Powstanie ekonomii

Powstanie ekonomii.
Ekonomia należy do dyscyplin młodych i liczy ponad II wieki. Początek rozwoju
przypisujemy dziełu wydanemu w 1776 r. przez Adama Smitha pt.: „Bogactwo narodów”. Od
tego momentu ekonomia przeszła wiele stadiów, przy czym charakterystyczny jest rok 1936 i
wiąże się on z wydaniem dzieła pt.: „Ogólna teoria zatrudnienia procentowego i pieniądza”
przez Johna M. Keynesa. Za ojca współczesnej ekonomi uważa się Adama Smitha.
Wzrost zainteresowania problematyką życia gospodarczego następuje w XV i XVI wieku
dzięki odkryciom geograficznym oraz związanym z tym rozwojem handlu
międzynarodowego. Wiąże się też to ze wzrostem znaczenia władzy politycznej w życiu
gospodarczym.
Obecnie ekonomię traktuje się jako naukę, która bada:
- jak ludzie radzą sobie z rzadkością dóbr
- jak powinna przebiegać optymalna alokacja zasobów w kontekście zaspokojenia
potrzeb społeczeństwa
Ekonomia pełni szereg funkcji:
- funkcja poznawcza – polega na tym, że ekonomia dostarcza wiedzy o zjawiskach
i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich
przyczynach i skutkach, w tym także co, jak i dla kogo produkować
- funkcja aplikacyjna – polega na dostarczeniu przez ekonomię wskazówek
przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i państwa.
Ułatwiają one podejmowanie decyzji gospodarczej i wpływają na jej przebieg.
Mikroekonomia – bada wszystkie elementy tworzące gospodarkę, takie jak:
przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, sektory i gałęzie gospodarki,
rynki produktów i usług. Czyli zajmuje się ona analizą zachowania
konsumentów i producentów, sprzedawców i nabywców, czyli bada
czynniki wpływające na kształtowanie się wielkości popytu i podaży na
towary i usługi, w kontekście cenowym.
Makroekonomia – zajmuje się analizą gospodarki jako całości i bada czynniki wpływające
np.: na poziom globalnej produkcji i konsumpcji w danej gospodarce,
ogólną wielkość cen, globalne zatrudnienie i poziom inwestycji, a także
dochody i wydatki budżetu państwa. Dlatego stwierdza się, że
makroekonomia bada zagregowane wielkości w kontekście całej
gospodarki.
Szok naftowy ( 1973-1980 r. ) – spowodował wzrost cen ropy naftowej z 3 do 30$.
Spowodował także wzrost dochodów w państwa OPEC z 35 mld.$
do 300 mld.$. Konsekwencją szoku naftowego było zubożenie
nabywców ropy oraz spadek jej zużycia poprzez zastępowanie jej
produktami podobnymi.
1
Przykład problemu ekonomicznego:
Można go dochodzić do niesprawiedliwego podziału dochodu narodowego brutto.
Dochód narodowy brutto ( P.N.B. ) – ilość dóbr i usług wytworzonych i sprzedanych .
Dochód narodowy netto ( P.N.N. ) – P.N.B. pomniejszony o zużycie majątku narodowego w
gospodarce o amortyzacje.
Stwierdzono, że obecnie około 60 % ludności świata żyje w krajach biednych ( Indie, Chiny ).
Średni dochód na jednego mieszkańca w tych krajach wynosi ok. 300$ / rok, natomiast w
krajach wysoko uprzemysłowionych dochód ten wynosi 26000$ / rok. O niesprawiedliwym
podziale dochodów świata świadczy też to, że na ok. 15 % ludności z krajów wysoko
uprzemysłowionych przypada 70 % globalnego dochodu narodowego świata. Te rozbieżności
nie dotyczą tylko poszczególnych krajów i występują wewnątrz państw: Brazylia- na 20 %
społeczeństwa przypada 67 % dochodów. Aby temu procesowi przeciwdziałać wprowadza się
restrykcyjne przepisy podatkowe ( bogatszy płaci więcej ).
Zmiana struktury produkcji i usług.
Gospodarka krajów na świecie dostarcza do dochodu narodowego:
- produkcja 30 % ogółu
- rolnictwo 4 % ogółu
- usługi 66 % ogółu
Natomiast w Polsce sytuacja ta przedstawia się następująco:
- rolnictwo 40 % ogółu
- usługi i produkcja 30 % ogółu
Po II wojnie światowej zwiększyła się rola usług na rynku.
Rzadkość zasobów.
Armaty
4
*J
B
3
C
2
1
*H
4 t. 7 t.
