna
c) konfederacja (luźny związek państw suwerennych np. Związek Reński, Związek
Niemiecki)
d) federacja (związek państw o ograniczonej suwerenności, struktury ustrojowe ograniczają
suwerenność, np. Związek Północnoniemiecki, II Rzesza, ZSRR, USA, Czechosłowacja)
2 przypadki nie-federacji w historii Niemiec:
• od X w. do upadku cesarza 1245 r. (monarchia wczesnofeudalna)
• III Rzesza (Adolf Hitler)
Stosunek władz centralnych do lokalnych:
• scentralizowany
• zdecentralizowany (np. Szwajcaria)
Czas trwania formacji to epoka (dzielona na okresy)
Typ i forma państwa:
1. Epoka niewolnicza (od ok. 4 tyś. p.n.e.) – Egipt, Mezopotamia
• starożytny despotyzm, rządy monarchiczne, gdzie monarcha miał władzę nieograniczoną,
• teokratyczny charakter władzy – cechy boskie władcy,
• reżim polityczny ma charakter antydemokratyczny
• pomazanie króla stało się zwyczajem , który przetrwał do końca średniowiecza,
• system zarządzania jest zbiurokratyzowany (zdecentralizowany – duża powierzchnia kraju)
Grecka polis przechodziła 5 ustrojów:
I. monarchia
II. republika arystokratyczna (Sparta) ok. VIII w. p.n.e.
III. demokracja (Ateny)
IV. monarchie wielkoprzestrzenne
V. monarchie hellenistyczne (w II w. p.n.e. wchłonięte przez Rzym)
Grecka polis – ok. 300 małych państewek na półwyspie bałkańskim i wyspach
Rzym (rzymskie civitas):
I. okres królewski (753 p.n.e. – 509 p.n.e.)
II. okres republiki (509 p.n.e. – 27 p.n.e.)
III. okres pryncypatu
a) cesarstwo - 27 r. p.n.e. (Oktawian) – 284 r. n.e. (Dioklecjan)
b) dominat 284 r. n.e. (Dioklecjan) – 476 r. n.e. (upadek)
Różnice między państwami-miastami, a despotiami wschodnimi:
Despotie wschodnie:
Państwa – miasta:
• niewielki obszar
- wielki obszar
• związane z ośrodkiem miejscowym
- ośrodek centralny
• różne formy zarządu
- despota
• na wysokim miejscu prawa jednostki
- eksploatacja niewolników
Różne formy demokracji:
• demokracja ateńska
• demokracja szlachecka
•
•
demokracja konstytucyjna
demokracja socjalistyczna
Imperium rzymskie – konsekwentna tolerancja. Trudności pojawiły się wraz z judaizmem i
chrześcijaństwem.
Judaizm – ekskluzywny, nie szukali nowych wiernych
Chrześcijaństwo – bardzo żywy ruch misyjny, nauka o 1 bogu wykluczającym innych, równe
traktowanie niewolnika i wolnego.
Szybkie rozpowszechnianie się chrześcijaństwa, prześladowania chrześcijan aż do 313 r. (edykt
mediolański)
380 r. Gracjan, Walentynian, Teodozjusz nakazali wiarę chrześcijańską w całym państwie
(papieżem był św. Damazy - katolik)
arianie – heretycy
zakazano nietolerancji dla chrześcijaństwa
435 r. zakazano wielobóstwa
od V w. biskup rzymski = papież
Na gruzach cesarstwa rzymskiego rozwinęły się inne państwa.
a) monarchia patrymonialno – lenna
- pośrednia monarchia stanowa
b) państwo publiczne
Państwo typu feudalnego przechodziło w swym rozwoju dziejowym kolejno przez następujące
formy państw:
1. Monarchia patrymonialna (patrymonialno –lenna):
• monarchia wczesnofeudalna
• monarchia okresu rozdrobnienia feudalnego
2. Monarchia stanowa
3. Monarchia absolutna (nazywana niekiedy państwem publicznoprawnym, wręcz państwem
publicznym według Wąsowicza, który nie przewiduje formy monarchii stanowej)
Jest to kolejność od formy państwa najmniej złożonej (zorganizowanej) do formy najbardziej
złożonej (zaawansowanej). Rozwój formy państw cechuje asynchronizm, czyli brak zbieżności
chronologicznej w występowaniu tych samych form państwowości w różnych państwach. W
niektórych państwach niektóre formy w ogóle nie występują (np. w Anglii brak rozdrobnienia
feudalnego, w Polsce brak monarchii absolutnej) lub też niektóre z tych form wykształcają się w
jakimś państwie nieco wcześniej, występuje także specyficzny rozwój danej formy państwa.
Cechą wspólną wymienionych form państwa jest monarchiczna forma rządów.
monarchia patrymonialno – lenna – pomieszanie elementów władzy i własności
monarchia patrymonialna – monarcha władcą i właścicielem (panowie feudalni)
1. Monarchia patrymonialno – lenna
Najwcześniej pojawiła się w państwie frankońskim w okresie rządów Karolingów na gruzach
państwa niewolniczego – Cesarstwa Rzymskiego.
Charakteryzowała się rozdrobnieniem feudalnym.
Monarchiczna forma rządów (wyjątki – Wenecja, Genua)
Okres protofeudalny – np. Ruś do X w., Polska do XV w. państwa te nie przeszły przez układ
niewolniczy
a) Monarchia wczesnofeudalna:
Jest to najstarsza forma państwa feudalnego.
Niemcy – od X w. (919 r. – Henryk I) do 1250 r. (śmierć Fryderyka II, początek Wielkiego
Bezkrólewia)
Anglia – od 1066 r. (Wilhelm Zdobywca) do 1265 r. (rozpoczął obrady parlament angielski,
zwołany przez Simona de Montfort, po raz pierwszy w historii złożony z wybieranych, a nie
nominowanych przedstawicieli ludności)
Ruś Kijowska – od X do XI w.
Francja natomiast od razu weszła w okres rozdrobnienia feudalnego, czyli ta forma w ogóle się
tam nie pojawiła.
Cechy charakterystyczne:
• nastąpiło pomieszanie elementów prywatnoprawnych (własności) i publicznoprawnych
(władzy), wyraziło się to w pojęciu monarchii patrymonialnej (monarcha jest nie tylko
władcą, ale i właścicielem państwa), to samo dotyczy panów feudalnych, mających władztwa
gruntowe, istotne znaczenie odgrywają immunitety dzięki którym uzyskują oni cząstkę
władzy publicznej o charakterze publicznoprawnym),
• stosunek ludności do państwa opiera się na związkach personalnych (osobistych), a nie
publicznoprawnych,
Np. związek między chłopem poddanym a panem feudalnym, lub dwoma feudałami (seniorem i
wasalem) brak natomiast więzi między monarchą, a poddanymi panów feudalnych,
• początkowo silna władza monarchy, skupia całą władzę w swoich rękach, wiąże się to z
patrymonialną koncepcją państwa, władca jako właściciel rozporządza i zarządza całym
państwem, konsekwencją tego będą podziały państwa, zostaje wprowadzona dziedziczność,
władca dzielił państwo na kilka części w przypadku gdy ma kilku synów,
• funkcje aparatu państwowego były mało rozwinięte, podstawowe funkcje: zabezpieczenie
pokoju wewnętrznego i na zewnątrz,
• działalność aparatu państwowego ogranicza się do organizacji wojskowości, sądownictwa i
skarbowości,
• na szczeblu centralnym urzędnicy pełnią funkcję z jednej strony zarządu spraw państwowych i
z drugiej strony spełniali funkcje nadworne przy królu,
• urzędnicy są skupieni z innym feudałami w Radzie Królewskiej (kuria), która w tym okresie
spełnia wszystkie funkcje, jest organem doradczym przy królu pomaga wykonywać królowi
władzę prawodawczą, administracyjną, skarbową, wojskową, z niej wyłonią się
wyspecjalizowane organy w kolejnym rozwoju państwa feudalnego, z czasem wymienione
funkcje będą w wyniku immunitetów przechodziły na panów feudalnych,
szczebel centralny – kuria jako organ doradczy przy królu, z niej wykształcą się
wyspecjalizowane organy
szczebel lokalny – urzędnicy królewscy
• postępem w stosunku do państwa niewolniczego to przyznanie godności ludzkiej niewolnikom
i oparcie porządku społecznego na strukturach lennych,
• wprowadzenie pokoju wewnętrznego na terytorium gdzie dawna zemsta rodowa (legalna)
stanowiła niemal jedyny sposób ochrony bezpieczeństwa osoby, wymierzania
sprawiedliwości,
• narastające konflikty między monarchą, a panami feudalnymi
Ograniczenia władzy monarszej:
• prawem boskim (władca działa w społeczeństwie chrześcijańskim, będzie ograniczony
społecznością chrześcijańską, w średniowieczu powstanie właśnie taka społeczność –
Chiristianitas Europa – związek państw europejskich w średniowieczu odgrywający
istotną rolę),
• przywileje, immunitety
Narastające konflikty między monarchą, a panami feudalnymi.
b) Monarchia rozdrobnienia feudalnego
Francja – 987 r. (Hugo Kapet) do 1302 r. (zwołanie Stanów Generalnych)
Niemcy – od 1250 r. (śmierci Fryderyka II, początek Wielkiego Bezkrólewia) do końca XV w.
lub dłużej
Ruś – od 1054 r. (śmierć Jarosława Mądrego) do 1480 r. (zrzucenie jarzma tatarskiego)
Anglia – brak
Przyczyny rozdrobnienia feudalnego:
• wynik działania sił odśrodkowych reprezentowanych przez wielkich feudałów,
• podział władzy między monarchę, a wielkich właścicieli ziemskich,
• pomieszanie elementów publicznoprawnych i prywatnoprawnych osiąga szczyt,
• osłabienie, zanik władzy monarszej w wyniku przejmowania władzy przez władców
lokalnych sprawujących tę władzę na swoich terytoriach:
• władztwa senioralne we Francji (minimalne uprawnienia króla),
• władztwa terytorialne w Niemczech,
• księstwa dzielnicowe na Rusi czy w Polsce,
Cechy charakterystyczne:
• władza monarsza tam gdzie się utrzymała została uszczuplona, charakter nominalny ma we
Francji (XI – XII w.), zanika na Rusi (XII w.),
• centralny aparat państwowy kurczy się, rozpadowi ulega skarbowość na skutek nadawania
różnych przywilejów, sądownictwo centralne ulega rozpadowi, aparat lokalny znajduje się w
rękach feudałów,
• następuje rozbicie prawa, poszczególne władztwa terytorialne (senioralne) mają własne prawa
(we Francji do czasu rewolucji francuskiej istniało ok. 800 spisów prawa zwyczajowego),
• postęp w stosunku do poprzedniej formy wyraża się w tym, że mimo takiej zupełnej
dezintegracji państwa wyzwalają się jednak pewne siły społeczne, które uprzednio nie mogły
się ujawnić (rozwój miast i mieszczaństwa, pewien postęp w rolnictwie, kształtuje się podział
społeczeństwa na stany),
• pod koniec tego okresu pojawiają się tendencje zjednoczeniowe, wszędzie dominuje anarchia,
brak bezpieczeństwa wewnętrznego
Tendencje zjednoczeniowe wynikały z przyczyn:
• ekonomicznych (potrzeba utworzenia rynku ogólnonarodowego),
• społecznych (zabezpieczenie i rozszerzenie tego rynku, obrotu handlowego, zabezpieczenie
pokoju wewnętrznego, ograniczenie samowoli i bezprawia – pokoje boże i ziemskie),
• politycznych (zagrożenie agresją zewnętrzna),
• ideologicznych (kształtuje się świadomość narodowa – np. we Francji świadomość narodowa
rodzi się w okresie wojny stuletniej)
Czynnikiem przyśpieszającym jednoczenie mogły być zasady prawa lennego (charakterystyczne
dla zjednoczenia we Francji – pewne zasady dziedziczenia, system dziedziczenia tronu, będący
początkowo siłą destrukcyjną potem stanie się czynnikiem ułatwiającym skupienie w ręku
panującego jak największej władzy).
2. Monarchia stanowa
Francja – od 1302 r. (zwołanie Stanów Generalnych po raz pierwszy) do 1484 r. (zwołanie
Stanów Generalnych po raz ostatni na długi okres czasu) (Stany Generalne zwołano kolejny raz
dopiero w 1614 r. w monarchii absolutnej)
Organami przedstawicielskimi będą Stany Generalne i Stany Prowincjonalne.
Anglia – od 1265 r. (zwołanie Parlamentu po raz pierwszy) do 1485 r.
Niemcy – XV/XVI w. (zwołanie Sejmu Rzeszy – Reichstag)
Podobnie jak we Francji pojawią się lokalne sejmy krajowe – Landtagi, będzie tu zjawisko
bardzo charakterystyczne, monarchie stanowe w wyniku rozbicia politycznego państwa
(zwłaszcza po pokoju westfalskim) rozwijają się w równym okresie (w Wirtembergii,
Hanowerze i Meklemburgii przetrwały aż do 1918 r.).
Rosja – od XVI/XVII w. do 2. poł. XVII w. (panowanie Piotra I)
Z pewnymi trudnościami niektórzy kwestionują, że trudno mówić o monarchii stanowej skoro
było samodzierżawie Iwana IV Groźnego. W tym okresie brak charakterystycznych instytucji dla
monarchii absolutnej np. zarządu centralnego, są natomiast typowe dla monarchii stanowej takie
jak duma bojarska, sobór ziemski (organ przedstawicielski), samorząd lokalny.
Cechy charakterystyczne:
• w zjednoczonym państwie nastąpiło odrodzenie władzy monarszej (jej renesans), pojawi się
pojęcie Korony Królestwa, które będzie wędrowało po całej Europie,
• następuje jednocześnie ograniczenie władzy monarszej przez uprawnienia stanów, które
współuczestniczą w rządach, wynika to zarówno z przywilejów stanowych i z umów między
stanami, a monarchą,
• zjednoczenie państwa pociągnęło za sobą konieczność reorganizacji aparatu państwowego,
pojawia się tu zjawisko dualizmu władzy (równoległe występowanie organów stanowych i
państwowych np. administracja skarbowa),
• struktura społeczna staje się pozioma (horyzontalna) w miejsce dotychczasowej pionowej
(wertykalnej) czyli drabiny lennej (feudalnej),
• po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego monarchia stanowa stanęła przed problemem
przezwyciężenia partykularyzmu prawnego, stąd tendencje unifikacyjne prawa (najdalej w
tym kierunku poszła Anglia gdzie praktyka poprzez orzecznictwo wykształciła common law –
prawo powszechne, pospolite kosztem praw lokalnych, zwyczajowych),
•
silna ekspansja prawa rzymskiego we Francji i w Niemczech, postęp w ewolucyjnym rozwoju
wyraża się w położeniu kresu anarchii feudalnej w ugruntowaniu zjednoczonego państwa,
słabością jest podział władzy między monarchę, a uprzywilejowane stany
Francja – statutowa teoria następstwa tronu,
- zrywa z patrymonialnym charakterem,
- syn dziedziczny, ale na mocy statutu
3. Monarchia absolutna
Francja – od 1484 r. do rewolucji francuskiej 1789 r.
3 etapy rozwoju przedzielone 3 wielkimi kryzysami:
I etap – od 1484 r. (śmierć Ludwika XI i zwołanie Stanów Generalnych) do 1562 r.
I kryzys – od 1562 r. (wojny hugenockie) do 1598 r. (edykt nantejski)
II etap – od 1598 r. do 1648 r.
II kryzys – do 1648 r. (Anna Austriaczka podczas rządów regencyjnych oddała ster
rządów w ręce kardynała Mazanina) do 1653 r. (klęska tzw. frondy, opozycji najpierw
mieszczańskiej, a następnie książęcej)
III etap – od 1653 r. do 1774 r. (śmierć Ludwika XV)
III kryzys – od 1775 r. do 1789 r. (panowanie Ludwika XVI)
Anglia – od 1485 r. (Tudorowie – Henryk VII) do 1648 r. (rewolucja burżuazyjna)
Rosja – od XVII/XVIII w. (Piotr I) do formalnie 1906 r. (uznając 3 akty wydane za
konstytucje, ale ściślej monarchię burżuazyjno – obszarniczą mamy dopiero od lutego
1917 r., a więc do Rewolucji Lutowej 1917 r.)
Po raz pierwszy idea absolutyzmu pojawiła się w samodzierżawiu Iwana IV (1547 1584), upadła jednak z kryzysem wewnętrznym (wielka smuta). Dopiero objęcie władzy
przez Piotra I skierowało Rosję na drogę absolutyzmu.
Niemcy – chronologia jest zróżnicowana
Bawaria – od 1597 r. (elektor Maksymilian I)
Królestwo Pruskie od 1701 r. do 1850 r.
Monarchia austriacka od XVI w. do 1867 r.
(Pokój westfalski, który dawał uprawnienia zwierzchnictwa zewnętrznego władcom
terytorialnym; poszczególni władcy terytorialni mający suwerenność wewnątrz państw zyskują
prawo samodzielnej polityki zawierania związków, traktatów międzynarodowych; państwo
przekształca się; jedyne ograniczenie aby zawierane związki nie godziły w cesarza i w Rzeszę,
np. Związek Reński 1806 r.)
Pojawienie się monarchii absolutnej dokonywało się w nowych warunkach ekonomicznych
rozwoju gospodarczego, będzie to:
• polityka merkantylna,
• akumulacja kapitału,
• rozwój potęgi mieszczaństwa.
Cechy charakterystyczne:
• państwo dąży do przełamania cech dawnego państwa patrymonialnego, stanowego, wysuwa
na czoło element publicznoprawny,
•
•
•
•
•
•
•
•
dominują cechy publicznoprawne, państwo wyzwala się z cech patrymonialnych przybiera
charakter instytucji publicznoprawnej, państwo jest traktowane jako osoba prawna,
stosunek między państwem, a jego mieszkańcami przybiera również charakter
publicznoprawny, będzie to publicznoprawne poddaństwo państwowe,
władza monarchy jest nieograniczona, absolutyzm jest uzasadniany początkowo mandatem z
łaski Boga (absolutyzm klasyczny, np. Francja, Anglia), przy monarchii absolutyzmu
oświeconego (np. Prusy, Austria) pojawiają się względy racjonalne, król jest pierwszym
sługą państwa, sam decyduje co jest dobrem państwa, kieruje się przy tym racją stanu, on
tylko wie co nią jest,
cała działalność państwa określona jest mianem policji, jest to państwo policyjne, policja jest
to wkraczanie w każdą dziedzinę życia i drobiazgowe jego uregulowanie, policja obejmuje
wszystkie dziedziny życia społecznego, (klasycznym przykładem kodyfikacja pruska Landrecht pruski, która wszystko będzie chciała uregulować),
aparat państwowy jest zorganizowany na 2 podstawowych zasadach: zasadzie
centralizmu i biurokratyzmu na szczeblu centralnym, pojawiają się kolegialne ciała tzw.
ministerialne w istocie są to doradcy monarchy, na szczeblu lokalnym aparat zawodowych i
nominowanych urzędników (nowy model urzędników) przy ograniczeniu organów samorządu,
podporządkowanie wyznania, religia staje się religią państwową, Kościoły Narodowe
powstają w Anglii, Rosji i w księstwach protestanckich w Niemczech; pojawia się również
specjalna polityka wyznaniowa galikanizm i józefinizm,
silne dążenie do unormowania przepisami całego życia, rozwój kodyfikacji, następuje
unifikacja prawa sądowego (Francja – kluby kodyfikacji prawa, które miały służyć
ujednoliceniu prawa),
ograniczenie organów stanowych
Cechy postępowe:
• wprowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej merkantylnej torowało drogę do postępu
gospodarczego i rozwoju państwa,
• monarchia absolutna posiada znamiona państwa nowożytnego jako suwerenna osoba prawna,
rozbudowany aparat instytucji centralnych i lokalnych (nowożytna administracja),
zapoczątkowane prace kodyfikacyjne miały służyć ujednoliceniu prawa, wiele wytworzonych
instytucji zostanie przejętych przez państwo konstytucyjne, np. tzw. Wielkie Ordonanse we
Francji (ordonanse – akty prawne ogłaszane przez monarchę, tylko monarcha miał władzę
prawodawczą we Francji przedrewolucyjnej, regulowały różne materie)
Za panowania Ludwika XIV nastąpiła intensyfikacja prac kodyfikacyjnych. Dotyczyła ona
wszystkich dziedzin prawa, z wyjątkiem prawa cywilnego, na gruncie którego dominacja prawa
rzymskiego była nadal niepodważalna, oraz częściowo prawa karnego. Efektem tych działań było
wydanie tzw. wielkich ordonansów Ludwika XIV, zwanych ordonansami Colbertowskimi,
gdyż to właśnie z inicjatywy generalnego inspektora finansów podjęto prace nad ich
uchwaleniem. Były nimi:
• ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 r., opierający proces na zasadach postępowania
rzymsko-kanonicznego,
• ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r., z niewielką liczbą przepisów z zakresu prawa
karnego materialnego – zawierający zmodyfikowane reguły procesu inkwizycyjnego,
• ordonans o handlu z 1673 r. (kodeks Savary’ego) – regulujący handel lądowy,
• ordonans o handlu morskim z 1681 r. – normujący handel morski,
• ordonans o marynarce z 1685 r. – zwany też „czarnym kodeksem” – regulujący położenie
prawne niewolników murzyńskich w koloniach, na zasadach niewiele różniących się od
obowiązujących w cesarstwie rzymskim.
Ogólnopaństwową działalność ustawodawczą królów francuskich kontynuował Ludwik XV. Za
jego panowania wydane zostały 3 ordonanse cząstkowe z dziedziny prawa prywatnego, zwanego
inaczej ordonansami kanclerza Daguesseau, który był ich inicjatorem. Były to ordonanse o:
• darowiznach z 1731 r.,
• testamentach z 1735 r.,
• substytucjach fideikomisowych z 1747 r.
Znakomita większość tych ordonansów została wykorzystana przy okazji prac nad kodyfikacjami
napoleońskimi, stanowiąc materiał prawny będący podstawą dla ich uchwalenia.
Wady monarchii absolutnej:
• nie umiała przełamać podstawowych struktur feudalnych,
• nierówności praw i przywilejów stanowych, w okresie schyłkowym zaostrzyły się
sprzeczności między aspiracjami różnych nowych sił,
• ograniczanie wolności osobistej poprzez aparat policyjny wkraczający w niemal każdą
dziedzinę życia,
• jednostka nie miała ochrony prywatnej.
Po upadku monarchii absolutnej nowe państwo konstytucyjne musiało organizować się na
nowych podstawach.
5 kodeksów Napoleona jak 5 paluszków!!!:
• 1804 r. Kodeks Cywilny Francuzów (Code civil des Francaises), zwany też Kodeksem
Napoleona,
• 1806 r. Kodeksu Postępowania Cywilnego (Code de procedure),
• 1807 r. Kodeks Handlowy (Code de commerce),
• 1808 r. Kodeks Postępowania Karnego (Code de instruction criminelle),
• 1810 r. Kodeks Karny (Code penal)
Państwo konstytucyjne:
Państwo konstytucyjne przyjmowało zasadniczo 2 formy państwa:
• monarchię,
• republikę
Forma monarchii konstytucyjnej dzieli się z kolei ze względu na formę ograniczenia władzy
monarchy na:
• monarchię ograniczoną (kiedy postulaty demokracji realizowane są w ograniczonym
zakresie, w szczególności nie funkcjonują rządy parlamentarno – gabinetowe, takim
typowym państwem jest Francja po restauracji Burbonów po 1814 r. oparta na Karcie
Konstytucyjnej),
•
•
monarchia burżuazyjno – obszarnicza (bardziej reakcyjna forma, ustrój polityczny łączy
zasady późnego absolutyzmu z zasadami ustrojowymi demokracji burżuazyjnej, nie przyjęto
zasady suwerenności ludu, konstytucja jest oktrojowana, ustala tylko sposób wykonywania
władzy, gwarantuje tylko niektóre prawa obywatelskie, monarcha zachowuje pełnie władzy,
typowymi przykładami są Prusy od 1850 r., monarchia austro – węgierska od 1867 r., ale tu
prawa obywatelskie są bardzo szeroko zakrojone,
monarchię parlamentarną, która charakteryzuje się występowaniem rządów parlamentarno
– gabinetowych, królowie panowali, ale nie rządzili, władze wykonawczą sprawował rząd
ściśle kontrolowany przez parlament (np. Wielka Brytania do końca XVIII w. Belgia,
Holandia, kraje skandynawskie)
Republika:
• prezydencjalna (na czele prezydenci, przy czym zakres ich władzy zbliżony jest do zakresu
władzy króla w monarchii ograniczonej (np. Stany Zjednoczone z 1787 r.),
• parlamentarna (zakres władzy prezydenta nie różni się zasadniczo od władzy króla w
monarchii parlamentarnej np. III Republika Francuska od 1874 r. czy Szwajcaria)
Republika jest formą bardziej postępową od monarchii. Monarchii parlamentarnych jest aktualnie
9 w Europie. Przestały się jednak zasadniczo różnić swoim charakterem prawnym od republik
parlamentarnych. Ewolucja państwa od monarchii do republiki nie jest wystarczającym
kryterium. Kryterium określenia postępowej ewolucji państwa należy szukać w politycznym
reżimie, sposobie realizacji postulatów demokracji.
Postępowa linia szła w kierunku:
- rozszerzania i umacniania praw obywatelskich,
- wzrostu uprawnień i znaczenia organu przedstawicielskiego,
- wzrostu kontroli władzy wykonawczej nad ustawodawczą
Istotne znaczenie będzie miała demokratyzacja prawa wyborczego i wprowadzenie
parlamentarnej odpowiedzialności ministrów. Stąd przełomem w dziejach państwa
konstytucyjnego będzie uformowanie się rządów parlamentarno – gabinetowych.
Główną rolę w systemie władzy wykonawczej w Wielkiej Brytanii odgrywał gabinet. Tworzyli
go ministrowie, powoływani przez króla na wniosek premiera, spośród członków partii
posiadającej większość parlamentarną. Kierowali oni określonymi agendami państwa. Ich tytułu
nawiązywały do tradycji, np. Kanclerz Exchequeu zajmował się finansami, Sekretarz Stanu
sprawami zagranicznymi, zaś Lord Skarbu pełnił funkcję premiera.
Z czego składa się gabinet angielski?
• premier
• ministrowie - odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) – impeachment
- odpowiedzialność polityczna
- odpowiedzialność solidarna ministrów
Dotychczasowe próby periodyzacji państwa konstytucyjnego były oparte na kryterium formalno
– prawnym. Do oceny kierunków jego ewolucji należy przyjąć kryterium materialne, a więc
sposób i stopień realizacji tych zasad ustrojowych, uznanych za naczelne. Tu wyróżnimy 3
postulaty:
1. Postulat państwa prawnego
2. Postulat demokratyczny
3. Postulat liberalny
AD1 Idea państwa prawnego pojawiła się w doktrynie konstytucyjnej jako rezultat zaprzeczenia
systemu monarchii absolutnej. Państwo prawa to jest negacja państwa policyjnego, opartego na
sile i samowoli. Działalność organów tego państwa jest ograniczona, związana pewnymi
normami prawnymi. Z tego wynikały pierwsze założenia państwa konstytucyjnego:
1. Zasada konstytucjonalizmu (określonego w konstytucji sposobu organizacji i
funkcjonowania państwa oraz tworzenia prawa)
2. Zasada prymatu ustawy jako podstawowego źródła prawa
3. Zasada podziału władzy według Monteskiusza na wykonawczą, ustawodawczą i
sądowniczą
4. Zasada niezawisłości sądownictwa
5. Zasada podporządkowania administracji państwowej prawu
AD2 Postulat państwa prawnego ściśle związany jest z postulatem demokratycznym. Postulat
demokratyczny to 2 zasady:
1. Zasada suwerenności narodu (ze wszystkimi konsekwencjami, również prawa i wolności
osobiste, udział wszystkich w wykonywaniu funkcji państwowych, w ustawodawstwie)
2. Zasada demokracji politycznej (realizowana w postaci demokracji pośredniej i
bezpośredniej)
AD3 Postulat liberalny miał kształtować treść prawa oraz zarazem tworzyć system gwarancji
instytucjonalnych, zabezpieczających prawa i wolności jednostki.
Po drugie umożliwiający kontrolę organów państwowych.
Ten postulat znalazł odbicie w konstytucjach w charakterze Deklaracji Praw i Wolności
Człowieka i Obywatela. Ze względu na sposób i zakres realizacji przez państwo tych zasad
wyróżnia się 3 etapy rozwoju ustroju konstytucyjnego:
1. Państwo autorytarne (od 1799 r. – do schyłku XIX w.)
2. Państwo liberalno – demokratyczne (lata 70. i 80. XIX w. do lat 30. XX w.)
3. Państwo dyktatorskie (lata 20. i 30. XX w. do 1945 r.)
W 2 poł. XIX w. – ujawnia się zjawisko asynchronizmu – z jednej strony Francja i WB
naprzeciw II Rzeszy, Austrii i Rosji:
1. Państwo autorytarne
Państwo autorytarne to okres przejściowy od państwa absolutnego do państwa liberalno –
burżuazyjnego. Występuje w dwóch formach: cezaryzmu demokratycznego (bonapartyzm) i
monarchii ograniczonej.
Cezaryzm demokratyczny zrodził się we Francji w XIX w. Władza w rękach jednostki, ale
równocześnie była to próba połączenia jednowładztwa z suwerennością ludu. Faktycznie była to
dyktatura. System ten stworzył Napoleon I, ale ramy prawne nadał mu Napoleon III (III
Republika Francuska). Były to pozory demokracji bowiem nie było tam miejsca ani na parlament
jako reprezentację narodu bo nim jest tylko ustawodawca, ani na katalog praw obywatelskich.
Ustrój nietrwały załamał się wraz z odejściem Napoleona III.
Monarchia ograniczona odrzuca zasadę suwerenności narodu (monarcha z bożej łaski), król jest
suwerenem w państwie, do niego należy pełnia władzy, sprawowana jest przez odpowiedzialnych
konstytucyjnie ministrów, władca nie tolerował praw i swobód politycznych (np. Karta
Konstytucyjna Ludwika XVIII )
2. Państwo liberalno – demokratyczne
Do państwa liberalno – demokratycznego prowadziło:
• demokratyzacja prawa wyborczego,
• utrwalanie się systemu rządów parlamentarnych,
• rozwój samorządu terytorialnego, rozszerzanie się katalogu praw obywatelskich,
• rozbudowa instytucjonalnych gwarancji przestrzegania prawa.
Początki państwa liberalno – demokratycznego wiążą się z reformami prawa wyborczego i
rządami parlamentarno – gabinetowymi, najwcześniej wystąpiło to w Anglii na przełomie
XVIII/XIX w., później we Francji. Tu występują 2 rodzaje tej formy państwa:
• Monarchia parlamentarna (król nie rządził, lecz panował, funkcje rządzenia przechodzą na
parlament lub gabinet, suwerenem jest naród np. konstytucja belgijska z 1831 r.
Inaczej jest w Wielkiej Brytanii, tam udało się pogodzić króla z bożej łaski z zasadą
suwerenności ludu, faktyczną władzę miał premier.
• Republika parlamentarna (prezydencjalna)
Różnica tkwi w występowaniu lub braku rządów parlamentarnych i wynikającej stąd różnej
pozycji prezydenta. Schyłek lat 20. to kryzys państw liberalno - demokratycznych spowodowane
niesprawnością mechanizmów rządów parlamentarnych.
3. Państwo dyktatorskie
Pojawiły się prądy i systemy autorytarne. Będzie to zarówno zawężanie praw obywatelskich
podporządkowanie dobru naczelnemu, interesowi państwa. Będzie to dyktatura totalitarna, która
jeszcze nie była dyktaturą totalną, która występuje w państwie nazistowskim zupełnie unicestwiła
prawa jednostki, pluralizm polityczny itd. takimi były ustroje faszystowskie (w tym najbardziej
brutalny nazizm)
Odrzucano:
• prawa jednostki,
• suwerenność,
• trójpodział władzy
Dobro państwa nad dobrem jednostki.
1922 – 1943 r. Mussolini – umiarkowany faszyzm
Hitler – skrajnie reakcyjny nazizm
Inny typ państwa dyktatorskiego zrodziła Rewolucja Październikowa z 1918 r. – stalinizm. Obok
istotnych różnic zarówno faszyzm jak i stalinizm charakteryzowały się:
• skrajnym centralizmem,
•
•
•
•
nieograniczonymi uprawnieniami władzy centralnej, które zmierzały do rozciągnięcia
kontroli nad całokształtem życia publicznego, daleko posuniętej reglamentacji życia
prywatnego jednostki, do likwidacji wszelkich form kontroli społecznej nad działalnością
tej władzy
jedna wszechogarniająca ideologia państwowa,
jedna partia (system monopartyjny),
wspólne, podobne metody rządzenia. Przede wszystkim pozaprawny policyjny terror
fizyczny i psychologiczny.
Totalitarne państwo dyktatorskie stanowiło całkowite zaprzeczenie demokratycznego państwa
prawnego.
Po 1945 r. pojawiły się dwa przeciwstawne systemy:
1. Państwo dobrobytu, będąca zmodyfikowaną postacią demokratycznego państwa prawa
2. System będący dyktaturą jednostek oparta na armii (np. gen. Franco w Hiszpanii), bądź
dyktatura określonej klasy społecznej w praktyce dyktatura elity partyjnej i ta występowała
w państwach tzw. bloku moskiewskiego z różnym natężeniem tendencji totalitarnych (np.
demokracja ludowa 1952 - 1989)
Cesare Beccaria 1764 r. „O przestępstwach i karach” („Dei delitti e delle pene”)
≠
Andrzej Wyszyński „Domniemanie winy”
WYKŁAD MONOGRAFICZNY:
„UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO”
Dlaczego upadały wielkie cywilizacje zarówno starożytne jak i średniowieczne nowożytne czy
też współczesne?
Shmuel Noah Eisenstadt – można znaleźć podobne przyczyny upadku różnych imperiów.
Podobne cechy charakterystyczne imperiów:
• splot elementów orientacji tradycyjnej i nietradycyjnej
Istniały potencjalne sprzeczności między tymi elementami. I tylko tak długo mogły trwać te
imperia dopóki te sprzeczności nie miały możliwości ujawnienia się. Władcy tych monarchii,
imperiów (cesarze, królowie, członkowie grup kierowniczych, elit rządzących) starali się
narzucać społeczeństwu określoną wizję polityczną i określone cele i działania. Były to głównie
jedność polityczna i ekspansja terytorialna. Realizacja tych celów miała zapewnić ustanowienie
możliwie scentralizowanego systemu rządów a zarazem monopolu podejmowania decyzji. To
wywoływało oczywiście opozycje różnych grup społecznych. Panujący starali się szukać w tej
sytuacji oparcia wśród określonych warstw społecznych., które przeciwstawiały się tym
elementom opozycyjnym. Oczywiście to kosztowało monarchę (koncesje, przywileje).
Równocześnie ci władcy opierali swoje roszczenia do tej władzy na tradycji i religii. Wielkie
imperia i cywilizacje mogły istnieć tak długo dopóki udawało się ich władcom utrzymać
równowagę między tymi elementami tradycyjnymi i tendencjami do aktywnego działania. Grupa
kierownicza powinna cechować się altruizmem (działać dla dobra społecznego). Kiedy grupa
kierownicza wykorzystuje władzę dla siebie zamienia się w grupę konsumpcyjną, a to prowadzi
do upadku.
Cele:
• jedność polityczna
• ekspansja terytorialna
- monopol podejmowania decyzji
- scentralizowana władza
- opozycja
- panujący szukali poparcia u innych grup społecznych
Każda data jest tylko symbolem upadku. To nie jest proces, który się wiąże ściśle z jednym
wydarzeniem:
313 r. – edykt mediolański - uznanie chrześcijaństwa przez Konstantyna Wielkiego
330 r. – przeniesienie stolicy do Konstantynopola
395 r. – podział Cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie
476 r. – data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego
565 r. – śmierć Justyniana Wielkiego
800 r. – koronacja cesarza Karola Wielkiego,
1453 r. – upadek Bizancjum,
1806 r. upadek cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego?
Jakie były przyczyny upadku?
Już od XV wieku stanowiło to problem.
1. Włoski badacz Flavio Biondo w XV wieku określił, że nastąpiło to na skutek najazdów
germańskich. Ta teza do XVIII w. nie uzyskała popularności.
2. Pisarze polityczni np. Machiavelli widzieli przyczyny w ustroju wewnętrznym.
3. Pisarze polityczni oświecenia np. Monteskiusz w przeroście wpływu wojska,
luksusowym życiu sfer rządzących i wreszcie w chrześcijaństwie.
Od XVIII w. jest to bardzo istotny problem historiografii. Pojawiła się znaczna ilość, teorii, które
jednak nie dają całościowego wyjaśnienia, są one zazwyczaj tylko jednostronne:
-przyczyny wewnętrzne lub zewnętrzne
4. Angielski badacz z XVIII wieku Edward Gibbon (sześciotomowe dzieło Zmierzch i
upadek cesarstwa rzymskiego - The History of the Decline and Fall of the Roman Empire)
powiada, że upadek był naturalną i nieuniknioną konsekwencja nieumiarkowanej
wielkości („olbrzymia budowla runęła pod własnym ciężarem”). Zalążki upadku rodziły
się w raz z rozwojem ekspansji terytorialnej. Odrzuca jako przyczynę podział cesarstwa.
Co do destrukcyjnej roli chrześcijaństwa zajmuje stanowisko ambiwalentne. Z jednej
strony doktryna chrześcijańska skłoniła do posłuszeństwa, niszcząc pierwiastki męstwa, z
drugiej strony religia złagodziła gwałtowność upadku.
5. Włoski współczesny uczony Alfredo Momiliano? powiada, że chrześcijaństwo nie tylko
było siła destrukcyjną, ale przedstawiło nowe wartości, kościół jako civitas dei jako
społeczność konkurencyjna w stosunku do cesarstwa i to było przyczyną upadku.
6. Amerykański uczony William Westerman powiada, że taką przyczyną było stopniowe
ograniczanie wolności ekonomicznej, zwłaszcza chłopów.
7. Angielski uczony rosyjskiego pochodzenia powiada, że główną przyczyną było
stopniowe wchłanianie klas wyższych przez klasy niższe. Klasy niższe nie były zdolne
do asymilacji. Stopniowe obniżanie się wzorców zachowania. Wchłonięcie przez element
barbarzyński w drodze pokojowej lub częściowo poprzez podboje.
8. Najazdy germańskie to dosyć charakterystyczne zjawisko. Taką przyjmuje współczesny
angielski historyk Jones. Przyczyny wewnętrzne nie spowodowałyby takiego upadku,
jedynie najazdy barbarzyńskie.
9. Nazistowska koncepcja upadku zupełnie inaczej widząca rolę Germanów. Mianowicie
występują oni w roli obrońców cesarstwa przed katastrofą, podkreślano ich waleczność,
mądrość
polityczną,
oni
odświeżali
glebę
zdegenerowanych
narodów
śródziemnomorskich. Ostrze ich mieczy mogło powstrzymać katastrofę, ale nie mogło jej
zapobiec. Historia Rzymu jest poglądowa lekcją determinizmu rasowego. Dopóki
nordycko – germańska elita dochowywała wierności zasadom czystości rasowej, a więzy
z rasowo pośledniejszą ludnością były sporadyczne nie powodowało to niekorzystnych
zjawisk, ale zniesienie zwłaszcza zakazu zawierania małżeństw między patrycjuszami, a
plebejuszami i rozwój prawa rzymskiego to są właśnie najważniejsze przyczyny upadku.
Po drugie nastąpił rasowy rozkład. Zwycięstwo hellenistycznej filozofii politycznej
orientalnej praktyki w obyczajach i cofanie się przyrostu naturalnego wśród elity.
Określili to bardzo efektownie, nazywając zdradą ideałów rasowych (rasowe
samobójstwo). Upadek wiązał się także z deformacją zasady wodzostwa. Rzym stał się
bramą wjazdową dla wschodnich cywilizacji. Przesłanką rozkładu jest kariera
chrześcijaństwa. Żonglowali przy tym historią rasową celem zdyskredytowania kościoła.
Stawiają tezę, że zakłamanie było naturalną funkcją żydowskich treści nowej wiary,
sam Chrystus wprawdzie był Aryjczykiem, ale św. Paweł to najgorszy,
najniebezpieczniejszy, drapieżny i chytry ojciec wszystkich bolszewików. Między św.
Pawłem, a Marksem nie ma żadnej różnicy.
10. Franz Altheim (nazistowski historyk) kładzie przyczyny w odmiennych sposobach
walki, przeciwieństwach między ludami starej i nowej cywilizacji, podnosi znaczenie
wojen, rozwój roli jazdy konnej, jako podstawę rozwoju feudalizmu.
11. Współczesna teoria włoska (Alfredo Calderini?) kładzie akcent tylko na ideologiczne
przesłanki, ścieranie się 2 tendencji odśrodkowych i dośrodkowych. Dośrodkową była
idea Rzymu jednocząca wielkie terytoria, a odśrodkową były kulty wschodnie i
chrześcijaństwo. Dopóki armia żyła ideą Rzymu udawało się przeciwdziałać tendencjom
rozkładu.
12. Radzieccy uczeni (Władimir Siergiejew?) uważali, że przyczyną były sprzeczności
między starym przeżywającym się systemem produkcji, a nowym.
13. Współczesna rosyjska uczona Helena Steiermann? powiada, że nie wystarczy tego
wyjaśniać tylko teorią walki klas, ale największe znaczenie mają powstania ludności
wiejskiej.
14. Równie jednostronną ideologiczną przyczynę podaje polski historyk Jerzy Topolski.
Taką ideologiczną przyczyną są przemiany w strukturze ludzkiego działania
mianowicie niedostatek myślenia historycznego. Myślenie historyczne pozwala łączyć
poszczególne ludy w sposób czaso–przestrzenny, oparty na wspólnej przeszłości i
teraźniejszości, niedostatek tego myślenia uniemożliwia wspólne działanie. Powiada, że
nie tylko niedostatek tego myślenia wewnątrz cesarstwa, ale i budzenie się tego myślenia
wśród ludów, zamieszkujących cesarstwo. Poczucie odrębności w obrębie ludów. To
było siłą rozkładającą odśrodkową, ponieważ te poszczególne ludy, kiedy już to myślenie
historyczne się wytworzyło one starały się zabezpieczyć to w sposób polityczny.
15. Frank ???
• struktura społeczna
• nisko stojąca technologia
• niewolnictwo
16. Jérôme Carcopino – wykład w obozie
Wielopłaszczyznowe spojrzenie
• struktura wewnętrzna cesarstwa – sprzężenia i siły
• wpływy zewnętrzne oddziałujące
(tak jak upadek Polski)
• szkoła warszawska – czynniki zewnętrzne
• szkoła krakowska – czynniki wewnętrzne
Czynniki zewnętrzne:
• wpływ 2 ludów, wrogów imperium: Persów i Germanów:
• problem Persów to nie tylko militarne porażki Rzymu (260 r. kiedy cesarz
Walerian i 70 tys. armia dostała się do niewoli), ale przede wszystkim to wielka
klęska kultury hellenistyczno – rzymskiej na wschodzie. Odtąd nadgraniczne
prowincje rzymskie weszły w orbitę wpływów irańskich. Zwłaszcza religii i gmin
manichejskich. To stało się podłożem powstania nowych sekt, nawet przetrwało to
do okresu europejskiego średniowiecza jak choćby słynna sprawa Zakonu
Templariuszy. Na wschodzie, więc pojawiło się państwo nowoperskie, wielka
zwarta potęga zagrażająca cesarstwu.
