w kulturze rocka

horyzonty polonistyki
Autentyzm kontra forma,
czyli pierwiastki ludowe i modernistyczne
w kulturze rocka
Ciàgle – mimo i˝ podobno rocka ju˝ nie ma – toczy si´ spór o to, czym jest
idiom rockowy. Linia podzia∏u w tym ideologicznym sporze przebiega
pomi´dzy „autentystami”, g∏oszàcymi, ˝e rock to ludowo-proletariacka
rewolucja przeciw establishmentowi wszelakiego rodzaju i zjawisko spo∏eczne, a „formalistami”, twierdzàcymi, ˝e rock, nierzadko czerpiàcy z kultury
„wysokiej”, jest przede wszystkim sztukà.
■ MARCIN RYCHLEWSKI
To, co ludowe
Mówiàc o zwiàzkach rocka z kulturà ludowà,
mam na myÊli przede wszystkim kultur´ afro-amerykaƒskà. Inne tradycje ludowe, na przyk∏ad szkocka czy irlandzka, zosta∏y wch∏oni´te przez nie i nie odegra∏y istotnej roli
w kszta∏towaniu rockowego idiomu.
Aby stworzyç list´ elementów ludowych
konstytutywnych dla rock’n’rolla, nale˝a∏oby
wskazaç na co najmniej cztery.
Zniesienie opozycji: notacja – wykonanie
To kluczowa cecha rocka, jak równie˝ wszelkiej
innej muzyki popularnej, to uniewa˝nienie podzia∏u na a u t o r a i w y k o n a w c ´. Czarni
bluesmani – poprzednicy rockmanów – nie stosowali partytury, bo zazwyczaj nie potrafili czytaç nut. Niemniej ca∏kowita niemal nieobecnoÊç
notacji w rock’n’rollu nie daje si´ wyt∏umaczyç li
tylko poprzez przypomnienie jego ludowych
êróde∏. Niczym nie uzasadnione jest równie˝ budowanie stereotypu rockmana jako prostodusznego, acz niedouczonego amatora, który po
prostu bierze do r´ki instrument i Êpiewa, co mu
w duszy gra (vide „autentyzm”). WÊród artystów
rockowych nie brakuje takich, który majà za sobà solidnà edukacj´ muzycznà, by wymieniç
3/2005
Pantone
chocia˝by legendy awangardowego rocka – Johna Cale’a i Irmina Schmidta, lidera grupy Can,
a z czasów bardziej wspó∏czesnych – Jonny’ego
Greenwooda, muzyka Radiohead i Björk. NieobecnoÊç notacji w rock’n’rollu ma tyle˝ wspólnego z ludowà przesz∏oÊcià, co z nowoczesnà
technologià, mediami elektronicznymi. Studio
nagraniowe stworzy∏o twórcom rockowym mo˝liwoÊç bezpoÊredniego rejestrowania dêwi´ku,
wskutek czego partytura okaza∏a si´ po prostu
niepotrzebna.
GitarowoÊç rocka
Jakkolwiek rock wch∏onà∏ niemal wszystkie
mo˝liwe instrumenty, to jego podstawowym
Êrodkiem ekspresji muzycznej pozostaje nadal g i t a r a e l e k t r y c z n a. Jej starszà
siostrà by∏a gitara akustyczna, na której grali
czarni bluesmani i Êpiewacy ludowi. W kulturze rocka okaza∏a si´ ona czymÊ wi´cej ni˝ tylko podstawowym wyposa˝eniem ka˝dego rockowego zespo∏u. Sta∏a si´ niemal˝e symbolem
ca∏ego nurtu, noÊnikiem treÊci Êwiatopoglàdowych i obyczajowych.
WokalnoÊç
Cechà wszelkich odmian muzyki popularnej
powsta∏ych na gruncie afro-amerykaƒskim
jest ich zasadnicza w o k a l n o Ê ç. Nie inaczej
143
15
horyzonty polonistyki
w przypadku rocka. Ekspresja wokalna i przekaz s∏owny stanowià tutaj elementy kluczowe.
DoÊç powiedzieç, i˝ mimo ewolucji, jakà rock
przeszed∏, jednà z jego podstawowych form
wypowiedzi pozostaje po dziÊ dzieƒ piosenka.
Nie zmienia tego fakt, ˝e w historii rocka nagrano wiele kompozycji istrumentalnych, ani
to, ˝e powsta∏a ca∏a masa utworów przekraczajàcych rozmiarami form´ piosenki, wzorowanych najcz´Êciej na sonacie lub poemacie
symfonicznym, które to utwory nazwano –
niezbyt zresztà fortunnie – suitami rockowymi. Pami´taç trzeba, ˝e suita rockowa pozosta∏a formà przewa˝nie wokalno-instrumentalnà. Poza tym jej powstanie nale˝y wiàzaç
z zasadniczym przewartoÊciowaniem idiomu
rockowego, które dokona∏o si´ w drugiej po∏owie lat 60., w trakcie prze∏omu „psychodeliczno-progresywnego”.
rocka, który w coraz mniejszym stopniu
kojarzy∏ si´ z „niskim” statusem, nie chcia∏ byç
wy∏àcznie rozrywkà dla masowego odbiorcy,
przejawia∏ coraz wi´ksze ambicje artystyczne.
Mia∏o to swoje odzwierciedlenie zarówno
w muzyce – coraz bardziej eklektycznej i skomplikowanej formalnie, w tekstach, jak i ikonografii. Przemiany te wiàza∏y si´ z prze∏omem
„psychodeliczno-progresywnym”, o którym by∏a mowa w punkcie poprzednim. Prze∏om ten –
w zale˝noÊci od punktu widzenia – traktowany
jest albo jako poczàtek dojrza∏ego rocka, albo
jako poczàtek jego upadku.
To, co modernistyczne
Modernizm rozumiem jako mi´dzynarodowà
formacj´ artystycznà i ideologicznà, kierujàcà
si´ postulatem nowatorstwa w sztuce, której
dzia∏alnoÊç przypad∏a na okres od drugiej po∏owy XIX w. do mniej wi´cej
koƒca
lat 60. ubieg∏ego stuleLudycznoÊç
W historii rock
cia.
Richard
Sheppard wÊród
a
nagrano wiele
Wszystkie odmiany muzyki popupostaw modernistycznych wylarnej, które powsta∏y na glebie
kompozycji
ró˝nia nast´pujàce: nihilizm,
afro-amerykaƒskiej, mia∏y pieristrumentalnyc
ekstatycznoÊç,
mistycyzm, forh,
wotnie charakter l u d y c z n y,
powsta∏a te˝ ca
malizm, odwrócenie od nowocze∏a
wiàza∏y si´ z rozrywkà i zabawà,
snoÊci, socjalizm, prymitywizm,
masa utworów
nawet jazz, który w koƒcu doczefascynacj´ nowoczesnoÊcià, huprzekraczajàcy
ch
ka∏ si´ uznania muzykologów
manistyczny racjonalizm, wreszrozmiarami form
´
i awansowa∏ do rangi sztuki, sytucie anarchizm. Ihab Hassan
piosenki,
ujàcej si´ gdzieÊ niedaleko muwskazuje natomiast na takie cewzorowanych
zyki „powa˝nej”. Podobnie
chy, jak urbanizm, technologizm,
najcz´Êciej na
rock’n’roll, który w swojej genedehumanizacja, elitaryzm, formapoemacie
zie musia∏ si´ kojarzyç g∏ównie
lizm,
abstrakcjonizm, prymitysymfonicznym.
z taƒcem oraz erotyzmem, i to
wizm, erotyzm, antynormizm i eksnie tylko ze wzgl´du na etymoperymentalizm. Opierajàc si´ w
logi´ s∏owa „rock”. Grzegorz Brzozodu˝ym stopniu na powy˝szych ustawicz uwa˝a, ˝e alfabet, na którym wyros∏a kulleniach, chcia∏bym wskazaç na kilka elementura rocka, stworzy∏ czarnoskóry bluesman
tów modernistycznych, które w istotny sposób
Robert Johnson. Teksty piosenek, które Êpiewp∏yn´∏y na kultur´ rocka.