• w tym samym czasie ludy germańskie przepuściły atak od drugiej strony i zmusiły
cesarstwo do defensywy na drugim bardzo rozciągniętym froncie.
• proces przenikania elementów germańskich do świata rzymskiego wielorakimi
drogami:
a) Problem niewolników, niewolnych osadników, przesiedlanie całych plemion.
b) Germanowie jako oddziały pomocnicze,
c) Plemiona sprzymierzone (federati), które otrzymują ziemię i domostwa na
zasadach rzymskiego systemu kwaterunkowego (1/3 gruntów i domostw w
zamian za ochronę granic - limes) oni są osadzani wewnątrz cesarstwa przy
granicy w zamian za ziemię i domostwa mają strzec ziemi przed swoimi
współplemieńcami. Jest to więc bardzo iluzoryczna ochrona.
• Germanowie na wysokich szczeblach administracji i wojska, często zajmowali
kluczowe pozycje w wojsku i administracji np. Stylicho, Rycymer. Już cesarz
Hadrian domagał się, aby kierownicze stanowiska gabinetu przypadały członkom
stanu rycerskiego i cesarskiego, a urzędy administracyjne były obejmowane nie
przez cudzoziemców.
Przyczyny wewnętrzne upadku Cesarstwa Zachodniego, które były różnego rodzaju m.in.
ekonomiczne, przyrodniczo – ekonomiczne, społeczne, moralne, polityczne (zewnętrzne i
wewnętrzne).
Przyczyny ekonomiczne:
1. Kryzys gospodarczy.
Zarysował się silnie w III w.
Przyczyny kryzysu gospodarczego:
• nadmierny ucisk podatkowy. (Było to swego rodzaju sprzężenie zwrotne, ponieważ
liczba ludności malała, a państwo żeby się bronić nakładało coraz to nowe podatki.
Sposób realizowania podatków podają źródła w sposób niezwykle charakterystyczny np.
Konstantyn nałożył daninę ze złota i srebra na wszystkich, którzy w jego państwie
uprawiali handel, choćby nawet handlowali najbłahszymi rzeczami. Podatek ten
powodował skrajną nędzę, ludność nie potrafiła podołać obciążeniom, matki sprzedawały
swoje dzieci, ojcowie swoje córki, zmuszeni zapłacić podatek.)
• nadużycia ze strony urzędników i możnych przy pobieraniu podatków. Inny historyk
pisze, że masy ludności były obdzierane przez niewielu, którzy ściągając daniny
państwowe mieli wspaniałą sposobność do świetnego łupu, zasłaniając się, że
reprezentują państwo.
• wielu obywateli zrujnowanych nadużyciami i nadmierną polityką podatkową
uciekało do nieprzyjaciół (wielu nawet pochodziło z wielkich rodów rzymskich) by u
barbarzyńców szukać schronienia. Oddawali się w niewolę by żyć swobodnie pod
pozorem niewoli, aby nie być niewolnikami pod pozorem wolności.
• największe obciążenia spadały na najuboższych, słabsi utrzymywali praktycznie
bogatszych. Możni decydują o wysokości podatków, które mają zapłacić ubodzy.
Rozstrzyga łaska możnych, co ma stracić rzesza nędzarzy. Przy zwiększaniu obciążeń
ubodzy są brani pod uwagę jako pierwsi, zaś przy zmniejszaniu podatków jako ostatni.
Kryzys na rynku pracy.
Zmniejszyła się liczba niewolników. Od II w. liczba niewolników w Cesarstwie Rzymskim
spada. W latach 20. II w. po zwycięstwach Krajana napłynęła ostatnia fala niewolników z Dacji,
Arabii, z nad brzegów Tygrysu i Eufratu. Od tej pory zanikły wojny, które przynosiłyby korzyści
w postaci niewolników. Liczba niewolników się kurczy i w związku z tym narasta kryzys na
rynku pracy.
Gospodarka Cesarstwa opierała się na 2 filarach:
• latyfundiach (główna siła robocza – niewolnicy, ostatnia fala dopływu niewolników za
Tracjana w II w. kryzys rynku pracy),
• miastach
Aby zapobiec kryzysowi w latyfundiach zmieniano metody gospodarowania:
• wybierano działki kolonom z obowiązkiem świadczeń za rzecz pana,
• od IV w. Konstantyn przywiązał kolonów do ziemi (servi cassati). Osadzano
niewolnych na ziemi na podobnych zasadach jak kolonów. W zamian świadczyli pewne
daniny na rzecz panów,
• upadek drobnej własności ziemskiej. Broniąc się przed całkowitą ruiną ci drobni
właściciele w zamian za oddanie ziemi, oddaniu się w opiekę wielkim właścicielom
ziemskim aktem komendacji, świadczyli świadczenia właściwe dla kolonów. Z tych 3
elementów rodzą się zalążki nowego układu społecznego. Później doprowadzi to do
ukształtowania się feudalizmu.
Miasta dążą do samowystarczalności, latyfundia zamykają się, zachwiało to równowagę między
miastem, a wsią, zanikła wymiana handlowa, miasta zostają odcięte od żywności, staje się
„pasożytem”, („Rzym miasto pasożyt”), uwidacznia się to zwłaszcza w okresie oblężenia,
(przypadki ludożerstwa). Następuje wzrost cen żywności, aby temu przeciwdziałać cesarz
Dioklecjan ogłosił słynną taryfę maksymalną cen żywności w 301 r., za przekroczenie tych cen
groziła kara śmierci (występowały częste przypadki spekulacji, żądze szybkiego wzbogacenia).
Ustalono jedynie granice cen. Spis miał być przestrzegany w całym państwie. Od kary nie będzie
zwolniony nawet ten, kto posiadał artykuły niezbędne do życia i uważał za stosowne je schować.
Wystawne życie dworu, cesarza.
Psucie się pieniądza (miedź do srebra).
Wypływanie pieniądza z państwa. (Dioklecjan nałożył daninę w naturze.)
Liczba pobierających świadczenia była większa od liczby składających. (Laktacjusz).
Ucieczki możnych przed nadaniem tytułu pretora. Ucieczki do nieprzyjaciół.
„Szukają oczywiście u barbarzyńców ludzkości, nie mogąc znieść barbarzyńskiej nieludzkości
panującej u Rzymian.” Salwiusz Salwianus
Przyczyny ekologiczno – przyrodnicze:
• wyludnienie całych połaci Cesarstwa w wyniku rozmaitych zaraz i epidemii, związane to
było z ówczesnym stanem, poziomem sanitarnym (głód, zaraza, czarna ospa itp.)
• ostatnio pojawiły się także hipotezy o zatruciach na podstawie analizy lekarskiej kości, które
są w grobowcach, powstają wątpliwości czy związki ołowiu znajdujące się w tych kościach
są wynikiem spożywania wody (akwedukty sporządzone były z ołowiu), również naczynia
były ołowiane,
Przyczyny społeczne:
• rozkład kultury miejskiej
Słynny poeta rzymski Juwenalis w swej tyradzie skierowanej do współczesnych zawarł swoisty
akt oskarżenia, będący pięknym wspomnieniem republiki, powiada, że odkąd lud nie ma już
głosów do sprzedania, lud, który niegdyś przybierał władzę, godności, legiony wszystko odtąd z
trwożliwym niepokojem nie pragnie nic więcej jak tylko chleba i igrzysk.
Efektem tego jest demoralizacja plebsu żywionego bezpłatnie (co miesiąc następował rozdział
produktów między plebs, z chwilą narastania kryzysu ograniczano hojność stąd cesarze starali się
wypełniać każdy wolny czas organizacją igrzysk i przedstawień, warto wspomnieć, że wtedy w
cesarstwie było 182 dni świąteczne przy czym cesarze okazjonalnie ustanawiali nowe święta),
przedstawienia o makabrycznej treści, miały nie wzruszać, a przerażać (naturalistyczne obrazy,
śmierć na scenie, seks itp.), krwawe igrzyska były upadkiem męstwa, pogardą dla godności i
życia, wybudowano wspaniałe stadiony (np. Koloseum ok. 80 tys. pojemności), walki
gladiatorów powszechnie stosowane do 404 r. zniósł je cesarz Honoriusz, szczególnym rodzajem
widowisk było rozerwanie przez dzikie zwierzęta (kara ad bestias), stosowana głównie w
stosunku do chrześcijan w 326 r. cesarz Konstantyn zamienił tą karę na roboty w kopalniach. Ten
rodzaj widowisk świadczy o upadku moralnym i obyczajowym widzów,
• stosunek do pracy
Pojawił się pogląd, że praca fizyczna jest gorsza i dobra tylko dla niewolników, wpływ
niewolnictwa na pracę, obyczajowość jest ogromny,
• rozluźnienie obyczajowe
Konkubinat staje się wygodniejszy od małżeństwa, został zalegalizowany przez cesarza
Augusta, a później przez Marka Aureliusza, rozkład rodziny rzymskiej, osłabienie władzy
ojcowskiej (od 374 r. czy 370 r.? zakaz porzucenia dziecka na forum publicznym przez ojca),
pojawia się ruch wyzwolenia kobiet (ówczesne feministki), formuła „żyć własnym życiem” od II
w., przyczyną rozpadu rodziny były także rozwody i cudzołóstwa, (mąż wypędza żonę, bo
rozmawiała z wyzwoleńcem, bo wyszła z odsłoniętą głową, żona opuszczała męża z powodu jego
starości, choroby lub z powodu opuszczenia ogniska domowego i udania się na wyprawę
wojenną), na nieżonatych nakładano dodatkowe opłaty aby zachęcić ich do zawierania małżeństw
(np. cesarz August nałożył na nieżonatych karę, za zawarcie małżeństwo i dzieci wprowadził
nagrodę),
• spadek przyrostu naturalnego,
Depopulacja ludności co było m.in. efektem rozpadu rodziny (szereg przypadków, że
wyzwoleńcy, a nie jego własna rodzina opłakuje zmarłego i stawia mu epitafia)
• niechęć do służby wojskowej
Granice nadmiernie rozciągnięte wymagają ochrony, jest tylko 100 tys. doborowego wojska i 500
tys. armia przygraniczna złożona z federati, najczęściej Germanów, którzy chronią granicy przed
swoimi pobratymcami w zamian za ziemię i domostwa), następuje barbaryzacja, w armii służą
przymusowo niewolnicy i kolonowie, którzy nie mają miejsca w latyfundiach, armia
opanowana przez Germanów, co niszczy ideę Rzymu
• kryzys ideologiczny
Następuje upadek myśli politycznej grupy kierowniczej, dawne hasło okresu republiki
poświęcenia się dla ogółu wyrażane było w powiedzeniu „Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za
ojczyznę” – „Dulce et decorum est pro patria mori”, teraz to powiedzenie jest zastąpione przez
hasło carpe diem („chwytaj dzień”, „nie marnuj mijających chwil”)
Grupa kierownicza w każdej społeczności przechodzi cykl (np. rewolucja francuska – nowa
grupa objęła władzę). W cesarstwie rzymskim był brak nowej grupy do objęcia władzy.
Przyczyny polityczne
a) wewnętrzne:
• rozkład grupy kierowniczej
U schyłku cesarstwa w stadium rozkładu, w latach 455-476 r. zmieniło się 9 cesarzy, którzy
zmarli śmiercią nienaturalną (zamachy, skrytobójstwa), wraz z nimi zmieniały się ekipy rządzące
• dwór cesarski kolosalnie rozbudowany (skomplikowana struktura, wielkie rozmiary),
• pojawiały się coraz to nowe urzędy (straszliwa tajna policja, nadzorująca administrację i
donosząca czy urzędnicy są lojalni) w prowincjach była sieć agentów, byli to tzw. ciekawi
(curiosi), specjalni agenci śledzący działalność urzędników,
• brak ustalonych zasad następstwa tronu, o wyborze cesarza decydowała armia, uzurpacje
władzy cesarskiej przez ambitnych wodzów armii, miał temu zapobiegać podział władzy
cesarskiej na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie, już za Dioklecjana wprowadzono podział
terytorialny ostatecznie utrzymał się po śmierci Teodozjusza
w 395 r.,
• administracja lokalna gigantyczna maszyna o fatalnej opinii (zarzucano jej skostnienie,
powolność, korupcję nepotyzm, okrucieństwo),
•
samorząd lokalny to przede wszystkim maszyna do ściągania podatków - deklarowali ile
zbiorą podatków, gwarantem był ich majątek (tylko wybitni władcy chociaż po części
kontrolowali własną biurokrację, słabsi całkowicie byli od niej uzależnieni)
Podział Cesarstwa
Cesarstwo dzieli się na Wschodnie i Zachodnie.
Część Zachodnia dzieli się na:
• 4 prefektury z prefektami na czele,
• 12 diecezji z wikariuszami na czele
• 100 prowincji z prezesami na czele
• civitatetes (miasto z okręgiem) władzę sprawuje kuria municypalna.
b) zewnętrzne:
• najazdy różnych szczepów germańskich,
406 r. – m.in. Swebowie, Wandalowie wyruszyli z Galii do rzymskiej Hiszpanii, zajmując ją,
408 r. – wyprawy Wandalów po całej Hiszpanii,
408 r. – Wizygoci na czele z Alarykiem oblegali Rzym, był to wielki wstrząs dla Cesarstwa,
Alaryk oblegał Rzym, zażądał takich opłat, że przetapiano różne posągi m.in. posąg Virtus
(dzielności, męstwa),
410 r. – Wizygoci powędrowali do końca „buta italskiego” i wracając ponownie złupili Rzym
(epidemie głodu, ludożerstwo w Rzymie),
455 r. czy 410 r.? – Wandalowie łupią Rzym,
476 r. – bezpośrednią przyczyną był wojskowy zamach stanu Odoakra,
Odoaker, któremu nie wypłacono żołdu zażądał przyznania ziemi w Italii (do tej pory federati
uzyskiwali domostwa i ziemie przy granicy), Odoaker żądał wypłacenia żołdu w naturze (chciał
ziemi w centrum cesarstwa), spotkało się to z odmową, małoletni Romulus Augustus został
zdetronizowany i umieszczony w twierdzy lukullańskiej z dosyć solidną emeryturą (6 tys.
solidów rocznie) natomiast Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola prosząc o
mianowanie go patrycjuszem. Cesarz wschodni odmówił i w ten sposób rozpadło się cesarstwo.
Na sam upadek cesarstwa można jeszcze popatrzeć z punktu widzenia teorii zarządzania
(teoria współczesna). Przyczyną upadku był sam fakt istnienia cesarstwa, co jest pewnym
nawiązaniem do teorii, która mówi o maszynie, która runęła pod własnym ciężarem (teoria
angielska z XVIII w.) Przez sam fakt istnienia cesarstwa wytworzyły się zbyt duże napięcia
między metropolią, a ośrodkami lokalnymi. Wydłużyła się droga między metropolią, a tymi
ośrodkami i to uniemożliwiało dostosowanie się do zmian, jakie wytworzyły się, które dokonały
się w poszczególnych regionach, te poszczególne regiony państwa były zróżnicowane
ekonomicznie, społecznie kulturalnie i coraz większa przepaść powstawała między nimi. Gdy
wytworzyły się między metropolią, a prowincjami bieguny napięć to przy sterowaniu centralnym
była zbyt mała zwrotność decyzji. Natomiast przy sterowaniu lokalnym nie było potrzeby
odwoływania się do metropolii. Metropolia przestała spełniać jakiekolwiek funkcje poza
symboliczną.
Cesarstwo bizantyjskie
Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum) od reform cesarzy Dioklecjana i Konstantyna (330-385 r.)
stanowiło wyodrębnioną administracyjnie część imperium. Uformowało się ostatecznie
w 395 r. w wyniku podziału imperium po śmierci Teodozjusza. Obejmowało początkowo
półwysep bałkański, Azję mniejszą, Syrię, Egipt. Po upadku Cesarstwa Zachodniego (476 r.)
cesarz Zenon uważał się za władcę całego Cesarstwa, zwłaszcza po otrzymaniu insygniów
cesarskich od Odoakra.
W połowie VI w. cesarz Justynian Wielki podjął próbę restytucji Cesarstwa:
• zniszczył państwo Wandalów i Ostrogotów,
• włączył północną Afrykę, Italię, południową Hiszpanię
Do końca panowania 565 r. panował ustrój dominatu i język łaciński.
Po śmierci Justyniana: utracono ziemie cesarskie na zachodzie, językiem urzędowym stał się
grecki. Stąd zmiany w terminologii i używanie przez cesarzy starogreckich tytułów monarszych
(bazyleusz, autokrator). Bazyleusze zarządzali cesarstwem za pośrednictwem scentralizowanej
biurokracji zorganizowanej na wzór wschodni. Podporządkowali sobie hierarchię kościoła
wschodniego, to jest zjawisko cezaropapizmu, tak dalece, że kościół stał się trzecią służbą
państwową (poza administracją cywilną i wojskową). Miało to daleko idące skutki, bowiem
przyjęcie przez Słowian południowych (z wyjątkiem Chorwatów) i Słowian wschodnich
chrześcijaństwa w obrządku wschodnim sprzyjało w rozszerzaniu się wpływów politycznych
Bizancjum na obszarze państw słowiańskich.
W odróżnieniu od chaosu politycznego i gospodarczego Bizancjum utrzymało względnie
wewnętrzny ład i całość terytorialną. Wzrosło znaczenie wielkiej własności i był zrównoważony
rozwój między ośrodkami miejskimi, a latyfundiami. Państwo zadbało o rozwój życia
gospodarczego o zaopatrzenie w żywność, powstały państwowe fabryki chleba w
Konstantynopolu oraz kontrola eksportu i importu. Chroniono granice państwowe i
międzynarodowe szlaki handlowe. Silna armia, silna flota.
3 traktaty międzynarodowe z Rusią, m.in. zniesienie prawa nadbrzeżnego (do tej pory
rozbitkowie stawali się niewolnikami tego, czyj był brzeg).
Począwszy od XII w. następowało stopniowe osłabienie Cesarstwa (Krzyżowcy w IV wyprawie
zdobywają Konstantynopol w 1204 r. utrzymują się do 1261 r.)
Potem Michał VIII w 1261 r. odzyskuje Konstantynopol, ale jego terytorium jest już uszczuplone
i ostatecznie upada w 29 V 1453 r. w wyniku podboju Turków (Mehmed II). Konstantynopol
zamieniony na Istambuł.
EUROPA PÓŁNOCNA
SZCZEPOWE PAŃSTWA GERMAŃSKIE
Szczepowe państwa germańskie zagarnęły częściowo resztki dziedzictwa rzymskiego. Trudno
jednak powiedzieć, że był to bezpośredni wpływ urządzeń państwowych na organizację państwa
feudalnego. Był on bardzo ograniczony.
Oddziaływanie wpływów rzymskich na europejską kulturę państwową i prawną jest duży.
Wpływ Rzymu, a zwłaszcza kultury prawnej docierał do Europy szerokimi falami. W
średniowieczu będą to glosatorzy, postglosatorzy we Francji, Włoszech i Niemczech. Nawet w
czasach nowożytnych będzie to pandektystyka w Niemczech, która poprzez tzw. szkołę
historyczną doprowadzi do pozytywizmu prawniczego, na którym wyrósł słynny kodeks
cywilny niemiecki BGB w końcu XIX w.
Do prawa rzymskiego sięga kościół, który czerpał wzorce z tego prawa („Ecclesia vivit lege
romana” - „Kościół żyje prawem rzymskim”). Przyjęło tytuły takie jak dziekan, konsystorz,
kuria.
Średniowieczni władcy przyjmowali również tytuły monarsze rex, princeps, imperator.
Do mitu Cesarstwa Rzymskiego nawiązywał Karol Wielki (imperator), także Napoleon, na
tradycje rzymskie powoływali się carowie moskiewski (Teoria czwartego Rzymu).
Także cesarze rzymscy Narodu Niemieckiego.
Do terminologii rzymskiej nawiązywały, co ciekawe rewolucje. Zarówno angielska jak i
francuska oraz Napoleon. Termin „republika” jest terminem rzymskim, „protektor”,
„plebiscyt”, „konsul”, „trybunał”, „senat”.
Nawet w pierwszej połowie XX w. do terminologii rzymskiej nawiązywali faszyści włoscy np.
„fascio” czy „duce” .
Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniego na jego terenach zaczęły odżywać i rozwijać się
państwa szczepowe. Żeby mówić o państwach szczepowych trzeba sięgnąć do dawniejszych
plemion germańskich, bo ich zwyczaje prawne i ustrojowe będą rzutowały na państwo
frankońskie.
Państwo frankońskie będzie poddane 3 silnym wpływom:
• dawne wpływy germańskie
• pozostałości rzymskie w postaci prawa rzymskiego (ustrojowe i sądowe)
• rzymskie prawo kanoniczne
Te 3 czynniki będą kształtować całą cywilizację frankońską, wszystkie instytucje prawne,
ustrojowe, administracyjne. W okresie, kiedy w basenie Morza Śródziemnego rozwijały się
państwa typu niewolniczego, a Cesarstwo Rzymskie dochodziło do swej największej potęgi w
tym samym czasie w północnej Europie zamieszkiwały ludy stojące na znacznie niższym
poziomie rozwoju społecznego (ustroju rodowo – plemiennego).
Ustrój rodowo – plemienny to ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie.
Z ludami celtyckimi wojny prowadził Cezar w I w. p.n.e. Ich rola historyczna była różna. Lud
Galów został podbity przez Cezara i szybko uległ romanizacji, ale liczni Celtowie znaleźli się w
defensywie i na ogół byli wyparci ze swych siedzib. Pozostałe zwłaszcza przez plemiona
germańskie tak np. w Bretanii przez germańskie plemiona Anglów i Sasów. Utrzymali się
jedynie w Irlandii, Szkocji i Walii. Nie odegrały poważnej roli politycznej.
Germanowie i Słowianie w przeciwieństwie do Celtów odegrali wielką rolę. Najdawniejsze
wiadomości o Germanach zawarte są w dziełach pisarzy rzymskich zwłaszcza Juliusza Cezara (I
w. p.n.e.) - „Komentarze o wojnie gallijskiej” i Tacyta (II w. n.e.) - „Germania”. Duża wartość
poznawcza tych dzieł. Potwierdzone zostały w późniejszych spisach prawa. W IV i V w.
powstają spisy prawa germańskiego i niektóre instytucje prawne występują w takim samym
kształcie jak opisywał je Tacyt. (Silkeborg w Danii – muzeum, na witrynie w tym muzeum
można zobaczyć twarz Germanina). Wiadomości i relacje historyczne pokrywają się z
odkryciami archeologicznymi.
Pierwotne siedziby Germanów znajdowały się w południowej Skandynawii, nad dolną
Wezerą i w ujściu Odry. Ok. 1000 r. p.n.e. obserwujemy ich pochód na południe i wschód.
Germanowie dzielą się na 3 grupy:
• grupa zachodnia (Ingewoni, Hermioni, Istewoni,), z tej grupy wywodzą się Frankowie
saliccy
•
•
grupa północna (Normanowie, kierują się na północny zachód Europy i Waregowie
kierujący się na północny wschód, którzy wejdą w kontakt z Rusią Kijowską, będą
utrzymywać kontakty z Bizancjum)
grupa wschodnia (Goci, Wandalowie, Longobardowie, Burgundowie, Herulowie), posuwali
się nad Morze Czarne i tam stykają się z cywilizacją grecką
Rozwój kultury i cywilizacji germańskiej obejmuje 2 okresy:
• okres państwa koczowniczego
• okres państwa osiadłego
Kultura rolnicza początkowo myśliwska i pasterska.
Wiara i religia germańska. To ciekawe zjawisko, religia starogermańska odżyje niejako po
wiekach w okresie państwa totalitarnego. (Valhalla - miejsce przebywania poległych w chwale
wojowników (tzw. Einherjerów), których z pola bitwy zabierały walkirie, a na progu Valhalli
witał ich Bragi. Valhalla znajduje się w Asgardzie, a dokładniej w Gladsheim i należy do
głównego boga Germanów, Odyna; Nerthus – bogini płodności i urodzaju, kształtująca ludzkie
losy, znana z Germanii rzymskiego historyka Tacyta. Składano jej ofiary z ludzi, miało to
zapewnić urodzaj w nadchodzącym lecie.
Germanowie nie znają pisma, znają natomiast znaki runiczne (swastyka – znak ognia, ss – znak
pioruna). Nie znają literatury, ale znają pieśni, poprzez nie tworzą historię (cykle tych pieśni
epickich opracował Wagner – słynne opery Wagnera – „Pierścień Nibelunga”?).
Ideały moralne:
• niemoralność wobec obcych, żadne łotrostwa dokonane przez Germanów poza terytorium ich
państwa nie uchodzą za złe. Germanowie głoszą, że popełniają je dla ćwiczenia młodzieży i
dla zwalczania gnuśności.
Cały szereg ideałów wojennych:
• np. największą hańbą jest porzucić tarczę na polu walki czy ustąpić w czasie bitwy z placu
boju,
• największą zasługą jest jeśli plemię jest otoczone jak największą pustką, bo Germanowie nie
znają granic, granicą jest strach i obawa przed plemieniem.
Nieustanny stan wojny na granicach. Kultura i cywilizacja wojenna coroczne przerzucanie
działań wojennych. Germanowie byli stale uzbrojeni.
Ustrój rodowo – plemienny
Podstawową jednostką organizacji społecznej pierwotnych Germanów i Słowian był ród.
Początkowo obejmował on wszystkich pochodzących od wspólnego przodka. Był to ród
agnatyczny, oparty na krewnych ze strony ojca, tzw. po mieczu. Z czasem większe znaczenie
zaczął zajmować ród kognatyczny, obejmujący wszystkich powiązanych pokrewieństwem, a
więc zarówno krewnych ze strony ojca, jak i krewnych ze strony matki, tzw. po kądzieli. W
obrębie rodu występował dalszy podział na rodziny. Pozostawały one pod władzą i opieką ojca
rodziny (mundium). Obejmowała ona nie tylko krewnych, lecz również wszystkie osoby
przebywające z nimi pod jednym dachem, np. czeladź.
Większa liczba rodów łączyła się w plemię. Opierało się ono również na zasadach wspólnego
pochodzenia lub pokrewieństwa, dodatkowo wypełniając jeszcze funkcje państwowo-wojskowe.
Rezultatem łączenia się plemion było powstanie państw szczepowych.
Plemię jest właścicielem ziemi, a rody otrzymują ją tylko w użytkowanie. Co roku następuje
przerzucanie działek aby przyzwyczaiwszy się do gruntu nie odzwyczaili się od wojny dla
uprawy roli.
Największym właścicielem ziemi w państwie był monarcha. Władcom germańskim przypadły w
udziale: rzymskie domeny cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane oraz
obszary państw podbitych. Ziemie te stanowiły domenę królewską. Majątek monarszy ulegał
stopniowemu pomniejszeniu przez nadania na rzecz możnych świeckich i duchownych, którzy
zapewniali władcom poparcie polityczne, bądź otrzymywali je w nagrodę za zasługi lub w
związku ze sprawowanym urzędem.
Spowodowało to wytworzenie się 2 kolejnych kategorii feudałów – duchownych i świeckich.
Wręczenie broni u Germanów jest równoznaczne z uzyskaniem pełnoletniości. Następuje to na
wiecu. Mężczyźni oddani wojnie gardzą pracą na roli tym zajmują się niewolnicy i kobiety.
Udział kobiet w wyprawach wojennych. Co ciekawe żona jest towarzyszką wypraw wojennych
męża.
Ustrój jest oparty na więzach krwi lub sztucznych. Więzy krwi to rodzina, ród, plemię,
narodowość, naród.
rodzina!ród!plemię!szczep!narodowość!naród
Rodzina germańska jest to grupa społeczna powstała ze związku mężczyzny i kobiety
zawartego do wspólnego pożycia i rodzenia potomstwa pod władzą ojca rodziny. Była to rodzina
monogamiczna, ale zdarza się także wielożeństwo wśród możnych dla podniesienia godności.
Silna władza ojcowska.
Ród jest grupą rodzin wywodzących się od wspólnego przodka i jest to najmniejsza jednostka
społeczna. Jest samowystarczalna. Ma ona bardzo istotne funkcje do spełnienia:
• wspólność użytkowania ziemi,
• opieka materialna gdy nie może zapłacić kary sądowej,
• opieka fizyczna, obowiązek bronić zaatakowanego członka rodu (prawo zemsty rodowej jako
forma wymiaru sprawiedliwości),
• tworzy oddział wojskowy,
• łączy się w kulcie religijnym,
• obowiązki współprzysięgi w sądzie
Sąd rodowy może pozbawić prawa członka rodu (wyobcowanie) (wargus – wilk, każdy może go
zabić).
Plemię jest to grupa rodów zachowująca tradycję wspólnego pochodzenia, plemiona łączą się w
szczepy, które są grupą plemion zachowujących jedność polityczną
Narodowość jest to wspólnota plemienna (grupa społeczna) związana w swych początkach
pochodzeniem, krwią, ziemią, dziejami, historią, językiem, wiarą czy życiem gospodarczym. Jest
to grupa ahistoryczna. Narodowość przekształca się w naród dopiero, kiedy posiada świadomość
swoich zadań w stosunku do innych narodów. To były związki oparte na więzach krwi.
Podstawowe jednostki polityczne to przede wszystkim wiec, należy wspomnieć także o drużynie
jako jednostce społecznej i politycznej.
Drużyna – grupa zaprzysiężonych wojowników pod wodzą wodza
Cechy państwa:
• oparte na związkach personalnych,
• zajmuje duży obszar,
• nie ma stałych granic,
• państwo zdecentralizowane,
• państwo demokracji wojennej,
• wspólnota plemienna,
• niezależna politycznie
Ustrój polityczny
Pierwotnie we wszystkich plemiennych państwach barbarzyńskich najwyższym organem władzy
był wiec (concilium). Brali w nim udział wszyscy zdolni do noszenia broni, stąd ustój ten
nazywamy demokracją wojskową (wojenną).
Na wiecu gromadzą się wszyscy wolni, uzbrojeni męscy członkowie plemienia. Wiec w każdej
chwili może przekształcić się w armię. Nie ma żadnej mobilizacji, zwoływania. Automatycznie z
chwilą podęcia decyzji wiec, armia rusza. Wszyscy demokratycznie podejmują decyzje. Wódz
plemienia ma pełnię władzy prawo życia i śmierci, władzę absolutną na czas wyprawy. Władza
kończy się z chwilą zakończenia wojny i nastanie okresu pokoju.
Zróżnicowane społeczeństwo, niewolnictwo patriarchalne, wszyscy noszą przy sobie broń.
Kompetencje wiecu:
• prawodawcze,
• administracyjne,
• sądowe (przed wiecem wnosi się wszystkie sprawy gardłowe, czyli zagrożone karą śmierci),
• skarbowe (na wiecu składa się dary, w żadnym wypadku podatek, który uwłacza godności
osobistej),
• wyborcze (wybiera króla, dowódcę wojennego oraz zarządców poszczególnych gmin),
• wojskowe (decyzje o wojnie i pokoju),
• religijne
• nadawanie praw obywatelskich osobom, które uzyskały pełnoletniość
Sposób obradowania jest dosyć specyficzny gromadzą się, bowiem wedle nowiu albo pełni
księżyca. Uchwały przygotowuje starszyzna plemienna. Na wiecu kapłan ogłasza pokój
wiecowy, nie wolno stosować wtedy prawa zemsty rodowej, aby obrady mogły się odbyć bez
zakłóceń.
Zjazdy arystokracji decydują o sprawach mniejszej wagi i przygotowują obrady.
Malberg (mallobergus) – wzgórze, miejsce zwoływania wiecu
Na zgromadzeniu wiecowym nie głosowano. Wybór przyjmowano potrząsaniem włóczniami,
wniosek odrzucano szemraniem. Wymagania – jednomyślność – taka większość, która zmusi
pozostałych do milczenia
Drugą władzą jest król (rex). Nie był to jednak król państwa szczepowego, lecz jego członków,
np. rex Francorum (król Franków, a nie Francji).
Władcy słowiańscy używali natomiast tytułu książęcego, co najwyżej – jak na Rusi –
wielkoksiążęcego.
Instytucja króla wywodziła się bezpośrednio od zwierzchniego dowódcy wojskowego,
wybieranego spośród najdzielniejszych i najzdolniejszych wojowników. Wybierał go wiec, z
reguły spośród członków arystokracji rodowej. Symbolem wyboru króla było podniesienie jego
osoby na tarczy, w obecności zgromadzonych na wiecu zbrojnych.
W okresie demokracji wojennej uprawnienia króla były niewielkie. Zasadniczo należało do nich:
przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał oraz dowództwo wojskowe. Kompetencje te
stopniowo wzrastały kosztem uprawnień wiecu oraz rozciągania władzy nie tylko na członków
własnego szczepu, lecz wszystkich zamieszkujących państwo.
Nastąpiła zmiana charakteru władzy królewskiej. Monarcha zaczął uważać swe państwo za
osobistą własność prywatną. Stało się ono rzeczą prywatnoprawną (państwo patrymonialne,
patrimonium – majątek prywatny).
Przestępstwo w społeczności germańskiej ma charakter sakralny, to jest obraza bóstwa, kara
ma, więc charakter przebłagania bóstwa, ekspiacji, mogą to realizować tylko kapłani, którzy są
wykonawcami wyroku. Różne kary albo kara powieszenia dla przebłagania bóstwa powietrza,
albo kara wplecenia w koło dla przebłagania bóstwa słońca. Karać śmiercią mogą karać tylko
kapłani (na rozkaz boga).
Armia składa się z drużyn (oddziały specjalne) i oddziałów pieszo – konnych (wyborowych).
Tych oddziałów pieszo – konnych najbardziej obawiali się Rzymianie, był to jeden wojownik na
koniu i towarzysząca mu grupa pieszych z włóczniami.
Organizacja sądownictwa
Sądownictwo jest w rękach wiecu - sąd wiecowy. Przed zgromadzeniem wolno wnieść każdą
sprawę.
Istnieje również sąd królewski.
Sądzą także naczelnicy okręgu oraz kapłani.
Azega – znawca prawa
Sądy rodowe i rodzinne.
Kompetencje sądu rodowego: wyobcowanie – usunięcie z rodu („wargus” jak wilk, każdy go
może zabić).
Sąd rodzinny – ojca rodziny nad rodziną. Rzadkie były wtedy zdrady. Tacyt powiada, że za
zdradę „mąż pędził nagą żonę przez wieś i ją smagał”. U Germanów więcej znaczą dobre
obyczaje niż gdzie indziej prawo.
Wymiar sprawiedliwości był realizowany w drodze samopomocy (zemsta rodowa), która mogła
być okupiona ekwiwalentem - pewną ilością trzody albo bydła.
Był również pozasądowy wymiar sprawiedliwości w postaci „prawa życia i śmierci”, które
przysługiwało wodzowi plemienia.
Szeroko rozpowszechniona zemsta legalna, która była prawem pokrzywdzonego i członków
jego rodu do dochodzenia krzywdy na osobie i mieniu krzywdziciela mocą własną bez udziału
władz państwowych.
Zemsta miała charakter sakralny, była świętym obowiązkiem. Dusza, której nie pomszczono
nie trafi do raju. Można się było mścić na wszystkich członkach rodu, z którego wywodził się
krzywdziciel (w starożytnych plemionach duńskich był zwyczaj w prawie, aby mścić się na
najbardziej zamożnych członkach tego rodu, żeby jak największą szkodę wyrządzić rodowi
krzywdziciela, a nie jemu samemu, warunkiem była jawność tej zemsty) Była to instytucja
niezbędna wobec słabości państwa i konieczności obrony. Forma dowolna, jedynie musiała być
jawna.
Vendetta – prawo zemsty
Prawo to przetrwało w Niemczech do XVII w. Obecnie jest w Albanii, Czeczenii (w kręgach
kaukaskich): Ten, kto nie dokona vendetty, na zawsze jest pozbawiony honoru. Zabójca nie może
się bronić, powinien być otwarty na mściciela. Możliwość negocjacji.
Najważniejsza jest krew. Płodząc męskiego potomka, krew przekazuje się z pokolenia na
pokolenie. Bo krew to życie, przedłużenie gatunku, zachowanie nazwiska. Splamioną krwią
koszulę zabitego członka rodziny wiesza się na strychu, by tam przypominała o zemście. Żądała
zemsty. Jeśli plamy zmienią kolor, a zemsta nie zostanie dokonana, na rodzinę pada odium
hańby. Inni będą im podawać kawę lewą ręką przez prawe kolano. Człowiek zhańbiony jest
uważany za umarłego.
Za zabrane życie odbiera się inne życie. Rana stanowi połowę wartości krwi. Człowiek raniony
jest więc uważany za pół zabitego, pół żywego. W pewnych okolicznościach można też ranę,
albo nawet zabrane komuś życie, za pieniądze wykupić. Morderca musi obrócić zabitego, by
leżał twarzą skierowaną ku niebu. Musi podnieść jego strzelbę i oprzeć o ciało. Potem przez
osoby trzecie informuje rodzinę ofiary o tym, co się stało. Rodzina może go poprosić o pomoc w
przygotowaniu pogrzebu. Na ten czas dostaje "besę" - przyrzeczenie rodziny zabitego, że nic mu
nie grozi. Besa jest dla Albańczyka najświętsza. Gdy upłynie czas besy, która może trwać aż
miesiąc, rozpoczyna się wendeta. W odwecie można zabić każdego mężczyznę z rodziny ofiary.
Najlepiej jest zabić mordercę. Jeśli nie, wybiera się najlepszego z rodu - do czwartego stopnia
pokrewieństwa kuzynów. Gdy śmierć została pomszczona, starszyzna wzywa zwaśnione rodziny
do pogodzenia się. Jeśli obie rodziny się zgadzają, uroczyście zawierają braterstwo krwi. Podczas
ceremonii krew rodziny ofiary i mordercy miesza się ze sobą. Gdy jedna z rodzin się na to nie
zgadza, wendeta trwa dalej.
Kobieta według Kanunu "jest równa zwierzęciu pociągowemu". Nie obejmuje jej prawo krwi. Za
zabicie kobiety nie płaci się życiem. Kobieta nie może też czynić wendety. Jeśli pan młody
podczas nocy poślubnej odkrył, że panna młoda nie była dziewicą, musiał ją zabić.
Kanun - albańskie prawo zwyczajowe
„Nie można nosić zabitego w mieszku pieniędzy.”
„Krew nigdy nie traci koloru.”
Pozasądowy (arbitralny) wymiar sprawiedliwości - postępowanie, w którym panujący lub jego
urzędnicy mają prawo karania w sposób dowolny osoby uznane przez siebie za przestępców, za
czyny uznane przez siebie za przestępstwa, z pominięciem zasad postępowania sądowego. Brak
podstawowych zasad. Bardzo szybkie postępowanie.
Jest to postępowanie, które utrzyma się przez wieki. Będzie występowało w państwach
europejskich. Będzie ograniczane w „Wielkiej Karcie Swobód” potem w Habeas Corpus Act,
czy w polskim Neminem captivabimus nisi iure victim.
Różnice między postępowaniem sądowym i pozasądowym:
• w postępowaniu sądowym sprawdza się jaki czyn (ustalenie czynu), kto popełnił (ustalenie
sprawcy) ustalenie stosunku psychicznego sprawcy do czynu (ustalenie winy), w oparciu o te
elementy dopiero wymierza się karę , biorąc je pod uwagę
• w postępowaniu pozasądowym jest ustalenie przestępstwa i rozkaz wykonania kary, nie ma
postępowania dowodowego
Prawo karne ma charakter sakralny, np. kara utopienia w bagnie, wplecenia w koło (bóg słońca),
powieszenia na drzewie – zdrajców, szpiegów (bóg wiatru), infamia
Administracja lokalna – okręgi (pagi)
Organizacja ściśle związana z plemieniem. Organizacja państwa – wojenna.
Pospolite ruszenie – okręgi terytorialne, rody
Drużyny – z czasem uzyskały uprawnienia polityczne (w państwie germańskim i na Rusi)
PAŃSTWA GERMAŃSKIE
Od III-IV w. organizmy państwowe wyższego rzędu (szczepy)
- państwo Wizygotów
Stanowili odłam wschodni Gotów, przybyli za Skandynawii. W V w. Osiedlili się jako
sprzymierzeńcy na terenie południowo – zachodniej Francji (Akwitania) i w 419 r. założyli
państwo tuluzańskie (stolica Tuluza). Rozszerzyli jego granice na wschód aż po Rodan a także
w głąb Hiszpanii.
W 507 roku zostali wyparci z Galii przez Franków. Odtąd wizygockie państwo toledańskie
(Stolica Toledo) rozciągało się głównie na obszarze Hiszpanii. Kres istnienia położył podbój
przez Arabów w roku 711.
- państwo Wandalów (początek dzisiejszych Węgier)
435 r. – Wandalowie wyparci przez Franków z Hiszpanii do północnej Afryki
455 r. – Wandalowie złupili Rzym.
534 r. – Wandalowie wyparci z Afryki przez Belizariusza (Bizancjum), przestali istnieć
- państwo Burgundów
W IV w. przesiedlili się z terenów nad Odrą na obszary nad Menem. Tutaj założyli pierwsze
państwo, tzw. wormackie. Po jego rozbiciu przenieśli się do Sabaudii w 433 r. Zostali wcieleni
do państwa frankońskiego w 534 r.
- państwo Ostrogotów
Zajmowali początkowo północną Italię.
493 r. powstanie państwa ze stolicą w Rawennie (król Teodoryk)
554 r. zlikwidowane przez Bizancjum
- państwo Longobardów
Zostało założone na terenach północnych Włoch. W 568 r. rozpoczęli podbój Italii, zajmując
północną jej część – Lombardię, a do połowy VII w. podbili większą część środkowej Italii.
Wojny interwencyjne Pepina Małego (754 r. i 756 r.) pozbawiły Longobardów większości
nabytych terenów, które przekazane zostały papieżowi Stefanowi II jako tzw. darowizna Pepina,
tworząc początek Państwa Kościelnego. W 774 r. wcieleni do imperium frankońskiego.
- państwo Franków było najmocniejsze i najagresywniejsze. Początkowo zajmowało tereny
dzisiejszej Belgii. Zaczęło się rozwijać szczególnie od czasów Chlodwiga:
486 r. Chlodwig pokonał rzymskiego wodza Sjagariusza
496 r. – Chlodwig zajął państwo Alamanów oraz przyjął chrzest
507 r. – Chlodwig podbija Wizygotów
511 r. śmierć Chlodwiga
534 r. – przyłączenie Burgundii i Prowansji, zwierzchnictwo nad Bawarią
774 r. – pokonali Longobardów i państwo Sasów, które zaczęli podbijać już od 772 r. a
skończyli w 805 r.
Wcielenie Saksonii spowodowało, że w historiografii niemieckiej Karol Wielki jest traktowany z
pewną niechęcią.
Wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii i za Pireneje (marchia nad rzeką Elbą).
Państwo Franków to 2 dynastie:
• Merowingów (481 – 751)
• Karolingów (751 – 887)
Pamiętać należy o 2 liniach władców:
- linia niemiecka w 911 r. Ludwik Dziecię – kończy się dynastia karolińska
- linia francuska w 987 r. Hugo Kapet przejmuje władzę
Hiszpania opanowana przez Arabów i tam wyprawy Franków. Regularne wyprawy zaczęły się od
końca VIII w. (778 r.). W 795 r. powstała Marchia Hiszpańska po rzekę Ebro, w celu ochrony
południowych granic państwa Franków przed Arabami.