wa∏ w latach 30., koncentrowa∏y si´ g∏ównie woTechnologizm
kó∏ seksu i u˝ywek. Z tego powodu zresztà
Pró˝no doszukiwaç si´ w deklaracjach rockrock’n’roll by∏ wielokrotnie odsàdzany od czci
manów zachwytów nad post´pem cywilizacyji wiary nie tylko przez stró˝ów moralnoÊci, ale
no, technicznym, takich chocia˝by, jakie by∏y
równie˝ powa˝nych intelektualistów, takich jak
formu∏owane przez przedstawicieli historyczAllan Bloom, który atakowa∏ rocka za zbytni
nej awangardy, przede wszystkim futurystów
somatyzm i widzia∏ w nim bez ma∏a przejaw
i konstruktywistów. Trudno si´ temu dziwiç:
upadku kultury zachodniej. Tezy Blooma by∏y
w konfrontacji z II wojnà Êwiatowà i bombà
jednak niesprawiedliwe, dlatego ˝e w drugiej
jàdrowà wiara w dobrodziejstwa zwiàzane
po∏owie lat 60. nastàpi∏a radykalna redefinicja
16
144
polonistyka
Pantone
horyzonty polonistyki
z post´pem technicznym wydawa∏a si´ czymÊ
naiwnym. Stosunek rockmanów do nowoczesnej technologii by∏ zawsze dwuznaczny.
Z jednej strony kontestowano zdehumanizowane i zautomatyzowane spo∏eczeƒstwo, by
spoÊród wielu przyk∏adów przypomnieç tylko
Pink Floyd i Kraftwerk, z drugiej jednak strony w ogóle nie by∏oby rocka i wszelkiej innej
muzyki popularnej bez technologicznych wynalazków: gitary elektrycznej, syntezatora,
magnetofonu wieloÊladowego, noÊnika winylowego, a póêniej – kompaktowego.
Progresywizm
W∏aÊnie nowoczesna technologia okaza∏a si´
najbardziej ˝yznà glebà dla rockowego p r og r e s y w i z m u. Progresywizm rozumiem tutaj jako nowatorstwo, wszelkiego rodzaju eksperyment formalny, poszerzanie j´zyka rockowego i twórcze po˝ytkowanie mo˝liwoÊci,
jakie daje technologia, przede wszystkim studio nagraniowe. Postawa ta stanowi de facto
kontynuacj´ awangardyzmu, z tà ró˝nicà, ˝e
rockmani – w przeciwieƒstwie do historycznej
awangardy – nie odcinali si´ od „wysokiej”
tradycji. Je˝eli mieli jakieÊ porachunki z przesz∏oÊcià, to najcz´Êciej tà z w∏asnego, rockowego podwórka (vide stosunek punk rocka do
art rocka i heavy metalu).
Progresywny impuls pochodzi∏ od Beatlesów i stanowi∏ przyczynek do najwi´kszego
prze∏omu w dziejach rocka, jaki dokona∏ si´
w drugiej po∏owie lat 60. Wkrótce poszukiwanie nowych form artystycznego wyrazu sta∏o
si´ swoistym credo wielu najwybitniejszych
przedstawicieli rocka w ca∏ej jego historii:
The Velvet Underground, The Mothers Of
Invention Franka Zappy, Pink Floyd, Soft
Machine, a nast´pnie – King Crimson, Can,
Kraftwerk, Briana Eno, Freda Fritha czy The
Residents. W Polsce symbolem takiego bezkompromisowego nowatorstwa jest bodaj
najbardziej szanowany rockowy artysta –
Czes∏aw Niemen. Znamienna dla tej postawy
jest wypowiedê Roberta Frippa, t∏umaczàcego
si´ z decyzji rozwiàzania King Crimson:
King Crimson przesta∏o istnieç we wrzeÊniu 1974 roku, czyli wtedy, kiedy powinny by∏y przestaç istnieç
wszystkie angielskie zespo∏y tego gatunku. Ale ˝e di-
3/2005
Pantone
nozaury rock’n’rolla lubià to, co zasz∏o wczeÊniej,
wi´kszoÊç z nich dalej zbiera piank´, powtarzajàc od
lat to samo, nie szukajàc nowych kierunków.
Powy˝szy cytat jest w gruncie rzeczy wyznaniem awangardysty i formalisty. Âwiadczy
o tym, ˝e rock nie daje si´ sprowadziç do ideologii autentyzmu, g∏oszàcej prostodusznà
szczeroÊç i – mówiàc ∏opatologicznie – przewag´ treÊci nad formà. Wysokoartystyczne
aspiracje, potrzeba nowatorstwa sà trwa∏ymi
elementami rocka, co wi´cej – przyczynami
jego wzlotów, tych momentów, kiedy
rock’n’roll naprawd´ bywa∏ sztukà.
EkstatycznoÊç
Richard Sheppard stwierdza, ˝e cz´Êcià modernizmu by∏o doÊwiadczenie e k s t a t y c z n e g o wyzwolenia, wspomagane narkotykami, alkoholem lub gwa∏townym prze˝yciem.
Stanowi∏o ono – zdaniem badacza – realizacj´
celu sformu∏owanego przez Rimbauda jako
dotarcie do Nieznanego poprzez rozpr´˝enie
wszystkich zmys∏ów. W kulturze rocka s∏ynna
formu∏a Rimbauda przybra∏a postaç niekiedy
skrajnego hedonizmu, streszczajàcego si´
w banalnym haÊle „sex, drugs & rock’n’roll”.
W bardziej ha∏aÊliwych odmianach rocka
e k s p r e s j a muzyczna, zw∏aszcza ˝ywio∏owoÊç rytmiczna, ma w zasadzie prowokowaç
u odbiorcy stan ekstazy, której pod∏o˝e jest
czysto zmys∏owe. Ekstremalnym przyk∏adem
mo˝e byç metal i jego liczne mutacje, bombardujàce s∏uchacza dêwi´kami bez jakiegokolwiek umiaru. W trakcie koncertu wspólnotowy
trans stanowi jeden z warunków porozumienia
pomi´dzy zespo∏em a publicznoÊcià.
Sheppard stawia tez´ o zasadniczej przewadze w modernizmie pierwiastka dionizyjskiego nad apolliƒskim, co t∏umaczy kryzysem
racjonalizmu:
Apolliƒski rozum atakowany jest przez uczniów Nietzschego w imi´ dionizyjskiej witalnoÊci; przez futurystów w imi´ energii, przez ekspresjonistów w imi´
ekstazy, przez dadaistów (...) w imi´ spontanicznoÊci, intuicji i wyobraêni, przez surrealistów zaÊ
w imi´ snu i nieÊwiadomoÊci.
W kulturze rocka przewaga pierwiastka
dionizyjskiego nad apolliƒskim jest wyraêna
i to nie tylko w Êwietle zjawisk przedstawio-
145
17
horyzonty polonistyki
nych powy˝ej, które notabene okreÊlajà jedynie cz´Êç kultury rocka, a nie jej ca∏oÊç. Problem dotyczy niemal˝e samej istoty rock’n’rolla. Wskutek odrzucenia notacji proces twórczy
polega tutaj w du˝ym stopniu na kolektywnej
i m p r o w i z a c j i w studiu. Chris Cutler
stwierdza, ˝e rock charakteryzuje si´
kolektywnym procesem, zarówno w sensie pracy zespo∏owej, jak i w tym, ˝e nagrywanie i granie w oparciu o s∏uch pozwala zrezygnowaç z poÊrednictwa
partytury jako autorytatywnej wersji utworu, tak ˝e
w efekcie ludzie nieustannie wyprowadzajà swojà
muzyk´ od siebie nawzajem.
Odrzucenie kultury oficjalnej
Jednà z postaw modernistycznych by∏o o dr z u c e n i e o f i c j a l n e j k u l t u r y ufundowanej na racjonalistycznym projekcie oÊwieceniowym. Wynika∏o to z poczucia kryzysu Rozumu, wiàza∏o si´ z utratà wiary w racjonalne
sposoby wyjaÊniania Êwiata i natury ludzkiej.
Najbardziej wp∏ywowymi rzecznikami tego kryzysu byli, jak powszechnie wiadomo, Nietzsche
i Freud. Antidotum na niespójny i zdelogocentryzowany obraz rzeczywistoÊci stanowi∏y po
pierwsze – folklor i kultury pozaeuropejskie, po
drugie zaÊ – utopie spo∏eczne.
Ten kontrkulturowy element modernizmu
mia∏ swoje przed∏u˝enie w kulturze rocka,
zw∏aszcza w latach 60. i 70. Hippisi odrzucali
wszystko, co kojarzy∏o si´ z oficjalnà kulturà:
mass media, przemys∏ rozrywkowy, konsumpcjonizm, rasizm, racjonalizm, pragmatyzm,
a nade wszystko – restrykcyjnà obyczajowoÊç
rodziców. Odtrutkami by∏y przede wszystkim
muzyka i wolna mi∏oÊç, niemniej nie tylko.