Kultura i cywilizacja państwa Franków jest wynikiem działania 3 czynników:
a) germańskiego (znajdującego się w rozwoju)
b) rzymskiego (znajdującego się w rozkładzie)
c) chrześcijańskiego (pośredniczy pomiędzy 2 pozostałymi).
Te 3 modele kultury współdziałają, ale i istnieją między nimi konflikty. Są tego dramatyczne
efekty w różnych dziedzinach.
Renesans karoliński
Na uwagę zasługuje czynnik, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju kultury i cywilizacji i
który w sposób zasadniczy wpłynął na późniejsze dzieje europejskie tzw. renesans karoliński.
Było to zjawisko krótkotrwałe.
Wielkość Karola Wielkiego polegała nie tylko na jego dokonaniach wojskowych i politycznych,
ale i na tym, że docenił znaczenie oświaty, nauki, kultury dla państwa i społeczeństwa.
Nastąpiło odrodzenie się zainteresowania kulturą antyczną. W odrodzeniu karolińskim brak
jest pierwiastków humanistycznych. Wyrazem tego jest np. Akwizgrańska Szkoła Pałacowa
(Akademia Karola Wielkiego).
W tej akademii można wyróżnić takie 2 grupy:
1. pisarze skupieni wokół Karola Wielkiego, pochodzenia lokalnego
2. Anglosasi i przedstawiciele Irlandii tzw. Iroszkoci.
Rozwój literatury politycznej. Najbardziej znani pisarze, którzy odegrali bardzo istotną rolę:
a) Einhard „Żywot Karola Wielkiego”
b) Hinkmar „O porządku w Palatium” („De ordine palatii”)
c) Paweł Diakon „Historia Longobardów”
Samo zjawisko renesansu przyniosło bardzo ciekawy zwrot do architektury antycznej. Karol
Wielki w 801 r. zaraz po sakrze cesarskiej nakazał przetransportować z Italii do Akwizgranu
posąg Teodoryka Wielkiego.
Szereg reform mających za cel:
1. podniesienie poziomu systemu oświaty i szkolnictwa,
2. uporządkowanie życia społecznego,
3. podniesienie poziomu duchowieństwa,
4. reforma pisma Alkuina (minuskuła karolińska), od której rozpoczyna się nasze pismo
współczesne.
Ustrój społeczny
Społeczeństwo zaczyna się już różnicować. Zróżnicowanie na wschodzie i zachodzie państwa:
1. Wpływy rzymskie w zachodnio – południowej części państwa:
• dawne ślady arystokracji królewskiej, która się łączy z dawnym stanem senatorskim w
Rzymie,
• arystokracja municypalna (ci którzy w kuriach municypalnych odgrywają czołową rolę),
• plebs miejski,
• wolni rolnicy,
• półwolni,
• wyzwoleńcy,
• niewolnicy,
• stan duchowny – duchowieństwo świeckie, kapłani zorganizowani na sposób rzymski
(prowincje z arcybiskupami, diecezje z biskupami ordynariuszami i parafie z
proboszczami, biskupi urzędnikami państwowymi)
• brak równowagi miasta-wsie,
• przyjęto dawny system monetarny (1 złoty solid, potem reforma 1 srebrny denar to 12
solidów),
• VII w. upadek żeglugi, handlu (zamknięcie morza śródziemnomorskiego przez najazdy
saracenów)
Będzie tu występować ciekawe zjawisko odnośnie wolnych rolników, to, czego początki były już
w systemie rzymskim, komendacji, czyli przeniesienie własności ziemi połączone ze
świadczeniem z opieką (rodzący się feudalizm). Oddanie ziemi na użytkowanie (precarium).
Będzie to jedna z przesłanek powstania później wielkiej własności ziemskiej. Jest to instytucja
przygotowująca rozwój późniejszego ustroju lennego.
Już w czasach frankońskich widoczne są nadużycia. Królowie mianowali często dostojników,
dworaków królewskich. Upadek ustroju kościelnego i poziomu moralnego duchowieństwa za
Merowingów. Pewna poprawa za Karolingów.
Duchowieństwo zakonne to duchowni, którzy różnią się od duchownych świeckich spełnieniem
3 ślubów:
" ubóstwa,
" posłuszeństwa,
" czystości
Rozwijają się klasztory z opatami na czele. Władzę sprawują przede wszystkim synody.
Przywileje duchowieństwa:
1. prawo azylu (privilegium canonis)
2. sądownictwo wewnętrzne (privilegium fori)
3. przywilej prawa rzymskiego (Ecclesia vivit lege romana)
Za Karolingów były próby stworzenia cezaropapizmu, czyli ustroju, w którym głową kościoła
staje się król.
2. Wpływy germańskie w części północno – wschodniej:
a) arystokracja królewska Germanów,
b) ciekawym zjawiskiem jest brak szlachty, która występuje w innych szczepach,
c) wolni to podstawowa grupa społeczna,
d) półwolni czyli wyzwoleńcy,
e) potomkowie podbitych plemion,
f) rozwija się również niewolnictwo,
g) różna kultura,
h) germańska gospodarka, wielka własność
Następuje poprawa stanu położenia prawnego niewolników. Niewolnicy nie mają zdolności
prawnej na terenie prawa świeckiego (charakterystyczny przepis prawa salickiego głoszący:
„Gdyby kto ukradł albo bydlę, albo konia, albo niewolnika to płaci 15 solidów”).
Na terenie prawa kanonicznego niewolnik otrzymuje osobowość, zdolność prawną, może
zawierać małżeństwo, za zabicie niewolnika przewidziane kary kościelne.
Następuje zanik niewolnictwa domowego.
Niewolnicy są osadzani na gruncie tzw. servi cassati, czyli nierozdzielni z gruntem (przesłanka
feudalizmu). Następuje stopniowy zanik niewolnictwa i przejście do poddaństwa. Na przykładzie
niewolników można zauważyć walkę 2 systemów prawnych.
Instytucje społeczne, które łączą państwo frankońskie to rodzina, ród, plemię, naród. W
rodzinie także istnieje współdziałanie obok siebie różnych elementów.
Rodzina – zlepek germańskiej, rzymskiej i kanonicznej.
Rodzina według prawa germańskiego – wspólne pożycie, zapewnienie trwałości rodu, wspólne
ponoszenie losów życia pod władzą ojca (patria potestas).
Rodzina według prawa chrześcijańskiego – wprowadza pojęcie sakramentu (akt
nadprzyrodzony, powodujący skutki dla nupturientów, kapłan jest tylko świadkiem),
równocześnie ta koncepcja formułuje nowe obowiązki małżeńskie, obowiązek miłości, przyjaźni
(polega na akcie woli świadczenia dobra drugiej osobie, jest to altruistyczne), obowiązek
wierności.
a) władza ojca rodziny to służba
b) równość prawna kobiety i mężczyzny przy zawieraniu związku małżeńskiego
c) nie ma małżeństwa bez zgody obu stron.
Organizacja dostosowana jest do konkretnych warunków. Ma charakter policyjny, militarny,
samoobrony, a praktycznie jest pod silną władzą ojca rodziny, który jest niejako kierownikiem
produkcji.
Kobiety:
a) nie mogły występować w sądzie (zastępowane były przez opiekuna),
b) miały ograniczone prawa do dziedziczenia,
c) bezwzględny zakaz dziedziczenia ziemi ojcowskiej, ojcowizny terra aviatica (to
ograniczenie zostanie później przejęte przez państwo francuskie)
Ród jako dawne germańskie pojęcie rozpowszechniono na zachodzie. Prawa i obowiązki
współrodowców zostają sprecyzowane w prawie (np. poręka za zobowiązania członka rodu)
Narodowość – społeczność związana wspólnotą dziejów, krwi, języka, życia gospodarczego i
kultury, ale jeszcze nie ma świadomości historycznej, Narodem staje się, gdy dostrzega swoje
obowiązki i zadania wobec innych narodów (świadomość historyczna).
Naród Franków przewyższając inne narody sprawiedliwością tak jak przewyższał siłą postanowił
spisać swe prawa.
Istotne instytucje ustroju społecznego Franków:
a) drużyna (rodowód germański), która zmienia się w grono dygnitarzy królewskich,
gwardię królewską,
b) komendacja jako akt podporządkowania się dygnitarzy władzy króla będzie również
jednym z elementów powstania ustroju lennego,
c) Geldonie, czyli tajne związki religijne (uznane za niebezpieczne politycznie i przeciwne
chrześcijaństwu), były dozwolone w okresie późniejszym i rozwinęły się w 2 gałęziach:
a) w kierunku chrześcijańskim wyrastają z niej gildie kupieckie, cechy rzemieślnicze
b) w kierunku antychrześcijańskim wyrastają tajne organizacje antykościelne (w
pewnej mierze loże masońskie, masoneria)
Ustrój polityczny
Pojęcie państwa nie było jednolite. Na pojęcie państwa składały się różne elementy:
1. Pojęcie germańskie (zwłaszcza za Merowingów), czyli niezależna pod względem
politycznym wspólnota szczepowa.
2. Pojęcie rzymskie państwa z okresu republiki (res publica) jako osoba prawna, podmiot
prawa, może nabywać prawa i dokonywać czynności prawnych.
3. Pojęcie późnorzymskie państwo jako dominium, własność cesarza.
Koncepcja państwa późnorzymska jako związku personalnego wyraźnie występuje za
pierwszej dynastii – państwo szczepowe.
4. Pojęcie kanoniczne, koncepcja, że państwo ma charakter sakralny, którego władcą jest
Bóg.
Państwo – ogół (zwłaszcza za Karolingów) ziem i ludów nadanych przez Boga władcy (władca –
mandatariusz boga) dla pieczy nad wiarą i dla dobra materialnego i moralnego poddanych
(pojęcie teokratyczne). W praktyce jest to forma państwa monarchii patrymonialnej.
Król i grupa kierownicza:
Grupa kierownicza to grupa występująca w każdej społeczności, w państwie frankońskim, była
to reprezentacja możnych i duchownych. Pełni swoje funkcje oddziaływując na własne
terytoria i tu uzyskują immunitety, dzięki którym ta władza się rozwija i w państwie poprzez
udział w obradach dworu i zjazdach nakazanych przez króla. Poprzez urzędy, sądy, pewne
gwarancje osobiste. Pojawia się sprawa dwoistości tej grupy, która jest warunkiem równowagi.
Panujący nosi tytuł króla czy cesarza, ale pojęcie znowu jest złożone.
Pojęcie króla składa się z 3 czynników:
a) pojęcie germańskie król, to dowódca armii, wódz
b) pojęcie rzymskie z okresu pryncypatu, to posiadacz ogółu urzędów (princeps)
c) pojęcie rzymskie z okresu dominatu, to ubóstwiany pan nie związany prawem.
Za Merowingów dominuje element patrymonialny. Monarcha jest właścicielem, a właściwie
współwłaścicielem dóbr królewskich.
Pojęcie kanoniczne panujący to pomazaniec boży, człowiek, który prze akt sakry królewskiej
lub cesarskiej uzyskał prawa i podlega obowiązkowi opieki nad społeczeństwem jako
mandatariusz boży, a więc cesarz.
Król to nie tylko wódz dziedziczny i nie tylko przywódca ludu frankońskiego. Jest on jakby
kapłanem poprzez namaszczenie jest łącznikiem między kościołem, a społeczeństwem. Ma
również obowiązek nie tylko rządzić ludem chrześcijańskim, ale i kierować kościołem i chronić
go. Jest to wyraźnie teokratyczna koncepcja władzy.
" Król pomazańcem bożym (za Karolingów) obowiązek opieki nad społeczeństwem, dla
jego dobra
" Król, tak jak Bazyleus bizantyjski był uważany za głowę kościoła i państwa (teokratyczna
teoria władzy)
Teokracja karolińska różni się od bizantyjskiej tym, że była kierowana i inspirowana przez
kościół. Nie było urzędów świeckich, jakie istniały w Bizancjum, ich miejsce zajął episkopat.
Kiedy zabrakło rządów silnej ręki Karola Wielkiego ideał teokratyczny doprowadził do
wywyższenia władzy duchownej, nastąpiła sakralizacja państwa. ???[To było bardzo wyraźne w
816 r., kiedy ten sakralny charakter cesarstwa został potwierdzony przez sakrę Ludwika
Pobożnego, a jedność Cesarstwa została umocniona konstytucja z Eb? z 817 r.,? która zastąpiła
dawne frankońskie przepisy sukcesji, rzymską zasadą władzy niepodzielnej.]???
Lotar I miał nastąpić po ojcu, a młodsi synowie mieli otrzymać dożywotnie apanaże.
Było to zwycięstwo religijnego ideału nad siłami odśrodkowymi. Po raz pierwszy kościół odegrał
decydującą rolę w polityce europejskiej. Kulminacją była czasowa detronizacja Ludwika
Pobożnego (833 r.). Ten epizod oznaczał pojawienie się nowego roszczenia kościoła do
supremacji władzy duchownej nad świecką i do interwencji w sprawy państwowe.
Ten problem szczególnie rozwinie się parę wieków później w państwie niemieckim, kiedy
powstanie problem współistnienia cesarstwa i papiestwa.
Za Merowingów – następstwo tronu, dziedziczenie, podziały państwa, dynastyczne konflikty.
Gnuśni królowie. W końcu władzę przejął majordomus – 751 r. Pepin Mały królem frankońskim
(papież Zachariasz przyczynił się do detronizacji ostatniego z Merowingów - rozporządzenie, by
tytuły królewskie nadawano tym, którzy formalnie sprawują władzę).
Pepin Mały zawarł sojusz z papiestwem, zaproponowany przez kolejnego papieża - Stefana
III, w którym otrzymał legalizację swojej władzy przez namaszczenie przez papieża w bazylice
Saint-Denis pod Paryżem w 754 r., a zobowiązywał się do obrony Rzymu przed
Longobardami. Był to akt niezwykłej wagi dla losów Państwa Papieskiego i stosunków
państwo-kościół w następnych wiekach. Kościelne powiązania Karolingów sprzyjały
formułowaniu idei o szczególnym posłannictwie Franków jako ludu Bożego.
Latem 754 r. w pierwszej wyprawie na Longobardów pokonał ich króla i zmusił do ustępstw na
rzecz papieża. W 756 roku Longobardowie ponownie napadli na papiestwo. Pepin po raz drugi
przekroczył Alpy i pokonał Longobardów. Także w roku 756 Pepin Krótki zgodził się na
utworzenie nowego państwa kościelnego- Patrimonium Sancti Petri (ojcowizna św. Piotra),
które przetrwało do 1870 r.
Sposoby objęcia władzy:
" koronacja (majordomus Pepin Krótki koronował się na władcę frankońskiego w 751 r.),
" adopcja członka rody panującego,
" wybór przez ogół przez podniesienie na tarczy (zwyczaj germański – rzadki)
" dziedziczność, pochodzenie z rodu królewskiego (za dynastii Karolingów umocniła się)
" istotnym elementem była sakra królewska, namaszczenie, wyświęcenie od 751 r. jest to
instytucja o pochodzeniu starotestamentowym, w prawie rzymskim akt sakry był
zastępowany koronacją, wieńcem Cezara,
" elekcyjność (po wymarciu Karolingów)
Znaczenie sakry (koronacji) królewskiej:
" nie tylko akt liturgiczny ale także swoiste źródło prawa państwowego,
" władca zyskiwał z jednej strony charakter osoby prawnie uświęconej,
" targnięcie się na króla było świętokradztwem i jako takie podlegało surowym karom np.
rozerwanie przez zwierzęta,
" była niezbędna do bycia królem,
" pochodzenie starotestamentowe
Instytucja sakry przetrwała okres średniowiecza aż do czasów nowożytnych. Z drugiej strony
panujący, jeżeli przekraczał mandat władzy, uzyskanej od Boga, mógł być usunięty jako tyran.
Później wykształciło się prawo oporu, jeżeli władca wykorzystywał tę władzę dla własnych
egoistycznych korzyści.
Trzeba pamiętać o pracy jednego z mnichów Izydora z Sewilli (VIII w.), który stworzył dzieło
„Etymologię” i tam m.in. wyjaśnił termin „rex”. Nazwa rex króla pochodzi od recte agere, czyli
działać zgodnie z prawem. Jeżeli król nie działa zgodnie z prawem to traci miano, które do tej
pory posiadał, czyli działanie niezgodne z prawem powoduje jego usunięcie.
Przebieg sakry to szereg obrzędów, które mają znaczenie nie tylko liturgiczne, ale i są źródłem
prawa państwowego:
"
obietnica, zaprzysiężenie do przestrzegania prawa, że będzie ją wypełniał zgodnie z
prawem bożym i ludzkim, władca staje się pośrednikiem między stanem duchownym, a
stanem świeckim,
" namaszczenie, pomazanie olejami świętymi, (sakry królewskiej dokonują biskupi Galii,
sakry cesarskiej papież),
" wręczenie miecza, wszystko odbywa się wokół modlitw, okrzyków i rozmaitych pieśni.
Jest inwestytura w państwo, symbol wprowadzenia w posiadanie państwa,
" wręczenie pierścienia to symbol prawowierności,
" wręczenie berła to symbol sprawiedliwości (władza sądownicza),
" wręczenie korony to symboliczne pojęcie bo do VI w. był to podwójny sznur pereł, a od
czasów Karola Wielkiego kołpak wysadzany klejnotami, a korona pojawiła się od czasów
Ottona w Niemczech,
" wręczenie płaszcza,
" wręczenie naramienników i innych insygniów.
Akt koronacji kończy intronizacja, czyli symboliczne wprowadzenie na tron królewski.
Czynność wręczenia miecza stała się pretekstem do sformułowania w średniowieczu słynnej
teorii „dwóch mieczy”, które będzie występować w różnych źródłach prawa, będzie
symbolizowała zależność obu władz świeckiej i duchownej. Teoria ta przetrwa aż do czasów
teorii umowy społecznej.
Kompetencje władzy: (szeroka, ale ograniczona)
" władza ustawodawcza:
- za Merowingów ogłaszali dekrety, recepcje, akty prawne,
- za Karolingów wydawano kapitularze, których wyróżniamy 3 rodzaje:
o dodawane do praw spisów prawa zwyczajowego, musiały uzyskać akceptację szczepu,
o samodzielne, monarcha regulował nimi różne sprawy państwowe (per se scribenda)
o kierowane do wysłanników królewskich, specjalnych urzędników porządkujących
administrację państwową
" władza administracyjna (mianowanie i powoływanie urzędników i mianowanie dostojników
kościelnych)
" uprawnienia skarbowe
" kompetencje wojskowe (wódz armii)
" kompetencje sądowe:
- za Merowingów król jest najwyższym sądem w państwie, sądem królewskim,
- za Karolingów następuje charakterystyczna zmiana, która zaowocuje w przyszłości mianowicie
sąd cesarski dzieli się na dwa:
1. zwykły sąd cesarski, któremu przewodniczy komes pałacowy (palatium)
2. sąd rozstrzygający sprawy przeznaczone wyłącznie dla monarchy, są to sprawy kiedy prawo
obowiązujące jest zbyt surowe lub gdy istnieje luka w prawie, wówczas monarcha działa na
zasadach słuszności, regulując daną sprawę (moderator prawa),
Będzie to miało znaczenie dla ustroju prawnego i sądowego Anglii, wyrośnie z twego później sąd
kanclerski, wzorzec karoliński oddziaływał na inne państwa, monarcha wszędzie teoretycznie
miał prawo do moderowania prawa, ale wszędzie za wyjątkiem Anglii wystąpiło rozdrobnienie
feudalne, które zniweczyło te uprawnienia króla, w Anglii była specyficzna sytuacja rozwoju
systemu prawa powszechnego common law i jego uzupełniania, system kanclerski powstał stąd,
że to kanclerz miał to prawo uzupełniać, powstał odrębny sąd, który przetrwał do drugiej połowy
XIX w., powstał odrębny system prawa, wielka reforma w 1873-75 zniosła dualizm sądów, ale
pozostawił nadal dwa systemy prawne)
" uprawnienia szczególne (przy tendencjach cezaropapistycznych, próby regulacji
prawodawstwa kościelnego):
- uprawnienia do tytułów
- prawo do majątku królewskiego
" strażnik pokoju. Władca był opiekunem całego państwa
o opieka nad kościołem – panujący zbrojnym ramieniem kościoła (capitulare ecclesia)
o opieka nad poddanymi (mundium regis – osoby objęte opieką podlegały tylko władzy
króla)
Władzę królewską za Merowingów umacniały podboje rozległych terytoriów. Podboje były silną
podstawą władzy. Chlodwig był skrępowany jeszcze po części wpływami germańskiej
demokracji wojennej, ale zapewniała mu ona silną władzę zwierzchnika wojennego. Rychło
zanikł wpływ wieców w związku z ogromem terytorialnym państwa. Wiece przekształciły się w
Pola Marcowe za Merowingów i Pola Majowe za Karolingów. Były to przede wszystkim
przeglądy wojska.
Władza królewska za Karolingów była silniejsza. Terytorium, imperium karolińskie
przewyższało terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Ustawicznie podnoszono próby przywrócenia
jedności państwa. Podziały państwa w związku z jego patrymonialnym charakterem w VIII w.
były nietrwałe.
Przesłankami tych sukcesów były 2 podstawowe reformy:
• reforma wojska – kapitularz z 808 r., który wprowadził pewne obowiązki wojskowe.
Posiadacz 4 łanów musiał się stawić konno, a 12 łanów z pancerzem. To zapoczątkowało
podział społeczeństwa. Postępy w hodowli koni i w metalurgii. To sprawiło, że rozwinęła
się kawaleria i jakość broni.
• włączenie systemu lennego do techniki rządzenia, który w sposób bardzo istotny
wzmocnił władzę monarszą. Podporządkowanie wielmożów przez silne zależności
osobiste, wzajemne korzyści i dożywotnią wierność. Było to zastosowanie gwarancji
lojalności wasalnej od obdarowanych nadaniem lenna. Połączenie wasalstwa i nadań
ziemi lenna powstał system lenny.
Zastosowanie systemu lennego do techniki rządzenia wynikało z trudności opanowania tak
rozległego terytorium. Monarchę w istocie interesowali w istocie możni właściciele ziemi.
Przynajmniej ich chciał podporządkować, włączyć w system wasalnej zależności od króla za
cenę podporządkowania mniej możnych właścicieli potężnym wasalom. Król miał nadzieje
utrzymania w ręku przynajmniej głównego ogniwa łańcucha osobistych zależności.
Próba wykorzystania systemu lennego do rządzenia wielkim imperium nie przyniosła
spodziewanych rezultatów, bowiem pozycja możnych umocniła się, a ich majątek prywatny
stapiał się z majątkami nadanymi w lenno i stąd zamiast lepszego panowania króla nad
możnowładztwem umocniła się pozycja możnych panów, którzy teraz dążą do osłabienia władzy
królewskiej i zdobywania jak najwięcej przywilejów.
Tu już właśnie ujawniły się zarodki osłabienia słabości władzy monarszej:
" niski poziom moralny władców, zacofanie cywilizacyjne,
" uzależnienie monarchy od możnowładztwa,
"
"
"
przyczyny materialne, władcy nie górowali nad poddanymi wielkością domeny, swojego
majątku, wręcz przeciwnie, władcy nie umieli gospodarować swoimi majątkami,
nieznajomość nowoczesnych środków panowania, państwo było rozległe, władcy sprawowali
władzę objeżdżając państwo, zatrzymując się w willach, majątkach królewskich z całym
dworem, o tym przemieszczaniu nie decydują potrzeby polityczne,
panujące zasady prawa prywatnego w dziedzinie dziedziczności tronu
2 inne organy występujące obok monarchy w państwie – palatium i placita:
Ośrodkiem zarządu państwa był dwór królewski (palatium). Z reguły znajdował się on w stolicy
państwa. W związku z tym, że nie we wszystkich państwach była ona ustalona, np. u Franków,
dwór przenosił się wraz z królem z miejsca na miejsce. Skład osobowy członków dworu określał
król. Wszyscy oni podlegali szczególnej ochronie karnej.
Palatium – jest to „pałac na kółkach”, ogół służb i urzędów przy królu stanowiących zarząd
centralny państwa, w praktyce łączy w sobie organizację dworu monarchy i wielmoży
germańskiego z organizacją rzymską okresu dominatu, w skład wchodzą:
- dygnitarze wyżsi, kaplica, czyli kapela, kancelaria,
- niżsi urzędnicy królewscy,
- służby królewskie i dostojników,
- oddziały wojskowe monarchy, stanowiące jego ochronę,
- odziały tych dygnitarzy
Zmieniło się pojęcie urzędu:
- rzymskie pojęcie to było służba państwowa dla dobra ludu z okresu republiki,
- germańskie pojęcie jest to służba królowi
Organizacja tych urzędów będzie wzorcem dla wszystkich dworów w późniejszych państwach
europejskich.
" majordomus (maior domus regis) (VI,VII w.) najwyższy urzędnik palatium za
Merowingów, pełnił funkcje zastępcy króla i jego głównego doradcy oraz rządy w państwie
w okresie małoletniości lub niedołężności władcy; w wyniku degeneracji ostatnich
Merowingów zyskał wysokie znaczenie, nawet tytuł księcia w Anglii. Majordomus zanikł za
Karolingów,
" komes pałacowy wysunął się na czoło za Karolingów. Naczelny dostojnik palatium, przez
niego szły wszystkie sprawy świeckie do króla, od niego zależało zetknięcie się z władcą
" Apokleziariusz, czyli przełożony duchowieństwa, przez niego do władcy płynęły wszystkie
sprawy kościelne. Był równocześnie kapelanem kaplicy dworskiej.
" Kancelariusz, który stał na czele kancelarii królewskiej.
" Senscharius, czyli późniejszy stolnik, dbał o zaopatrzenie dworu.
" Mareskardius, komes stadnin, zarządca stadnin. To jest późniejszy marszałek.
" Piwniczy (butikulariusz, buticularius)
" Kwatermistrz
" Łowczy
" Sokolniczy
Ten obraz dworu królewskiego zawdzięczamy Hinkmarowi z Rennes, który opisał to w dziele
„De ordine palatii”
Placita – zebrania nadworne, zajęły miejsce dawnych zgromadzeń. Zwoływał je król celem
omówienia najważniejszych spraw państwowych. Ich skład stanowili dygnitarze świeccy i
duchowi. Z reguły zbierały się 2 razy w roku:
- wiosną – mają charakter przeglądów wojskowych, dla stwierdzenia gotowości bojowej
rycerstwa (pola marcowe, później majowe). Z czasem uzyskały większą rangę pretendując do
decydowania o kierunku polityki państwa,
- jesienią – miały mniejsze znaczenie, służyły do rozstrzygania spraw aktualnych i
przygotowywania kwestii które miały rozpoznać zebrania wiosenne
Uprawnienia zjazdów:
o prawodawcze (przygotowywali akty prawne, za Karola Łysego zjazdy otrzymały
prawo napominania władcy)
Synody były zjazdami episkopatu (arystokracji duchownej):
- diecezjalne,
- prowincjonalne,
- metropolitarne (przewodniczył metropolita),
- plenarne (dotyczyły całego państwa, zwoływane za zgodą króla)
Miały władzę prawodawczą, obok prawa wydawania aktów, które dotyczyły duchowieństwa,
mogły też tworzyć akty dotyczące osób świeckich.
Administracja lokalna
Państwo frankońskie dzieliło się na hrabstwa (comitatus). W części zachodniej pokrywały się
one z rzymskimi okręgami (civitates), zaś we wschodniej z dawnymi ziemiami plemiennymi
(pagus). Na czele hrabstwa stał, mianowany przez króla, hrabia (comes). Pełnił on funkcje:
wojskowe, sądowe, administracyjne, skarbowe i policyjne. Jego dochód stanowiła 1/3 grzywien
oraz wpływy z przydzielonych do urzędu dóbr. Hrabią król mianował z reguły jednego ze swoich
drużynników. Początkowo mógł go też w każdej chwili odwołać. Od 614 r. hrabią można już
jednak było mianować tylko możnowładców będących posesjonatami w hrabstwie. Hrabstwa
dzieliły się na mniejsze okręgi. W części zachodniej państwa nazywano je wikariatami, a we
wschodniej setniami (centeny). Odpowiednio zarządzali nimi wikariusze i setnicy.
Trzecią władzą był biskup. (pierwsza – król, druga – administracja)
Cały ustrój za panowania Merowingów przeżywał głęboki kryzys. Był to proces, w którym
władze terenowe powołane dla ochrony ludności w ogóle nie wykonywały tych funkcji lub
wykonywały w sposób wysoce niedoskonały.
Przyczyny tego kryzysu:
" zanik poczucia jedności państwowej w związku z patrymonialna koncepcją państwa podziały
państw ich wielość,
" wielość praw: królewskie, rzymskie, zwyczajowe, germańskie, kanoniczne, ich kolizje,
upadek autorytetu prawa,
" wielość instytucji zarządzających, hierarchia urzędników i administracji królewskiej, wielkie
majątki i właściciele ziemscy, konflikty kompetencji,
" zła rekrutacja urzędników (łapówki, korupcja, intrygi, decydują o przyznaniu urzędu, a nie
kwalifikacje),
" złe wynagrodzenie urzędników związane z kryzysem gospodarczym (brak środków na to,
urzędnik otrzymuje dochód z czynności sądowych (1/3 kar), brak stałej armii, personelu
administracyjno – sądowego),
" niski poziom intelektualny i moralny urzędników (zatracenie świadomości służby publicznej),
" słabość aparatu przymusu (nie ma funkcjonariuszy publicznych z powodu braku środków,
uzbrojona ludność grozi oporem, urzędnicy chodzą uzbrojeni),
" ograniczenia władzy urzędników (wyłączenie osobowe) poprzez wyłączenie niektórych osób
spod władzy urzędników przez króla głównie privilegium fori dla duchowieństwa czy
mundium regi (dla osób świeckich),
" krwawa zemsta, obawa urzędnika przed zemstą, pojęcie prawa staje się równoznaczne z
pojęciem siły, nadużycia, przemoc, chciwość, brak zaufania ze strony ludności sprawia że
administracja i sądownictwo nie gwarantują bezpieczeństwa w kraju
Sprawia to, że pojawiają się inne sposoby rozwiązania sytuacji. Podejmowane różne próby np.
kary za łamanie tych obowiązków. W praktyce urząd lokalny w ręku tego, kto ma ziemię i siłę
stąd:
" Poddawanie się aktem komendacji pod opiekę możnego. Będzie to przekazanie ziemi.
" Po drugie seniorat karoliński rozpowszechniony na całe państwo (kapitularz z Meerssen 847
r. nakazuje, aby każdy wolny wybrał sobie seniora, a wszystkich seniorów zobowiązywał do
stania się wasalami królewskimi.)
Przemiany społeczne:
- proces feudalizacji społeczeństwa (uzależnienie uboższej ludności wolnej przez możnych
świeckich i duchownych),
- tworzenie się powiązań między posiadającymi (system lenny)
Feudalizm – odrębna formacja ekonomiczno – społeczna, istotą feudalizmu jest wielka własność
i stosunek poddańczy.
Ustrój lenny – wzajemne stosunki w obrębie właścicieli ziemskich, nie może występować bez
feudalizmu.
Feudalizm może występować bez systemu lennego (Ruś, Polska)
Przyczyny powstawania hierarchii osób:
1. komendacja ubogiego,
2. seniorat karoliński,
3. wasalstwo, czyli umowa w wyniku której wasal oddaje się w służbę seniorowi w zamian
za pełnienie funkcji wasalnych
Przyczyny powstawania hierarchii własności ziemi:
1. precarium (nadawanie ziem na użytkowanie dla celów gospodarczych),
2. beneficjum (nadawanie ziemi na użytek dla celów politycznych)
Stosunek poddańczy:
• chłop nie ma prawa własności ziemi (jedynie prawo użytkowania – dominium utile),
• pan ziemi ma własność zwierzchnią (dominium directum),
• chłop świadczy rentę feudalną (odrobkową, naturalną, pieniężną),
•
władztwo gruntowe pana nad chłopem (kiedyś przekazane panu w drodze immunitetu)
Zniesienie feudalizmu:
1) Francja
• dekrety sierpniowe w sprawie likwidacji feudalizmu (4 – 5 sierpnia 1789 r.), dzielące
feudalizm na dominujący i kontraktowy (zachowujące jedynie feudalizm kontraktowy)
• 1792 r. – chłop zobowiązany do świadczeń, jeżeli pan udowodni kontrakt
• 1793 r. – Konwent znosi wszelkie prawa feudalne
2) Prusy
Feudalizm znoszą reformy społeczne Karola Steina i Karola Hardenberga
• edykt październikowy z 1807 r. znoszący poddaństwo osobiste chłopów, wprowadzający
wolność osobistą, z prawem opuszczenia gruntu (miało to nastąpić w XI 1810 r. [od św.
Marcina])
• dekret regulacyjny z 1811 r. uwłaszczający chłopów (chłopi będący dziedzicznymi
użytkownikami ziemi uzyskiwali jej własność, oddając 1/3 w formie odszkodowania za
utracony majątek, niedziedziczny musiał oddać 1/2 areału)
• najniższe kategorie chłopów pozostały nieobjęte przepisami, wskutek tego stanęły przed
alternatywą: albo opuścić wieś i szukać pracy w mieście, albo podjąć pracę najemną w
majątkach junkrów, pozwalając im na uprzemysłowienie majątków. Sytuację taką zaczęto
z czasem nazywać pruską drogą do kapitalizmu,
• 1850 r. – ostateczne zniesienie feudalizmu
3) Austria
1848 r. – zasadnicze struktury feudalne zostały zniesione
1867 r. – utrzymały się tylko ostatki feudalizmu (np. serwituty)
4) Rosja
Reformy Aleksandra II:
1861 r. – zniesienie poddaństwa, początek akcji wywłaszczeniowej trwającej do 1864 r
Ustrój lenny:
1. z punktu widzenia prawa publicznego (rozdrobnienie władzy zwierzchniej: sądownictwo,
wojskowa, skarbowa)
2. z punktu widzenia prawa prywatnego (współrzędna hierarchia osób i lenn)
Przyczyny rozdrobnienia władzy zwierzchniej:
• słabość władzy państwowej (X – XI w. – okres zamętu i podboju)
• immunitety (władza zwierzchnia idzie w ręce prywatne)
• dziedziczność urzędów (872 r. – kapitularz)
Przyczyny powstania hierarchii:
a) ziem:
" prekarium (nadanie ziemi w użytkowanie w celach gospodarczych)
precare verbo legis (nadanie ziemi z majątków kościelnych, własność przy instytucjach
kościelnych
" beneficjum (nadanie ziemi dla celów politycznych)
b) osób:
" komendacja
" seniorat karoliński (847 r. – kapitularz)
" wasalstwo (umowa – wasal oddaje się w opiekę seniorowi w zamian za usługi)
Wasalstwo i beneficjum tworzą lenno.
Obowiązki seniora:
" wierność wobec wasali
" obowiązek nadania ziemi (inwestytury)
" wymierzenie sprawiedliwości
" zwrócenie strat poniesionych w służbie wojennej
" opieka osobista nad wasalem i jego rodziną
Biskup Fulbert z Chartres w liście do księcia Akwitanii (XI w.) wymieniał negatywne obowiązki
rycerza w stosunku do seniora:
Obowiązki wasala:
" negatywne: (od których przyszły wasal musiał się powstrzymać)
o incolume (całość, nienaruszone – wasal zobowiązywał się nie atakować fizycznie
seniora),
o tutum (bezpieczeństwo – nie wyjawiać tajemnic seniora i nie wydawać jego zamków),
o honestum (cześć osobista w stosunku do seniora i rodziny seniora),
o utile (użyteczność – aby wasal nie czynił szkody w majątku seniora),
o facile (łatwość, możliwość – nie utrudniać, aby wasal nie utrudniał życia seniorowi),
o possibile (możliwość – nie czynić możliwego niemożliwym)
Niski poziom umowy.
Senior – niemal proszący, defensywna pozycja.
"
pozytywne: (przyszły wasal musiał się do nich stosować)
o consilium – obowiązek rady, wyrażany na 2 gremiach:
" rada feudalna (narady dworu)
" sąd parów (sąd równych)
o auxilium – obowiązek pomocy:
" militarnej – w całej Europie 3 obowiązki:
• wyprawa powyżej 6 tygodni na koszt własny,
• wyprawa krótka (rajdy, kawalkady) czyli prywatne zemsty seniora na
koszt seniora,
• stacjonowanie załogą w grodach, zamkach – straż
" materialnej
• wasal nigdy nie płacił podatków!,
• złożenie hołdu i przysięgi (inaczej w Anglii, Francji, a inaczej w
Niemczech, Włoszech)
• senior za zgodą wasala mógł uzyskać podatki od ludności podległej
wasalowi
•
3 okazjonalne świadczenia:
o wykup seniora z niewoli (we Francji to auxilium przekształciło
się w stały podatek),
o pasowanie na rycerza najstarszego syna seniora,
o wydanie za mąż najstarszej córki seniora,
Wasale króla niemieckiego mieli obowiązek w wyprawie koronacyjnej po sacrę do Rzymu.
Tarczowe – scutarium – można było zapłacić tarczowe zamiast obowiązku militarnej pomocy
(nadużywane w Anglii zabronione przez Wielką Kartę Swobód)
Zawarcie lenna poprzez zawarcie umowy (kontrakt lenny).
5 elementów tej umowy:
1. Hołd (charakter symboliczny)
2. Przysięga (fides) obejmująca w swej treści obowiązki wzajemne stron
3. Inwestytura (symboliczne wprowadzenie w posiadanie lenna)
4. Umowa pisemna (znaczenie deklaratoryjne)
5. Wpis inwentarza
Rozwiązanie stosunku lennego:
• jednostronne
• lenne prawo spadkowe
• za zgodą obu stron
• relevium
• z tytułu kar – przestępstwo felloni – zdrady, felonia – zdrada feudalna, wasal tracił lenno,
senior – wasal awansował
Władztwo zawiera w sobie terytorium (domena – bezpośrednie władztwo seniora oraz własności
wasalne)
Władca – senior, władca zwierzchni w swoim państwie, nie może naruszać uprawnień wasali
(władza administracyjna, skarbowa, sądowa)
Powielane jest to na każdym szczeblu drabiny feudalnej.
Dwór seniora – kuria, rada feudalna
Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem – fundamentalna zasada kontynentalnego ustroju.
Wasal mojego wasala jest moim wasalem – zasada angielska
Senior miał zawsze władzę zwierzchnią (dominium directum).
Wasal miał zawsze władzę użytkową (dominium utile).
Własność jest względna.
Francja – 5 szczebli
Niemcy – 7 szczebli
Anglia – 2 szczeble
Centrum zarządzające – zamek
Jeden wasal mógł otrzymywać lenno od kilku seniorów
Lenno zastrzeżone – feudum lidium? (któremu z seniorów wasal będzie pomagał w pierwszej
kolejności)
Król angielski Edward III był wasalem króla Francji Filipa VI z Gujenne, a cesarz niemiecki
Ludwik IV był wasalem Filipa VI z delfinatu.
Filip VI ogłosił konfiskatę lenna Edwarda III, a Ludwik IV ogłosił Edwarda III wikariuszem.
Władze w systemie feudalnym:
" senior – ma władzę na swoim terenie: prawodawczą, administracyjną, wojskową, sądową,
skarbową
" dwór feudalny – dostojnicy pańscy: wasale, rycerze, dworzanie, rada feudalna składająca
się z urzędników: seneszal, cześnik, kanclerz
Władze centralne we władztwie:
• senior – król/książę:
• władza prawodawcza, początkowo ograniczona do domeny
• uprawnienia administracyjne
• uprawnienia wojskowe
• uprawnienia sądowe
• dwór feudalny – kuria
Urzędnicy podlegający bezpośrednio
Zazwyczaj wzorowany na palatium
Marszałek, komornik, stolnik, kanclerz
• Zjazd ogólny wasali – curia solennis (sąd parów) (istniał też sąd dla plebejuszy)
Sądownictwo wasali:
• wyższe
• średnie
• niższe
Sądownictwo autonomiczne:
• duchowieństwo
• mieszczaństwo
• kmiecie
Zemsta prywatna – panująca forma
Społeczeństwo stanowe:
• duchowieństwo
• rycerstwo (szlachta)
• mieszczaństwo
• chłopstwo
1495 r. cesarz Maksymilian powołał Sąd Kameralny Rzeszy.
Sąd Kameralny Rzeszy – sąd apelacyjny w sprawach cywilnych
Trybunał Koronny w Polsce miał się wzorować na Sądzie Kameralnym.
Źródła prawa:
" zwyczaj
"
akty prawodawcze (konstytucje królewskie
mediolańskiego)
i cesarskie – prejudykaty np. sądu
Źródła poznania prawa feudalnego:
" brak kodyfikacji prawa!
" Constitutiones Feudorum (traktaty z XI/XII w. oraz konstytucje cesarzy niemieckich oraz
prejudykaty sądu mediolańskiego stosowane we Francji, Hiszpanii, włączony jako X część
Corpus Iuris Civilis
" List biskupa Fulberta z Chartres do księcia Akwitanii z 1020 r. (północnowłoskie zwyczaje
lenne) (przejęty przez włoski zbiór praw Libri feudorum?? w 1220-35 r. włączony do innego
systemu prawa, do Corpus Iuris Civilis do Noveles constitutiones
" Prawo Królestwa Jerozolimskiego (Listy grobu świętego tzw. asizy – zbiór aktów prawnych
dotyczących Królestwa Jerozolimskiego, w okresie XII/XIII w . w lennym prawie
francuskim, od 1369 r. Kodeks Królestwa Cypru,
o w 1099 r.? powstał spis prawa – listy grobu świętego – Gotfryd z Bouillon;
o drugi spis – 1197/1205 r.? – asizy jerozolimskie - akty prawodawcze (ekstrakt
francuskiego prawa lennego)
" 2 traktaty:
o o obowiązku baronów dla ludności rycerskiej
o dla ludności nierycerskiej
" prawo lenne niemieckie:
o Eike von Repkow „Zwierciadło saskie” (Sachsenspiege) (powst. 1220 – 1235 r.)
o Wykorzystał pokój ziemski 1220 r.
o 1235 r. moguncki pokój ziemski rzeszy przyjmował subsydiarne prawo zemsty
(możesz mścić się wtedy, kiedy sąd odmówił interwencji)
o Landrecht (prawo ziemskie) i Lenhrecht (książęce prawo lenne)
o Zwierciadło szwabskie 1275 r. Prawo lenne pomieszane z prawem ziemskim
" 800 prywatnych spisów prawa zwyczajowego we Francji (np. 4 w Tuluzie), brak spisów
prawa lennego (Najdawniejszy spis prawa Normandii obowiązuje do dziś)
" w Anglii brak odrębnej kodyfikacji („Wielka Karta Swobód” – 1215 r.)
" „Złota Bulla” króla Andrzeja z 1222 r. na Węgrzech, węgierskie prawo lenne
FRANCJA
Na ustrój Francji wpłynął ustrój państwa frankońskiego.
1. Powstanie nowej kultury europejskiej (renesans karoliński)
2. Zarodki przyszłego ustroju państw europejskich:
- ceremoniał sakry królewskiej
- organizacja kurii królewskiej
- urzędnicy (np. palatyni, system organizacji terytorialnej, hierarchia urzędów centralnych i
lokalnych)
X – XI w. zacieśnienie pojęcia państwa
Pojęcie państwowe we Francji:
a) karolińskie: kontynuacja państwa frankońskiego, aspekt państwa kanonicznego (koncepcja
teokratyczna)
b) feudalne: ogół ziem których seniorem jest król francuski (federacja ziem lennych pod
przewodnictwem monarchy)
c) patrymonialne: dziedzictwo rodu Kapetyngów (to pojęcie było dominujące)
d) osoba prawna: (od XVI w. czy od XIV w.???) państwo jako osoba prawna, państwo o
charakterze publiczno – prawnym
Rzymska koncepcja państwa – osoba prawna, która działa poprzez swoje organy
Suwerenność państwa – możliwość stanowienia prawa
Od XVIII w. koncepcja prawno – naturalna
Koncepcja Monteskiusza – umiarkowana monarchia najkorzystniejszą formą państwa
Stosunek Francji do innych państw europejskich:
Francja od X do XIV w. należała do Christianitas Europa – społeczność prawna, związek
suwerennych państw mających wspólne cele, wspólne władze, prawo (niektóre zasady prawa
rzymskiego, niektóre prawa kanonicznego, umowy międzynarodowe), wspólne organy dla
realizacji wspólnych celów – państwa chrześcijańskie, które przyjęły chrzest – Europa katedr.
katedra – siedziba biskupów
krzyżowcy – wojskowe
władcy – administracyjne
najniższa jednostka administracyjna - parafia
organy sądowe
organy nauczania – uniwersytety, szkoły parafialne
Francja starała się zachować suwerenność od cesarza i papieża.
• suwerenność od cesarza
Panowała zasada, że ten kto stosuje prawo rzymskie podlega cesarzowi.
Filip August poprosił papieża Honoriusza III poprosił o zakaz wykładania prawa rzymskiego –
uzyskał. Na uniwersytecie w Paryżu brak prawa rzymskiego. 1219 r. – bulla Super specula
wydana przez papieża Honoriusza III zakazująca nauczania prawa rzymskiego na uniwersytecie
w Paryżu. Chciano się w ten sposób zabezpieczyć przed wpływami Cesarstwa.
Legiści francuscy wykoncypowali 2 zasady:
a) król francuski jest cesarzem we własnym królestwie
rex francorum est imperator in regno suo
b) prawo rzymskie jest stosowane jako zwyczaj, a nie jako prawo cesarskie
• suwerenność od papieża
Filip August do Innocentego III
1202 r. dekretau venerabilem fratreu – król francuski w sprawach świeckich nie ma wyższego
władcy
1204 r. decretale novit – papież nie chce orzekać w sprawach lenna, tylko w sprawach grzechu
Filip Piękny rozbił, osłabił Christianitas Europa ten związek. Przeniósł stolicę papieską z Rzymu
do Awinionu. Od 1309 r. do 1377 r. (niewola awiniońska papieży).
We Francji, uchwała Kościoła na synodzie w Bourges w 1438 r., przyjęta przez parlament i króla
Karola VII jako obowiązujące prawo.
• wybór biskupów i opatów przez kapituły, ale kandydata poleca król
• niezależność króla od papieża
• brak ekskomuniki króla i urzędników
• niemożność zwolnienia poddanych od przysięgi wobec króla
Król został praktycznym zwierzchnikiem kościoła katolickiego we Francji
Gallikanizm, nazwa doktryn i działań, zmierzających do ograniczenia wpływów papieża na
kościół katolicki we Francji na rzecz prerogatyw króla.
Terytorium Francji to:
o domena królewska Ile de France (Paryż i okolice)
o olbrzymie lenna królewskie (księstwo Akwitanii).
Rozszerzanie domeny królewskiej poprzez małżeństwa, zasady prawa lennego, wojny, kupno itd.
(francuska droga zjednoczenia Francji)
Niepodzielność domeny królewskiej.
Władza centralna:
a) monarcha
b) kuria królewska (dwór z dygnitarzami - organ pomocniczy, od XII w. wyodrębnia się 5
poszczególnych organów:
1. dwór królewski
2. Parlament Paryża (jako organ sądowy, 16 parlamentów lokalnych)
3. rada królewska
4. izba obrachunkowa
5. Stany Generalne (od 1302 r.)
Monarcha – niejednolite pojęcie:
• pan feudalnym, senior zwierzchni królestwa.
Miał uprawnienia na terenie całego państwa. W praktyce władza odnosiła się do domeny
X – XI w. niski autorytet władzy królewskiej (władza tylko w domenie). Odrodzenie nastąpiło w
XII w.
• pomazaniec, który przez akt sakry otrzymywał nadrzędny charakter.
Targnięcie się na króla uważano za świętokradztwo.
• spadkobierca imperium karolińskiego (heribannus)
• dziedzic rodu Kapetyngów (władza patrymonialna).
• suweren (od XIV w.). Dziedzic cesarzy rzymskich.
• cesarz we własnym państwie.
Objęcie władzy:
o Od 987 r. władcę wybierano (elekcja) – członek rodu Kapetyngów, mężczyzna,
prawowierny (ortodoksja – prawo wierności), pełnoletni (skończone 14 lat), musiał
uzyskać sakrę (niezbędne!)
o Istnieją jednak próby desygnacji – rex designatus (wyznaczania następcy) (od Hugona
Kapeta)
o Od XII/XIII w. (od Filipa II Augusta) tron francuski stał się dziedziczny (dziedziczy
najstarszy syn, młodsi synowie otrzymują apanaże w dożywotnie użytkowanie (apanaże –
części domeny), kobiety niedopuszczone do dziedziczenia) (dziedziczenie według prawa
salickiego)
o Sakra jako kolejny warunek otrzymania władzy.
o Ustaliła się zasada ciągłości władzy (“Umarł król, niech żyje król” Le roi est mort, vive le
roi!) – zmienia się nosiciel władzy, która jest taka sama (średniowieczna zasada prawa
spadkowego na zasadzie syzyny)
Instytucja syzyny – średniowieczna zasada dziedziczenia, w momencie śmierci króla
(spadkodawcy) następca (spadkobierca) był automatycznie wiązany w spadek. Bez sądowego
potwierdzenia nabycia spadku).
Wprowadzono tę zasadę do Kodeksu Napoleona. Tym różnił się m.in. KN od BGB, ABGB.
Istniało to do XIV w. (czy XV?). Zmiana koncepcji władzy i sposobu dziedziczenia Statutowa w
miejsce patrymonialnej koncepcji.
W 1420 r. obłąkany Karol VI zawarł Traktat w Troyes, który pomijał następstwo jego syna –
delfina Karola, na rzecz króla angielskiego Henryka V Lancastera (swego zięcia). W 1422 zmarli
zarówno Karol VI, jak i Henryk V. Na króla Francji koronowano niemowlę - Henryka VI
Lancastera. Niewiele później, dzięki pomocy Joanny d'Arc, na króla Francji koronowano Karola
VII – syna szalonego władcy.
Od tamtej pory królowie nie mają prawa dysponować koroną jak własnością prywatną. Korona –
własność publiczna. Dziedziczenie na podstawie statutu państwa
Teoria ta przetrwała do Rewolucji Francuskiej.
Uprawnienia króla:
a) władza prawodawcza (początkowo ograniczona do domeny królewskiej pod warunkiem, że
wasale złożą przysięgę na przestrzeganie, w XIII w. wprowadzona zasada ordonansów
Do Rewolucji Francuskiej tylko monarcha ma prawo stanowienia prawa ordonanse
Władza prawodawcza króla ograniczona przez Parlament Paryża (sąd najwyższy we Francji,
będzie miał rejestrować akty królewskie):
• prawo rejestracji
• prawo remonstracji (odmowy zarejestrowania aktu prawnego, gdy był niezgodny z
zasadami obowiązującego prawa)
Ordonansa ogłoszona przez króla musi być zarejestrowana przez parlament Paryża (tak jak dziś
publikacja w Dzienniku Ustaw)
Parlament Paryża bada zgodność z prawami fundamentalnymi.
4 prawa fundamentalne (których król nie może naruszyć)
1. zasada primogenituri w linii męskiej
2. obowiązek ortodoksji – król musi być wyznania rzymsko – katolickiego
3. monarcha nie może abdykować
4. niezbywalność domeny królewskiej
" publiczna
" przypadkowa (za zgodą Stanów Generalnych można zbyć)
Łoże sprawiedliwości w parlamencie Paryża, jeśli król tam zasiądzie, to władza Parlamentu
Paryża ulega zawieszeniu.
adnotacja – wpisano na wyraźne polecenie króla
Władca ma władzę ustawodawczą przez cały okres aż do Rewolucji Francuskiej. Stany
Generalne mogą tylko składać wnioski.
b) władza administracyjna
1. domena – monarcha
2. lenna – ograniczenie na rzecz seniorów
c) władza wojskowa (król wodzem pospolitego ruszenia, w 1445 r. powstała stała armia)
monarcha – strażnik pokoju na wewnątrz (senior) i zewnątrz
1445 r. powołanie żandarmerii (stałego wojska) przez Karola VII
d) władza skarbowa (Stany Generalne z czasem utworzyły odrębną administrację skarbową,
zniesioną przez monarchię absolutną w XVI w.)
wasale – auxilium
podatki uchwalone za zgodą wasali
plebejusze od domeny
XIV w. – upowszechniły się podatki przy okazji wykupu Jana Dobrego
Stany generalne mogły uchwalać podatki
1484 r. Stany Generalne uchwaliły podatek i od tego czasu były prawie niezwoływane
e) władza sądownicza (królowi podlega całe sądownictwo, od patrymonialnego po lokalne,
podlega mu parlament, sądownictwo zastrzeżone dla króla)
f) władza królewska jako najwyższego seniora
Tuluza, Szampania, Bretania, Prowansja – wróciły do domeny królewskiej przez małżeństwa
Wymiar sprawiedliwości
rozbicie sądownictwa:
1. sądownictwo królewskie
2. sądownictwo senioralne (wasali)
3. sądownictwo patrymonialne (immunitety)
4. sądownictwo duchowieństwa (privilegium fori)
5. sądownictwo miast i wsi (immunitety)
Sądownictwo królewskie należało do prewetów, baliwów oraz Parlamentu.
• kiedy wasal odmawia wymierzenia sprawiedliwości
a) delegowane
b) zastrzeżone
c) szczególne
Ograniczenia sądownictwa senioralnego:
- przypadki królewskie - obraza majestatu przeciwko osobie i uprawnieniom króla (monarchia
stanowa)
- na zasadzie prewencji – wszelka sprawiedliwość pochodzi od boga (monarchia stanowa)
- pełnia władzy sądowej (w drodze postępowania sądowego i pozasądowego) (monarchia
absolutna)
- rozwój sądownictwa miejskiego,
- dopuszczenie apelacji do sądów kólewskich
Cała hierarchia sądów istniejąca do tej pory, lecz musiały uzyskać pozwolenie króla
" sądownictwo patrymonialne
" sądownictwo prewotalne (wszyscy mieszkańcy okręgu z wyłączeniem osób, któe
podlegały bezpośrednio przed królewskim sądem nadwornym, oraz mieszczan z miast
komunalnych i konsularnych, którzy podlegali sądom miejskim)
"
"
sądownictwo baliwialne – (orzekały w pierwszej instancji w sprawach naruszających
interes monarchy oraz w razie odmowy rozpatrzenia sporu przez prewota, zaś jako
instancja odwoławcza – w razie apelacji od wyroków prewotów i sądów senioralnych)
Parlament (powołano 16 prowincjonalnych parlamentów powołano sądy prezydialne
[odwoławcze dla baliwialnych] I instancja w sprawach o włóczęgostwo i rozbój na
drodze publicznej)
Apelacja we Francji pojawiła się w XIII w.
Parlament Paryża – sędziowie kwalifikowani, legiści, najwyższa instancja, I instancja dla
uprzywilejowanej szlachty
Parlament Paryża dzielił się na 5 izb:
1) Izba podań (wpływały skargi i odwołania)
2) Izba badań (badano sprawy)
3) Wielka Izba – sędziowie duchowni i świeccy (mieli zakaz sądzenia spraw o skutkach kary
śmierci i mutulacyjnych) (rozstrzygała sprawy cywilne i karne z wyłączeniem „kar krwi”).
Sędziowie duchowni mieli zakaz orzekania w „sprawach krwi”, sprawy tego rodzaju sądzili
sędziowie świeccy bez w oddzielnej sali bez udziału sędziów duchownych
4) Izba wieżyczki
5) Izba gorejąca (gorzała) – wyroki śmierci dla heretyków i innowierców (edykt nantejski –
przerwa w działaniu)
Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również był
organem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcja
niejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych.
Ogólny schemat władzy państwa francuskiego, z której stopniowo wyłoniło się w ciągu XIII/XIV
w. 5 organów:
1. Dwór królewski, czyli dawne frankońskie palatium.
Skupiał nadwornych urzędników, kancelarię z kanclerzem.
Tu byli skupieni wielcy dygnitarze korony. Najważniejsze znaczenie uzyskał początkowo wielki
seneszal, czyli stolnik. Był on naczelnikiem królewskich sił zbrojnych, zwierzchnikiem urzędów
lokalnych oraz zastępcą króla, głównie w dziedzinie sądownictwa. Rozrost jego uprawnień
stanowił zagrożenie dla władzy królewskiej, stąd też od 1191 r. urząd ten zaprzestano obsadzać, a
jego kompetencje rozdzielono między innych urzędników. Z czasem miejsce seneszala w
hierarchii urzędów zajął kanclerz. Początkowo ten urząd sprawował jeden z biskupów. Wzrost
znaczenia kanclerza, spowodował, że od 1227 r. również zaprzestano go obsadzać. Miał on
pieczę nad całą kancelarią, dokumentował pieczęcią wszystkie dokumenty królewskie.
Monarcha zaczął powoływać bardziej zależnego od siebie strażnika pieczęci, którego zadaniem
było tylko przykładanie pieczęci bez badania zgodności dokumentu z prawem. Potem w XIV w.
urząd kanclerza odrodził się. Urząd ten ponownie odtworzono w 1315 .
Oprócz kanclerza byli także konetabl (sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy, itd.
Ludwik XIV zwolnił tych wielkich dostojników z funkcji państwowych. Zachowały się jedynie
funkcje ceremonialne, na dworze. Byli kanclerz, konetabl i Wielki Admirał.
Z czasem ustaliła się nowożytna koncepcja kanclerza i sekretarzy stanu, których było czterech,
przy czym mieli oni specjalne biura (kryterium geograficzne, Francja podzielona na 4 części).
Był także Generalny Kontroler Finansów (od 1655 r.) do Ludwika XVII był to Nadintendent
Finansów.
2. Stany Generalne
Stany generalne składały się z 3 izb: duchownej, szlacheckiej i mieszczańskiej, reprezentującej
stan trzeci. Każda z izb obradowała oddzielnie, razem spotykały się tylko na otwarcie i
zamknięcie zgromadzenia. Do podjęcia uchwały potrzebna była jednomyślność wszystkich izb.
Miejsce i terminy obrad Stanów Generalnych zależne były wyłącznie od woli króla. W 1439 r.
Stany Generalne uchwaliły stały podatek na utrzymanie armii (taille). Uniezależniło to monarchę
od finansowego poparcia stanów. Kolejne Stany Generalne zwołano w 1484 r., a następne w
1560 r. W praktyce politycznej stany przestały się odtąd liczyć.
Kompetencje Stanów Generalnych:
" nakładanie podatków
" prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa, wyboru
nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia poprzedniej oraz zgody na alienację domeny
" doradztwo dla króla
Zeszyty skarg – możliwość zgłaszania próśb do króla
Zeszyty skarg połączonych stanów – większe znaczenie
" administracja skarbowa i stanów generalnych
Substytutem Stanów Generalnych było Zgromadzenie Notablów w składzie podobnym jak
Stany Generalne, ale powoływane przez króla. Miało kompetencje doradcze w okresach, gdy nie
były zwoływane Stany Generalne.
3. Rada Królewska
Wyłoniła się z kurii królewskiej. Było to mniejsze grono urzędników nadwornych, którzy służyli
pomocą królowi (funkcje doradcze).
W czasach nowożytnych przybrała bardziej zorganizowany charakter. Będzie się dzieliła na:
" Radę Spraw
" Radę Stanu (Tajną)
" Radę Finansową
" Radę Stron
Ludwik XIV w swoim państwie znowu ją zreformował. Była to:
" Rada Zwierzchnia (przede wszystkim sprawy zagraniczne), odpowiednik dawnej Rady
Stanu
" Rada Depesz (ministerstwo spraw wewnętrznych)
" Rada Finansów
" Rada Prywatna (dla spraw sądowych) w XVIII w. miała szerokie kompetencje kasacyjne i
przybrała nazwę Rady Prywatnej i to utrzymało się do Rewolucji Francuskiej.
4. Parlament
Wyłonił się w XIII w. Miał specyficzną strukturę:
1) Izba podań (wpływały skargi i odwołania)
2) Izba badań (badano sprawy)
3) Wielka Izba – sędziowie duchowni i świeccy (mieli zakaz sądzenia spraw o skutkach kary
śmierci i mutulacyjnych) (rozstrzygała sprawy cywilne i karne z wyłączeniem „kar krwi”).
Sędziowie duchowni mieli zakaz orzekania w „sprawach krwi”, sprawy tego rodzaju sądzili
sędziowie świeccy bez w oddzielnej sali bez udziału sędziów duchownych
4) Izba wieżyczki
5) Izba gorejąca (gorzała) – wyroki śmierci dla heretyków i innowierców (edykt nantejski –
przerwa w działaniu)
Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również był
organem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcja
niejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych.
5. Izba Obrachunkowa
Organ skarbowy, potem pojawiły się jeszcze Izba Podatkowa, Izba Monet, Izba Skarbowa
Dochodów Nadzwyczajnych.
Ustrój społeczny Francji:
" Instytucje oparte na więzach krwi:
rodzina!ród!naród
" Instytucje oparte na więzach prawnych:
stan
Rodzina patriarchalna, zwłaszcza na południu Francji. Napoleon pochodził z południa. Przeniósł
dawne zwyczaje rodziny francuskiej do Kodeksu Napoleona.
Hanzy
Gildie kupieckie
Cechy
Bractwa o charakterze religijnym
Różnicowanie społeczeństwa od XII w.
• krucjaty
• jarmarki szampańskie
Społeczeństwo francuskie:
" szlachta
" duchowieństwo
" plebejusze
" poddani
Szlachta
Od XIII w. zamykanie stanu rycerskiego. Każdy wasal jest szlachcicem. Nie każdy szlachcic jest
wasalem.
Od 1275 r. nabycie lenna nie dawało szlachectwa. Zakaz nabywania lenna przez plebejuszy.
(W Polsce – statuty Olbrachta)
Nabycie szlachectwa następowało przez dziedziczenie.
Przywileje szlachcica:
• skarbowy
• sądowy
•
osobiste
Od 1669 r. szlachcie pozwolono na uprawę ziemi i handel morski
szlachta rodowa
• dworska (arystokracja)
• prowincjonalna
szlachta urzędnicza (z dokumentów)
Duchowieństwo - nie był to stan zamknięty
- zadania:
" religia
" nauka i nauczanie
" funkcja społeczna
- privilegium fori
- wolność od podatków
- wolni od służby wojskowej
Plebejusze:
- wolni
- villen – czynszownicy
• renta feudalna
• banalite?
• Opłata czynszowa
Mieszczaństwo
Od XI w. ruch emancypacyjny miast (komunalny)
Miasta uzyskiwały osobowość prawną
• komunalne (północ)
• trewotarne (prewotarne?)
• konsularne (południe)
1776 r. zniesienie monopolu cechów
Poddani (le serve):
- ma osobowość prawną
- może legalnie zawrzeć małżeństwo
- ograniczona zdolność prawna
poddaństwo:
• osobiste
• gruntowe
Wspólnoty milczące
- wyzwolenie królewskie (1315 r. Ludwik X)
- zbiegostwo
W nowożytnej Francji istniało niewolnictwo! Czarny kodeks 1685 r.
PAŃSTWO NIEMIECKIE
Z rozpadu monarchii karolińskiej wyłoniły się 2 państwa:
Z części zachodniej była to Francja. W obu częściach wschodniej i zachodniej panowali
Karolingowie. W części niemieckiej panowali do 911 r. W tym okresie w ramach Królestwa
Niemieckiego rozwinęły się, odrodziły księstwa szczepowe:
" frankońskie
" szwabskie
" saskie
" bawarskie
" lotaryńskie
Był to oczywiście czynnik destrukcyjny. Słabe więzy gospodarcze sprawiały, że te części
państwa były słabo ze sobą związane. Z drugiej strony potrzeba odrębności szczepowej
powodowała tendencje odśrodkowe. Zagrożenie zewnętrzne zmuszało je do wspólnej obrony
zagrożonego króla, państwa.
Pierwszym wybranym królem był Konrad w 911 r., książę szczepowy frankoński. Miał zamiar
zintegrować całe państwo, przełamać separatyzmy poszczególnych książąt szczepowych, ale
przerastało to jego możliwości.
Kiedy w 919 r. wybrano księcia szczepowego saskiego Henryka I była już inna sytuacja. Jemu
udało się umocnić autorytet króla dzięki zwycięstwu nad Węgrami w 933 r. Rozpoczął się za
jego panowania stopniowe umacnianie władzy królewskiej. Polityka hołdowania księstw
czeskich.
W 962 r. Otton I uzyskał rzymską koronę cesarską, która aż do 1806 r. utrzymała się w ręku
królów niemieckich.
Jak nazywało się państwo?
Na początku XI w. za Konrada III pojawiła się nazwa Cesarstwo Rzymskie. Od Fryderyka I
Sacrum Imperium, a od połowy XII w. (Fryderyk I Rudobrody) Sacrum Romanum Imperium
(Święte Cesarstwo Rzymskie) Później ustaliła się nazwa Cesarstwo Rzymskie Narodu
Niemieckiego. Ta nazwa przetrwała do 1806 r. do upadku I Rzeszy Niemieckiej.
W stosunkach wewnętrznych państwa niemieckiego centralnym problemem było utrzymanie
autorytetu władzy królewskiej wobec tendencji odśrodkowych, reprezentowanych przez książąt
szczepowych. Ostatecznie udało się pokonać książąt szczepowych w 1180 r. Fryderyk I
pokonał Henryka Lwa. Oznaczało to zmierzch potęgi księstw szczepowych.
Następuje nowy okres monarchii wczesnofeudalnej w Niemczech rozwój zwierzchnictwa
terytorialnego.
Książęta byli to bezpośredni wasale królewscy, którzy zajmowali wysokie stanowiska polityczne
i prawne. Do 1180 r. mamy okres przewagi księstw szczepowych. Na czele stali książęta, którzy
wybierali króla.
Rozpoczęła się tendencja osłabiania książąt szczepowych poprzez:
" tworzenie nowych lenn
" powoływanie duchownych
" zakładanie miast cesarskich
" wprowadzanie palatynów
Ostatecznie dopiero spór między dwoma dynastiami szczepowymi rozstrzygnięty został w 1180
r. Od tej pory rozpoczyna się zwierzchnictwo terytorialne. Książęta szczepowi przechodzą do
historii.
Pojawia się nowa grupa książąt, którzy dążą do pełni władzy w obrębie swoich władztw
terytorialnych. Książęta uzyskują specjalne przywileje i ich lenna przekształcają się w coraz
bardziej niezależne terytoria zmierzające aż do całkowitej autonomii.
Za czasów panowania cesarza Fryderyka II rozpoczęła się seria przywilejów. Cesarz ten był
równocześnie władcą Niemiec i księciem Sycylii. Na Sycylii stworzył doskonałą scentralizowaną
biurokratyczną maszynę (kontrola wojska, skarbu). Wzorował się na władcach wschodnich. Po
jego śmierci rozpoczyna się okres rozbicia Rzeszy.
Wielkie Bezkrólewie od 1250 r. Dziełem cesarza Fryderyka II były przywileje na rzecz
władców terytorialnych.
To był m.in. przywilej na rzecz książąt duchownych Confederatio cum principibus ecclesiasticis
z 1220 r., którym zrzekał się części swoich uprawnień w dziedzinie skarbowości, sądownictwa,
wojskowości na rzecz właśnie książąt duchownych.
W 1232 r. wydał przywilej na rzecz książąt świeckich i duchownych Statutum in favore
principum, rozszerzył nim również te uprawnienia na rzecz książąt świeckich.
Dalsze przywileje miały charakter jednostkowy, indywidualny i dopiero kolejnym takim
przywilejem zbiorowym był przywilej zwany „Złotą Bullą” (1356 r.) cesarza Karola IV, która
ustalała zasadę elekcji cesarza przez książąt – elektorów.
" W pierwszej części ten dokument rzeczywiście dotyczył elekcji monarchy
" W drugiej części jest to przywilej na rzecz książąt elektorskich, którzy uzyskali pełnię władzy
w obrębie swoich władztw terytorialnych (władza prawodawcza, administracyjna, skarbowa,
wojskowa, sądowa).
Cały czas trwa nadawanie przywilejów indywidualnych.
Kolejnym przywilejem grupowym był przywilej gwarantujący wolność wyznania 1555 r. –
pokój augsburski.
Pokój westfalski z 1648 r., który w części dotyczącej Rzeszy doprowadził do całkowitej
zmiany struktury politycznej państwa. Ta struktura, która ukształtowała się na mocy
wcześniejszych przywilejów i pokoju westfalskiemu nie uległa zmianie aż do XVIII w. Do tej
pory książęta uzyskiwali w tych przywilejach suwerenność wewnątrz swoich władztw
terytorialnych.
Po pokoju westfalskim uzyskali suwerenność zewnętrzną, prawo prowadzenia samodzielnej
polityki zagranicznej, zawierania traktatów i sojuszów byle by nie były sprzeczne z prawem
Rzeszy i nie godziły w cesarza.
Ta struktura polityczna Rzeszy nie ulegała zasadniczym zmianom aż do XVIII w. Państwo
podzielone było na ogromne ilości terytoriów (ok. 1500-1800 księstw w różnej wielkości i
stopniu zależności od cesarza). Trudno określić charakter Rzeszy po pokoju westfalskim. W
Niemczech następuje po okresie stosunkowo silnej monarchii wczesnofeudalnej stopniowa
destrukcja, osłabienie państwa.
Ustrój społeczny Rzeszy:
Stan szlachecki.
Inaczej wyglądał po ukształtowaniu się w różnych krajach (Niemczech, Francji, Anglii, Polsce).
Szlachta niemiecka podzielona jest na kilka kategorii:
1 szlachtę wyższą, (krajową)
2 tzw. wolne rycerstwo Rzeszy
Kurfürsten
W obrębie szlachty wyższej występują kolejne różnice, wyłaniają się:
3 książęta elektorzy (Kurfürsten)
4 książęta Rzeszy (Fürsten) (świeccy i duchowni zasiadający w Sejmie Rzeszy)
5 panowie Rzeszy (Herren) (władcy również zależni bezpośrednio od cesarza, ale nie
posiadający tytułów książąt)
Książąt było 94
Panów Rzeszy (bez tytułów) było 141 i mieli tylko 6 głosów kurialnych w Sejmie Rzeszy.
Terytorium I Rzeszy:
Było bardzo rozległe, granice ulegały różnym zmianom, kształtowały się wcześnie. Punktem
wyjścia był traktat w Verdun, wyznaczający zachodnio granicę na linii Renu. Królowie
niemieccy opanowali rychło pas Lotariusza między Renem, a Mozą we Włoszech.
Od 951 r. nosili również koronę Królestwa Włoskiego.
Od 1032 r. koronę Królestwa Burgundii.
Cesarz Fryderyk II był również królem Obojga Sycylii.
To wiązało się nie tylko z planami zespolenia ówczesnego świata chrześcijańskiego w ramach
Christianitas Europa, ale przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Włochy, a nie Niemcy
stanowiły bowiem podstawę siły finansowej cesarzy.
W obrębie Cesarstwa znalazły się również ziemie południowego pasa Lotariusza:
" Królestwo Włoskie
" Królestwo Burgundii
" dzisiejsza Szwajcaria
" francuska Alzacja i Lotaryngia
" Belgia
" Holandia
Północną granicę tworzyły morza i Królestwo Galii, które znajdowało się w zależności lennej od
cesarza.
Na wschodzie granica początkowo sięgała po Łabę, ale od X w. następowała ekspansja na
słowiańskie organizacje polityczne.
Czechy podporządkowane w 950 r., państwo.
Państwo Wieletów (Lutyków) w XII w. zostało zlikwidowane i w jego miejsce założona zostaje
Marchia Brandenburska.
Państwo Obodrytów (Obodrzytów) zostało zlikwidowane i w jego miejsce powstaje księstwo
Meklemburgii.
W XII w. zhołdowane zostaje Pomorze Zachodnie w 1180 r.
Terytorium ulega zmianom. W okresie upadku ponosi straty terytorialne:
" W XIII w. Związek Szwajcarski stworzył swoją odrębną organizację (3 kantony), ale dopiero
w 1648 r. przestał wchodzić w skład Rzeszy
" Podobnie Republika Niderlandów także w 1648 r.
W wyniku wojen napoleońskich Niemcy utraciły posiadłości na zachodnim brzegu Renu. Losy
Alzacji i Lotaryngii stanowią oddzielną historię ustawicznych zmian i przechodzenia z rąk do
rąk.
Władze centralne I Rzeszy Niemieckiej:
o Panujący, król albo cesarz
Pojęcie monarchy nie było jednolite podobnie jak we Francji. Była to nazwa „król” albo „cesarz”.
Korona cesarska nie nadała żadnych dodatkowych uprawnień w Rzeszy Niemieckiej. Zapewniała
tylko szczególne miejsce w świecie chrześcijańskim Europy tzw. Christianitas Europa.
Władca był przede wszystkim:
" zwierzchnikiem,
" panem lennym,
" najwyższym seniorem,
" suwerenem na wzór cesarzy rzymskich,
" dziedzicem władzy królów frankońskich,
" wreszcie pomazaniec, osoba uświęcona poprzez akt sakry królewskiej czy cesarskiej,
" wyłącznym kandydatem do korony cesarskiej.
Sposób objęcia władzy:
" król jest elekcyjny
o wybierany w ramach dynastii przez książąt szczepowych.
o Drugi etap jest to elekcja przez ogół książąt, wasali bezpośrednich władcy.
Od 1356 r. ustala się wybór cesarza przez książąt elektorów. Liczba elektorów jest zmienna,
początkowo 7, potem 9 i potem 8. (w ”Zwierciadle Saskim” Eike von Repkow przewiduje wybór
cesarza przez 6 elektorów, kwestionuje prawa króla czeskiego przy elekcji, nie ma prawa wyboru
ponieważ nie jest Niemcem). Król po wyborze musi złożyć hołd lenny.
" kolejnym elementem jest sakra królewska, której dokonuje się w Akwizgranie
" jest również sakra cesarska w Rzymie.
Przed nią jednak następuje zatwierdzenie kandydata do korony cesarskiej przez papieża.
Przeciwko tej praktyce wystąpił cesarz Ludwik Bawarski w konstytucji Licet Iuris (znajdowała
się zasada, że król niemiecki jest po wyborze od razu cesarzem i nie potrzebna jest sakra cesarska
w Rzymie) w 1338 r. była to próba usamodzielnienia w okresie niewoli awiniońskiej papieży, ale
już następcy Ludwika Bawarskiego udawali się po sakrę cesarską do Rzymu. Udawał się jeszcze
Karol V. To był ostatni cesarz niemiecki, który przyjął sakrę cesarską w Rzymie. Potem
następuje zanik tego zwyczaju.
Kompetencje panującego ulegały licznym ograniczeniom poprzez przywileje na rzecz książąt. O
faktyczne władzy decydowała siła i stosunki faktyczne, a one często ulegały zmianom w związku
z czym kompetencje panującego kształtowały się różnie i zależały w dużym stopniu od
osobowości samego władcy.
Kompetencje panującego:
$ w dziedzinie prawodawczej panujący występował jako cesarz i król w odniesieniu do
całego państwa i jako władca w swoich dobrach dynastycznych
Władza prawodawcza realizowana była na zgromadzeniach książąt zazwyczaj były to Hoftagi,
później Reichstagi. Tam władza prawodawcza ulegała licznym ograniczeniom.
W pierwszym okresie panowania Hohenstaufów ogłoszono jedynie 20 aktów prawnych z czego
tylko 2 dotyczyły Niemiec. Szczególną formą stanowienia prawa były Pokoje Ziemskie. Otóż
władza prawodawcza monarchy przeplatała się z jego stanowiskiem jako stróża prawa
$ stróż prawa w trakcie rytuału sakry królewskiej i cesarskiej zobowiązuje się do
przestrzegania pokoju wewnętrznego w państwie i to zadanie realizował poprzez Pokoje
Ziemskie.
Istota Pokojów Ziemskich w Rzeszy Niemieckiej polegała na tym, że były to akty świeckiej
władzy publicznej zagrożone karami świeckimi, których celem było ograniczenie anarchii w
państwie. Przede wszystkim ograniczenie wojen prywatnych, prawa zemsty legalnej, jej
zniesienie lub ograniczenie, a także inne reformy w dziedzinie prawa karnego materialnego,
procesowego i w dziedzinie ustroju organów wymiaru sprawiedliwości.
Specyfiką tych pokojów było to, że konieczne było współdziałanie 3 elementów:
• monarcha musiał współdziałać z feudalną grupą kierowniczą, której zgoda (konsensus)
był wymagana dla uchwalenia tego pokoju,
• zaprzysięgnąć musiała feudalna grupa kierownicza,
• współdziałanie społeczeństwa, które zaprzysięgało ten pokój,
Uchylający się od złożenia przysięgi nie korzystał z ochrony Pokoju Ziemskiego, był poza
pokojem. Zgoda, przysięga możnych miała charakter konstytutywny. Przysięga ludności miała
charakter tylko deklaratoryjny, bo obowiązek przysięgi ciążył nawet na ludności niewolnej.
Pokoje Ziemskie miały różny zasięg terytorialny, albo obejmowały cała Rzeszę Niemiecką
(takich było kilka, pierwszy z 1103 r., czy 1152 r. 1158 r. cesarza Fryderyka I, które usiłowały
całkowicie znieść zemstę legalną, ale były bezskuteczne, 1235 r. z Moguncji, który wprowadził
subsydialne prawo zemsty, ostatni z 1495 r. był to wieczysty Pokój ziemski Maksymiliana I,
przez półtorej wieku był jeszcze odnawiany, zemsta utrzymała się jeszcze do połowy XVII w.).
Stosunek Pokojów Ziemskich do zemsty był trojaki:
• Pierwsze pokoje głosiły, że jeżeli spotkasz nieprzyjaciela i możesz mu wyrządzić szkodę
to wyrządzaj bez ograniczeń.
• Drugie stanowisko gdy pokoje przyjmowały alternatywę, albo wyrządzasz szkodę, albo
przedstaw sądowi do osądzenia.
• Trzecie stanowisko to pokój moguncki z 1235 r., który przyjmuje formę szczególną.
Zemsta jest owszem dopuszczalna, ale dopiero gdy sąd odmówił wymierzenia
sprawiedliwości.
Teoretycznie zemsta zostałaby zniesiona gdyby sądy prawidłowo funkcjonowały. Jednak
sądownictwo znajdowało się w upadku i zemsta utrzymywała się, ale została sformalizowana,
powstał cały szereg warunków.
Przyjęto konstrukcję Pokojów Bożych, które były aktami władzy duchownej zagrożone
sankcjami duchownymi. One wyłączyły z działań zemsty pewne okresy czasu. Praktycznie
zemsta była dopuszczalna tylko od poniedziałku do środy, poza innymi świętami, wyłączone
zostały:
• pewne osoby (kobiety, duchowni, rolnicy, Żydzi, kupcy itd.)
•
•
miejsca (kościoły, cmentarze)
niektóre działania
Najważniejszą zmianą w prawie procesowym było wprowadzenie zasady terytorialności i
osobowości.
W prawie karnym materialnym wprowadzono elementy subiektywizacji odpowiedzialności
karnej. W prawach szczepowych była odpowiedzialność na zasadzie skutku zewnętrznego, a
więc tylko z zasady obiektywnej odpowiedzialności, ale pokoje zachowują jeszcze dawne
rozstrzygnięcia i niejako równolegle zarówno elementy subiektywne jak i obiektywne.
Dopiero Constitutio Criminalis Carolina wprowadzi wyłączną zasadę tylko odpowiedzialność
tylko z tytułu winy (1532 r.).
Pokoje Ziemskie stanowią pomost kiedy równolegle występuje odpowiedzialność subiektywna i
obiektywna, kiedy równolegle występują 2 systemy karne:
• kary kompozycyjne charakterystyczne dla państwa szczepowego,
• kary publiczne stosowane coraz szerzej.
Pokoje Ziemskie w Rzeszy stanowią zalążek prawa stanowionego. Podobnie we Francji Pokój
Ziemski z 1155 r. historiografia francuska uważa za początek prawa stanowionego.
$ władza administracyjna
Władca jest przełożonym wszystkich urzędników, przełożony grafów, już w XI w. próbował
wprowadzić urząd kontrolny palatynów, ale urząd grafa powoli staje się lennem, a urzędnicy
stają się wasalami króla i książąt terytorialnych, władca jest pierwszym panem lennym, prawo
lenne niemieckie jest czynnikiem destrukcyjnym, o ile we Francji przy pomocy prawa lennego
nastąpiło zjednoczenie państwa to w Niemczech panuje przymus lenny, wszystkie lenna, z
którymi związane jest tzw. prawo miecza, czyli wyskoki wymiar sprawiedliwość muszą być po
śmierci nadawane w lenno, cesarz nie może ich zatrzymać dla siebie, nie może powiększać
swojej domeny („co stało się lennem musi nim pozostać”), ma na to rok i jeden dzień
$ dowódca wojskowy
Służba wasalna jest podstawą wojska, są także wojska zaciężne. Władca jest dowódcą, decyduje
o budowie grodów, zamków, umocnień, ale w przywilejach zrzeka się tych uprawnień na rzecz
książąt terytorialnych
$ strażnik pokoju
Ma prawo zwierzchnie do wymiaru sprawiedliwości, nadaje prawo sądzenia o gardło, wolność i
stan, kot orzeka bez zezwolenia cesarskiego podlega karze odzwierciedlającej przekłucie języka .
Organy zarządu centralnego:
1. Kuria Królewska (dwór)
arcyurzędy (funkcje honorowe):
stolnik – palatyn reński
cześnik
komornik
Kancelaria rzeszy (arcykanclerz i wicekanclerz)
ochmistrz dworu (Hofmeister)
palatyn dworu (Hofpfalzgraf)
2. Zjazdy Rzeszy – przedstawicielstwo stanowe (od XV w. Reichstag – Sejm Rzeszy)
Sejm rzeszy – zupełnie odmienny niż w innych krajach.
Powstał ze zjazdów nadwornych o charakterze feudalnym.
1489 r. – powołano przedstawicielstwo miast, powstaje Reichstag
3 kolegia:
• kolegium książąt elektorów
• kolegium książąt rzeszy
• kolegium miast cesarskich
Organ federacyjny
Książę – reprezentował wszystkie stany ze swego władztwa
Uprawnienia:
Decydował o wyprawie koronacyjnej do Rzymu (do czasu Karola V)
3. Zjazdy książąt – elektorów (od „Złotej Bulli” w 1356 r. mają istotne uprawnienia)
Od 1519 r. będą powstawały kapitulacje wyborcze, które będą zbliżone naszych do polskich
pacta conventa. To są warunki, które musi zaprzysięgać cesarz w wypadku objęcia władzy.
przewodniczył król
4. Sąd Kameralny Rzeszy, który wyłoni się w 1495 r. (wcześniej istnieje sąd dworski/nadworny
zanikł w 1456 r., zastąpił go Sąd Kameralny Kammergericht)
ANGLIA:
Anglia charakteryzuje się bardzo specyficznym odrębnym ustrojem politycznym, sądowym,
administracyjnym i prawem całkowicie odrębnym od kontynentalnego.
Początki i kształtowania się Anglii
Rdzenna ludność celtycka, czyli m.in. Szkoci, Piktowie nie uległa wpływom rzymskim w czasie
gdy wyspa była opanowania przez Cesarstwo Rzymskie. W 450 r. wycofały się z wysp
brytyjskich rzymskie legiony. Pozostał wał Hadriana.
Podczas wędrówek ludów nastąpiła inwazja plemion germańskich Anglów, Sasów, Jutów.
Powstały liczne państwa anglosaskie. Miały rozbudowane struktury państwowe i prawne.
Zachowały się liczne spisy prawa z tego okresu. Jest to tzw. okres anglosaski.
Rdzenna ludność Brytowie utrzymuje się nadal na zachodzie państwa, część emigruje na
kontynent, na półwysep bretoński.
W VII w. następuje chrystianizacja Anglii. Wysłannikiem papieża Grzegorza Wielkiego jest
św. Augustyn, który przeprowadza akcję misyjną najpierw w Irlandii i potem w Anglii.
Już od początku IX w. podejmowane są próby zjednoczenia państw anglosaskich. Dopiero pod
koniec IX w. dokonuje się zjednoczenie, dynastia Wessex za Alfreda Wielkiego.
Już od IX w. zaczynają najeżdżać Duńczycy, którzy zdobyli północno – wschodnią część wysp.
To będzie miało swoje konsekwencje. Od początku XI w. król duński Sven Widłobrody i jego
syn Kanut Wielki (wnuk Mieszka I) opanowują państwo angielskie i norweskie. Po śmierci
Kanuta Wielkiego w 1035 r. Anglia i Norwegia uniezależniają się od Danii, ale w części państwa
angielskiego osiedliła się ludność duńska, jest to okręg prawa duńskiego, pozostający w
zależności od państwa anglosaskiego. (danelaw ???)
Przywrócono władzę królów anglosaskich i ostatni władca z dynastii Wessex Edward Wyznawca
przekazał prawo do korony angielskiej Wilhelmowi, księciu Normandii.
Tymczasem Anglicy wybrali na króla miejscowego dygnitarza Harolda. Doszło do inwazji
Wilhelma Zdobywcy, wojny i bitwy pod Hastings w 1066 r. Królem Anglii został Wilhelm
Zdobywca, który jednocześnie jest lennikiem króla francuskiego (wpływ kultury francuskiej).
Rozpoczyna się okres anglo–normandzki od 1066 r., nowa epoka w dziejach Anglii, która
charakteryzuje się silną władzą króla i szeregiem odrębności ustrojowych i prawnych.
Te odrębności wynikały z odrębności kultury angielskiej i ustroju lennego.
Kultura angielska jest kulturą wyspiarską. W średniowieczu jest kulturą swoistą,
charakteryzującą się dużą izolacją od kontynentu, stąd jest nieco opóźniona.
W II w. Anglia dostała się pod wpływy rzymskie. Potem były najazdy plemion germańskich,
które także wywarły wpływ na kulturę angielską. Wreszcie swoją rolę odegrała specyficzna
kultura duńska. We wczesnym średniowieczu kultura humanistyczna przyniesiona dzięki
klasztorom irlandzkim. Te wpływy spowodowały rozwój piśmiennictwa i kultury. Po podboju
przez Normanów przedostały się do Anglii wpływy kultury francuskiej. Od Wilhelma Zdobywcy
obowiązkowym językiem w sądach staje się francuski. Spis prawa dokonywane również w
języku francuskim.
Język angielski do sądów powróci dopiero w XIV w. kiedy ukarze się specjalna ustawa z 1362 r.
Edwarda III. Do XVIII w. wykładało się prawo rzymskie, które nie miało praktycznego
zastosowania.
Źródła kultury angielskiej:
o elementy kultury celtyckiej
o romańskiej
o germańskiej
o duńskiej
o francuskiej
Językiem wykładowym na uniwersytetach angielskich była łacina. Spisy sądowe, zapiski, wyroki
były sporządzane po łacinie. Prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach aż do początku
XIX w. (w Oxfordzie do 1758 r., w Cambridge do 1800 r.). Efektem tego „kulturowego kotła”
było wyodrębnienie się 4 narodowości: Anglików, Walijczyków, Szkotów i Irlandczyków.