18
146
Alternatyw´, jak w przypadku modernizmu,
stanowi∏y równie˝ kultury przednowoczesne,
g∏ównie niezachodnie, oraz utopie spo∏eczne
o wyraênie lewicowym rodowodzie.
W kulturach przednowoczesnych poszukiwano impulsów zarówno artystycznych, jak
i duchowych, wspomaganych nierzadko narkotykami zgodnie z zaleceniami Timothy Leary’ego. Przyk∏adów jest wiele, z bardziej
spektakularnych warto przypomnieç chocia˝by dalekowschodnie zainteresowania Lennona, Harrisona, Mc Laughlina i Santany, indiaƒskie obsesje Jima Morrisona, afrykaƒskie
inspiracje w Can, a póêniej – w postpunkowym Talking Heads.
Kolejnym ciekawym problemem jest spo∏eczno-polityczny radykalizm wielu rockmanów, przynajmniej jeÊli idzie o deklaracje. Inna sprawa, ˝e lewicowe has∏a g∏oszone np.
przez Johna Lennona, Boba Dylana czy generacj´ punkowà by∏y tyle˝ efektowne, co nie realizowalne. NaiwnoÊç tych sloganów wynika∏a
z faktu, ˝e rock’n’roll nigdy nie by∏ w stanie
uwolniç si´ od show businessu i mechanizmów komercyjnych. Paradoksalnie to w∏aÊnie
przemys∏ rozrywkowy gwarantowa∏ antykapitalistycznym has∏om masowy zasi´g, a jednoczeÊnie prowadzi∏ do ich estetyzacji. Na prze∏omie lat 70. i 80. punkrockowe deklaracje
anarchistyczno-socjalistyczne coraz bardziej
sprowadza∏y si´ do czysto estetycznych, zewn´trznych oznak buntu w postaci swoistej
antymody, do licznych gad˝etów, które mo˝na
by∏o nabyç w drogich butikach.
Sprzeciw polityczny rockmanów okaza∏ si´
du˝o wiarygodniejszy w paƒstwach autorytarnych, gdzie – o ironio – usi∏owano urzeczywistniç utopie spo∏eczne. Po pierwsze dlatego,
˝e wróg by∏ bardziej wyraêny i jawi∏ si´ jako
wszechobecny system kontroli i represji. Po
drugie – walka z nim wymaga∏a niekiedy nie
lada heroizmu, w skrajnych przypadkach mog∏a si´ nawet zakoƒczyç pobytem w wi´zieniu.
Dowodem na to jest chocia˝by proces polityczny, jaki w 1976 r. wytoczono cz∏onkom
czechos∏owackiej grupy Plastic People of The
Universe, zakoƒczony wyrokami skazujàcymi.
Niezwykle zastanawiajàce jest to, w jak
wielkim stopniu kultura rocka przej´∏a – Êwiadomie lub mimowolnie – modernistyczny mit
polonistyka
Pantone
horyzonty polonistyki
artysty „wykl´tego”. Legendy przedwczeÊnie
zmar∏ych artystów rockowych, Jima Morrisona, Jimiego Hendrixa, Janis Joplin czy Kurta
Cobaina, nasuwajà oczywiste skojarzenia z tragicznymi losami Arthura Rimbauda, Vincenta
van Gogha czy W∏odzimierza Majakowskiego.
Istniejà oczywiÊcie zasadnicze ró˝nice pomi´dzy losami modernistycznych buntowników
a biografiami rockmanów. Ci pierwsi byli rzeczywiÊcie wykl´ci i odrzucani przez spo∏eczeƒstwo, ci drudzy – raczej kreowali si´ na wykl´tych, b´dàc jednoczeÊnie przedmiotem
uwielbienia ze strony fanów. Ci pierwsi popadali w ob∏´d, pope∏niali samobójstwa z powodu
odrzucenia lub na skutek rozpaczy wywo∏anej
poczuciem kryzysu kultury, ci drudzy zapadali
na choroby psychiczne i umierali przedwczeÊnie z powodów nieco bardziej trywialnych: najcz´Êciej nie potrafili unieÊç ci´˝aru s∏awy, roli
pokoleniowych mentorów, którà sami sobie narzucili, nie umieli opanowaç na∏ogu narkotykowego. Niemniej, pomimo ró˝nic, istnieje wyraêna ciàg∏oÊç mi´dzy etosem modernistycznego
artysty „wykl´tego” a stereotypem rockmana,
post´pujàcego na przekór przyj´tym normom
spo∏ecznym oraz obyczajowym.