Rozwój terytorialny państwa angielskiego.
Walia. Pierwsze próby podboju Walii przez Anglików sięgają XII w. Spowodowało to opór
Walijczyków, powstania, walki i w rezultacie król angielski Edward I w latach 1282-84 dokonał
podboju Walii i przyłączył ją do Anglii. Ostatecznie do 1301 r. syn Edwarda I otrzymał tytuł
księcia Walii. Miał to być następca tronu angielskiego i miał być to symbol zależności Walii od
Anglii. W XVI w. (1535 r.) Henryk VIII włączył ostatecznie Walię do terytorium Anglii. Od tej
chwili posiadały wspólny parlament, grupę kierowniczą. Zachowana jednak odrębne kościoły i
prawa. Praktycznie nastąpiła integracja.
Szkocja była samodzielnym królestwem już od IX w. Wilhelm Zdobywca zdobył Szkocję (1072
r.) i odtąd Szkocja stała się lennem Anglii. Jednak aż do XIV w. pozostawała odrębnym,
samodzielnym księstwem. Następowały dalsze próby podboju Szkocji prowadzone przez królów
angielskich z różnymi rezultatami. Edward I usiłował w XIII w. narzucić zwierzchnictwo co
spowodowało powstanie, a Szkocja została uznana za niezawisłe królestwo. Trwało to aż do 1603
r. gdy po śmierci królowej Elżbiety królem Anglii został król Szkocji Jakub VI Stuart jako Jakub
I. Była to unia personalna (jak unia w Horodle). Jakub I a także Karol I dążyli do
podporządkowania Szkocji nowej ojczyźnie. Jeszcze silniej zjednoczył oba państwa Oliver
Cromwell w czasie pacyfikacji wojskowej, ale na stosunkowo krótki czas. Za panowania
królowej Anny w 1707 r. doszło do trwałego połączenia Szkocji z Anglią. Była to unia realna
przy czym akt unii został narzucony Szkocji.
Powstaje Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii.
Wspólne:
- monarcha,
- parlament angielski (przy czym 16 parów Szkocji wybranych zostało przez pozostałych, 45
posłów, a obecnie 71),
Odrębne:
- systemy prawne
- kościoły
- sądownictwo
- urząd sekretarza stanu do spraw Szkocji utrzymał się aż do 1926 r.
Irlandia jest odrębną wyspą. Były to niezależne królestwa celtyckie. W 1169 r. następuje
pierwszy najazd baronów angielskich. Jest to wyprawa króla Henryka II w specyficznej sytuacji,
gdyż w Irlandii było wtedy rozbicie dzielnicowe i książęta dzielnicowi starali się szukać różnych
sojuszników w walce ze swoimi konkurentami. Wyprawa Henryka II skończyła się hołdem
jednego z książąt dzielnicowych. Panowanie angielskie początkowo objęło dawne przyległe
terytoria nadbrzeżne i stanowiły one przyczółek który pozostał do dnia dzisiejszego. W wyniku
tej niefortunnej decyzji książąt dzielnicowych rozpoczyna się panowanie angielskie na wyspie.
Jan bez Ziemi przyjmuje tytuł Pan hiberni (Dominus Hibernie) („Pan Irlandii”). Osadnicy
angielscy podlegają angielskiemu common law. Zakaz małżeństw mieszanych angielsko –
irlandzkich od 1367 r.. Zaczynają się kolejne konflikty i dyskryminacje ludności irlandzkiej.
Za króla Henryka VII Anglicy są tylko w 4 hrabstwach na terenie Irlandii. W okresie wojny
Białej i Czerwonej Róży w Irlandii są zwolennicy dynastii Yorków. Henryk VII jest natomiast
spokrewniony z dynastią Lancasterów. Henryk VII wysyła armię. Zostaje zwołany parlament
irlandzki tylko z osadników angielskich, który ogłasza ustawę w 1494 r. słynny akt „Einning
Act” . Parlament irlandzki może ogłaszać uchwały tylko za zgodą króla angielskiego i Tajnej
Rady. Natomiast statuty parlamentu angielskiego mają moc obowiązującą również w Irlandii.
Henryk VIII przyjmuje tytuł króla Irlandii i ogłasza się najwyższym przełożonym kościoła w
Irlandii (1541 r.). Do konfliktu etnicznego dochodzi konflikt wyznaniowy, ponieważ próby
wprowadzenia reformacji w katolickiej Irlandii powodują wybuch powstania zduszony przez
królową Elżbietę II.
Następuje konfiskata ziemi powstańców. Konfiskaty wzmogły się za króla Jakuba I oraz Karola
I. W 1641 r. wybucha kolejne powstanie, straszliwie represje Cromwella, walki trwały 11 lat aż
do 1652 r. Wtedy ukazuje się ustawa o kolonizacji Irlandii.
Podzielono uczestników powstania w zależności od udziału. Ci którzy organizowali i nie złożyli
broni skazani na karę śmierci, konfiskata mienia, nie mogą być objęci amnestią.
Uczestnicy zajmujący wysokie stanowiska (komendant, generał, pułkownik) kara wygnania, 2/3
majątku skonfiskowanego, a 1/3 majątku otrzymuje rodzina w innej części Irlandii.
Pozostali uczestnicy, którzy złożyli broń w określonym terminie podlegali konfiskacie 2/3 ziemi,
a 1/3 ziemi otrzymywali w innej części Irlandii.
Katolicy, którzy nie okazali niezłomnej lojalności konfiskata 1/3 ziemi, a 2/3 ziemi w innej
części Irlandii.
Odebrana ziemia stanowiła zabezpieczenie wierzycieli skarbu i Anglii, ponieważ parlament
angielski zaciągnął pożyczkę dla armii w celu zduszenia powstania. 1641-1652
Przed 1641 r. 2/3 ziemi było w rękach Irlandczyków (najgorsza ziemia), a po powstaniu w ich
rękach była tylko 1/3 ziemi w najgorszej pod względem jakości ziemi części Irlandii.
W 1653 r. ukazała się kolejna ustawa określająca warunki podziału ziemi i przesiedlenia (1653 r.
ustawa o zabezpieczeniu?). Graniczną częścią była rzeka Sheno czy schanon ?. Każdy
Irlandczyk, który przekroczył tą granicę mógł być bezkarnie zabity.
Po restauracji za Karola II ukazała się cała seria aktów prawnych w 1673 r. skierowana przeciw
katolikom w Irlandii i Anglii.
Za Jakuba II nastąpiło pewna tolerancja, ale po zwycięstwie Wilhelma III Orańskiego Limering
następuje kolejna seria represji przeciw katolikom, którzy stanowią 90 % ludności Irlandii. Ta
seria trwa jeszcze za Anny, Jerzego I, Jerzego II.. Były to ograniczenia przeciw zakonnikom i
biskupom katolickim, są wygnani, a razie powrotu grozi im kara śmierci.
Pozbawienie katolików:
$ czynnego i biernego prawa wyborczego,
$ możności piastowania urzędu sędziego przysięgłego,
$ wykonywania wolnych zawodów (z wyjątkiem zawodu lekarza),
$ zakaz nabywania ziemi,
$ umów dzierżawnych ponad 30 lat,
$ zakaz posiadania konia powyżej wartości 5 funtów,
$ zakaz wysyłania dzieci na naukę za granicę,
$ zakazy trzymania uczniów przez rzemieślników,
$ małżeństwa mieszane są nieważne, ksiądz karany karą śmierci.
Irlandia w XVIII w. jest traktowana jako kolonia, dostawca surowca dla przemysłu angielskiego i
rynek zbytu towarów angielskich. Wychodzi cały szereg ustaw niszczących przemysł irlandzki,
zakaz przewozu sukna na statkach, eksport wyłącznie do Anglii.
W 1719 r. kolejna ustawa o lepszym zabezpieczeniu zależności Irlandii od Korony Brytyjskiej,
rozciąga moc obowiązującą ustaw parlamentu angielskiego na Irlandię.
Ograniczenie jurysdykcji Izby Lordów parlamentu irlandzkiego. Powoduje to zorganizowany
ruch narodowy Irlandczyków tzw. powstanie białych chłopców.
Wybuchu powstania w koloniach amerykańskich zmusza Anglików do wycofania swoich wojsk
z Irlandii i następują pewne ustępstwa wobec Irlandczyków.
Zgoda na utworzenie ochotniczego korpusu dla ochrony wysp. Zniesiono ograniczenia handlu i
przemysłu. Złagodzono przepisy co do nabycia ziemi, posiadania konia, prawa nauczania.
Niedługo zostało to cofnięte pod wpływem haseł rewolucji płynących z Francji.
Wybucha nowe powstanie w 1756 r. i jeszcze w 1791 r. W 1796 r. Dyrektoriat wysyła jako
poparcie dla Irlandczyków wojska generała Hosza. Powstanie trwa do 1798 r. zostaje krwawo
stłumione. Następują kolejne represje.
Teoretycznie w latach 1782 – 1800 były to dwa niezależne królestwa pod wspólną koroną.
Faktycznie był to jednak status kolonialny.
W roku 1800 r. zostaje, drogą przekupstwa w parlamencie irlandzkim, przegłosowana unia realna
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zostaje zniesiony parlament irlandzki, 28
parów irlandzkich i 4 biskupów protestanckich zasiada w angielskiej Izbie Lordów. 100
deputowanych z Izby Gmin, ale tylko wyznania protestanckiego.
Unia pogłębia rozdziały między katolicką Irlandią, a protestancką Anglią. Następuje
zjednoczenie kościołów protestanckich angielskiego i irlandzkiego.
W drugiej połowie XIX w. ludność Irlandii spadla z 8,2 mln do 4,7 mln w ciągu pół wieku. W
tym samym czasie ludność Anglii i Walii wzrosła 15,9 mln do 29 mln. W Szkocji z 2,6 mln do 4
mln mieszkańców. Przyczyną tak drastycznego spadku ludności były przede wszystkim głód (1,5
mln zmarło z głodu) oraz przymusowa emigracja do Szkocji, Anglii i Stanów Zjednoczonych.
Pod koniec XIX w. powstają rozmaite organizacje niepodległościowe: Bractwo Fenian,
Niepodległościowa Partia Irlandzka i IRA.
W 1916 r. wybucha kolejne powstanie w Irlandii, które zostaje stłumione. Kolejne w okresie po I
Wojnie Światowej w 1919 r.
Zostaje proklamowana Republika Irlandzka. Powoduje to wkroczenie wojsk brytyjskich. IRA
ogłasza wtedy walkę z żołnierzami brytyjskimi i z protestantami w Ulsterze. W grudniu 1921 r.
Wielka Brytania narzuca pokój na warunkach podziału wyspy.
Wolne państwo irlandzkie mające status dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i
tzw. Irlandia Północna (Ulster) z regionalną autonomią. Posłowie obu parlamentów mają
obowiązek przysięgi na rzecz Jego Królewskiej Mości Jerzego V i jego potomków. IRA nie
uznaje tego traktatu pokojowego. Domaga się zabezpieczenia honoru i obrony spraw
niepodległości republiki i rozpoczyna działania zarówno przeciw rządom w Belfaście jak i
Dublinie.
Rezultatem jest to, że 1922 r. 6 hrabstw północnych opowiada się za odłączeniem od republiki
irlandzkiej i wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.
Irlandia Północna posiada dwuizbowy parlament, rząd odpowiedzialny przed parlamentem,
zwierzchnie prawa Wielkiej Brytanii w dziedzinie stosunków międzynarodowych i obronie
systemu monetarnego.
Irlandia ma podobne stosunki z Anglia, jak Polska z Rosja.
Normandia, czyli księstwa lenne podległe królowi francuskiemu. Po porażce Jana bez Ziemi w
1214 r. odzyskane i utracone ostatecznie po wojnie stuletniej (1338-1453).
Francja Zachodnia od Morza Śródziemnego aż po Kanał La Manche zostały pozyskane przez
króla angielskiego w XII w. po małżeństwie królowej Eleonory z Akwitanii z królem angielskim
Henrykiem II. Były dołączone jako lenna króla angielskiego. Powstaje wkrótce imperium
andegaweńskie, które królowie francuscy opanowują kolejno dopiero w XV w.
Wysepki na Kanale La Manche. Nie stanowią części Zjednoczonego Królestwa Wielkiej
Brytanii, ale król i parlament angielski mogą stanowić dla nich prawa. Na tych terytoriach
obowiązuje do dzisiaj Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii z 1250 r. ułożona
wierszem.
Kampania Wschodnioindyjska. Zarząd kolonii indyjskich do 1858 r. Od tego roku sekretarz
stanu do spraw Indii, a od 1877 r. cesarzowa Wiktoria. W 1947 r. niepodległości i podział na
związkową muzułmańską republikę Pakistanu i związkową suwerenną, demokratyczną republikę
Indii. Obie wchodzą do Wspólnoty Narodów.
Kolonie Koronne. Od 1700 do 1776 r. kiedy nastąpił koniec dominacji na Morzu Karaibskim.
Kanada. Autonomia Kanady od 1867 r.
Australia. Autonomia Australii od 1900 r.
Afryka Południowa. Autonomia Afryki Południowej od 1909 r.
Gibraltar zdobyty po pokoju w Utrechcie w 1716 r. Od 1830 r. oficjalnie statut kolonii do dziś.
Odnośnie innych terytoriów specjaliści prawa międzynarodowego do dziś nie mogą ustalić w
jakiej zależności pozostają wobec Wielkiej Brytanii. Dopiero takie konflikty jak np. o Falklandy
ukazują, że jeszcze coś z tych pozostałości dawnego Imperium Brytyjskiego pozostało.
Brytyjska Wspólnota Narodów. Wszyscy członkowie stanowili państwa równorzędne.
Wspólnota Narodów powstała w 1947 r. jest związkiem prawa międzynarodowego, a nie
brytyjskiego prawa wewnętrznego. Kierownicze stanowisko Zjednoczonego Królestwa opiera się
nie na podstawach formalnoprawnych, a raczej na przesłankach gospodarczych, kulturalnych i
politycznych.
Tytuły królów angielskich:
" Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii po Unii ze Szkocją w 1707 r.
" Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Brytyjskich Dominiów
Zamorskich, Cesarz Indii, po Unii realnej z Irlandią w 1800 r. i po podporządkowaniu Indii,
powstaniu pierwszych dominiów
" Królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz innych swych
królestw i terytoriów, głowa Wspólnoty Narodów od 1947 r.
Odrębność angielskiego ustroju lennego. Pociągnie to za sobą kolosalne zmiany w ustroju
społecznym i politycznym. Problem ustroju feudalnego Anglii jest dyskusyjny. Wynika to ze
specyficznego rozwoju państwowości angielskiej i tu zarysowują się 2 stanowiska:
" zwolennicy, którzy podnoszą rolę i wpływ tradycji anglosaskich.
" przeciwnicy z kolei akcentowali znaczenie podboju i dostrzegają w ustroju przewagę
elementów narzuconych przez Wilhelma Zdobywcę.
Oba stanowiska jako jednostronne są niesłuszne. Ustrój feudalny to nie tylko hierarchia lenna. Od
IX w. w państwie anglosaskim struktury feudalne były już daleko rozwinięte. Ewolucja była
podobna jak w państwie frankońskim za Karolingów. Można stwierdzić, że podobna była
struktura społeczna ,powszechne były stosunki poddańcze. Możni właściciele ziemscy dzierżyli
swe posiadłości jak frankońskie beneficja. Podobne znaczenie miały immunitety. Państwo
anglosaskie już od IX w. wykazywało niektóre cechy monarchii wczesnofeudalnej i ustroju
feudalnego. Zatem nie Normandowie przynieśli do Anglii feudalizm wprowadzili jednak
urządzenia lenne w formie już daleko rozwiniętej na kontynencie. Zaszczepili je niejako na
gruncie wykształconego już rodzimego feudalizmu anglosaskiego. Efektem tego były
specyficzne odrębności ustroju lennego. Te odrębności były wynikiem świadomej polityki
Wilhelma Zdobywcy. By uniknąć rozdrobnienia feudalnego jakie miało miejsce na kontynencie
europejskim podjął on szczególne środki. Rezultat był taki, że Anglia była jedynym krajem gdzie
nie wystąpiło rozbicie dzielnicowe.
Zasady ustroju lennego w Anglii:
$ Król był panem całej ziemi, wiąże się z tym rozdawnictwo ziemi w lenno. Nadawanie
ziemi w lenno w taki sposób aby nie powstawały duże kompleksy dóbr, żeby te lenna nie
zagrażały swoją wielkością domenie królewskiej
$ Urzędy zostały oddzielone od lenna. Jeżeli król nadaje w lenno hrabstwo jakiemuś
hrabiemu to na czele hrabstwa nie stoi hrabia tylko urzędnik królewski zwany szeryfem i
to on wykonuje władzę na terenie hrabstwa
$ Uporządkowanie stosunków własności ziemi. W 1086 r. Wilhelm Zdobywca ogłasza
Księgę Sądu Straszliwego (Ostatecznego), czyli Domesday Book. Nakazywał w tej
księdze spisywać wszystkie posiadłości, właścicieli i dochody jakie z nich płyną jak też
tytuły prawne. Miało to być spisywane 3 razy: jak to było w okresie anglosaskim, w
momencie podboju Anglii i w momencie spisu w 1086 r. Przyjęto zasadę, że dobra które
nie zostały wymienione w Domesday Book zalicza się jako własność królewską. Był to
swoisty spis rolny. Ma kapitalne znaczenie poznawcze dla współczesnych. Przedstawia
obraz Anglii tamtych czasów (struktury prawne, zwyczaje prawne, proces kształtowania
się Sądów Przysięgłych)
$ Hierarchia lenna dwustopniowa (we Francji pięciostopniowa, w Niemczech
siedmiostopniowa)
$ Zasada zwierzchnictwa króla nad całą ludnością. Przysięga była odbierana od całej
ludności państwa. Powodowało to swoistą zmianę: „wasal mojego wasala jest moim
wasalem” Król ma prawo wymagać rozmaitych świadczeń od swoich wasali
$ Organizacja wojskowa oparta była nie tylko na ausilium, ale również na pospolitym
ruszeniu. Jest to słynny akt Henryka II o broni w wyniku którego powołuje się pospolite
ruszenie (we Francji dopiero w XV w.) Szczególne znaczenie tarczowego, czyli opłaty od
wasali, którzy nie chcieli się udawać na wyprawy wojenne. Dzięki tarczowemu król mógł
najmować wojska zaciężne. Wielka Karta Swobód ograniczyła to. Tarczowe mogło być
ogłoszone tylko na Wielkiej Radzie
$ Swoboda alienacji lenn. Każdy mógł lenno otrzymać i każdy mógł lenno nadawać. Brak
różnic prawnych między stanami.
W Anglii można wyróżnić 4 stany:
• duchowieństwo,
• szlachtę,
• mieszczaństwo,
• chłopów.
Jednak dwuszczeblowa hierarchia lenna stała się podstawą rozwarstwienia szlachty na 2
kategorie:
• bezpośrednich wasali korony możnowładztwo (parów), którzy zasiadali w Sądzie Parów (od
XIII w. w Izbie Lordów). Posiadanie parostwa stało się tytułem zasiadania w Izbie Lordów do
dziś,
• wasale pośredni, rycerstwo (gentry)
Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym. Brak ostrych różnic prawnych
między stanem szlacheckim, mieszczańskim i wolnymi chłopami spowodował przenikanie do
stanu szlacheckiego bogatego mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa, którzy mogli nabywać
ziemię. Szlachta wspólnie z mieszczaństwem prowadziła walkę z możnowładztwem. Wspólnie
zasiadali w Izbie Gmin. Szlachta i mieszczaństwo podlegają tym samym sądom, które stosowały
wobec obydwu stanów to samo prawo, prawo powszechne common law. Zaczęto szlachtę,
mieszczaństwo i wolnych chłopów nazywać commonem jako uprawnionych do wspólnego
udziału w zarządzie hrabstwa. Na kontynencie tymczasem rygorystycznie te stany oddzielano.
Chłopi wolni mający własność użytkową (rentę) mogli opuścić ziemię i chłopi poddani
przywiązani do ziemi. Od XVI w. w miejsce tych 2 kategorii pojawiają się wolni posiadacze.
Różnice prawa angielskiego i kontynentalnego:
• brakuje kodyfikacji prawa,
• inne pojęcie normy prawnej,
• rola tradycji, nieprzerwany rozwój prawa, ciągłość tradycji, prawa, instytucji,
• prawo wychodzi z użycia przez jego niestosowanie,
• system prawa dzieli się historycznie na 5 dyscyplin:
o prawo pospolite, powszechne (common law) (uczono się drogą praktyczną w
„gospodach prawa”, zaczęło się od tego, że młodzi adepci prawa gromadzili się wokół
sędziów, którzy wychodzili na przerwę w czasie rozpraw do gospody, z czasem zostało to
sformalizowane i powstały szkoły prawa nazwane zresztą „Gospodami Prawa”,
początkowo było ich 4 potem 10, dostęp do tych szkół był bardzo utrudniony, były to
szkoły elitarne, uczy się tam również Pisma Świętego, krasomówstwa, tańca, szkoły
wytwarzają typ człowieka, który z pewnym dystansem traktuje społeczeństwo, usunięcie
z takiej szkoły było degradacją człowieka, który nie mógł już wrócić do życia
prawniczego, panowała w tych szkołach surowa dyscyplina, dopiero od XIX w. prawo
powszechne zaczęto wykładać na uniwersytetach)
o prawo słuszności (equiti)
o prawo statutowe (statement law)
o prawo rzymskie (stosowane fragmentarycznie w prawie handlowym morskim,
wykładane na uniwersytetach do XIX w.)
o prawo kanoniczne (miało znaczenie do XV w. w stosunkach kościelnych)
Ustrój polityczny Anglii
Władza królewska :
o po podboju (od 1069 r.) do XIII w. była bardzo silna monarchia,
o miała silne podstawy patrymonialne,
o król był uważany za właściciela wszystkich ziem (właściciel państwa),
o obowiązki lenne były ściśle egzekwowane (w przeciwieństwie do kontynentu silna pozycja
monarchy-seniora),
o monarcha posiadał umocnienie kanoniczne, mandat boski (do czasu Henryka VIII).
o spore dochody przynosiła domena królewska, która stanowiła 1/7 całej uprawnej ziemi w
Anglii, a lasy królewskie to 1/4 wszystkich lasów w Anglii (w rękach możnych tylko 6%
ziemi),
o powszechny podatek, sprawność systemu skarbowego i administracyjnego
o rozwój służb kontrolnych, zwłaszcza najwyższego sądu w sprawach skarbowych, czyli
Szachownicy,
o system militarny bardzo sprawny (rola tarczowego), wojska zaciężne, pospolite ruszenie
(asiza o broni Henryka II z 1081 r.),
o król jest najwyższym prawodawcą (asizy, statuty, karty) i sędzią, zachował monopol w
zakresie wymiaru sprawiedliwości, bardzo nieliczne były do XII w. przypadki nadawania
przywilejów sądowych, potem zanikły, był to jednolity system sądów sądownictwa
królewskiego,
o dziedzinie objęcia tronu nie było szczegółowych rozwiązań, ustaliła się zasada dziedziczności
w porządku kognatycznym mogły dziedziczyć również kobiety, ale przypadku gdy nie było
męskich potomków w linii prostej,
o prawie nieustanna monarchia
1100 r. wielka karta wolności ?(prototyp wielkiej karty swobód z 1215 r.)
Od XIII w. nastąpiło osłabienie władzy królewskiej. Wiązało się to z klęską Jana bez Ziemi w
1214 r. pod Bouviens i Wielką Kartą Swobód (1215 r.), która już ogranicza władzę królewska.
Można powiedzieć, że ustrój Anglii to ustrój monarchiczny za wyjątkiem krótkiego epizodu
republikańskiego w latach 1649-60. Wtedy również powstała jedyna pisana konstytucja (1653 r.)
będąca instrumentem rządzenia.
W XIV w. parlament angielski silnie ograniczył władzę króla. Zgoda 3 członów niezbędna do
uchwalenia aktu prawnego (do 1437 r.)???
1437 r. – akt o wydawaniu przez króla aktów prawnych (proklamacje królewskie)parlament obok
króla w monarchii absolutnej
król – prawo dyspensy (wyjmowania spod prawa), prawo syspensy (zawieszanie w ogóle)
1689 r. bill o prawach – król pozbawiony proklamacji, dyspensy, syspensy.
Od 1301 r król Anglii nosił również tytuł księcia Walii.
O wyprawach wojennych decydowała rada królewska.
Od 1341 r. bill (projekt) miał być formułowany w ostatecznej wersji
Król opiera się na Kurii Królewskiej, czyli organie pomocniczym z którego wyłaniają w ciągu
XII i XIII w. organy specjalizacyjne. Jest ich 5:
o Dwór, skupiający dygnitarzy
• Pierwszym najważniejszym dygnitarzem był justyciariusz, był to zastępca króla do XIII w.,
• Drugim był kanclerz, który od pierwszej połowy XIV w. wyłonił sąd kanclerski, który
opierał się na odrębnym systemie prawa, systemie prawa equi,
• Seneszal
• Skarbnik (zwany później Pierwszym Lordem Skarbu)
• Konetabl
• Cześnik
W czasach nowożytnych urzędnikami byli:
1 Pierwszy Lord Skarbu (zwykle był premierem)
2 Kanclerz Szachownicy (minister Skarbu)
3 Lord Admiralicji
4 Lord Kanclerz (zwykle przewodniczący Izby Parów, minister sprawiedliwośći, stróż
pieczęci)
5 2 Sekretarze Stanu
1.Parlament w 1265 r. zwołany po raz pierwszy przez Szymona de Monfort, w 1295 r.
parlament wzorcowy, od XIV w. dzieli się na 2 izby: (NOWOŚĆ W ÓWCZESNEJ EUROPIE!)
- Izbę Lordów (lordowie, duchowni, parowie Anglii – bezpośredni wasale króla, wzywani na
obrady przez króla specjalnym pismem z pieczęcią), Izba Lordów – dziś 1200 osób
- Izbę Gmin (na obrady zwoływał szeryf, wyznaczał 2 rycerz z hrabstwa, których było 37 i 2
przedstawicieli miast, które miały przywilej królewski, w XV w. takich miast było 112).
Od 1429 r. ustalił się system wyboru: wysoki cenzus majątkowy zarówno w hrabstwach jak i
miastach, przetrwało to aż do 1832 r., do reformy „zgniłych grodów” Greya. czy 1852 ?
W XV w. pojawiła się idea mandatu wolnego.
Uprawnienia parlamentu angielskiego:
a) silna władza ustawodawcza - specyficzna forma uchwalania aktu prawnego: projekt Bill,
uchwała obu izb i król ma prawo sankcji, od XIV w. ustaliła się zasada, że żaden akt prawny
nie może wejść w życie bez zgody obu izb i króla. Stan taki trwał do 1539 r. do monarchii
absolutnej, kiedy ukazał się akt Henryka VIII o proklamacjach, który umożliwił wydawanie
aktów prawnych królowi poza parlamentem. W 1689 r. zostały te uprawnienia zniesione w
„Billu o prawach”
b) kompetencje sądownicze, Izba Lordów jako Sąd Parów przetrwał do 1948 r. Jest nadal
sądem odwoławczym, ma szczególne uprawnienia (impeachment i et of etender)
Impeechment – odpowiedzialność konstytucyjna urzędników korony
Izba Gmin oskarża, Izba Lordów sądzi.
Parlament w trybie uchwały mógł skazać.
9 lordów prawa – Najwyższy Sąd Odwoławczy
c) kompetencje skarbowe (podatki) od 1297 r. specjalny akt „Statutum de talagio non
concedento” decyduje o podatkach, celach i rachunkach, w czasach nowożytnych jest Lista
Cywilna Króla, która ustala wydatki dworu królewskiego
Zarząd lokalny.
Specyficzna sytuacja w dziedzinie odrębności zarządu lokalnego.
Szeryf, nominowany przez króla. Król ogłaszał pokoje ziemskie (za zgodą możnowładztwa)
zaprzysięgane przez całą ludność.
Początki samorządu lokalnego w związku z pojawieniem się instytucji Sędziów Pokoju
(wybierał ich samorząd, cenzus majątkowy i osiadłości). Sędziowie Pokoju konkurują z
szeryfem. Ich geneza sięga Strażników Pokoju z kolei Strażnicy Pokoju pojawili się od XII w..
Ich zadaniem było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15 roku życia czy będą
przestrzegali pokoju ziemskiego. Takiego samego pokoju ziemskiego jaki był we Francji czy w
Niemczech. Strażnicy Pokoju mieli również kompetencje sądowe. Mogli karać naruszających
Pokój Ziemski. To przyczyniło się w części do zaniku uprawnień sądowych szeryfa. Strażnicy
Pokoju przekształcili się później w Sędziów Pokoju.
Sędziowie Pokoju byli nominowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie, przy ich nominacji
obowiązywał cenzus osiadłości i majątkowy nie wymagano natomiast kwalifikacji prawniczych.
Kosztem kompetencji szeryfa i koronera Sędziowie Pokoju funkcjonują do dziś. Dzisiaj jest
kilkanaście tysięcy Sędziów Pokoju w Anglii na najniższym szczeblu, którzy sprawują swą
władzę sądową bezpłatnie. Skoro spełnili taki cenzus majątkowy nie muszą pobierać
dodatkowych gratyfikacji. Sędziowie pokoju istnieją od XIII w. do dziś, osądzają ok. 70-90%
spraw.
Instytucja koronera wyłoniła się w XII w. Ważny urząd sądowy. Do jego kompetencji należało
sprawy korony, początkowo zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, później cięższe
przestępstwa. Od początku XIII w. koroner został pozbawiony prawa sądzenia. Pozostały mu
inne, specyficzne funkcje:
1. ustala przyczyny śmierci w przypadku gwałtownego zgonu i wszczyna dochodzenie, w
którym nie występowała z oskarżeniem Wielka Ława Przysięgłych
1. dokonywał wizji
1. ogłaszał wyjęcie spod prawa osób uchylających się stawiennictwa w sądzie
2. przedstawiał sprawę małej ławie do osądzenia
3. wydawał orzeczenia warrant???
Koronerzy byli wybierani przez Zgromadzenie Hrabstw spośród rycerzy.
Instytucja koronera recypowana w Kanadzie i niektórych stanach USA.
W średniowieczu koronerzy ogłaszali wyjęcie spod prawa osób uchylających się przed sądem
Zgromadzenie Hrabstw był dawnym organem samorządowym, przejęty przez władców
normandzkich, skupiający zarówno wielkich lenników Korony (świeckich i duchownych) jak ich
wasali, także ludzi wolnych, reprezentantów gmin wiejskich. Ludność poddańcza natomiast nie
mogła w zgromadzeniu brać udziału. Zgromadzenie miało kompetencje sądowe, wyłaniało
również sędziów przysięgłych.
Ławy przysięgłych – udział czynnika ludzkiego w procesie. Od XIV w. wielka ława
przysięgłych – 23, mała ława przysięgłych - 12 – orzekała jednomyślnie o stanie faktycznym ?
W okresie rewolucji francuskiej ława przysięgłych pojawia się we Francji. Na kontynencie mała
ława decyduje większością głosów.
W 1864 r. car Aleksander II wprowadził zmiany w systemie sądownictwa w Rosji:
- w miejsce inkwizycyjnych procesów wprowadził mieszane
- nowy podział sądów wśród których znalazł się sąd z ławą przysięgłych!
- sąd pokoju
- sąd zjazdów
- sąd okręgowy + ława przysięgłych
- bałaga
- senat rządzący
W Królestwie Polskim car jednak nie wprowadził sędziów przysięgłych.
Wielka ława wyszła z użycia w 1933 r.
Dwoistość sądu, do 1873/ 1875 r. powstał jeden sąd najwyższy. Zniesiono dualizm sądownictwa,
pozostał dualizm prawa.
Prawo słuszności – wyrosło na gruncie prawa kanonicznego i handlowego, zasady słuszności:
• równa miara między stronami,
• prawa boskie (natury i rozumu) muszą być przestrzegane wobec każdego człowieka,
zasada równości bez żadnego stanowego zróżnicowania,
• w stosunkach międzyludzkich powinna dominować zasada dobrej wiary,
• w każdym stadium postępowania decyduje treść stosunku prawnego, a nie forma (wola
stron decyduje o istocie stosunku prawnego)
„Sprawiedliwość zachwyca się równością”
„Kto poszukuje sprawiedliwości w sądzie equiti sam musi postępować sprawiedliwie”
„Kto przychodzi po sprawiedliwość do sądu equiti musi przyjść z czystymi rękoma”
MONARCHIA ABSOLUTNA
Przełom średniowiecza i czasów przyniósł zmianę koncepcji państwa. Państwo uzyskuje
charakter publicznoprawny. Jest traktowane jako dobro publiczne, jako osoba prawna, która
działa poprzez swoich reprezentantów – przede wszystkim w osobie króla.
Państwo i monarchę zaczęto traktować jako odrębne instytucje. Zmieniły się zadania
monarchy. Monarcha obok dawnych uprawnień jako wodza, sędziego, zwierzchniego seniora
otrzymuje nowe – administrator i zarządca.
Poprzednio charakterystyczny czynnik dla władzy – panowania i dominacji – ustępuje nowym
zadaniom – organizacji i zarządzaniu.
Władza realizuje swoje nowe funkcje w imię dobra publicznego. Kieruje się przy tym
pojęciem racji stanu.
Troska o dobro publiczne wymaga bardziej aktywnego tworzenia prawa. Wzrasta aktywność
władcy jako prawodawcy (J. Bodin do istoty suwerennego państwa zaliczył przede wszystkim
stanowienie prawa)
Państwo publiczne oznacza odejście od dawnej zdecentralizowanej struktury państwowej.
Następuje centralizacja państwa.
Rozbudowa nowych funkcji organizacyjnych i zarządzających pociągała za sobą konieczność
całkowitej przebudowy służby administracji (centralnej i lokalnej). Następuje doskonalenie
aparatu zarządzającego. Pojawiają się fachowi urzędnicy o odpowiednich kwalifikacjach. Pracę
tych służb organizowano w sposób biurokratyczny z zachowaniem hierarchicznego ich
podporządkowania. Towarzyszy temu bardziej szczegółowe określenie kompetencji
poszczególnych stanowisk.
FRANCJA
Dobrym przykładem ewolucji aparatu urzędniczego jest Francja w XVI-XVII w.
Istotną cechą monarchii absolutnej jest centralizm jasno określający zasady podporządkowania
poszczególnych urzędów oraz biurokratyzm. Biurokratyzm oznaczał wprowadzenie pragmatyk
służbowych.
We Francji sytuacja jest skomplikowana. Francja jest charakterystycznym obszarem gdzie te 2
koncepcje zwalczają się (koncepcja wymogu odpowiednich kwalifikacji z koncepcją pragmatyk
służbowych). We Francji istniała praktyka kupowania urzędów (nie było mowy o odpowiednich
kwalifikacjach). Pojawiła się konieczność stworzenia nowego typu urzędów – urzędów
komisarycznych.
Urzędnik komisaryczny na podstawie odrębnego upoważnienia królewskiego ma określone
zadania.
W systemie organizacji lokalnej we Francji opartej na urzędach intendenta i jego zastępcy
(subdelegata) ten system jest punktem odniesienia do rozwoju w przyszłości tzw. administracji
zespolonej.
Administracja zespolona – taki system, w którym zdecydowana większość kompetencji i zadań
administracji była skoncentrowana w jednym pionie administracyjnym, a przy tym
podporządkowana władzom centralnym.
Organy administracji centralnej we Francji:
• Dwór z dygnitarzami (Kanclerz, Generalny Kontroler Finansów, 4 Sekretarzy Stanu)
• Stany Generalne
•
•
Zgromadzenie Notabli
Stany Prowincjonalne
Król miał pełnie władzy prawodawczej przy czym ordonanse królewskie wymagały rejestracji w
parlamencie Paryża – najwyższy organ sądowy we Francji. Ma też kompetencje kontroli
aktów prawnych.
Rada Królewska w XVI w. dzieli się na poszczególne wydziały też nazywane radami:
• parlament
• Rada Królewska Ściślejsza:
• Rada Spraw (5-6 osób, przewodniczył król, ważne sprawy)
• Rada Prywatna (wymiar sprawiedliwości)
• Rada Stanu (sprawy polityczno – administracyjne)
Za Ludwika XIV następuje rozwój tych rad i teraz mają swoje ściśle określone kompetencje
• Rada Stanu (Tajna, Zwierzchnia) (najważniejsze sprawy polityczne, skład 5-6 ministrów,
przewodniczy król, obrady tajne, 3 razy w tygodniu)
• Rada Depesz (sprawy zarządu wewnętrznego, przewodniczył król, kanclerz, członkowie
Rady Stanu, odpowiedni ministrowie)
• Rada Finansów (kompetencje skarbowe, przewodniczył król, Generalny Kontroler
Finansów, Kanclerz, ministrowie)
• Rada Prywatna (Stron Procesowych) ( kompetencje sądowe, charakter sądu kasacyjnego,
przewodniczył Kanclerz, 4 Sekretarze Stanu, arystokraci, 30 radców reprezentujących stany)
Wszystkie te rady uważano za jedną radę. W czasie obrad tej rady król mógł wydawać akty
prawne- zarządzenia, które nie wymagały rejestracji w parlamencie Paryża (z wyjątkiem obrad
Rady Prywatnej).
Izba obrachunkowa – od XIV w., kompetencje skarbowe
Administracja lokalna:
W okresie monarchii absolutnej pojawiają się nowi urzędnicy:
• Gubernatorowie:
• początkowo naczelnicy okręgów przygranicznych, głównie kompetencje wojskowe
• w XVII w. uzyskali oni duże kompetencje, urząd ten zaczyna się rozszerzać na teren całej
Europy
• uprawnienia sądowe
• Intendenci:
• urząd komisaryczny
We Francji były 2 typy urzędów:
• offices – urzędnicy nieusuwalni, nie wymagały kwalifikacji
• komisaryczny – obsadzane przez króla na mocy specjalnego zlecenia (commission)
• początkowo kontroler skarbowy wysyłany do kontroli na prowincję
• od połowy XVI w. na kontrolerów byli powoływani sędziowie parlamentu (później prócz
spraw skarbowych także administracyjne)
• komisarze do wykonywania rozkazów królewskich
•
•
•
•
•
pod koniec XVI w. powstali intendenci wojskowi, początkowo do pomocy gubernatorom
jednak z czasem ich wyparli
za Ludwika XIII było 3 rodzaje intendentów (kontroler finansowy, administracyjny,
wojskowy)
intendent miał biuro, w którym powoływał zastępcę – subdelegata, który wykonywał rozkazy
intendenta, a poprzez subdelegata intendent miał kontakt z proboszczem, parafie również
były okręgiem administracyjnym
intendent i subdelegat nie podlegali żadnej władzy lokalnej tylko Radzie Królewskiej,
mianowani byli przez króla na wniosek Generalnego Kontrolera Podatków
przed rewolucją było 34 intendentów
Szczególną rolę we Francji odgrywał monarcha jako sędzia, zwierzchnik wymiaru
sprawiedliwości. Mógł wymierzać sprawiedliwość nie tylko w sądach królewskich ale miał
prawo do pozasądowego wymiaru sprawiedliwości.
Całe sądownictwo jest podzielone na 3 piony:
• Sądownictwo królewskie delegowane – wszystkie do tej pory działające sądy we Francji,
działały na zasadzie delegacji królewskiej:
• Sądy Patrymonialne
• Sądy Prewotalne
• Sądy Prezydialne
• Sądy Baliwialne
• parlament Paryża
• 16 parlamentów prowincjonalnych
• Sądownictwo królewskie zastrzeżone – król ma mandat wkroczenia w tok sprawy w
każdym stadium postępowania, zarówno przed jak i w trakcie oraz po postępowaniu
sądowym:
• prawo ewokacji – możliwość wywołania przed Sąd królewski każdej sprawy
• listy committimus i sądy komisarskie – wskazanie kompetencji sądów dla poszczególnych
spraw bądź powołać w ten sposób tzw. sąd komisarski
• placet – petycja do króla o sprawiedliwość
• kasacja wyroku
• listy łaski – zmiana prawnie orzeczonej kary
• listy opieczętowane (zamknięte) – pozasądowa forma wymiaru spraw
• Sądownictwo królewskie szczególne:
o Sądy Prewotów Marszałkowskich
• powołane w XVI w. do sądzenia przestępstw popełnionych przez wojskowych, także
maruderów oraz do sądzenia innych przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu
o Sądy Marmurowego Stołu
• sądy admiralskie, sądziły przestępstwa popełniane przez marynarzy
o Sądy Izby Obrachunkowej
Prokuratura
Król powierzał zastępstwo swoich spraw pełnomocnikom (prokuratorom). Od XVI w.
przekształcili się oni w stałych urzędników. Przygotowywali wnioski i pisma procesowe.
Adwokatura
Adwokat przemawiał przed sądem, miał obowiązek obrony interesów króla, otrzymywał
instrukcje od króla, w okresie monarchii absolutnej Rada Adwokatów zmniejszyła się. W
procesie inkwizycyjnym rola ustności zmalała.
ANGLIA
Prof. Wąsowicz z Krakowa uważa, że nie było jej w Anglii
Ustrój Anglii za Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) nazywany jest okresem monarchii
absolutnej. Jest to specyficzny, odrębny absolutyzm. Nadal funkcjonuje parlament o
niezmienionej strukturze, administracja lokalna, nadal zachowały się samorządowe organy oraz
niezmieniona administracja centralna.
Okres wzmożenia władzy królewskiej rozpoczyna się od Henryka VII (1485-1509) i Henryka
VIII (1509-1547). Apogeum osiągnie w 1558-1603 (Elżbieta I Wielka)
IV.
Organy władzy:
Dwór z dygnitarzami:
a) I Lord Skarbu – zazwyczaj był premierem
b) Kanclerz Szachownicy – zazwyczaj był ministrem skarbu
c) Lord Admiralicji – sprawy marynarki
d) Lord Kanclerz – przewodniczący Izby Parów i Sądu Kanclerskiego, minister
sprawiedliwości i strażnik pieczęci
e) 2 Sekretarzy Stanu – mają kompetencje terytorialno – rzeczowe
V.
VI.
VII.
Rada Tajna – od Henryka IV zasiadali w niej wszyscy dygnitarze, wydziałami tej rady były
2 szczególne sądy:
Sąd Izby Gwiaździstej – wyłonił się w 1487 r.
Sąd Wysokiej Komisji – wyłonił się za czasów Elżbiety
W okresie wzmocnienia władzy absolutnej ogłoszono 2 filary absolutyzmu angielskiego:
• Akt o Supremacji – z 1534 r., Henryk VIII został głową kościoła anglikańskiego, całkowita
odrębność kościoła anglikańskiego,
• Akt o Proklamacji – z 1539 r., Henryk VIII przyznał sobie prawo stanowienia prawa poza
parlamentem bez zgody parlamentu
Od XIV w. obowiązywała zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w życie bez zgody obu
izb parlamentu i króla. W Akcie tym zastrzeżono jednak pewne uszczuplenie praw króla, który
nie mógł wydać takich rozporządzeń, które naruszałyby lub zmniejszały prawa ogłoszone przez
parlament.
Parlament funkcjonował w nowym składzie:
• Izba Lordów – przybyli nowi lordowie świeccy, nowi lordowie duchowni (wykluczono
biskupów katolickich i opatów)
• Izba Gmin – pojawiła się nowa szlachta (gentry), mieszczaństwo
Działalność parlamentu się nie zmieniła.
Sądy szczególne:
• Sąd Izby Gwiaździstej (sprawy karne) (1487 r. – 1641 r.??)
funkcjonowanie ławy tego sądu opierało się na procedurze inkwizycyjnej, dopuszczalne były
tortury i tylko tu się pojawiły, ponieważ common law nie zna możliwości stosowania tortur,
został zniesiony w 1645 r. Sąd ten przewodniczył sądom westminsterskim.
• sąd wysokiej komisji (sprawy karne)
Tajna Rada
Sąd aequuiti – sprawy cywilne
Prawo króla do stanowienia prawa poza parlamentem (według. Aktu o Proklamacji)
obowiązywało do 1689 r. (Bill o Prawach). Wtedy to prawo proklamacji, dyspensy i suspensy
zostały zniesione.
prawo dyspensy – polegało na wyjęciu pewnej kategorii osób spod mocy obowiązującej aktów
prawnych parlamentu
prawo suspensy – zawieszenie całkowite mocy obowiązującej praw parlamentu
W niektórych państwach istniał ustrój monarchii absolutnej oświeconej. Główna różnica tego
ustroju i ustroju monarchii absolutnej Francji i Anglii polega na tym, że monarchia francuska i
angielska w jakiejś mierze czerpie z nadania boskiego natomiast przy monarchii oświeconej
mamy racjonalizację uzasadnień mandatu królewskiego.
PRUSY
Datą wyjściową dla monarchii absolutnej w Prusach jest rok 1701 r.
Organy centralne:
• Król
• Generalne Dyrektorium – składała się z 5 departamentów z ministrami na czele,
kompetencje w zakresie spraw administracji wewnętrznej i finansów, podział kompetencji
częściowo rzeczowy, a częściowo terytorialny
• Ministerstwo Gabinetowe – organ kolegialny, sprawy zagraniczne, podlegało 2-3 ministrom
• Ministerstwo Sprawiedliwości – sprawy sądownictwa i wyznań, działało pod kierunkiem
kanclerza z kilkoma ministrami
• Tajna Rada Stanu – zbierała się okazjonalnie
Administracja prowincjonalna:
Specyficznie podzielona, podział charakterystyczny tylko dla monarchii pruskiej.
Królestwo dzieliło się na:
• prowincje (tzw. departamentu kamer) na czele z kolegialnymi ciałami – kamerami wojny
i domen, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium
• powiaty na czele z Landratami wybieranymi na sejmikach przez szlachtę.
Rządy osobiste króla pruskiego – specyficzny sposób powoływania i sprawowania władzy
Polegało to na tym, że król w ramach monarchii absolutnej ingerował w każdą nawet
najdrobniejszą sprawę swego królestwa. Wszyscy przedstawiciele administracji lokalnej
posiadali specjalnych szpiegów, którzy zbierali dla nich rozmaite informacje i przekazywali im
(Landratom) natomiast Landrat przekazywał te informacje do Kamery Wojny i Domen, a potem
w formie raportu było przekazywane do króla.
Król podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych.
AUSTRIA
Monarchia absolutna ukształtowała się od XVI w. Jedność monarchii Habsburgów była narażona
z powodu różnych zasad następstwa tronu w części austriackiej (w czeskiej elekcyjność).
Niejasności te rozstrzygnęła Sankcja pragmatyczna z 1713 r. Według niej dziedziczy się w linii
męskiej ale w razie wygaśnięcia linii męskiej tron przechodzi na kobietę. Sankcja pragmatyczna
mówiła także o tym, że cała monarchia absolutna Habsburgów stanowi niepodzielną całość.
Sankcja pragmatyczna stworzyła podstawy prawne dla rozwoju unifikacji prawa.
Organy władzy centralnej:
• Kancelaria Stanu – z Kanclerzem Stanu, należą do niej sprawy zagraniczne
• Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne z wyjątkiem skarbowych i
sądowych
• Najwyższa Izba Sprawiedliwości – sprawy sądowe
• Nadworna Izba Skarbowa – sprawy skarbowe
• Nadworna Rada Wojenna
Organy władzy lokalnej:
o Gubernie (na czele gubernatorzy)
o Cyrkuły (Kreise) (na czele starostowie obwodowi - Kreishauptmann)
o Dominia (na czele wójtowie mianowani przez pana)
ROSJA
Nie ma organów typowych dla monarchii absolutnej. Funkcjonują organy monarchii
stanowej.
" Duma Bojarska
" Sobór Ziemski
" Samorząd Ziemski
" Prikazy – pojawiły się od XV w. początkowo były to organy resortowe, było ich kilkanaście,
ale z czasem zaczęły one przybierać charakter rzeczowo – terytorialny i ich liczba wzrosła z
kilkunastu do ponad 50
Reformy Piotra I:
o W miejsce Prikazów powołał Kolegia (początkowo 10, przetrwały do 1802 r. kiedy
Aleksander I powołał na to miejsce ministerstwa
o Powołanie Senatu Rządzącego w 1711 r. początkowo organ doradczy, od Katarzyny II jest
to organ sądowy dzielący się na 6 departamentów, potem ich liczba wzrosła do 8, a w XIX w.
doszły jeszcze 2.
Cała administracja w Rosji była zorganizowana na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.
PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE
Na przełomie XVIII/XIX w. w ustrojach europejskich pojawia się konstytucjonalizm jako
podstawowa cecha tych ustrojów.
Konstytucja – ustawa zasadnicza, określa podstawowe zasady na jakich mają być zbudowane
organy państwowe, ich kompetencje i wzajemna relacja, a także uprawnienia obywateli
Tradycje konstytucjonalizmu są wcześniejsze i wywodzą się jeszcze z różnych przywilejów
stanowych, terytorialnych (1215 r. – Wielka Karta Swobód, 1222 r. – „Złota Bulla” króla
węgierskiego, 1350 r. – „Złota Bulla” niemiecka, prawa fundamentalne monarchii francuskiej,
artykuły henrykowskie itp.)
Podstawy doktrynalne konstytucjonalizmu europejskiego opierają się na 4 zasadniczych
kanonach:
" teoria umowy (T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau)
" teoria praw natury (zakłada że prawa podmiotowe ludzkie nie wynikają z nadań ale z natury
rzeczy) Hugo Grocjusz
" koncepcja równoważenia władz państwowych (teoria podziału władzy) – Monteskiusz
" racjonalizm jako filozoficzna podstawa konstytucji
Podział konstytucji:
" spisana – konstytucja w sensie formalnym, ustawa zasadnicza o wyższej mocy prawnej w
hierarchii źródeł prawa państwowego, stoi ponad wszystkimi ustawami zwykłymi i do niej
muszą one być dostosowane, uchwalana jest w sposób trudniejszy
" niepisana – konstytucja w sensie materialnym, system podstawowych urządzeń społeczno –
gospodarczych i politycznych w państwie
Konstytucja angielska:
• brak jest tu problemu nadrzędności ustaw bo każda nowa ustawa wchodzi w miejsce
poprzedniej, ocena konstytucyjności działania rządu, parlamentu, sędziów, administracji jest
oceną w sensie politycznym, a nie prawnym,
• elastyczna,
• praktycznie nie ujęta w formie normatywnej
• źródłami prawa konstytucyjnego są:
" statuty (ok. 200) prawo statutowe (statute law) reguluje zasady prawa ustrojowego
1215 r. – „Wielka Karta Swobód” – słynny artykuł 39. dotyczył wszystkich wolnych ludzi (tylko
deklaracja, bez gwarancji)
1628 r. – „Petycja Praw”
1641 r. – Akty ??? (Ustawy o zniesieniu 2 sądów (sądu izby gwiaździstej i sądu wysokiej
komisji))???
1679 r. – „Habeas Corpus Act” (dotyczy nietykalności osobistej [zawiera instytucjonalne
gwarancje - należało zwrócić się do 1 z 3 sądów westminsterskich lub aequity o wydanie brevium
habeas corpus; brevium habeas corpus wysyłane było do naczelnika więzienia albo szeryfa
hrabstwa; naczelnik ma dostarczyć delikwenta za kaucją do sądu, który wysłał brevium; dziś jest
to premier court])
1689 r. – „Bill of Rights” (Bill o prawach – reguluje stosunki monarcha – parlament), „Ustawa o
Tolerancji”
1701 r. – „Ustawa sukcesyjna” (statut o następstwie tronu) gwarancje niezawisłości sędziów?
1707 r. – Akt unii ze Szkocją
1808 r. – Akt unii z Irlandią
1911 r. – „Ustawa o parlamencie”
1922 r. – Akt regulujący sprawy Irlandii Północnej
1937 r. – „Ustawa o ministrach Korony” (zmieniona w 1964 r.)
" niektóre zasady common law m.in. król nie może czynić źle, osoba króla święta i nietykalna
(nieodpowiedzialność króla)
" niektóre wyroki sądów królewskich westminsterskich
" konwenanse konstytucyjne (konwensje konstytucyjne) czy konwencje?
• zwyczaje i praktyka konstytucyjna nigdzie nie ujęta normatywnie, reguły postępowania
politycznego nie ustanowione ani w statutach, ani w orzeczeniach sędziów, ani nie w celu
osiągnięcia celów, które te źródła prawa dotąd wyrażały:
Cały system rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na tych konwenansach. Cała istota
odrębności angielskiej jest uregulowana konwenansami:
• zasada odpowiedzialności politycznej gabinetu przed parlamentem,
• zasada, że rząd który utracił zaufanie Izby Gmin musi ustąpić,
• kolegialna odpowiedzialność ministrów,
• monarcha powierza funkcje premiera i misje tworzenia rządu liderowi partii, która uzyskała
większość w wyborach do parlamentu,
• premier to szef rządu i jego rezygnacja jest równoznaczna z dymisją wszystkich członków
rządu,
• zasada, że premier musi zasiadać w Izbie Gmin,
• premier i ministrowie ponoszą trojaką odpowiedzialność:
• odpowiedzialność koństytucyjna – impeechment
o naruszenie konstytucji
wyszło z użycia w XIX w.
dziś odpowiedzialność sądowa
• odpowiedzialność polityczna – za politykę niezgodną z linią parlamentu
votum nieufności
• odpowiedzialność solidarna
Ustawy na ten temat milczą albo incydentalnie wzmiankują (pierwsza wzmianka o premierze jest
dopiero w zarządzeniu królewskim z 1905 r., pierwsza wzmianka o gabinecie w ustawie dopiero
w 1937 r.)
Zasady parlamentaryzmu angielskiego, które wpłynęły na inne państwa europejskie:
o zasada reprezentacji narodowej
o zasada dwuizbowego organu przedstawicielskiego
o zasada prawnej (konstytucyjnej) odpowiedzialności ministrów
odpowiedzialność konstytucyjna – w trybie impeachmentu, izba niższa oskarża (Izba Gmin), a
izba wyższa sądzi (Izba Lordów)
odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) – przed Izbą Gmin, votum nieufności
o zasada parlamentarnej (politycznej) odpowiedzialności ministrów – rządy parlamentarne
o zasada odpowiedzialności solidarnej ministrów – rządy gabinetowe
Konstytucja Stanów Zjednoczonych:
Odmienna od angielskiej. Ogłoszona 17 IX 1787 r. (po pokoju paryskim 1783 r.), ratyfikowana
ostatecznie w 1790 r (1788 r. - 9 stanów ratyfikowało, 1790 r. - 1 stan). Federaliści (silna władza
wykonawcza) i republikanie (suwerenność stanów) obradowali 4 miesiące – efektem konstytucja.
Franklin, Waszyngton, Jefferson. Kompromis – klarowny podział władzy. Stany zachowały
własne konstytucje i ordynacje wyborcze. Jest to pierwsza konstytucja w sensie formalnym.
Nowością tej konstytucji jest jej nadrzędność nad konstytucjami i ustawami poszczególnych
stanów. Jest to konstytucja sztywna, nie można jej zmienić przez parlament. Można ją tylko
dopełnić przez nowele (nowelizacja). Nowela - propozycja 2/3 senatu, 2/3 izby poselskiej,
ratyfikowana przez ¾ stanów. Nowele te mają moc równą innym częściom konstytucji. Do tej
pory ratyfikowano 27 poprawek. 10 pierwszych stanowi Bill of Rights – kartę praw czyli prawa
obywatelskie. Konstytucja bez zmian przetrwała do dziś.
Sama Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie zawiera praw obywatelskich. Prawa obywatelskie
były dołączane do konstytucji stanowych. Nowele do konstytucji, które regulowały prawa
obywatelskie pomijały sprawę równości i jest to pierwsza różnica w porównywaniu z prawami
francuskimi.
Nowele do konstytucji:
Było ich 10. Od 25? IX 1791 do XII 1791. Obowiązują do dnia dzisiejszego.
1. Nowela dotycząca wolności religii, słowa, prasy, zgromadzeń (różnica w porównaniu do
francuskiej), petycji,
2. Nowela dotycząca prawa posiadania i noszenia broni,
3. Nowela dotycząca zakwaterowania żołnierzy w czasie pokoju tylko za zgodą właściciela (ma
już charakter tylko historyczny)
4. Nowela dotycząca nietykalności osoby, mieszkania, dokumentów, mienia
5. Nowela dotycząca gwarancji w sprawach karnych:
• oskarżenie o zdradę główną tylko wielka ława przysięgłych (charakter historyczny)
• ne bis in eadem (nie można kogoś sądzić po raz drugi w tej samej sprawie)
• zakaz zmuszania do zeznań na swoją niekorzyść
• zakaz pozbawiania życia, wolności, mienia bez wyroku sądowego
6. Gwarancje w postępowaniu karnym:
• prawo do szybkiego procesu przed bezstronnym sądem przysięgłych tego okręgu gdzie
popełniono przestępstwo
• prawo do informacji o charakterze i przyczynie oskarżenia
• prawo do konfrontacji z obciążającymi dowodami
• obowiązek przedstawienia dowodów korzystnych dla oskarżonego
• prawo do korzystania w swej obronie z pomocy prawnej
7. Nowela dotycząca spraw sądowych
• sprawy gdy wartość sporu przekracza 20 $ właściwe są dla sądów przysięgłych
8. Nowela dotycząca zakazu nadmiernych kaucji, grzywien, zbyt okrutnych i nieużytecznych kar
(wzorowana dosłownie na Bill of Rights)
9. Nowela, która wylicza określone prawa
10. Nowela wyliczająca prawa, które nie zostały przekazane przez konstytucję Stanów
Zjednoczonych i są odpowiednio zachowane dla Stanów lub narodu.
Brak równości wobec prawa!
Zasada równości pojawiła się dopiero w 1865 r. w 13. poprawce do Konstytucji – zniesienie
niewolnictwa
W 1869 r. w 15. poprawce wreszcie jest zagwarantowane prawo obywatela do głosowania, które
nie będzie kwestionowane z powodu rasy, koloru skóry i uprzedniego stanu niewolniczego.
Indianie mogli głosować jednak dopiero od 1924 r.
Kobiety uzyskały prawa wyborcze w 1920 r. w 19. poprawce.
1923 r. wprowadzono próbę noweli o równości praw
1971 r. Izba Reprezentantów uchwaliła
1972 r. Senat uchwalił
brak ratyfikacji!
zamiast 38 stanów, tylko 34, potem 35
w USA nie ma formalno – prawnej równości!
Do niedawna uważano, że dopiero Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela oraz amerykańskie
prawa i Nowele do konstytucji wprowadziły prawa obywatelskie. Jednakże obecnie coraz
częściej twierdzi się, że już wcześniej istniały prawa regulujące tą kwestie:
• polskie Neminem captivabimus nisi iure victum
• ochrona wolności osobistej w anglosaskiej Brytanii (do 1066 r.)
• ochrona, gwarancje wolności osobistej w ustawodawstwie średniowiecznych miast włoskich
• kształtowanie się gwarancji wolności osobistej w państwie niemieckim w wiekach X-XIV
Jednak gdy pojawiła się monarchia absolutna zniszczyła ona te wszystkie prawa wolnościowe.
Amerykańskie prawo konstytucyjne składa się z:
• konstytucja z poprawkami (nowelami)
• ustawy z dziedziny prawa państwowego
• zwyczaje konstytucyjne i praktyka konstytucyjna
• orzecznictwo Sądu Najwyższego – Najwyższego Sądu Federalnego – jest to źródło
elastyczności amerykańskiej konstytucji (orzeczeń w sprawach konstytucji jest ponad 4 tyś.)
4 fundamentalne zasady konstytucji amerykańskiej:
• republikańska forma rządu jako wykluczenie absolutyzmu monarchii,
• zasada zwierzchnictwa narodu (naród jako ogół obywateli, którym przysługują prawa
wyborcze, początkowo w XVIII w. była to 1/4 męskiej ludności męskiej pełnoletniej i białej
– ok. 120 tyś. na 3 mln mieszkańców Stanów Zjednoczonych)
• zasada federalizmu, stany jako suwerenne jednostki polityczne, władza prawodawcza
podzielona jest między władze federalne, a stanowe, w powierzonym zakresie decyzje władz
stanowych są nadrzędne
• zasada podziału władzy, przeprowadzono szczególny system równowagi i hamowania
władzy, polega na wzajemnych hamulcach, każda władza ma hamulec wobec pozostałych
władza ustawodawcza – kongres (Izba Reprezentantów + Senat)
władza wykonawcza – prezydent + sekretarz stanu
władza sądownicza – Najwyższy Sąd Federalny
System hamulców:
• dla Kongresu:
•
•
•
•
•
•
•
•
hamulcem jest prezydenckie prawo veta ustawodawczego (od strony władzy wykonawczej),
sądowa kontrola konstytucyjności ustaw dokonywana przez Sąd Najwyższy Federalny (od
strony władzy sądowniczej)
dla prezydenta:
hamulcem jest impeachment, odpowiedzialność konstytucyjna, oskarża Izba Reprezentantów,
sądzi Senat (1 przypadek skutecznego osądzenia prezydenta w całej historii USA)
uzależnienie niektórych decyzji prezydenta od zgody Senatu (zgoda na nominacje
urzędników, zgoda na zawieranie układów międzynarodowych)
dla Najwyższego Sądu Federalnego:
uprawnienia nominacyjne prezydenta (od strony władzy wykonawczej)
właściwości Kongresu do zaproponowania takich zmian, które obalają dotychczasowe
orzecznictwo sądu w jakiejś dziedzinie
1964 r. zniesienie cenzusu majątkowego
1971 r. cenzus wieku ustalony do 18 lat
Pewne ograniczenia prawa wyborczego istniejące dziś:
• umiejętność czytania i pisania,
• znajomość konstytucji,
• ograniczony cenzus wyborczy
Zabezpieczenia podziału władzy:
• brak inicjatywy ustawodawczej prezydenta (tylko coroczne orędzie),
• prezydent nie może rozwiązać kongresu,
• prezydent jest nieusuwalny,
• prezydent – tylko odpowiedzialność konstytucyjna,
• sekretarze stanu – ludzie prezydenta,
są powoływani przez prezydenta i tylko przed nim odpowiedzialni
brak odpowiedzialności politycznej
Kongres – przedstawicielstwo ogólnonarodowe, każdy stan ma 2 senatorów (50 x 2)
Bierne prawo wyborcze – 30 lat, być obywatelem 9 lat
Senatowi przewodniczy wiceprezydent
Izba Reprezentantów - ok. 500
Bierne prawo wyborcze – 25 lat, być obywatelem 7 lat
Przewodniczy spiker
Sprawy wspólne – polityka zagraniczna, wypowiadanie wojny
3 koncepcje:
• zawężająca kompetencje prezydenta do tych, które są w konstytucji
• prezydent sługą narodu
• prezydent reprezentuje naród jako całość
• orędzia
• decyduje o polityce zagranicznej
o interwencjach zbrojnych
o użyciu broni nuklearnej
Prezydent ma kancelarię (Biały Dom w Waszyngtonie)
Kongres ma siedzibę w Waszyngtonie ( 2 skrzydła)
Najwyższy Sąd Federalny – 9 sędziów dożywotnio
Po 70 latach mogą iść na emeryturę.
Grozi im impeechment.
4 sędziów było odwołanych za pijaństwo.
Ze względu na przedmiot – konstytucja, ustawy federalne
Badanie zgodności ustaw z konstytucją
3 – stopniowy system sądów federalnych:
I – sądy dystryktowe - 92 (sędzia zawodowy + 12 – osobowa ława przysięgłych)
II – sądy apelacyjne - 11
III – Najwyższy Sąd Federalny
W Stanach Zjednoczonych występują 3 fazy rozwoju praw obywatelskich:
" prawa wolnościowe w okresie przed niepodległością – prawa dla kolonistów, prawa
Anglików, podstawą tych praw jest tylko prawo angielskie,
Prawo angielskie od 1215, 1628, 1641, 1679, 1689, 1689, 1701, 1695
" okres walki między koloniami, a metropolią – pozornie zmiany nastąpiły tylko w
terminologii, w miejsce praw kolonistów pojawiają się prawa ludzi, jest to Deklaracja
Praw i Krzywd z 1774 r., tutaj mamy odesłanie do praw angielskich ale także do praw
natury (prawo do życia, wolności, własności, prawo do uczestniczenia we własnych
ciałach prawodawczych, prawo do sądu równych sąsiedztwa, prawo do gromadzenia się
w celu naradzenia się nad krzywdami i wysłania petycji do króla, deklaracja ta była
odrzucona przez parlament brytyjski,
" okres, w którym znika już opieranie się na prawach i przywilejach angielskich
12 VI 1776 r. – Deklaracja Praw Wirginii
4 VII 1776 r. – Deklaracja Niepodległości
Deklaracje poszczególnych stanów w latach 1776-83
Znika wszelki formalny związek z prawem angielskim. Występuje nowy sposób uzasadniania
tych praw, a to uzasadnienie opiera się przede wszystkim na doktrynie prawa natury.
Tomasz Penn – zdrowy rozsądek człowieka
Deklaracja Praw Wirginii
Inspirowana angielskim Bill of Rights (1689 r.). Deklaracja równości, wolności, niezależności,
pełnych praw własności, praw do bezpieczeństwa i szczęśliwości. Szeroki katalog praw jednostki
w zakresie prawa karnego.
Deklaracja Niepodległości
Głosi, że wszyscy ludzie zostali stworzeni jako równi sobie i że stwórca wyposażył ich w pewne
niepozbywalne prawa m.in. prawo do życia, wolności, poszukiwania szczęścia.
Dla zabezpieczenia wymienionych praw zostały ustanowione rządy wywodzące swe uprawnienia
ze zgody rządzonych.
ANGLIA
W I połowie XVII w. ukształtowała się nowa grupa społeczna – middle class – nowa szlachta
(gentry). Przeszła ona na kapitalistyczną produkcję w rolnictwie.
Druga nową grupę stanowiła średnia burżuazja handlowa i przemysłowa.
Granice między tymi dwoma klasami średnimi były bardzo umowne.
Ponad klasą średnią była szlachta dawnego typu – arystokracja rodowa (wielcy właściciele
ziemscy). Obok nich była także duża wielka burżuazja handlowa i finansowa związana z
dworem. Poniżej klasy średniej i wyższej była warstwa pośrednia między nimi, a chłopstwem
tzw. wolni posiadacze (free holder lub copy holder)
Na tle zróżnicowania społeczne nałożyły się także różnice wyznaniowe. Istniał kościół
anglikański reprezentujący poglądy dworu i dawnej arystokracji rodowej. W opozycji do niego
były gminy kalwińskie – purytanie.
Po unii ze Szkocją zaczęły się konflikty króla i parlamentu. Izba Gmin reprezentowała dążenia
klasy średniej, królowie opierali się na arystokracji i byli zwolennikami absolutyzmu. Gdy
do władzy doszła nowa dynastia mieszczanie i nowobogacka szlachta dążyły teraz do
wyzwolenia się spod władzy królewskiej. Walka ta przeniosła się na forum parlamentu. Za
panowania Jakuba chodziło o 3 ważne sprawy:
uchylenie Aktu o proklamacjach z 1539 r.
zaniechanie nakładania podatków bez zgody parlamentu
zniesienie Sądów Izby Gwiaździstej i Wysokiej Komisji
Konflikt zaostrzył się za Karola I. Od 1628-40 nie zwoływał on parlamentu. Został jednak
zmuszony potrzebami finansowymi do zwołania parlamentu. Doszło wtedy do uchwalenia petycji
praw. Parlament uzależnił nałożenie podatków od petycji, która ograniczała samowolę króla.
Pierwszym postanowieniem petycji były gwarancje o nietykalności osobistej, które ograniczały
nadużycia pozasądowego wymiaru sprawiedliwości (więzienie bez wyroku sądowego).
Drugie dotyczyło nadużyć w pobieraniu podatków i pożyczek bez zgody parlamentu. Petycja
głosiła, że tylko parlament jest władny do nałożenia podatków. Petycji praw towarzyszyła też
tzw. deklaracja Eliotta – izba parlamentu stwierdzała, że zdrajcą wolności Anglii i jej wrogiem
jest każdy kto doradza królowi nowe podatki.
Trzecią ważną sprawą było zakazywanie samowolnego kwaterunku żołnierzy w czasie pokoju.
Czwarta sprawa to domaganie się zniesienia wojskowych sądów doraźnych.
Król pozornie przystał na warunki petycji, ale faktycznie jej nie przestrzegał. W 1629 r.
rozwiązał parlament, a nowy powołał dopiero w 1640. Doradcą Karola I w tym czasie był
Tomasz Stratford.
W 1640 r. został zwołany parlament, który obradował faktycznie do 1653 r. a formalnie do 1660
r. Był to tzw. Długi Parlament. Uważany on jest za początek rewolucji angielskiej. Już w 1640 r.
skazuje on bez postępowania sądowego (Act of Etender) na śmierć za zdradę.
W 1641 r. parlament wydaje 3 ustawy, które ograniczają władzę królewską:
król nie może rozwiązać ani odroczyć obrad parlamentu bez jego zgody
ustawa o trzechleciu – parlament musi być zwołany nie później jak 3 lata od ostatniej sesji
zniesienie Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji
Parlament domagał się rozciągnięcia kontroli nad mianowaniem urzędników królewskich oraz
sędziów. Wobec nieustępliwej postawy króla Karola I do głosu doszły elementy radykalne
związane z armią (Armia Nowego Typu). Zaczyna się okres rewolucji.
Po ścięciu króla w 1649 r. rozpoczyna się okres republiki. Jest to okres jedynej w dziejach Anglii
spisanej konstytucji. (Instrument Rządzenia z 1653 r. – składa się z 42 artykułów, dosyć
schematycznie – władza ustawodawcza to 1- izbowy parlament, władza wykonawcza – Lord
Protektor – dożywotnio i Rada Stanu)
1660 r. – zbiera się ponownie Długi Parlament (ten z 1640 r.). Następuje nawiązanie do sytuacji
przed rewolucją. Długi Parlament podejmuje decyzje o swoim rozwiązaniu i rozpisaniu nowych
wyborów.
Nowo wybrany parlament uchwalił przywrócenie monarchii pod 4 warunkami:
amnestia dla wszystkich uczestników rewolucji
uznanie parlamentu za legalny
uznanie nienaruszalności dóbr nabytych w okresie rewolucji
ogłosił rok 1660 jako 12. rok swego panowania
Okres restauracji Stuartów
Jest to okres panowania Karola II (1660-85) i Jakuba II (1685-88):
przywrócono wtedy dwuizbowy parlament z Izbą Lordów i jego prawa zagwarantowane
wcześniej w Petycji Praw i ustawach z 1641 r.
W rzeczywistości zarysowały się sprzeczności na temat wzajemnego stosunku organów i władzy
królewskiej. Odżyła dawna doktryna Stuartów, niezwiązanego żadnym prawem króla, któremu w
pełni przysługiwała zarówno prerogatywa jak i prawo dyspensy i suspensy.
okres ten to także początek systemu półpartyjnego - 2 ugrupowania w parlamencie Torysi
(zwolennicy absolutyzmu królewskiego, późniejsza od 1832 r. partia konserwatywna) i
Wigowie ( zwolennicy przewagi parlamentu, późniejsi liberałowie, wchodzili do parlamentu
jako partia liberalna do 1935 r.)
W 1900 r. pojawiła się Partia Pracy, która od 1922 r. weszła do parlamentu.
Przez cały okres panowania król Karol II lawirował pomiędzy sprzecznymi interesami stronnictw
politycznych (Torysów i Wigów). Król był niechętny parlamentowi ale w 1679 r. musiał udzielić
sankcji aktowi Habeas Corpus Act.
Było to instytucjonalne zabezpieczenie gwarancji ochrony wolności osobistej jednostki. Są tu
zawarte przepisy proceduralne jak należy postępować w przypadku uwięzienia bez wyroku
sądowego. Jest tu zasada, że o pozbawieniu wolności miał decydować wyłącznie sąd a nie
urzędnik królewski. Była to sądowa kontrola nad władzą wykonawczą.
Gdy po Karolu tron objął Jakub II dążył on nie tylko do pełni władzy absolutnej ale także do
przywrócenia katolicyzmu. To właśnie spowodowało jego odsunięcie od rządów (Chwalebna
Rewolucja)
Właściciele ziemscy obawiali się, że w przypadku przywrócenia katolicyzmu będą musieli
zwrócić 70% dóbr ziemskich sekularyzowanych po reformie kościoła anglikańskiego w XVI w.
W tej sytuacji 2 zwalczające się do tej pory stronnictwa w parlamencie Torysi i Wigowie doszli
do porozumienia i zawarli sojusz mający na celu obalenie Jakuba II. Do objęcia tronu wezwano
córkę Jakuba II – Marię i jej męża Wilhelma III Orańskiego – namiestnika Holandii.
Był to początek nowej dynastii ale też nowej formy rządów – monarchii parlamentarno –
gabinetowej. Po śmierci Wilhelma Orańskiego królem została Maria, a po jej śmierci jej siostra
Anna. Po śmierci Anny tron przeszedł na linię elektorów hanowerskich (Jerzy I – prawnuk
Jakuba I). Odtąd Welfowie pełnią władzę w Anglii aż do ostatniej Wiktorii. Po niej dynastia
Wettinów, która rządzi do dnia dzisiejszego.
Po wprowadzeniu nowej dynastii orańskiej najpilniejszymi były 3 sprawy:
ustawowe unormowanie parlamentu i jego stosunku do władzy królewskiej
uregulowanie spraw wyznaniowych
sprawa następstwa tronu
Problem wyznaniowy został unormowany w 1689 r. w Ustawie o Tolerancji. Anglikanizm
został uznany za religię państwową, przyznano tolerancję wyznaniom protestanckim i nie
zapewniał równouprawnienia katolikom. Byli oni dyskryminowani w prawach wyborczych.
W 1689 r. uchwalono także Bill of Rights, który wyliczał nadużycia dokonywane przez Karola II
i Jakuba II, a następnie określał nowe zasady prawne jak zapobiegać nadużyciom. Ograniczone
zostały prawa królewskie, a rozszerzono prawa parlamentu. Było to niejako usankcjonowanie
ustroju monarchii parlamentarno – gabinetowej.
uznano za nielegalne wykonywanie przez króla prawa prerogatywy, dyspensy i suspensy
odmówiono prawa nakładania podatków bez zgody obu izb
zabroniono królowi utrzymywać stałej armii w czasie pokoju
każdy poddany miał prawo wnoszenia petycji do króla
zakaz zbyt wysokich grzywien, kaucji, niezwykłych i okrutnych kar
postulat częstego zwoływania sejmu (sprecyzowała to ustawa z 1694 r.)
Podkreśliła ona, że jego kadencja nie może przekraczać 3 lat, ustawa o 7 – leciu z 1716 r.
przedłużyła kadencję do lat 7, a akt o parlamencie z 1911 r. określił ten termin na 5 lat
wybory do parlamentu miały być wolne, a posłowie mogli korzystać z wolności słowa
Ustawa sukcesyjna z 1707 r. określiła zasadę następstwa tronu i przewidziała ewentualną
sukcesję dynastii hanowerskiej
zastrzegała też, że monarcha i jego małżonek muszą być wyznania anglikańskiego
podkreślała zasadę, że monarcha jest związany prawem
wprowadzała regułę kontrasygnaty decyzji królewskiej przez odpowiedniego ministra lub Tajną
Radę, oznaczało to zasadę nieodpowiedzialności królewskiej
stworzyła zasadę niezawisłości sędziowskiej, odtąd sędzia mógł być usunięty jedynie na żądanie
obu izb parlamentu
przyjęła zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla, król nie mógł ułaskawić
ministra zasądzonego w trybie impeachmentu
Wszystko to stworzyło podwaliny ustrojowe pod nowoczesną monarchię parlamentarno –
gabinetową. Położyły też kres odradzaniu się absolutyzmu. Nowa monarchia miała charakter
liberalny (liberalizm arystokratyczny). Liberalizm demokratyczny wystąpi w Anglii dopiero po
reformach prawa wyborczego, które dokonają się w XIX w.
Ustrój Anglii po 1688 r.
Źródłem władzy był nadal król. Formalnie jego pozycja nie uległa zmianie.
Król:
" miał władzę wykonawczą, którą sprawował razem z Radą i dygnitarzami, formalnie miał
swobodę mianowania i odwoływania ministrów
" z władzy ustawodawczej był nadal częścią parlamentu, zgoda króla była niezbędna dla
tworzenia prawa, miał prawo sankcji wobec ustaw, ale to prawo sankcji wyszła z użycia
(desuetudo) (królowa Anna skorzystała z tego prawa po raz ostatni w 1707 r.)
" miał prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu ale po 1689 r. utracił on prawo
dyspensy i suspensy, utracił prawo inicjatywy ustawodawczej
Gabinet:
" wywodzi się z Tajnej Rady, która miała tylko uprawnienia doradcze, po restauracji
Stuartów Karol II obok Tajnej Rady powoływał grupę 5 najbardziej zaufanych doradców
w gabinecie, Wilhelm III Orański najpierw powoływał do gabinetu przedstawicieli
Torysów i Wigów ale pomiędzy nimi były wciąż, a więc król zaczął później powoływać
wyłącznie przedstawicieli tego stronnictwa, które uzyskało większość w parlamencie,
cały czas w tym gabinecie przewodniczył król, sytuacja zmieniła się wraz z Jerzym I, od
1714 r. gabinet się usamodzielnił, odtąd I Lord Skarbu przewodniczył gabinetowi i został
premierem, gabinet uniezależnił się od króla ale odpowiadał przed parlamentem, po 1711
r. wytworzyła się solidarna odpowiedzialność ministrów z działalność monarchy (król nie
może czynić źle)
Mechanizm rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na następujących przesłankach:
" nie ma odpowiedzialności króla, obowiązek kontrasygnaty odpowiedniego ministra
" gabinet odpowiedzialny jest prawnie, czyli konstytucyjnie w trybie impeachmentu oraz
politycznie (parlamentarnie) przez votum nieufności, a także solidarnie
" lider partii, która wygrała wybory do izby niższej parlamentu jest wyłącznym kandydatem
do funkcji premiera – król musi go powołać na premiera
" gabinet może działać tylko w oparciu o większość parlamentarną
" król może rozwiązać izbę gmin również w przypadku votum nieufności
Różnica pomiędzy rządem, a gabinetem:
Od XIX w . rozróżniano w Anglii rząd sensu largo i gabinet
Rząd sensu largo – w skład wchodzi cały aparat administracji państwowej, premier, ministrowie,
wszyscy urzędnicy, którzy tworzą zespół służby cywilnej, jest on oparty na rozbudowanej
hierarchii, ale politycznie nieodpowiedzialny
Rząd sensu stricto (gabinet) – tworzy go premier i ministrowie, którzy ponoszą
odpowiedzialność solidarną, parlamentarną niezależnie od tego czy zasiadają w gabinecie czy nie
Reformy prawa wyborczego w XIX w. spowodowały przejście od liberalizmu arystokratycznego
do demokratycznego, jednakże Izba Lordów zachowała swój arystokratyczny charakter do dnia
dzisiejszego.
FRANCJA
Sytuacja wewnętrzna Francji u schyłku XVIII w. Zaczęły się ujawniać silne objawy kryzysu
społecznego i politycznego oraz ekonomicznego. Struktura feudalna monarchii absolutnej
stawała się coraz bardziej rażąca anachronizmem i była coraz bardziej krytykowana przez
wszystkie grupy społeczne. Jednocześnie przykład angielskiej monarchii konstytucyjnej i
ukształtowania się rządów parlamentarno – gabinetowych oraz przykład Stanów Zjednoczonych
wskazywały drogę przemian. Jednak monarchia francuska była niezdolna do przeprowadzenia
tych reform. Narastające sprzeczności ekonomiczne i inne przyczyny:
polityczne (degeneracja grupy kierowniczej)
filozoficzno – polityczne (szkoła fizjokratów, głosiła wolność gospodarczą i własność jako
podstawę porządku społecznego)
spowodowały wybuch rewolucji.
REWOLUCJA FRANCUSKA:
5 V 1789 r. – zwołanie Stanów Generalnych, było bezpośrednim następstwem zatargu króla z
parlamentem, który w 1787 r. odmówił rejestracji ordonansów królewskich nakładających nowe
podatki
Parlament uzasadnił ta decyzje tym, że jedynie naród reprezentowany przez Stany Generalne
może uchwalić nowe podatki. Zwołanie tych Stanów Generalnych było ich pierwszym
zwołaniem od 1614 r. Król zgodził się na przyznanie stanowi trzeciemu podwójnej liczby
posłów.
Duchowieństwo – 1/4 posłów
Szlachta – 1/4 posłów
Stan trzeci – 1/2 posłów
Było to pozorne ustępstwo, ponieważ Stany Generalne podejmowały uchwały w ten sposób, że
każdy stan niezależnie od liczby posłów musiał wyrazić zgodę.
Gdy zgromadziły się Stany rozpoczęła się walka o wspólne obrady i o głosowania indywidualne.
Do Stanu trzeciego przyłączyły się liczne głosy stanu duchownego, a także część szlachty
17 VI 1789 r. – Stany ogłaszają się Zgromadzeniem Narodowym
9 VII 1789 r. – Stany ogłaszają się Konstytuantą
14 VII 1789 r. – zdobycie Bastylii
Po 14 VII 1789 r. nastąpiło przyśpieszenie nadania kształtu prawnego faktycznie dokonującej się
rewolucji.
VIII 1789 r. – Konstytuanta podejmuje szereg ważnych aktów prawnych, które stanowią jądro
ustawodawstwa konstytucyjnego
Uchwały z 4 i 5 VIII o likwidacji feudalizmu podzieliły go na feudalizm dominujący i
kontraktowy.
feudalizm dominujący – prawa związane z poddaństwem (sądownictwo patrymonialne,
pańszczyzna, monopole) – te prawa zostały zniesione
feudalizm kontraktowy – (pobór czynszów), pozostawiono te prawa ale od 1792 r. prawo
pobierania czynszu należało udowodnić dokumentem, dopiero dekret Konwentu z 1793 r. zniósł
wszelkie formy feudalne bez odszkodowania
• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – ogłoszona 26 VIII 1789 r.
• Reforma zarządu terytorialnego
Francja została podzielona na 83 departamenty, wprowadzono 4 – stopniowy podział:
departamenty, dystrykty, kantony, gminy – na czele tych 4 szczebli stały ciała kolegialne
(rady)
Napoleon w przyszłości wprowadzi 1-osobowe, nominowane urzędy, które przetrwają do dziś
(prefekt, podprefekt, mer; wybór mera Paryża 1977 r. ???).
• Reforma sądownictwa
Wprowadzono sądownictwo powszechne, oddzielono władzę sądowniczą od władzy
administracyjnej i uruchomiono sądownictwo administracyjne.
Struktura sądownictwa powszechnego:
d) sprawy cywilne: 2 – stopniowe, sądy pokoju i trybunały dystryktu
e) sprawy karne: 3 – stopniowe, sądy policji municypalnej , sądy policji poprawczej,
trybunały dyscyplin (w tych sądach funkcjonowała 12 – osobowa ława przysięgłych)
• unormowano stosunki wyznaniowe (Konstytucja Cywilna Kleru z 1790 r.)
Do tej pory kościół był niezależny finansowo od państwa, utrzymywał się z własnych dóbr i
różnych fundacji. Fundacje te służyły celom charytatywnym i wychowawczym. Kościół
utrzymywał prawie wszystkie szpitale, domy dla starców, sierot, osób psychicznie chorych oraz
prawie całe szkolnictwo (w tym wszystkie szkoły wojskowe –12)
W 1804 r. Napoleon stwierdził, że 96% Francuzów było analfabetami.
Konstytucja Cywilna Kleru wprowadza zasadnicze zmiany. Następuje konfiskata dóbr
kościelnych, kasata zakonów, zniesiono szkoły kościelne i podjęto nieudane próby stworzenia
szkolnictwa publicznego. Zamknięto szpitale, przytułki, domy dla starców, sierot.
Dokonano także zmian w administracji kościelnej. Podział diecezji dostosowano do administracji
państwowej. Władze kościelne były obierane przez zgromadzenie elektoralne
Konstytucja 3 IX 1791 r.
Otwiera ona okres monarchii ograniczonej od 3 IX 1791 r. do aresztowania Ludwika XVI 10
VIII 1792 r.
Od tego momentu rozpoczyna się bardzo drobiazgowy podział chronologiczny dziejów
Francji: (12 okresów konstytucyjnych):
1. Okres monarchii ograniczonej (1789 – 10 VIII 1792 aresztowanie Ludwika X)
2. Okres rządów Konwentu (22 IX 1792 – 2 VI 1793)?
3. Okres Dyktatury jakobińskiej (2 VI 1793 – 1795)
4. Okres Dyrektoriatu (1795 – 1799)
5. Okres dyktatury napoleońskiej (1799 – 1814)
- okres konsularny (1799-1804)
- okres cesarski (1804 – 1814)
6. Okres restauracji Burbonów (1814 – 1830)
1814 ukazuje się Karta Konstytucyjna (oktrojowana)
7. Okres monarchii lipcowej (1830 - 1848) (druga karta oktrojowana 1830)
8. Okres II Republiki (1848 – 1852)
9. Okres II Cesarstwa (1852 – 1870/75)
10. Okres III Republiki (1875 – 1914/46) (konstytucja 3 ustaw)
11. Okres IV Republiki (1946 – 1958)
12. Okres V Republiki (1958 – do dziś)
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
Zawiera 3 zasadnicze grupy unormowań:
1. Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa
2 fundamentalne zasady ustrojowe:
" zasada suwerenności ludu, antyteza feudalnej doktryny monarchii absolutnej o boskim
pochodzeniu władzy, wyłoniła się z teorii umowy społecznej,
" monteskiuszowski trójpodział władzy – miał zapewnić równowagę pomiędzy
poszczególnymi władzami: ustawodawczą, wykonawczą, sądową
2. Zasady dotyczące praw obywatelskich
Deklaracja wprowadza podmiotowe prawa publiczne, które zakładają dwustronny stosunek
między jednostką a państwem, są to prawa publiczne, w obronie których jednostka może
wystąpić jako strona w sądzie pozywając państwo. Dotąd człowiek był poddanym w sensie
poddaństwa państwowego, które było w monarchii absolutnej, teraz człowiek stał się
obywatelem.
Przysługuje mu szereg osobistych, naturalnych, niezbywalnych, świętych praw z których
nadrzędne są 4:
" równość
" wolność
" własność
" bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi
Źródłem wszelkich praw jest wolność. Deklaracja przyjmuje charakterystyczne pojęcie wolności
(za Monteskiuszem):
Wolność – to możność czynienia wszystkiego co nie szkodzi drugiemu.