Prowokacja
Rockmani przej´li t´ strategi´, tym ch´tniej,
˝e doskonale wspó∏gra∏a z buntowniczym etosem rock’n’rollowca. PublicznoÊç rockowa bywa∏a wprawiana w konsternacj´ na scenie i poza scenà, chocia˝by poprzez kontrowersyjne
manifestacje polityczne i religijne, niecenzuralny j´zyk, epatowanie seksualnoÊcià i przemocà. W latach 60. najbardziej intelektualnie
Êwiadomymi i konsekwentnymi przejawami
strategii prowokacji by∏y dzia∏ania podejmowane przez The Mothers Of Invention Franka
Zappy. Zappa, wyÊmiewajàc amerykaƒskà
kultur´ i muzyk´ popularnà, pos∏ugiwa∏ si´
parodià i satyrà, a wyst´py jego zespo∏u stanowi∏y neodadaistycznà krzy˝ówk´ kabaretu ze
spontanicznym happeningiem. Do historii
przeszed∏ jeden z wyst´pów, w trakcie którego
Zappa nak∏oni∏ siedzàcych na widowni amerykaƒskich ˝o∏nierzy, by weszli na scen´ i pokazali na kilku manekinach swoje umiej´tnoÊci
w pos∏ugiwaniu si´ bagnetem. By∏a to szokujà-
3/2005
Pantone
ca manifestacja przemocy, zwa˝ywszy na fakt,
˝e trwa∏a akurat wojna wietnamska.
Nie mniej bulwersujàce by∏y dzia∏ania zespo∏ów punkowych, szczególnie Sex Pistols.
Strategia tej grupy – a mo˝e raczej kierujàcego jej karierà Malcolma Mc Larena – polega∏a mi´dzy innymi na przeklinaniu w telewizji
i nagraniu piosenki God Save The Queen, obra˝ajàcej królowà brytyjskà i nasuwajàcej
oczywiste skojarzenia z angielskim hymnem.
Te i inne akcje podejmowane przez zespó∏
spowodowa∏y wprawdzie bojkot ze strony radia, telewizji, wytwórni p∏ytowych, a nawet
muzyków starszego pokolenia, jednoczeÊnie
jednak przynios∏y grupie b∏yskawiczny rozg∏os.
Rock nie jest zjawiskiem jednorodnym
i spójnym. Kultura rocka jawi si´ raczej jako
z b i ó r a n t y t e z, uk∏adajàcych si´ chocia˝by w takie pary, jak konserwatyzm – awangardyzm, formalizm – autentyzm, egalitaryzm –
elitaryzm, produkcja – twórczoÊç etc. Poszczególne bieguny tych opozycji stanowià sytuacje
skrajne. Z jednej strony mamy na przyk∏ad
jawnie komercyjne i konserwatywne grupy
popmetalowe pokroju Bon Jovi, z drugiej zaÊ
– ekstremalne w swym awangardyzmie i elitaryzmie zespo∏y typu Henry Cow czy francuskà
Magm´. G∏ówne nurty rocka powsta∏y jednak
gdzieÊ pomi´dzy tymi skrajnymi biegunami. ■
Wskazówki bibliograficzne
A po co nam rock. Mi´dzy duszà a cia∏em, pod red.
W. J. Burszty i M. Rychlewskiego, Warszawa 2003.
A. Bloom, Umys∏ zamkni´ty, t∏um. T. Biedroƒ, Warszawa 1997 (rozdz. Muzyka).
C. Cutler, O muzyce popularnej. Pisma teoretyczno-krytyczne, t∏um. I. Socha, b.m.w. 1999.
A. Dorobek, Rock – problemy, sylwetki, konteksty
(szkice z estetyki i socjologii rocka), Bydgoszcz 2001.
I. Hassan, Postmodernizm, w: Zmierzch sztuki: rzekomy czy autentyczny, wybór i wst´p S. Morawski,
Warszawa 1987, t. 2.
R. Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego,
t∏um. P. Wawrzyszko, w: Odkrywanie modernizmu,
pod red. i ze wst´pem R. Nycza, Kraków 1998.
W. Siwak, Estetyka rocka, Warszawa 1993.
MARCIN RYCHLEWSKI
dr, pracownik naukowy uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
147
19