Granice wolności ustala tylko ustawa. Ta wolność realizuje się w różnych postaciach osobistych
praw wolnościowych:
" wolność sumienia
" wolność słowa, pisma, druku
" wolność gospodarcza – nienaruszalność prawa własności prywatnej
" nietykalność osobista
3. Zasady dotyczące wprowadzenia podstaw nowożytnego prawa karnego i procesu karnego
W prawie karnym wprowadza fundamentalne zasady prawa materialnego karnego:
" prawo nie działa wstecz – lex retro non agit
" nie ma przestępstwa bez ustawy – nullum crimen sine lege (zniesiona możliwość analogii)
" nie ma kary bez ustawy – nullum poena sine lege (zniesiono arbitralność kar)
Są to zasady legalizmu w prawie karnym.
W dziedzinie procesowej deklaracja wprowadza:
" zasadę domniemania niewinności – fundamentalna zasada procesu karnego, będzie ona
łamana w okresie państwa totalitarnego gdzie będzie przeciwieństwo tej zasady tzw.
domniemanie winy – ujemna teoria dowodowa
Proces inkwizycyjny – negatywna i pozytywna teoria dowodowa
Państwo totalitarne – ujemna teoria dowodowa A. Wyszyńskiego
Deklaracja z 1789 r. nie zawiera :
" praw socjalnych
" prawa do zgromadzenia – ukazuje się ustawa Le Chapelie, która zabrania zgromadzeń
Deklaracja ta została włączona do pierwszej konstytucji francuskiej i regułą się stało że do każdej
konstytucji francuskiej była włączana.
Konstytucja Jakobińska i Deklaracja Jakobińska
Była to druga konstytucja i deklaracja. Były one tylko teoretyczne ponieważ nie weszły one w
życie.
Zmiany w Deklaracji Jakobińskiej:
• wprowadzono równość nie tylko formalną, ale także i społeczną
• wprowadza prawo socjalne (do pracy, opieki społecznej, bezpłatnej oświaty)
w Konstytucjach z 1795 r. i następnych aż do 1830 r. występuje wyraźny regres jeżeli chodzi o
prawa obywatelskie. Dopiero konstytucja z 1848 r. wprowadza jako zasady:
" zasadę wolności
" zasadę równości
" zasadę braterstwa
" zasadę solidaryzmu
A jako wartości chronione rodzinę, pracę, własność, porządek publiczny. Powróciły też prawa
socjalne
Od kolejnej konstytucji (1852 r.) następuje potwierdzanie praw obywatelskich w preambułach
konstytucji, które uznają, zatwierdzają, gwarantują prawa zawarte w Deklaracji z 1789 r. i
ustawodawstwie zwykłym.
Podsumowaniem okresu po 1852 r. jest konstytucja IV Republiki z 1946 r. Tutaj w preambule
mamy cały katalog praw z Deklaracji sierpniowej 1789 r. ale także i prawa socjalne (prawo do
pracy, opieki społecznej, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa materialnego, odpoczynku,
bezpłatnego wykształcenia)
Odrzucenie projektu zniesienia niewolnictwa.
1802 r. Napoleon znów wprowadza niewolnictwo.
Pominięcie sprawy kobiet.
Olimpia de Danz(ż)e ?
Klub rewolucyjnych republikanek
Konwent stwierdził, że kobietom brak umiejętności itp. do uprawiania polityki
1946 r. prawa kobiet
I Konstytucja Francuska
Konstytucja monarchii ograniczonej z 3 IX 1791. Jest to pierwsza konstytucja burżuazyjna w
Europie.
Deklaracja z 1789 r. została dołączona do niej jako rozdział wstępny.
Konstytucja podkreśla suwerenność narodu (wszelkie władze należą do narodu)
Władza ustawodawcza - jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe
Jest powoływane w wyborach pośrednich z wysokim cenzusem majątkowym, znosi się instrukcje
poselskie (posłowie całego narodu). Zgromadzenie Narodowe ma wyłączne uprawnienia
ustawodawcze, inicjatywa ustawodawcza, uchwalanie praw. Król ma tylko słabe veto
zawieszające.
Władza wykonawcza – król i ministrowie, kontrasygnata ministrów
• osoba króla jest święta i nietykalna, dziedziczenie według reguł prawa salickiego
• najwyższa władza wykonawcza wyłącznie w rękach króla, król nie ma inicjatywy ani prawa
sankcji, nie może rozwiązać Zgromadzenia Narodowego, Zgromadzenie Narodowe nie może
usunąć króla ani ministra za politykę, nie ma odpowiedzialności politycznej, parlamentarnej
Władza sądownicza – sędziowie
• w żadnym wypadku nie może być wykonywana ani przez Zgromadzenie Narodowe ani przez
króla
• Trybunały nie mogą się mieszać w działalność administracyjną
Konstytucja ta podobnie jak i amerykańska nie zrealizowała systemu równowagi władz,
otworzyła drogę do przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą (odwrotnie niż to miało
miejsce w Stanach Zjednoczonych)
Po rozwiązaniu Konstytuanty nastąpiły nowe wybory.
W sierpniu 1792 nastąpił konflikt nowo wybranego parlamentu z królem. Król zostaje
aresztowany (10 VIII 1792 r.). Oznacza to koniec monarchii ograniczonej. Rozpoczyna się okres
Konwentu. Pierwszym aktem Konwentu był akt znoszący monarchię i proklamujący republikę.
22 IX 1792 r. wprowadzono nowy kalendarz rewolucyjny (formalnie obowiązywał od 1795 r. ale
faktycznie tylko 8 miesięcy – do przejęcia władzy przez Jakobinów). Francja była wtedy w
trudnej sytuacji zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej (I koalicja)
Odbył się sąd nad królem przed Konwentem. Król został zasądzony na karę śmierci i
zgilotynowany w styczniu 1793 r. Słabe rządy Konwentu, walka stronnictw powodują anarchię w
państwie, w różnych częściach kraju wybuchają walki. Np. w okręgu Vandei, gdzie chłopi
rozpoczęli powstanie na wieść, że Konwent ogłosił pobór do wojska. Bunt ten miał też charakter
religijny, gdyż mieszkańcy tego okręgu byli katolikami. Po początkowych sukcesach
Vandejczyków nastąpiły surowe represje ze strony Konwentu. Vandea miała przestać istnieć.
Okres Konwentu kończy się przejęciem władzy przez Jakobinów – 2 VI 1793. Rozpoczyna się
dyktatura jakobińska. Wydana zostaje nowa Konstytucja i Deklaracja Praw. Konstytucja
nie wchodzi w życie
Robespierre stworzył teorię rządu rewolucyjnego. Odróżnia ono ustrój konstytucyjny, który
stosuje prawo i gwarancje wolnościowe od ustroju rewolucyjnego, który musi stosować
wszystkie możliwe środki nie licząc się z zasadami konstytucji ani prawami zawartymi w
Deklaracji, które zostają na ten okres zawierzone.
Później z doświadczeń okresu jakobińskiego będzie korzystał Lenin, który będzie głosił teorie o
dyktaturze proletariatu czyli rządach siły bez oglądania się na prawo.
W okresie dyktatury jakobińskiej miały miejsce następujące ważne sprawy:
" Pobór rekruta do armii rewolucyjnej – Armia Nowego Typu
" Ustawa o ograniczeniu spekulacji z 1793 r. o cenach maksymalnych i płacach
" Danton domagał się uchylenia tej ustawy i ograniczenia terroru. Został aresztowany 30
marca i 5 kwietnia zgilotynowany. Wtedy to terror osiągnął najwyższy szczyt. Z powodu
terroru zginęło ok. 200 tyś. osób. Cała rewolucja pochłonęła ok. 2 mln osób.
Po okresie dyktatury jakobińskiej nastąpił okres Dyrektoriatu. Ogłoszono nową konstytucję.
Pojawiła się nowa Deklaracja, w której również brak jest uregulowań społecznych. Charakter
konstytucji jest konserwatywny.
" Władza wykonawcza należy do Dyrektoriatu: 5 dyrektorów zmieniających się co roku i
do ministrów,
" Władza ustawodawcza należy do Rady Starszych i Rady Pięciuset,
" Władza sądowa wyodrębniona
Okres dyrektoriatu obfituje w wiele wydarzeń politycznych. W tym okresie wzrasta znacznie
znaczenie Napoleona Bonapartego.
9 listopada 1799 (18 brunmaire) – sterroryzowanie przez Napoleona obu izb parlamentu i
zmuszenie ich do przekazania władzy 3 konsulom. Uchwalono nową konstytucję konsularną.
Konstytucja konsularna (napoleońska) z 13 XII 1799 r. zatwierdzona została przez ogół
obywateli w drodze plebiscytu.
Formalnie zachowano zasadę suwerenności ludu. Plebiscyt stał się legitymacją władzy
Napoleona co pozwalało mu utrzymać przekonanie że jego władza jest kontynuacja przemian
rewolucji. Konstytucja konsularna nie zawierała Deklaracji Praw Człowieka. Władza
wykonawcza, ustawodawcza i sądowa były pozornie rozdzielone.
Władza ustawodawcza
Podzielona została na 5 organów co pozwalało Napoleonowi kontrolować proces ustawodawczy.
1. Rząd (3 konsulów, od 1804 r. cesarz Napoleon)
2. Rada Stanu (projektowanie praw, w posiedzeniach Rady brał udział niekiedy Napoleon np.
przy opracowywaniu Kodeksu Napoleona)
3 Trybunat (początkowo 100 członków, a w 1802 ograniczono do 50, zlikwidowany ostatecznie
w 1807 r.)
• dyskusja nad ustawami, nie mógł uchwalać ustaw
4. Ciało Prawodawcze (wybierane w wyborach powszechnych ale system wyborczy oparty był
na listach zaufania)
• 1/10 uprawnionych do głosowania w okręgu tworzyła listę okręgową
• z 1/10 listy okręgowej powstawała lista departamentalna
• z 1/10 listy departamentalnej powstawała lista narodowa
Listy zaufania miały znaczenie przy nominacji z urzędu ważniejszych urzędników. Ciało
prawodawcze uchwalało bez dyskusji (głos mieli zabierać 2 przedstawiciele Rady Stanu i 2
Trybunatu)
5. Senat (badał zgodność ustaw z konstytucją, utrzymywał w mocy lub unieważniał ustawy, jego
skład pochodził z nominacji konsula)
Władza wykonawcza
„Rząd Republiki powierza się Cesarzowi”
1802 r. – Napoleon został dożywotnim konsulem
1. Cesarz – posiada też szerokie uprawnienia ustawodawcze
• inicjatywa ustawodawcza
• ogłaszanie ustaw
• mianuje członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów
• wypowiada wojnę, zawiera pokój
2. Ministrowie – odpowiadają tylko przed I Konsulem, cesarzem
• dokonują kontrasygnaty aktów Konsulów
Zasada podziału władzy ulega zupełnemu zatarciu. Znaczenie ciał prawodawczych zostało
zupełnie zredukowane. Cała władza skupiona jest w ręku Cesarza. Są to pozory państwa
konstytucyjnego. Cały ten system napoleoński w związku z tym nazywa się cezaryzmem albo
bonapartyzmem. Jest to system zdecydowanej przewagi władzy wykonawczej.
Władza sądowa
" Sędziowie pokoju – I instancja (w kantonach – pozostawione tylko dla celów sądowniczych)
" Trybunał Cywilny – II instancja (w okręgach)
" Trybunał Relacyjny – III instancja (sadownictwo apelacyjne)
" Trybunał Kasacyjny – najwyższa instancja w sprawach cywilnych i karnych
Reforma zarządu terytorialnego:
• nowy podział administracji wprowadzany na zasadzie centralizmu i biurokratyzmu
Dawny rewolucyjny podział był 4 – stopniowy teraz będzie 3 – stopniowy:(departamenty,
okręgi, gminy)
• w miejsce rewolucyjnych ciał kolegialnych obieralnych Rad wprowadzono zasadę nominacji
urzędów (prefekt, podprefekt, mer)
• nowo powołany organ w 1799 r. Rada Stanu (organ wykonawczy, ciało doradcze przy królu
ale też i organ który bierze aktywny udział w pracy ustawodawczej, najwyższy sąd
administracyjny, działa jako sąd II instancji, sąd odwoławczy od Rad Prefekturalnych)
• najważniejszą zasługą Napoleona jest oddzielenie sądownictwa od administracji
Było to tak ścisłe, że zapewniało sędziemu niezawisłość orzekania. Uznano, że sądy nie tylko
mogą ingerować w działalność administracyjną ale także w jej spory z obywatelami dlatego
wprowadzono
• zasady nominacji sędziów i ich nieusuwalność w miejsce dawnej obieralności –
wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej, sędziego od tej pory można zwolnić tylko w
określonych przypadkach (wiek emerytalny, popełnienie czynu niegodnego stanowiska
sędziego)
W drodze wyborów powoływani byli tylko sędziowie przysięgli
• zmiana struktury sądownictwa, ustali się tu podstawowy kanon organizacji sądownictwa w
całej Europie:
" oddzielenie sądownictwa od administracji,
" jednolite sądy powszechne,
" gwarancje niezawisłości sędziego
Wielkie Cesarstwo Francuskie
Koncepcja cesarstwa uniwersalnego (przypominała koncepcje cesarstwa karolińskiego i
rzymskiego). Zaliczały się do niego nie tylko ziemie francuskie ale także te państwa, które były
w jakiś sposób zależne od Francji w różnorodny sposób:
"
"
"
"
"
państwa niemieckie należące do Związku Reńskiego (powstał 12
lipca 1806 r.),
Hiszpania,
Królestwo Włoskie,
Królestwo Neapolu,
Księstwo Warszawskie
Wpływy napoleońskie w tych krajach wyrażają się w trojaki sposób:
" narzucanie konstytucji wzorowanych na konstytucji konsularnej z 1799 r.,
" recypowanie urządzeń administracyjnych,
" recypowanie francuskich kodyfikacji,
Napoleon nie doprowadził jednak do ujednolicenia i scalenia stworzonego przez siebie systemu
wielkiego cesarstwa i znikło ono wraz z jego klęską w 1814 r.
I okres konstytucjonalizmu we Francji to okres prób i błędów. Praktyka odbiega zwykle od litery
konstytucji. Konstytucje są nie funkcjonalne (np. konstytucja konsularna). Od 1814 r. (upadek
Napoleona) konstytucja stała się trwała podstawą władzy państwowej. W XIX i XX w. we
Francji spotykamy 3 rodzaje konstytucji:
" konstytucje monarchiczne (z 1814 r., 1830 r.)
" konstytucje republikańskie (1848 r. – II Republika, 1875 r. – III Republika, 1946 r. – IV
Republika, 1958 r. – V Republika)
" konstytucja z 1852 r. (nawiązująca do konstytucji z 1799 r. która ma specyficzny
charakter, zasadnicze znaczenie miały konstytucje z 1814 r. i 1875 r.)
Karta konstytucyjna z 1814 r. oktrojowana była przez Ludwika XVIII nawiązywała do modelu
angielskiego:
• król jest suwerenem „z bożej łaski”,
• nie reguluje zasad dziedziczenia tronu,
• władzę ustawodawczą stanowi król i parlament (izba parów i izba deputowanych),
• inicjatywa ustawodawcza należy do króla, ma prawo sankcji,
• Izba Parów ma skład arystokratyczny (mianowani przez króla albo dożywotni),
• Izba Deputowanych pochodzi z wyborów pośrednich (cenzus majątkowy),
• W toku ustawodawczym zachowana równorzędność obu izb),
• Samodzielne uprawnienia króla w ustawodawstwie to ordonanse,
• władza wykonawcza należy do nieodpowiedzialnego króla i ministrów (odpowiedzialność
konstytucyjna, nie ma odpowiedzialności gabinetowej choć faktycznie była)
Mówi się o ogromnym znaczeniu tej konstytucji. Opierają się na niej m.in.:
" konstytucja Związku Niemieckiego z 1815 r.,
" konstytucja monarchii austro – węgierskiej z 1867 r.,
" konstytucja Królestwa Prus z 1850 r.,
" konstytucja Rosji z 1906 r.
Konstytucja z 1830 r. regulowała sprawy w okresie restauracji Burbonów. Nowością jest tzw.
system orleański. Polega na podwójnej odpowiedzialności ministrów, muszą uzyskać zaufanie
króla jak i parlamentu. Znaczenie tej konstytucji jest nieco mniejsze ale np. opiera się na niej
konstytucja belgijska z 1830 r. System orleański występuje także w konstytucji V Republiki
NIEMCY (XIX w.)
W XIX w. przeżywały okres upadku ale dopiero okres wojen napoleońskich zadał im ostateczny
cios (1801 r. Francja uzyskała tereny niemieckie na lewym brzegu Renu). Dla zrekompensowania
strat terytorialnych deputacja sejmu niemieckiego w 1803 r. zniosła księstwa duchowne i prawie
wszystkie wolne miasta (ok. 1500). Te terytoria przyznała książętom poszkodowanym w 1801 r.
W obliczu nowej wojny z Austrią Napoleona większość księstw poddała się żądaniom
Napoleona. 12 lipca 1806 r. zadeklarowali oni formalnie wystąpienie z Rzeszy, zawiązali pod
protektoratem Napoleona Związek Reński.
Był to przykład związku łamiącego postanowienia pokoju westfalskiego z 1648 r. (władcy
uzyskali suwerenność zewnętrzną byle by nie godziły w Rzeszę i cesarza). Cesarz Franciszek II
przewidując upadek Cesarstwa Rzymsko – niemieckiego zabezpieczył się przed tym wcześniej
w 1804 r. przybierając tytuł cesarza Austrii. Na wiadomość o zawarciu Związku Reńskiego
ogłosił deklaracje o złożeniu niemieckiej korony cesarskiej. Franciszek II został cesarzem Austrii
Franciszkiem I.
Związek Reński
Związek Reński został utworzony aktem z 12 lipca 1805 r. przez 16 suwerennych państw. Akt
związkowy miał trojakie znaczenie:
" był umową międzynarodową nakładającą na państwa skonfederowane określone obowiązki
wobec protektora,
" był umową międzynarodową powołującą nową strukturę państwa oddaną opiece protektora,
" określał wewnętrzny ustrój związku
16 państw na wieki oddzielone od terytorium cesarza niemieckiego połączone zostało w odrębny
związek (z wyjątkiem Austrii, Prus, Pomorza Szwedzkiego).
• zrzeknięto się tytułów określających związek z cesarstwem
• arcybiskup Moguncji (elektor książe prymas) przybrał tytuł księcia przewodniczącego, a
mianował go protektor konfederacji
Powołano ciało prawodawcze, którym miał być Sejm Związku Reńskiego (Bundestag) z
siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Ale nie zebrał się ani razu. Dzielić się miał:
" kolegium królów
" kolegium książąt
Akt związkowy określa przymierze między Cesarstwem Francuskim a Związkiem Reńskim:
• ustalono kontyngent wojskowy na wypadek wojny (1/3 armii napoleońskiej miała się składać
z kontyngentu Związku Reńskiego)
• w państwach wchodzących w skład związku przeprowadzono reformy oparte na zdobyczach
rewolucyjnych i napoleońskich (nowa konstytucja, organizacja administracji lokalnej,
zniesienie przywilejów szlachty, duchowieństwa oraz poddaństwo chłopów, kodyfikacje
napoleońskiej)
Związek Niemiecki
Po 1814 r. Związek Reński przestał istnieć i 8 czerwca 1815 r. utworzono związek w postaci
konfederacji suwerennych państw. W skład weszło 35 państw i 4 wolne miasta. Celem
związku był obowiązek pomocy przed wszelką napaścią, wzajemne gwarantowanie posiadłości,
zawieranie przymierzy, niepodejmowanie przeciw sobie kroków wojennych.
Wszelkie spory miały być rozpatrywane na forum Zgromadzenia Związkowego (w 2
postaciach):
" Rada Ściślejsza – 17 członków (organ wykonawczy), przewodnictwo należało do Austrii
(rozpoczęła się rywalizacja między Austrią i Prusami)
" Sejm Związkowy – jako plenum (Bundestag) o kompetencjach ustawodawczych
Tu był specyficzny podział głosów (69 głosów podzielono na państwa suwerenne o różnych
wielkościach, 6 państw po 4 głosy, 5 księstw po 3 głosy, 3 hrabstwa po 2 głosy, pozostałe po 1
głosie), specyficzny sposób obradowania (projekty ściślejsze do Zgromadzenia, a przy
większości 2/3 głosów przyjmowano na plenum), siedziba we Frankfurcie nad Menem
Postanowienia:
• wprowadzono ustrój stanowy w poszczególnych państwach w związku z tym nadano nowe
konstytucje (oktrojowane m.in. Badenia, Wirtembergia, Bawaria w latach 1818-19 w duchu
francuskich konstytucji burżuazyjnych)
• równouprawnienie wyznań
• nabywanie własności poza państwem
• wolność prasy i prawa autorskiego
Walka Prus i Austrii o hegemonie. Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w dziedzinie
gospodarczej. W 1833 r. powstał Związek Celny po zniesieniu ceł wewnętrznych w 1818 r. w
Prusach. Z czasem wszystkie państwa z wyjątkiem Austrii przystąpiły do Związku Celnego.
1848 r. – próba zjednoczenia (sejm frankfurcki – konflikt partii małoniemieckiej i
wielkoniemieckiej, unifikacja prawa wekslowego)
Wszelkie próby organizowania państwowości niemieckiej w XIX w. cechują się zasadniczą
cechą – federalizmem (Związek Reński 1806-14 jako konfederacja, Związek Niemiecki 181566, Związek Północnoniemiecki 1867-71 jako federacja, II Rzesza Niemiecka 1871-1918).
Koncepcja federalizmu jest efektem tradycyjnych lokalnych odrębności o niemal 1000 – letnim
rodowodzie i musiało być to respektowane przy programach zjednoczeniowych. Stąd Związek
Reński i Niemiecki osiągnęły tylko pułap konfederacji. Czyli związku państw suwerennych.
Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem Związku Reńskiego był proces mediatyzacji
terytorium (likwidacja drobnych terytoriów, państewek i na ich miejsce rozleglejsze i bardziej
zwarte nowe np. Bawaria, Badenia, Hesja, Saksonia, które uzyskały status nawet królestwa).
Najbardziej charakterystyczną cechą Związku Niemieckiego była rywalizacja o hegemonię
między Austrią i Prusami zarówno w sferze ekonomicznej jak i politycznej. Ostatecznie ten
spór został rozstrzygnięty militarnie pod Sadową w 1866 r.
Po tym zwycięstwie powstaje Związek Północnoniemiecki pod egidą Prus, a pokonana Austria
tworzy monarchię austro – węgierską w 1867 r.
Związek Północnoniemiecki
Następuje przejście od konfederacji do federacji. Opiera się na konstytucji jako normie
nadrzędnej. Jest to konstytucja oktrojowana przez skonfederowanych monarchów.
Terytorium Związku Północnoniemieckiego zostało zmniejszone w porównaniu ze Związkiem
Niemieckim do 22 państw. Wyodrębniło się księstwo Luksemburga i Lichtensteinu.
Na czele związku stoi przewodniczący związku (król Prus). Mianował on kanclerza, którym był
premier Prus (Otto Bismarck) – władza wykonawcza. Kanclerz był równocześnie
przewodniczącym Rady Związkowej.
Ciało prawodawcze złożone było z 2 organów:
" Reichstag – z wyborów bezpośrednich, tajnych i powszechnych
" Bundesrat – złożony z zastępców rządu państw związkowych).
Ten model władzy zostanie potem przejęty przez konstytucję II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.
będącej w dużej części powtórzeniem konstytucji Związku Północnoniemieckiego.
II Rzesza Niemiecka
II Rzesza została proklamowana 1 stycznia 1871 r. Konstytucja II Rzeszy została uchwalona 16
kwietnia 1871 r.
Terytorium II Rzeszy obejmowało 26 państw. Król pruski został cesarzem niemieckim. Tron był
dziedziczny.
Cesarz niemiecki ma szerokie uprawnienia:
• mianowanie kanclerza, urzędników federalnych,
• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi,
• polityka zagraniczna,
• zawieranie traktatów międzynarodowych,
• projektuje ustawy ale nie ma prawa sankcji
Władza wykonawcza należy do kanclerza Rzeszy. Nie odpowiadał on jednak przed sejmem
Rzeszy. Kanclerz wykonywał swoją władzę samodzielnie. Konstytucja nie przewidywała
ministerstw. Jedynie w Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się sekretariaty z sekretarzami stanu
(początkowo 5 potem 12, mieli statut urzędników kanclerza i przed nim odpowiadali.
Władza ustawodawcza należała do 2 – izbowego ciała Sejmu Rzeszy:
" Reichstag – 397 posłów na 3 – letnią kadencje w 4 przymiotnikowych wyborach)
" Rady Związku (Bundesrat – przedstawicielstwo krajów członkowskich, liczyło początkowo
58 potem 61 członków. Prusy miały 17 miejsc, Bawaria 6, Saksonia 4).
Faktycznie Bundesrat był izbą wyższą choć formalnie było to równorzędne ciało w zakresie
ustawodawczym. Do obu organów należała inicjatywa ustawodawcza i zgoda obu była niezbędna
dla ogłoszenia ustawy. Propozycje zmiany konstytucji mogło zablokować 14 głosów.
Pozycja Prus w federacji:
" król pruski = Cesarz niemiecki
" premier pruski = kanclerz
" 17 głosów mogło zablokować każdą próbę rewizji konstytucji
Stąd niemiecki historyk prawa Heinrich von Trentschke nazwał Rzeszę „Cesarstwem Pruskim
Narodu Niemieckiego”.
Mimo znaczących tendencji unitarnych czego wyrazem były kodyfikacje ogólnoniemieckie
(Kodeks Karny z 1871 r., BGB z 1896 r., Kodeks Handlowy z 1897 r., procedury cywilna i karna
z 1877 r. – udało się dzięki temu zlikwidować trwający od stuleci partykularyzm prawny) Rzesza
pozostała do końca państwem federalnym, w którym poszczególne państwa związkowe
zachowały swoje parlamenty, rządy, administracje, lokalną, strukturę sądową.
Organem sądowym federalnym był Sąd Rzeszy (Reichsgericht) z siedzibą w Lipsku jako
instancją rewizyjną od orzeczeń sądów krajowych, zajmował się także wykładnią prawa
związkowego i krajowego.
Rola Prus dominująca w rozwoju. Porażki w wojnach napoleońskich zmusiły władze pruskie
do podjęcia na początku XIX w. szeregu reform. Prusy pozostały monarchią absolutną ale
obejmowały terytoria, które miały różne doświadczenia i różne instytucje. Stąd konieczność
przebudowy i reformy państwa, ujednolicenia administracji lokalnej, uporządkowania skarbu,
sądownictwa.
Reform zarządu centralnego dokonał konserwatysta Karl von und zu Stein oraz jego
następca książe Karl August von Hardenberg:
• zlikwidowali oni dawne organy ministerialne (Generalne Dyrektorium) i powołali 5
ministrów odpowiedzialnych przed królem, stojących na czele resortów (Spraw
Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny)
• przy królu powstała Rada Prywatna o kompetencjach doradczych
Od 1814 r. tworzącymi rząd nazywano Ministerstwem Państwa, którego pracami kierował
kanclerz.
Przeobrażenia ustroju doprowadziły do rzeczywistego oddzielenia administracji od
sądownictwa.
Rząd pruski stał się rzeczywistym organem władzy wykonawczej. To definitywne oddzielenie
spowodowało w konsekwencji reformę zarządu terytorialnego. W miejsce departamentów
kamer i wojen powstały:
• prowincje (nadprezydent)
• obwody rejencyjne (prezydenci)
• powiaty (landraci)
• gminy (wójtowie).
W 1808 r. została wydana „ordynacja o miastach”. Jest to bardzo ważny akt w dziejach
ustroju państwa pruskiego. Była to podwalina niemieckiego samorządu miejskiego. Nastąpiło
ujednolicenie ustroju miast w całym państwie. Zmieniła zasadniczo znaczenie prawne miast.
Od tej pory miasta jako gminy miejskie stawały się osobami prawa publicznego. Obywatele
wybierają Radę Miejską jako organ samorządowy i Magistrat jako organ wykonawczy.
Magistrat wykonywał:
• zadania powierzone przez gminę (tzw. zadania własne)
• jako organ wykonawczy państwa wykonywał zadania poruczone (głównie sprawy policyjne)
Wprowadzono jednolity podatek dla wszystkich.
Reformy wojskowe:
• powszechny obowiązek służby wojskowej
• wydano kodeks wojskowy, w którym zniesiono kary cielesne
• wojsko liniowe (20-25 lat)
• rezerwa (25-30 lat Landwehra)
• pospolite ruszenie (powyżej 30 lat Landsturm)
Reforma szkolnictwa związana z postacią Wilhelma von Humboldta. Zaprojektował
kompleksowy system nauczania (szkoły ludowe, średnie, wyższe).
W okresie restauracji 1815-48 Prusy wzmocnione terytorialne dążyły do stabilizacji ustrojowo –
politycznej ale pełnie władzy zachował wciąż absolutny monarcha, który działał na podstawie
przepisów prawa. Doprowadziło to do wykształcenia się zasady, że wszystkie działania aparatu
państwowego muszą być określone przepisami prawa, decyzje muszą opierać się o podstawę
prawną. Pozwala to określić ówczesne Prusy jeszcze jako monarchię absolutną jako Gesetzstaat
(państwo prawa). To odróżnia Prusy od ówczesnej Austrii i Rosji.
Lata te to budowa trwałych rozwiązań w dziedzinie podziału władzy, struktur administracji,
postępowania administracyjnego, a przede wszystkim tworzenia się aparatu biurokratycznego.
Ten nowy aparat jest w pełni wykształcony i fachowy.
Wiosna Ludów powoduje wejście Prus na drogę nowych zmian konstytucyjnych, ale konstytucja
z 1848 r. o charakterze postępowym zostaje zmieniona w 1850 r. kiedy to zostaje ogłoszona
konstytucja, która obowiązywała do 1918 r. Ta pruska konstytucja jest wzorowana na karcie
konstytucyjnej z 1814 r.:
• dziedziczny król jest władzą najwyższą
• 2 – izbowy parlament pruski centralnym organem władzy
• odrzuca zasadę suwerenności ludu
• nie wprowadza rządów parlamentarno – gabinetowych
• król jest nieodpowiedzialny, jego decyzje wymagają kontrasygnaty ministra
• ministrowie ponoszą tylko odpowiedzialność konstytucyjną tylko przed monarchą.
• król pruski ma inicjatywę ustawodawczą i prawo sankcji.
Konstytucja Prus w tytule 2. mówi o prawach Prusaków. Jest to katalog podstawowych praw
obywatelskich:
" równość wszystkich wobec prawa
" formalna gwarancja dostępu do wszystkich urzędów (ograniczenia wobec Polaków i Żydów)
" wolność osobista
" aresztowanie tylko na podstawie nakazu sądowego
" nietykalność mieszkania, rewizja wyłącznie na podstawie wyroku sądowego
" wolność osiedlania się w każdej miejscowości zależna od posiadania środków finansowych
" tajemnica korespondencji
" wolność opinii i swoboda prasy (cenzura prewencyjna i system koncesji)
"
"
"
wolność wyznania i sumienia (po 1870 r. Kulturkampf)
wolność nauczania (uwarunkowane wprowadzeniem nowej ustawy, która się nie ukazała)
wolność stowarzyszeń i zgromadzeń (obwarowana licznymi ograniczeniami)
AUSTRIA
Austria to dawna karolińska marchia wschodnia (Ostmarch). Pierwotnie zależna była od
Księstwa morawskiego. Stała się Księstwem Austriackim bezpośrednio zależnym od Rzeszy ale
nie stała się księstwem elektorskim, nie została umieszczona w „Złotej Bulli” Karola IV z 1356 r.
1359 r. – pominięty w „Złotej Bulli” austriacki książę Ludwik przedstawił privilegium maius, w
którym rzekomo cesarz Fryderyk I nadawał tytuł arcyksięcia i uprawnienia księciu austriackiemu
większe niż pozostali elektorzy
Karol IV odrzucił privilegium maius jednak dokument ten został uznany ale dopiero przez
Fryderyka III Habsburga w 1453 r.
Od XVI w. jest to Monarchia Habsburgów – unia personalna kilku krajów:
o Krajów Św. Wacława – połączone z Królestwem Czeskim: Czechy, Morawy, Śląsk
o Kraje Św. Stefana – połączone z Królestwem Węgierskim: Chorwacja, Słowenia, Słowacja
Jedność była narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu. W księstwach austriackich
była to dziedziczność, a w księstwach czeskich i węgierskich elekcyjność. Ostatecznie te sprawy
rozstrzygnęła Sankcja Pragmatyczna z 1713 r. (obowiązywała do 1918 r.). Stwierdzała że:
• cała Monarchia Habsburgów tworzy niepodzielną całość
• obowiązuje dziedziczność w linii męskiej na zasadzie primogenitury, a w razie wygaśnięcia
linii męskiej dopuszczone jest dziedziczenie kobiet (1740 r. Teresa), linia przetrwała do 1918
r.
Od XVI w. była to monarchia absolutna. Urzędy centralne:
o Kancelaria Stanu – sprawy zagraniczne
o Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne
o Najwyższa Izba Sprawiedliwości
o Nadworna Izba Skarbowa
o Nadworna Rada Wojenna
Zarząd lokalny:
o Gubernie z gubernatorami
o Cyrkuły ze starostami
o Dominia z wójtami
Od 1782 r. miasta uzyskały samorząd.
W wyniku wydarzeń politycznych (wojen, Wiosna Ludów) monarchia absolutna zaczęła upadać.
Podejmowano próby obalenia monarchii:
1848 r. – uchwalono pierwszą konstytucję, nadana przez cesarza Ferdynanda:
• przynosiła równouprawnieni narodowe, stanów
•
•
przewidywała sejmy prowincjonalne w poszczególnych krajach
władzami zwierzchnimi byli monarcha, Reichstag (składał się z Senatu i Izby Poselskiej, z
383 posłów 100 z Galicji)
Konstytucja ta została uchylona w marcu 1849 r. przez nowego cesarza Franciszka Józefa, który
4 marca 1849 r. oktrojował nową konstytucję (o charakterze centralistycznym). Została ona
uchylona w 1851 r. (Podobna do niej była konstytucja węgierska obwieszczona w 1867 r.???)
Był to nawrót do absolutyzmu i germanizacji – tzw. era Bacha (9 lat)
Po klęskach w wojnach z Sardynią i Francją nastąpiło ostateczne załamanie się monarchii
absolutnej i nastąpił pierwszy okres rządów konstytucyjnych. Wyłoniły się 3 koncepcje:
o centralistyczna (reprezentowana przez Niemców austriackich)
o federalistyczna (reprezentowana przez Czechów)
o dualistyczna (reprezentowana przez Węgrów)
Ministrem Stanu w miejsce Bacha został Agenor Gołuchowski. W 1860 r. ogłoszono dyplom
październikowy. Oznaczał on definitywny koniec absolutyzmu w Austrii i wprowadzenie
ustroju federacyjnego. Odtąd zarysowały się podstawy autonomii Krajów Koronnych. Nastąpiła
decentralizacja ustawodawstwa (do tej pory wyłącznym ustawodawcą był cesarz). Teraz prawo
stanowiły Sejmy Krajowe.
W 1861 r. ogłoszono patent cesarski – patent lutowy, który miał 2 załączniki:
o konstytucja lutowa – uchylona w 1865 r.
o statuty krajowe dla poszczególnych krajów – obowiązywały do 1918 r. (kraj był to okręg
administracyjny, było 17 krajów koronnych)
Po kolejnej wojnie z Prusami Austria ponosi klęskę (Sodowa 1866 r.) i zachodzi potrzeba
gruntownych reform. Do głosu dochodzi koncepcja monarchii dualistycznej.
Powstaje więc Monarchia Austro – Węgierska. 3 akty, które tworzą podstawy tej monarchii:
1. ugoda austriacko – węgierska w formie 2 ustaw obu sankcjonowanych przez cesarza
(Franciszka Józefa):
o austriackiej
o węgierskiej - król Węgier (apostolski)
2. Konstytucja Królestwa Węgierskiego – ogłoszona jeszcze w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.,
uchylona w okresie ery Bacha, a przywrócona w 1867 r.
3. Konstytucja Cesarstwa Austriackiego – zespół kilku ustaw zasadniczych uchwalonych 21
grudnia 1867 r. oraz dyplom październikowy i patent lutowy
Powstaje unia realna. Oba państwa łączą pewne instytucje określone w ustawach
Ustawy Konstytucyjne:
a) „Ustawa o sprawach wspólnych” z 21 grudnia 1867 r.
Za sprawy wspólne uznano:
o sprawy zagraniczne
o sprawy wojska i marynarki wojennej
o sprawy waluty i finansów na wspólne cele
b) „Ustawa o reprezentacji państwa”
Władza ustawodawcza należy do Rady Państwa, która jest powoływana w drodze wyborów
kurialnych
System 5 kurii:
o Kuria Wielkiej Własności Ziemskiej
o Kuria Małej Własności Ziemskiej
o Kuria Miejska
o Kuria Izb Handlowych i Przemysłowych
o Kuria Powszechnego Głosowania (powstała w 1896 r.)
System kurialny zniesiono w 1907 r.
Rada Państwa:
• Izba Parów
• Izba Poselska (wybierana w wyborach niejawnych)
Galicja była reprezentowana w Radzie Państwa po 1873 r. przez 63 spośród 353 posłów, a po
1907 r. przez 106 na 516 posłów.
c) „Ustawa o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej” (21 XII 1867)
Władzę wykonawczą pełnił cesarz i ministrowie (finansów, wojska, spraw zagranicznych)
d) „Ustawa o władzy sądowej”
e) „Ustawa o Trybunale administracyjnym”
f) „Ustawa o ogólnych prawach obywateli”
Na terenie Galicji obowiązywał cały szereg praw obywatelskich. Wprowadzała ona cały katalog
praw przestrzeganych i realizowanych.
g) „Ustawa o Trybunale Państwa”
Powołany w 1869 r. stał na straży praw obywatelskich.
h) „Ustawa konstytucyjna o ogólnych prawach obywateli” z 21 grudnia 1867 r. gwarantowała
szeroki wachlarz praw obywatelskich w 17 krajach koronnych:
o równość wobec prawa – likwidacja przywilejów stanowych (naruszeniem tej zasady był
kurialny system wyborów do Izby Niższej )
o swoboda translokacji osób i majątku – swoboda przemieszczania się wewnątrz państwa
o nietykalność prawa własności i swoboda dysponowania własnością
o swoboda osiedlania się w dowolnym miejscu
o zniesiono wszelkie stosunki poddańcze i uzależnienia osobiste (serwituty)
o nietykalność osobista i mieszkania (poza pasożytniczymi Cyganami)
o tajemnica korespondencji
o prawo petycji dla każdego
o prawo zgromadzeń i tworzenia stowarzyszeń (rozwinęło się na terenie Galicji)
o wolność słowa, myśli, druku
o pełna swoboda sumienia i wyznania – zakaz zmuszania do praktyk religijnych
o swoboda nauki i nauczania
o wszystkie narody w państwie są równoprawne, każdy naród ma prawo do zachowania i
rozwoju swojej narodowości i języka – równouprawnienie wszystkich języków w
instytucjach publicznych
o swoboda wyboru zawodu
Nauczanie w Galicji odbywało się w języku:
o Szkołach podstawowych – gminy, która szkołę utrzymywała
o Szkołach średnich – w języku polskim z wyjątkiem 2 w języku niemieckim i 2 w języku
ukraińskim (Lwów i Brody)
o Szkołach wyższych – w pełni spolonizowane
Szkoły wyższe w Galicji:
•
•
•
•
•
•
•
Uniwersytet Jagielloński
Uniwersytet Jana Kazimierza
Politechnika Lwowska (Mościcki)
Wyższa Szkoła Weterynaryjna (Lwów)
Wyższa Szkoła Rolnicza (Dublany)
Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie (Jan Matejko)
Akademia Umiejętności (stowarzyszenie szkół wyższych od 1873 r.)
Natomiast w Kongresówce był tylko Uniwersytet Warszawski (zrusyfikowany).
Nie było wspólnego organu ustawodawczego. Były natomiast delegacje Sejmu Węgierskiego i
austriackiej Rady Państwa. Obradowano w ten sposób, że po 60 delegatów, członków Rady
Państwa i Sejmu obradowało na przemian w Wiedniu albo Peszcie. Obradowano tylko w
sprawach wspólnych.
W Prusach prawa obywatelskie były łamane w okresie Kulturkampf prowadzonego przez
Bismarcka.
- Ustawa z 1871 r. – „Paragraf o ambonie” (zakaz krytyki rządu w kazaniach kościelnych)
- 1873 r. – „ustawy majowe” (ograniczenia co do obsady stanowisk kościelnych)
- rugowanie języka polskiego w szkołach średnich i niższych
- rugi pruskie 1885 r. – wydalenie 26 tyś. osób, walka o ziemię, utworzenie Komisji
Kolonizacyjnej w 1886 r.
- Ustawa budowlana z 1904 r.
- Hakata
- 1901 r. – nauka religii w szkołach w języku niemieckim
- ustawa kagańcowa – zakaz używania języka polskiego na zebraniach gdzie nie ma powyżej
60% Polaków.
Władze lokalne w Monarchii Austro – Węgierskiej:
Państwo dzieliło się na 17 krajów koronnych. W każdym były 3 rodzaje organów władzy:
" autonomiczne – na terenie Galicji były to:
• Sejm Krajowy powołany w 1860 r. przetrwał aż do 1920 r.
• Wydział Krajowy z Marszałkiem Krajowym
" rządowe – do 1848 r. to Zjednoczona Kancelaria Nadworna, potem ministrowie, a od 1871 r.
minister bez teki, dla Galicji:
• początkowo okręgi były to gubernie z gubernatorami, a od 1849 r. kraje z namiestnikami
• kraje dzieliły się na powiaty, w których urzędowali starostowie powiatowi
" samorząd terytorialny:
• istniał na szczeblu powiatowym
• występował tylko w 4 krajach koronnych (m.in. w Galicji)
• na szczeblu powiatu składał się z:
o Rady Powiatowej z Marszałkiem Powiatowym
o Wydziału Powiatowego z Prezesem Wydziału (organ wykonawczy)
• na szczeblu gminy składał się z:
o Rada Gminna
o Zwierzchność Gminna z wójtem (organ wykonawczy)
•
na szczeblu miejskim:
o Rada Miejska
o Magistrat z burmistrzem, a w większych miastach prezydentem
Sądownictwo na terenie Monarchii Austro – Węgierskiej:
Sądy powszechne:
" Sądy powiatowe (na szczeblu powiatowym, zazwyczaj 1 – osobowe)
" Sądy krajowe – (kolegialne, w sprawach cywilnych 3 sędziów, w sprawach koronnych 4
sędziów, od 1869 r. w sprawach zagrożonych karą wyższą niż 5 lat 12 przysięgłych, którzy
decydują o winie)
" Trybunał Najwyższy – sąd kasacyjny w Wiedniu
Sądy szczególne:
" Trybunał Stanu – powołany na mocy ustawy konstytucyjnej z grudnia 1867 r., miał sądzić
ministrów za naruszenie prawa
" Trybunał Administracyjny – powołany w 1875 r.
" Trybunał Państwa – powołany w 1869 r.:
• był gwarantem przestrzegania prawa całości państwa, prawa poszczególnych krajów
koronnych,
• stał na straży konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich,
• rozstrzygał konflikty między władzami rządowymi, a reprezentacją krajów koronnych,
• mógł uchylić decyzje władz administracyjnych
Monarchia Austro – Węgierska przetrwała do 11 listopada 1918 r., do abdykacji cesarza Karola I,
który opuścił kraj. Karol I panował od 1916 r., gdy zastąpił zmarłego cesarza Franciszka Józefa.
Po Traktacie Wersalskim Austro – Węgry rozpadły się. Sama Austria stała się republiką na mocy
konstytucji z 1920 r.
1938 r. – Anschluss Austrii
Po wojnie okupacja Austrii. Została podzielona na 4 strefy okupacyjne. Wiedeń tak jak Berlin też
został podzielony na 4 strefy.
W 1955 r. Austria uzyskała pełną suwerenność. Przywrócono moc obowiązującą konstytucji z
1920 r.
Ciekawostkiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
w pruskim parlamencie – 12 polskich posłów
w rosyjskiej dumie – 10 polskich posłów
w Austrii – 63 polskich/ 353 posłów – 1873 r.
106 polskich/ 516 posłów – 1907 r.
sejm węgierski też 2 – izbowy
Izba Panów – z nominacji
Izba Poselska – kurialna
wspólne obrady po 60 posłów (40 + 20)
Wiedeń/ Budapeszt
Rzeszów
Stary cmentarz
Pomnik powstańców styczniowych
Ciekawostkiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
REPUBLIKA WEIMARSKA
Po I Wojnie Światowej w wyniku ustaleń Traktatu Wersalskiego rozpadła się II Rzesza
Niemiecka. Powstała Republika Weimarska (Konstytucja Weimarska z 5 stycznia 1919 r.).
Czerpała wzorce z demokracji parlamentarnej Francji, a także z doświadczeń ustrojowych
Stanów Zjednoczonych. Konstytucja przyjęła system federalny. Podstawowe zasady
konstytucji weimarskiej to:
• suwerenność ludu
• szeroki katalog praw obywatelskich w tym również praw socjalnych i ekonomicznych
• odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniej
Konstytucja ta była jedną z najbardziej demokratycznych konstytucji okresu międzywojennego.
Republika Weimarska była federacją 21 krajów (w tym 3 miasta). Na czele państwa stał
prezydent wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych.
Kompetencje prezydenta były bardzo szerokie:
• mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów i innych urzędników,
• zwierzchnik sił zbrojnych,
• do niego należało zawieranie umów międzynarodowych,
• reprezentował państwo na zewnątrz,
• nie dysponował prawem weta zawieszającego,
• mógł poddać każdą ustawę pod referendum ludowe,
• wydawał rozporządzenia, które kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra,
• szczególne uprawnienia w razie zagrożenia lub naruszenia bezpieczeństwa publicznego i
porządku w państwie (mógł wydawać rozporządzenia zmieniające konstytucję),
• ponosił odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, na wniosek Sejmu Rzeszy przed
Najwyższym Trybunałem Państwowym Rzeszy,
• ponosił odpowiedzialność polityczną – w wyniku utraty zaufania 2/3 członków sejmu musiał
ustąpić, odwołanie prezydenta przekazywano narodowi w trybie demokracji bezpośredniej, w
drodze referendum ludowego
Władza ustawodawcza:
• Sejm Rzeszy (Reichstag)
• Rada Rzeszy (Bundesrat) – wyraz federalnej struktury państwa, delegaci poszczególnych
krajów związkowych w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców, ale jeden kraj nie
mógł mieć więcej niż 40% miejsc
Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu Rzeszy i rządu ale prawo veta należało tylko
do Bundesratu – Rady Rzeszy. Sejm mógł obalić to veto większością 2/3 głosów.
W przypadku braku wymaganej większości w Sejmie prezydent miał 2 wyjścia:
•
•
rezygnował z ustawy
mógł zarządzić referendum ludowe sam lub gdy zażądała tego 1/3 posłów lub 1/20
wszystkich uprawnionych do głosowania
Władza wykonawcza:
• Kanclerz i ministrowie – tworzyli rząd
Wyłączne uprawnienia kanclerza:
• ustalał wytyczne polityki rządu
• zastępował prezydenta
• kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, oskarżał
Sejm Rzeszy a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy
• kanclerz i ministrowie ponosili także odpowiedzialność polityczną przed Sejmem
Rzeszy w razie utraty zaufania czekała ich dymisja
Władza sądownicza:
• Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy – sądził prezydenta, kanclerza, ministrów
• Sąd Rzeszy – sąd apelacyjny
• Sąd Administracyjny Rzeszy
Sądy powszechne badały też zgodność ustaw z konstytucją. Wprowadzono sądy administracyjne.
W dziejach Republiki Weimarskiej można wyróżnić 3 zasadnicze okresy:
I - okres koalicji większościowych (1919-1923)
rząd Stresemana
wojna gospodarcza z Polską
Rola prezydenta ogranicza się do funkcji mediacyjnych między poszczególnymi partiami.
II - okres funkcjonowania gabinetów mniejszościowych (1923-1930)
wzrost znaczenie prezydenta.
III - okres funkcjonowania gabinetów prezydenckich (1930-1933)
Prezydent powoływał sam kolejne gabinety z zaufanych ludzi bez udziału parlamentu. Prezydent
nie troszczył się o poparcie parlamentu.
silna pozycja Hindenburga
ROSJA
Pierwsza fala reform od czasów Katarzyny II i Piotra I w XIX w. Będzie to okres panowania
Aleksandra I oraz Mikołaja I. Następnie reformy Aleksandra II. Reformy te nie dotyczyły jednak
władz centralnych.
Reformy Aleksandra II:
1. reformy społeczne
• zniesienie poddaństwa i rozpoczęcie uwłaszczenia chłopów
2. reforma sądownictwa
• sadownictwo powszechne
• sądy pokoju i zjazdy sędziów pokoju
• sądy okręgowe z ławą przysięgłych w sprawach karnych (12 – osobowa)
• Izba Sądowa (instancja odwoławcza) i Senat Rządzący (instancja kasacyjna)
• reforma procedur sądowych karnej i cywilnej.
Proces mieszany w sprawach karnych oraz nowożytny proces cywilny oparty na wzorcach
francuskich.
Kolejna fala reform nastąpiła po rewolucji 1905 r. kiedy Rosja wkracza w okres państwa
pseudo konstytucyjnego gdyż trudno określić powstałe w 1906 r. 3 akty prawne jako
konstytucje
• zreformowano Radę Państwa
• powstała Duma Państwowa
• powołano Radę Ministrów (odpowiadała jedynie przed cesarzem)
• 2 – izbowy parlament o niewielkiej roli
Cesarz dalej pełnił nieograniczoną władzę absolutną.
Kolejne reformy są związane z abdykacją cara i powołaniem Rządu Tymczasowego. Kolejne
wydarzenia prowadzą do narodzin totalitarnego państwa radzieckiego.
Państwa totalitarne - III Rzesza i Związek Radziecki
•
•
•
Franciszek Ryszka „Państwo stanu wyjątkowego” rozdział dotyczący zmian w prawie
karnym, postępowaniu cywilnym
„Sprawiedliwość sowiecka” Zamorski, Starzyński – kilka pierwszych rozdziałów
Adam Lityński „Opracowania białostockie”??
Medal Stresemana?
Wojna Iwana – hardcore!
ZSRR
Historię ustroju państwa radzieckiego trzeba rozważać na 2 płaszczyznach:
" Historia instytucji państwowych i aktów prawnych formalnie obowiązujących
" Faktyczna struktura sprawowanej władzy poprzez instancje partii komunistycznej
Formalnie Rosja Radziecka jako państwo była republiką federacyjną co anonsowała
„Deklaracja Praw Ludu Pracującego” ze stycznia 1918 r.
W 1922 r. kolejny zjazd partii uchwalił powstanie ZSRR. Jego federacyjny charakter
potwierdziła konstytucja z 1928 r.
Również konstytucja z 1936 r. petryfikowała federacje ale była to specyficzna federacja. Mimo
odrębnych struktur republikańskich ich stopień uzależnienia sprowadzał je faktycznie do roli
organów terenowych.
Przykładem tego było uregulowanie w konstytucjach federalnych struktury władz
republikańskich (związkowych) co nadawało tym konstytucjom republikańskim charakter aktów
wykonawczych w stosunku do konstytucji federalnej. Liczba republik była różna. Ostatecznie po
II Wojnie Światowej 15 republik.
Terytorium państwa porównywalne jest z obszarem Cesarstwa Rosyjskiego w początku XX w.
ZSRR zostało rozwiązane 26 grudnia 19991 r.
ZSRR było to państwo dyktatury partyjnej. Instytucje państwowe miały fasadowy charakter.
Realna władza wykonywana była instancje partii komunistycznej, zjazdy KPZR, KC KPZR i
Biuro Polityczne KPZR i odpowiednie instancje partyjne w republikach.
Szczególną rolę odgrywał Generalny Sekretarz KPZR, który skupiał całą władzę w swoich
rękach. W warunkach systemu monopartyjnego partia komunistyczna kontrolowała wszystkie
aspekty życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego a nawet osobistego obywateli.
Decydującą rolę sprawowała biurokracja partyjna, która przy wykonywaniu zadań posługiwała
się aparatem państwowym. Wielkie znaczenie odgrywały organy policji politycznej: WCZEKA,
NKWD, GRU, KGB, które stosowały na wielką skalę metody inwigilacji i terroru.
Podobny system rozdwojenia ustroju gdzie rzeczywista władz należała do organów poza
konstytucyjnych, a formalna fasadowa niemoc do organów konstytucyjnych nie znalazła w
żadnym państwie międzywojnia takiego śladu nawet w III Rzeszy. Prof. Jan Baszkiewicz określa
takie „schizofreniczne rozdwojenie widzenia instytucji polityczno – prawnych”. Wyróżnia
„rzeczywistość rzeczywistą” i „rzeczywistość urojoną”.
Po przejęciu władzy przez bolszewików 24/25 października (6/7 listopada) i aresztowaniu Rządu
Tymczasowego opór oddziałów rządowych został szybko stłumiony. Przejęcie władzy przez
bolszewików nastąpiło w chwili gdy ich partia liczyła ok. 5 tyś. członków. W czasie Ogólno
Rosyjskiego Zjazdu Rad doszło do rozłamu. Opuścili zjazd mienszewicy i eserowcy, komitet
przekazał władzę Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele.
Zjazd wydał 3 dekrety:
" „Dekret o pokoju”
" „Dekret o ziemi”
" „Deklaracja praw narodów Rosji”
Pierwszy okres rządów bolszewików to okres wojny domowej. W wyborach do Zgromadzenia
Ustawodawczego bolszewicy uzyskali tylko 20%. 5 stycznia 1918 r. rozpoczęły się po raz
pierwszy w historii obrady Konstytuanty.
Rządy demokratyczne skończyły się już 6 stycznia kiedy to dowódca straży marynarzy
chroniących obrady Żelezniakow powiedział „służba jest zmęczona”, więc posłowie powinni się
rozejść.
W 1918 r. rozwiązano wszystkie partie polityczne z wyjątkiem bolszewickiej. Wprowadzono
cenzurę.
W lipcu 1918 r. Zjazd Rad uchwalił konstytucję, w której sformułowano zasady klasowego
charakteru nowego państwa.
Ludzie o złym pochodzeniu zostali pozbawieni praw politycznych (tzw. liszeńcy). Zarząd
państwem miał należeć do fachowego aparatu państwowego ale tego brakowało. Stąd powołano
do służby dawnych urzędników i oficerów carskich. W Armii Czerwonej znalazło się 50-60 tyś.
oficerów carskich, niektórzy z nich mimo wielu czystek dotrwali nawet do II Wojny Światowej.
W ostatnich miesiącach życia Lenin zaniepokojony był problemem biurokracji, gdyż bolszewicy
uważali za konieczne zatrudnić tylu byłych carskich urzędników ile to jest możliwe. Lenin
zdawał sobie sprawę, że zapał rewolucyjny nie wystarczy ale bał się sabotowania wysiłków w
budowie nowego socjalistycznego państwa przez tych carskich urzędników i dlatego uznano że
najlepszym antidotum będzie kontrola organizacji partyjnych nad carskimi urzędnikami i
przybrało to charakter kontroli zawodowego aparatu partyjnego. Lenin mimo zastrzeżeń do starej
administracji uważał ją za lepszą od półpiśmiennych aktywistów partyjnych natomiast w partii
uważano inaczej.
W grudniu 1917 została powołana Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i
Sabotażem (CZEKA) z Feliksem Dzierżyńskim na czele.
W styczniu 1918 r. powołano Armię Czerwoną (Lew Trocki).
W lipcu 1918 r. zamordowano carską rodzinę.
We wrześniu 1918 r. po próbie zamachu na Lenina ogłoszono masowy terror. Te uprawnienia
CZEKA rozszerzyły się na wydawania i wykonywanie wyroków (wyroki zgodnie z sumieniem
rewolucyjnym).
Głęboki kryzys gospodarczy i całkowity rozkład gospodarki doprowadził do konieczności
ogłoszenia komunizmu wojennego (przymus pracy, kartkowy system reglamentacji żywności,
elementy klasowo obce otrzymywały mniejsze racje, likwidacja wolnego handlu, obowiązkowe
dostawy żywności). To wywołało w całej Rosji powstania chłopskie, największe w tambowskiej
guberni tzw. antonowszczyzna.
W marcu wybuchło powstanie marynarzy w Kronsztadzie, który był do tej pory bastionem
bolszewików. Marynarze domagali się „całej władzy w ręce rad” a nie partii i jej komisarzy,
żądali rad bez komunistów. Powstanie to stłumiono przy pomocy oddziałów wojskowych
Tuchaczewskiego.
Równocześnie Lenin zmienił kurs gospodarki ogłaszając NEP (1921-27):
• przywrócono wolny handel
• wycofano się z reglamentacji
• zastąpiono rekwizycję podatkiem zbożowym,
• hasło „bogaćcie się”.
Po kilku latach zlikwidowano głód. Produkcja rolna uzyskała poziom produkcji z 1913 r. Można
powiedzieć, że „nepman” i kułak przywrócili życie gospodarcze.
Jednocześnie ugruntował się system rządów totalitarnych. W 1922 r. Rosja Radziecka została
ogłoszona ZSRR. Partia przyjęła nazwę WKPB.
Formalno – prawną podstawą ustroju stała się konstytucja ze stycznia 1924 r. Konstytucja ta
tworzyła ZSRR federację. Była to federacja republik początkowo rosyjskiej, ukraińskiej,
białoruskiej i zakaukaskiej (azerbejdżańska, gruzińska, armeńska). Z czasem dołączyły się inne, a
w 1936 r. było ich już 16.
Najwyższym organem w państwie był Zjazd Rad (raz do roku), składający się z przedstawicieli
miast, wsi i guberni wybieranych proporcjonalnie do liczby mieszkańców.
Między sesjami zjazdu funkcjonował Komitet Centralny Wykonawczy składający się z 2
organów:
" Rady Związkowej (371 członków republik)
" Rady Narodowości (przedstawicieli republik po 5 z każdej oraz okręgów autonomicznych po
1)
KCW jako całość pełnił głównie funkcje ustawodawcze. Na jego czele stało 21 – osobowe
Prezydium. Obradowało w okresie między sesjami KCW. Prezydium miało uprawnienia
wykonawcze i ustawodawcze.
Władzę wykonawczą wykonywało prze Radę Komisarzy Ludowych (prezes, zastępca i
ministrowie czyli komisarze).
Zarząd poszczególnych resortów należał do poszczególnych komisariatów ludowych.
Walkę z kontrrewolucją oddano Zjednoczonemu Państwowemu Zarządowi Politycznemu
(OGPU).
Lenin zmarł w 1924 r. jeszcze w 1922 r. wydał list uważany za testament, w którym kandydatów
do kolegialnego kierownictwa wymieniał 6 komunistów (Bucharina, Kamieniewa, Piatakowa,
Stalina, Zinowiewa, Trockiego). Równocześnie niepokoił go fakt skupienia przez Stalina zbyt
wielkiej władzy jako Generalnego Sekretarza. Z tych 6 typowanych zastępców w ciągu paru
kolejnych lat zostali oni bądź osadzeni po procesach w więzieniu bądź zgładzeni. Zginęli z
wyjątkiem Trockiego, którego w 1925 r. usunięto z KC, w 1927 r. z partii a 1940 r.
zamordowano go.
Stalin skupił pełnię władzy w swoich rękach. Rozpoczyna się okres dyktatury stalinowskiej. Ze
względu na to że NEP osłabiał możliwości władzy totalitarnej Stalin rzucił hasło budowy
socjalizmu w ZSRR. Rozbudowy przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wojennego.
W grudniu 1928 rzucił hasło kolektywizacji i rozkułaczenia. Zlikwidował kułaków jako klasę.
Co piąte gospodarstwo uznano za kułackie. Kolektywizacja i rozkułaczenie w latach 1931-33
pochłonęło ok. 10 mln ofiar.
W 1932 r. wprowadzono obowiązek paszportaryzacji.
Po szoku kolektywizacji w 1935 r. zezwolono na uprawianie działek przyzagrodowych (ok.
3% ziemi uprawianej przez gospodarstwa przyzagrodowe dawało ok. 20 % ogólnej produkcji
rolnej).
W 1934 r. ogłoszono zakończenie budowy socjalizmu na uroczystym zjeździe (wyczyny
Stachanowa, osiągnięcia Łysenki).
W 1936 r. ukoronowanie jest nowa stalinowska konstytucja. Przewidywała ona również
federacyjny ustrój ZSRR (16 republik).
Najwyższą władzą była Rada Najwyższa (władza ustawodawcza, 4 – letnia kadencja). Składała
się z:
" Rady Związku
Delegaci do Rady Związku byli wybierani proporcjonalnie do ilości mieszkańców
" Rady Narodowości.
Do Rady Narodowości powoływano przedstawicieli republik i obwodów autonomicznych.
Obie rady miały jednakowe uprawnienia. Na wspólnym posiedzeniu wybierały Prezydium Rady
(przewodniczący, kilku zastępców, kilkunastu członków).Kompetencje to:
• zwoływanie sesji Rady Najwyższej
• wydawanie dekretów
• wykładnia prawa
• decydowanie o przeprowadzeniu referendum
• powoływanie i odwoływanie ministrów między sesjami Rady Najwyższej
• stosowanie prawa łaski i inne uprawnienia kolegialnej głowy państwa
Najwyższym organem wykonawczym była Rada Ministrów ZSRR. Powoływała ją Rada
Najwyższa, a w skład wchodził premier (przewodniczący), kilku zastępców, przewodniczący
kilku komitetów wewnętrznych i ministrowie – wszyscy odpowiadali oni przed Radą Najwyższą.
Na wzór ustroju ZSRR ukształtowano struktury władzy w republikach.
Rozbudowano katalog praw i wolności obywatelskich. Był on imponujący ilościowo. Było to
jednak fikcją, pustą literą prawa. Prof. Baszkiewicz podkreślił lapidarnie: „konstytucja
stalinowska była trudnym do prześcignięcia arcydziełem politycznej obłudy zbudowanym z fikcji
i przemilczeń”.
Ta arcydemokratyczna struktura władzy powielona w republikach była jedynie fasadą, za która
krył się biurokratyczny centralizm i dyktatura Moskwy. Władza w praktyce władza należała do
organów nie wymienionych w konstytucji: Generalnego Sekretarza, Biura Politycznego i
podporządkowanego Stalinowi aparatu partyjnego i wykonawczego.
Po ogłoszeniu konstytucji trwał w dalszym ciągu terror i represje. Od 1934 istnieje NKWD
(wcześniej WCZEKA i OGPU). Na czele tych organów stali kolejno Dzierżynski, Miełżynski,
Jagoda, Jeżow, Beria.
Były to początki wielkiego terroru, który od 1934 r. (zabójstwa Kirowa) dał początek czystkom
w partii.
Lata 1936-38 są to słynne procesy przywódców partii kiedy Stalin zlikwidował swoich rywali do
władzy. Masowe aresztowania i czystka w wojsku od 1937 r. (90% generałów, 70 %
pułkowników, z 5 marszałków tylko 2 przeżyło).
Terrorowi podlegały kolejno kolejne ekipy aparatu terroru (ekipa Jagody w 1936 r., ekipa Jeżowa
w 1939 r.).
Wielki terror lat 30. Nazywano demokracją i to była nowość w propagandzie radzieckiej. Ofiarą
terroru wedle wyliczeń naukowców padło ok. 10 mln ludzi.
Doktryna Stalina zaostrzającej się walki klasowej stała się podstawą, była źródłem terroru.
Pojawił się ze względów gospodarczych nowy system odbywania kar – system obozów pracy
przymusowej (Archipelag Gułag).
Zasadnicze cechy sowieckiego wymiaru sprawiedliwości:
" Relatywizm oraz terroryzm
Nastąpiło całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Sąd stał się narzędziem władzy
proletariatu (władzy bolszewickiej)
Ustawiczna zmiana norm wymiaru kary w zależności od polityki partii.
" Zasada środków ochrony społecznej. Ochrona socjalistycznego państwa chłopów i
robotników
" Zmiany zasad odpowiedzialności. (obowiązek denuncjacji, odpowiedzialność zbiorowa,
analogia)
" Antyhumanitaryzm (zwłaszcza w postępowaniu z nieletnimi, kobietami, więźniami
politycznymi, metody śledcze organizacja sądownictwa i łagrów)
" Przerost sprawiedliwości pozasądowej
Różnice wymiaru sprawiedliwości w państwie demokratycznym i radzieckim:
W państwie demokratycznym musi opierać się na ogólnych zasadach niezależnych od interesów
partii czy jednostki, woli rządzącego, władzy ustawodawczej i wykonawczej. Było to
realizowane w państwach demokratycznych przez zasadę trójpodziału władzy. Władza
sądownicza była oddzielona. Niezależność sądownictwa przejawiała się od czasów Napoleona
poprzez nominację na stanowiska sędziego.
Podstawą wymiaru sprawiedliwości w Rosji sowieckiej jest relatywizm zawierający się w
zasadzie sformułowanej przez Lenina, że „sąd jest narzędziem władzy proletariatu”. Relatywizm
wyrażający się w ustawicznej zmianie norm wymiaru sprawiedliwości zależnej od taktyki i
polityki partii. W ujęciu prawniczym wyraża się to w konstytucji z 1922 r.
Dyktatura proletariatu staje się naczelną dewizą. Lenin określił ją wprost: „rządy siły bez
oglądania się na prawo”. W kodeksie karnym rosyjskiej republiki federacyjnej w art. 1.
podkreślono, że ustawodawstwo karne ma na celu ochronę socjalistycznego państwa przed
społecznie niebezpiecznymi czynami drogą zastosowania środków obrony społecznej. Oznacza to
całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Oznacza to, że wymiar sprawiedliwości w
państwie sowieckim jest narzędziem walki politycznej. Zrywa z kultem wartości obiektywnych,
niezależnych od interesów poszczególnych grup.
Wymiar sprawiedliwości w państwach demokratycznych opiera się na zasadach legalizmu
sformułowanych przez Cesare Beccarię w 1764 r. („O przestępstwach i karach”):
• nullum crimen sine lege
• nulla poena sine lege
• lex retro non agit
Kolejnymi zasadami wymiaru sprawiedliwości w państwach demokratycznych jest
subiektywizacja i indywidualizacja odpowiedzialności. Zwraca się uwagę na winę, która jest
podstawowym kryterium odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność odnosi się tylko do
sprawcy czynu. Brak odpowiedzialności osób trzecich oraz odpowiedzialności zbiorowej.
Odpowiedzialność zbiorową usunięto już w XII i XIII w. w niemieckich pokojach ziemskich
również „Zwierciadle Saskim”.
Zasada jest res iudicata.
Zasada domniemania niewinności. Oskarżenie musi udowodnić winę, samo przyznanie się nie
wystarcza.
Humanitaryzm w stosunku do kobiet, nieletnich, więźniów politycznych.
W totalitarnym prawie radzieckim brak jest zasady nullum crimen sine lege. Przestępstwem jest
nie tylko czyn określony w ustawie ale i inny. Takim kryterium jest sumienie socjalistyczne.
Dopuszczana jest analogia.
Pierwsze dekrety władzy sowieckiej unieważniły całe ustawodawstwo obowiązujące dotychczas.
Zaczęto tworzyć nowe prawo za pomocą dekretów. Dopuszczono analogię, która stała się
koniecznością w totalitarnym prawie karnym. Kodeksy karne (m.in. z 1924 r.) nie operują
pojęciem winy.
Odpowiedzialność zbiorowa dotyczy członów rodziny. (żona Mołotowa, Kamieniewa,
Bucharina, Berii, Budionnego). Konsekwencją odpowiedzialności zbiorowej była powiększająca
się grupa liszeńców.
W demokratycznym systemie istnieje konieczność udowodnienia winy (zasada domniemania
niewinności). Oskarżenie musi udowodnić winę.
W prawie radzieckim są zmiany pozwalając na daleko idąc skróty i pozbawienie elementarnej
gwarancji sądowej. Po zamachu na Kirowa prezydium CK ogłosiło dekret w którym okres
śledztwa ograniczyło do 10 dni, akt oskarżenia wręczano na dobę przed rozprawą, rozprawa bez
udziału stron, zniesiono prawo do borny i odwołania.
Głównym architektem stalinowskiej polityki w prawie karnym był Andriej Wyszyński
(Generalny Prokurator ZSRR). Wymyślił on zasady przeciwstawne zasadom legalizmu Cesare
Beccarii. Podstawą wyrokowania nie jest ustalenie faktu popełnienia przestępstwa tylko
maksymalne prawdopodobieństwo jego popełnienia, a przyznanie się do winy jest
rozstrzygającym dowodem stąd pojawienie się zasady ujemnej teorii dowodowej.
Domniemanie winy. Trzeba udowodnić swoją niewinność.
Pojęcie kary w totalitarnym prawie radzieckim zostało zastąpione środkami ochrony
społecznej, których wyróżniano 3 rodzaje:
• Środki sądowo – poprawcze (kary sensu stricto, najsurowsza to ogłoszenie wrogiem ludu,
poza tym pozbawienie wolności, łagry, roboty przymusowe, kara śmierci)
• Środki medyczne
• Środki medyczno – wychowawcze
Karę pozbawienia wolności realizowano w poprawczych obozach pracy i podległych
miejscowościach ZSRR (Archipelag Gułag).
Antyhumanitaryzm sowieckiego wymiaru sprawiedliwości przejawiał się w postępowaniu z
nieletnimi. Słynny art. 12 KK – nieletni powyżej 12 lat oskarżeni o kradzież, gwałt, uszkodzenie
ciała będą oddani pod sąd z zastosowaniem wszystkich rodzajów kar na równi z pełnoletnimi.
Podobnie było w stosunku do kobiet także ciężarnych.
Traktowanie więźniów politycznych gorzej niż w czasach carskich. W carskiej Rosji rodzina
mogła się udać za skazanym w miejsce skazania. Rola obrońców w procesie żadna, pojawiał się
dopiero w sądzie i doradzał oskarżonemu skruchę.
W państwie demokratycznym zakaz lub ograniczenie pozasądowych form wymiaru
sprawiedliwości. Forma administracyjnego wymiaru kary była ograniczona.
W państwie sowieckim występuje przerost sprawiedliwości pozasądowej. Komisja do Walki z
Kontrrewolucją i Sabotażem (CZEKA) otrzymała pełnomocnictwo do arbitralnego stosowania
represji sądowych. Podobnie GPU i od 1934 NKWD. Represje pozasądowe w trybie
administracyjnym stosowane były wobec całych grup społecznych (kułacy, nepmani, dawna
inteligencja). Specyficzny tryb rozpatrywania w ramach tzw. OSO (odbywało się bez rozprawy,
uwięzionym przez NKWD odczytywano wyrok na więziennych korytarzach przez tzw. trójki
umundurowanych funkcjonariuszy NKWD, wyroki były krótkie, skazujące na 3,5,8 lat łagru lub
rozstrzelanie, wszystko odbywało się bez wyroku)
W zakładach leczniczo – medycznych przebywali osoby psychicznie chore i 198 r. w ZSRR
nastąpił „cud medyczny”. ponieważ w jednym roku „ozdrowiało” ok. 2 mln chorych. Rada
Najwyższa podjęła decyzje o wyłączeniu szpitali psychiatrycznych spod gestii KGB.
Samo organizowanie sądownictwa przebiegało w bardzo uproszczony sposób. Tworzenie
podstaw systemu odbywało się drogą dekretów. 3 słynne dekrety o sądzie:
• W listopadzie 1917 r. ukazał się” dekret o sądzie numer 1”. Znosił cało dotychczasową
strukturę systemu prawa. Powołuje Trybunały Rewolucyjne oraz sądy lokalne.
Uzupełniono go w grudniu instrukcją dla Trybunałów Rewolucyjnych przekazująca im
•
•
niemal całość wymiaru sprawiedliwości. Trybunały przy rozstrzyganiu kierowały się
intuicyjnym prawem słuszności bez skrępowania prawem
W marcu 1918 „dekret o sądzie numer 2”. Tworzył sądy ludowe orzekające we
wszystkich sprawach cywilnych i karnych z wyjątkiem przestępstw kontrrewolucyjnych.
W maju 1918 r. dekret „O trybunałach rewolucyjnych”
W lipcu 1918 r „dekret o sądach numer 3”. Przekazywał sądom lokalnym sprawy
cywilne do 10 tyś. rubli i sprawy karne zagrożone karą do lat 5. Odtąd sądy miały się
kierować dekretami rządu robotniczo – chłopskiego i sumieniem socjalistycznym. Dekret
ten był uzupełniany szeregiem ustaw szczegółowych („o zdradzie ojczyzny”, „o ochronie
mienia przedsiębiorstw państwowych”, „o praworządności socjalistycznej”, „o
zaostrzeniu represji ochrony mienia – słynna historia „3 kłosów z pola kołchozowego)
Patronem walki ideologicznej w prawie karnym pozostał Andriej Wyszyński. Zmiany nastąpiły
także w prawie cywilnym.
W demokratycznej formie rządów demokratycznie wybierany premier lub prezydent.
W komunistycznym systemie dyktator (Generalny Sekretarz) z pełnią władzy. W faszyzmie
niemieckim będzie to połączenie funkcji prezydenta i kanclerza. W faszyzmie włoskim Mussolini
skupił funkcję premiera i 6 ministrów i był odpowiedzialny przed Radą Faszystowską. We
Włoszech był to system totalitarny nie rozwinięty w pełni, gdyż. pozostawiono tam konstytucje,
króla, parlament jedynym nowym organem jest Rada Faszystowska.
W systemie demokratycznym wielopartyjność, a w totalitaryzmie monopartyjność.
Władza ustawodawcza w systemie demokratycznym to parlament 2 – lub 1 – izbowy wybierany
w wyborach 5 przymiotnikowych. W systemie komunistycznym mamy atrapę parlamentu w
postaci konstytucyjnej Rady Najwyższej (praktycznie bez znaczenia w czasie rządów
stalinowskich). Podobnie w II Rzeszy i Włoszech (Wielka Rada Faszystowska). W totalitarnych
systemach opozycja jest fizycznie unicestwiona.
III RZESZA
W 1932 r. wygrała wybory NSDAP 31 stycznia 1933 r. prezydent P. Hindenburg powierzył urząd
kanclerza Adolfowi Hitlerowi. Rozpoczyna się kolejny okres w dziejach Niemiec – III Rzesza.
28 II 1933 - 2 rozporządzenia prezydenta zawieszające prawa obywatelskie:
- o zdradzie państwowej
24 III 1933 ustawa o pełnomocnictwach - rząd Rzeszy może uchwalać prawa powszechnie
obowiązujące bez żadnych ograniczeń rzeczowych (aż do 1945)
1933-1934 zmiana systemu
fasadowa rola sejmu
VII 1933 system monopartyjny
31 VII 1934 - połączenie urzędu kanclerza i prezydenta - wódz i kanclerz Rzeszy
zasada wodzostwa - decyzja wodza najwyższą władzą
3 kancelarie:
- kancelaria partii
- kancelaria Rzeszy
- kancelaria prezydencjalna
Rudolf Hess - zastępca
1942 Wansee - konferencja
Ustrój III Rzeszy - zaprzeczenie dorobku europejskiego konstytucjonalizmu
Ustrój sądów
Ustrój sądów tak jak i źródła prawa zachowano z okresu II Rzeszy – ustawa o ustroju sądów z
1877 r., którą zmodyfikowano poprzez dodanie sądów specjalnych. Również obowiązywały
kodyfikacje z okresu II Rzeszy, z tym, że w latach 30. XX w. poddano je nowelizacji. W tej
strukturze wymiar sprawiedliwości i prawo jest istotny, bo pozwala utrzymać określony reżim
polityczny – zabiegi partii i Hitlera po to, żeby podporządkować sobie tę sfer były istotne. W tej
sytuacji część kadry prawniczej nie mogła pogodzić się z nowymi zasadami wymiaru
sprawiedliwości, tym samym rezygnowała ze stanowiska. Wychodzono z założenia, że do
kształtowania najlepsza jest młoda kadra i o ta szczególnie zabiegano.
Sądy powszechne:
Struktura sądów powszechnych przejęta z okresu II Rzeszy a od 1933 r. dodano inne:
- Sądy zawodowe - drobne sprawy cywilne i karne z jednym sędzią
- Landgerichty - sądy krajowe - izba cywilna i izba karna (w sprawach zagrożonych karą
powyżej 5 lat), pięciu sędziów zawodowych (ok. 180)
- Overlandes Gerichtes - wyższe sądy krajowe (34) - po 1 w prowincji, z tym, że w Berlinie
nazywał się Kamergericht. Złożone były z 2 senatów: cywilnego i karnego - instancje
odwoławcze od sądów krajowych.
- Trybunał Rzeszy w Lipsku (Reischgerich). Trybunał Rzeszy istniał od reformy sądownictwa
w 1877 r. aż do 1945 r.
Trybunał Rzeszy - najwyższy sąd Rzeszy, instancja kasacyjna oraz I w sprawach o zdradę,
skupiał specjalistów wysokiej klasy z doświadczeniem prawniczym; cieszył się uznaniem, ale nie
nazistów. Rozpoznawał w ostatniej instancji skargi cywilne, gdy wartość przedmiotu sporu
przekroczyła 4 tys. marek, oraz sprawy karne rozstrzygnięte przez sądy okręgowe, jeżeli od ich
wyroków nie było apelacji do wyższych sądów okręgowych, jak również te w których wyroki
zapadły z udziałem przysięgłych. Natomiast w pierwszej i ostatniej instancji sądził sprawy o
zdradę stanu i kraju. Przed tym sądem był sądzony oskarżeny o podpalenie Reichstagu Holender Marius van der Lubbe i jego komunistyczni rzekomi współpodpalacze, Ernst Torgler i
trzech Bułgarów – Georgij Dymitrow, Błagojow Popow i Wasylij Tanew. Proces lipski trwał 57
dni. W jego trakcie przesłuchano ponad 500 świadków. Zakończył się 23 grudnia 1933 r.
skazaniem Marinusa van der Lubbe na śmierć za zdradę główną i podpalenie. Hitler
niezadowlony z przebiegu i wyniku procesu zdecydował się na utworzenie sądu, który będzie
całkowicie pod jego kontrolą - takim sądem został Volksgerichtshof. Od tego czasu rola
Trybunału wyraźnie spadła.
- Amsgericht (lokalne) - sądy krajowe - wyższe sądy krajowe - Trybunał.
Przy każdym urzędy prokuratorów podległe ministrowi sprawiedliwości Rzeszy.
Wymagania dotyczące stanowiska sędziego i prokuratora:
• ukończone studia prawnicze
• odpowiednie kwalifikacje moralne i polityczne
•
przy wyższych stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich dobrze widziany doktorat z
prawa.
Struktury podległe były kancelarii prezydialnej - na czele kanclerz. Odrębny pion do
ministerstwa sprawiedliwości. Pierwsze próby reform politycznych nie naruszyły zasady
niezawisłości sędziowskiej. Ustawa z 1937 roku nakładała już obowiązek złożenia przysięgi na
wierność Fuhrerowi. Od początku wprowadzono przepisy umożliwiające odwołanie sędziego paragrafy aryjskie i o podejrzeniu o komunizm.
Sądy specjalne:
- sądy wojskowe.
- sądy partyjne.
- sądy SS i sądy policji.
- sądy wprowadzone na mocy ustawy o zagrodach dziedzicznych. Ta ustawa miała podnieść
pozycje stanu chłopskiego, miała nie dopuszczać do dzielenia gospodarstw, żeby podnieść stan
gospodarki. Zatem powołano specjalne sądy, które orzekały w sprawach dzielenie gospodarstw.
Chłopi musieli wykazać czystość rasową od 1800 roku; sąd - ławnicy - chłop, w sądownictwie
niespornym uznawano czystość rasową chłopów.
- sądy wprowadzone na mocy ustawy o ochronie przed dziedziczniem chorego potomstwa (o
sterylizacji). W tym sądach działali sędziowie wraz z lekarzami psychiatrycznymi, czego celem
było oczyszczenie narodu - sąd I instancji przy Amsgericht, odwołanie do Landsgericht, gdzie
następowało nieodwołalne orzeczenie. (od III 1933 r.)
- sądy polityczne, powołane na mocy ustawy „o ochronie narodu i państwa” - 3 sędziowie jako I
oraz ostatnia instancja, postępowanie uproszczone, wezwanie oskarżonych w ciągu 3 dni, brak
możliwości odwołania, odpowiedni dobór sędziów i wytyczne, oręż reżimu (od III 1933 r.)
- Trybunał Ludowy - Volksgerichtshof, powołany w IV 1934 r. dla umacniania narodowo –
socjalistycznej władzy, przejął sprawy zdrady i przeciw państwu pozostające do tej pory w
kompetencji Trybunału Rzeszy. Był to polityczny sąd najwyższy III Rzeszy. W Trybunale
Ludowym zasiadało 5 sędziów, ale orzeczenie wydawało 3, przewodniczący i jeden sędzia
musieli być sędziami zawodowymi, natomiast pozostali - honorowi, pochodzili z nominacji
ministerstwa sprawiedliwości Rzeszy, rekrutowali się z SS i SA. Trybunał ten w 1943 r. wydał
1312 wyroków na mocy, których skazano 1662 osoby na karę śmierci, natomiast w 1944 r.
Trybunał wydał 8440 orzeczeń.
Na początku lat 40 – tych XX w. przeprowadzono szeroką reformę sądownictwa i wprowadzono
zasadę przyspieszenia postępowania w sprawach cywilnych i karnych. Przyspieszenie
postępowania najczęściej prowadzi do ograniczenia praw strony w procesie. Następnie
ograniczono udział czynnika ludowego w sądach. 26 kwietnia 1942 r. Hitler wygłosił mowę,
która uważana jest za przeciwną wymiarowi sprawiedliwości – „od tej pory będę zdejmował z
urzędów tych sędziów, którzy w oczywisty sposób nie pojęli wyboru chwili”. Od połowy lat 30
.ustaliła się praktyka pisania przez dowódców partyjnych. Były to pisma kierowane do sędziów
ze wskazaniem orzeczeń, które zalecano stosować po to, żeby zapewnić narodowo –
socjalistyczne interesy państwa. Listy do sędziów adresowane były imiennie.
Trybunałowi Rzeszy pozostała kasacja.
Ustrój sądów powszechnych nie uległ większym zmianom po 1933 roku. W ramach
ujednolicania systemu w 1934 roku zlikwidowano ministerstwa sprawiedliwości w
poszczególnych krajach (do ministra należało prawo łaski, od tej chwili wyłącznie prezydent
Rzeszy). Sądownictwo opierało się na podstawach ustrojowych z ustawy o ustroju sądów
powszechnych z 1877 roku - sądy niezależne, związanie przepisem ustawy a potem też
przysięgą.
Zmiany w prowadzeniu procesu karnego i cywilnego. Rola procesu karnego i cywilnego w
doktrynie narodowo-socjalistycznej zmieniła się w stosunku do kodeksu karnego z 1871 roku.
Zmiany poszły w 3 kierunkach:
" rozszerzenie ogólnych zasad odpowiedzialności
" zaostrzenie tych zasad
" zwiększenie ilości stanów faktycznych
Zasada legalizmu nullum crimen sine lege była stopniowo łamana w prawie karnym
materialnym i procesowym:
• Lex Wanderlume - podważenie zasady nulla poena sine lege
• możliwość wprowadzenia kary wyższej niż była ona w chwili popełnienia przestępstwa
• rozporządzenie o ochronie narodu i Rzeszy z 1933 roku
• nowela z 1935 roku - wprowadzenie w miejsce formalnej definicji bezprawia, definicji
materialnej; zasada analogia iuris
• ustawa z 1936 roku - represje w przestępstwach przeciwko państwu; sabotaż gospodarczy bezwzględna kara śmierci i konfiskata majątku
• rozporządzenie z 1939 roku o gospodarce wojennej - sankcje za uszkodzenie i
marnotrawstwo surowców
• rozporządzenie o nieuzasadnionym opuszczeniu miejsca pracy
• rozporządzenie o szkodnikach publicznych - kara śmierci, złamanie zasady lex retro non agit
• ustawa z 1933 roku o przestępcach z nawyku - do uznania na przestępcę z nawyku
wystarczyło dwukrotne skazanie prawomocnym wyrokiem na więzienie, dawało to podstawę
do zastosowania środków zabezpieczających wobec takiej osoby, tzn. od kastracji do
wydalenia z Rzeszy
• ustawa z 1943 roku o odpowiedzialności nieletnich - uchylenie złagodzonej
odpowiedzialności nieletnich od 14 do 18 roku życia; nakaz traktowania jako osoby dorosłej
w chwili popełnienia przestępstwa.
Prawo cywilne:
• z zakresu prawa osobowego: Ustawy Norymberskie z 15 listopada 1935 roku - ustawa o
obywatelstwie Rzeszy dotycząca ograniczeń prawnych ze względu na czystość rasową
• przepisy dotyczące imienia i nazwiska osób pochodzenia żydowskiego - zakaz posługiwania
się nazwiskiem uznanym za niemieckie; nakaz dodawania do imienia “Izrael” dla mężczyzn i
“Sara” dla kobiety jeśli imiona nie były żydowskie
• odebranie Żydom wszelkich praw publicznych oraz zakaz poruszania się transportem
publicznym (1/3 ludności Rzeszy to Żydzi, według oficjalnych spisów 0,32%)
• w prawie małżeńskim - ustawy prohibicyjne: ustawa sterylizacyjna, ustawa o zdrowiu
małżeńskim z 1936 roku, małżeństwo przestaje być kontraktem prywatnym, staje się
narzędziem prawnym w interesie utrzymania ciągłości biologicznej narodu niemieckiego,
instytucja rozpłodowa, dbałość o czystość rasową Niemców
•
hitlerowska polityka populacyjna - przedstawianie interesu dziecka nienarodzonego przed
interes matki, dziecko nie oznacza potomstwa, odmowa urodzenia była karana, tzw. bitwa o
rodzenie
• prawo spadkowe: ustawa o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku, wymagania dotyczące
wykazania czystości rasowej
• prawo rzeczowe - pojawienie się instytucji aryzacji (wywłaszczenia), początkowo tylko
kontrola nad majątkiem żydowskim, następnie wywłaszczenie; aryzacja oznaczała
wykluczenie Żydów z gospodarki niemieckiej
• projekt Justusa Hedemanna: dobro narodu niemieckiego jest regułą podstawową
Po II wojnie światowej Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec uchyliła te wszystkie ustawy, w 1957
roku wprowadzono ustawę o równouprawnieniu płci, co nie znaczyło jeszcze zniesienia
wszystkich nierówności.
Ofiary:
20 mln – Niemcy
100 – 110 mln – ZSRR (50 – 60 mln Rosjan)
200 mln kobiet w Chinach – aborcja selektywna
Z dedykacją dla uroczej studentki prawa zaocznego P.CH.