żywność
Krzywe możliwości produkcyjnych
*J – punkt nie może być osiągnięty ze wzgl. na brak zasobów
2
*H – punkt nieefektownego wykorzystania zasobów
Krzywa możliwości produkcyjnej składa się tylko z takich produktów, które społeczeństwo
jest w stanie wytworzyć efektywnie. Wzrost produkcji jednego dobra jest tu możliwy za cenę
spadku możliwości produkcyjnych drugiego dobra. Jest to wybór jaki może wykonać
społeczeństwo pomiędzy produkcją dwóch dóbr przy ich ograniczonej alokacji.
Układ na krzywej możliwości produkcyjnej może być kształtowany:
a) w sposób administracyjny, poprzez decyzje państwa
b) może być skutkiem wolnej gry sił rynkowych ( relacje popytu i podaży w
stosunku do ceny )
c) na kształtowanie się i położenie na krzywej możliwości produkcyjnych wywiera
też wpływ możliwość zwiększonego wykorzystania zasobów, przy
dotychczasowej technologii
Dobra
produkcyjne
I3
I2
Dobra
prywatne
P3
P2
I1
P1
I1 I2
I3 Inwestycje
P1 P2
P3 Dobra. publiczne
Ogólnych wskazówek w dokonywaniu optymalnego wyboru w procesie gospodarowania
dostarcza zasada racjonalnego zagospodarowania, określana też jako zasada gospodarności.
Jest ona ujmowana w dwojaki sposób:
a) jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków
b) jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągniętego efektu
Najbardziej ekonomiczny jest ten wybór, w którym stosunek nakładów do efektów jest
najmniejszy i odwrotnie.
Stwierdzono, że właśnie porównanie uzyskanych z danej działalności efektów w związku z
poniesionymi na daną działalność nakładami w celu najbardziej ekonomicznie efektywnych
wariantów podejmowanych decyzji nazywamy rachunkiem ekonomicznym.
Posługiwanie się rachunkiem ekonomicznym uzależnione jest od spełnienia warunków:
- zarówno nakłady, jak i efekty muszą być mierzalne
- zarówno nakłady, jak i efekty powinny być wyrażone w tych samych jednostkach
- musimy dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru
Jednoznacznie udowodniono, że można dość dokładnie obliczyć wielkość nakładów, a trudno
obliczyć dokładnie wielkość efektów.
3
Metody badań ekonomicznych, kategorie i prawa ekonomiczne.
Ekonomia stara się formułować, wykrywać i opisywać pewne ogólne prawidłowości, które
rządzą procesami gospodarczymi. Te wykryte i opisane prawidłowości nazywamy prawami
ekonomicznymi. Określa się je jako stale powtarzające się zależności pomiędzy elementami
procesu gospodarowania.
Ekonomia tworzy też równocześnie pewne abstrakcyjne pojęcia, które wyrażają ogólne
własności różnych elementów i aspektów procesu gospodarowania. Te abstrakcyjne pojęcia
nazywa się mianem kategorii ekonomicznych np.: prasa, kapitał, produkcja, wymiana,
rynek, pieniądz, towar, cena, płaca, kapitał, popyt, podaż.
Te powtarzające się związki między kategoriami ekonomicznymi prowadzą do formułowania
prawa ekonomiki. Zaś łączenie tych praw w logiczne systemy wiąże się z konstruowaniem
teorii ekonomicznych, które dostarczają wskazówek dla polityki gospodarczej.
W badaniach udowodniono, że praw ekonomiki mają charakter statyczny tzn., że
prawidłowości gospodarcze nie ujawniają się w każdym przypadku, lecz po masowym
powtarzaniu się rodzaju zdarzeń i stąd bierze się określenie, że prawa ekonomiki to prawa
wielkich liczb. Często podkreśla się, że prawa ekonomiki mają charakter obiektywny, tzn.:
- są one realną cechą procesu gospodarowania
- ich istnienie i działanie nie zależy od woli ludzi
Teorie ekonomiczne operują uproszczonymi założeniami i są stosowane po to, aby uchwycić
podstawowe zależności w badanej rzeczywistości o charakterze gospodarczym i w efekcie
uzyskać uproszczony, ale i przejrzysty obraz. Ten uproszczony obraz to model ekonomiczny,
który ukazuje określone zależności pomiędzy np.: popytem, podażą a ceną; a jeżeli będzie to
model inflacyjny to przedstawi nam on zależności między ceną, a ilością pieniądza na rynku.
Posługiwanie się modelami ekonomicznymi w badaniu procesów gospodarczych jest
koniecznością.
Modele ekonomiczne mogą występować w formach:
a) jako modele ekonomiczne werbalne ( opisowe )
b) mogą to być modele o charakterze matematycznym i statystycznym
( wykresy i wzory )
c) jako modele o charakterze ekonometrycznym np.: popyt jest funkcją ceny P=f(c)
Istotne jest w analizie modeli występowanie zależności pomiędzy zmiennymi, które mogą być
o charakterze:
- funkcjonalnym, w których jedna zmienna określa inną zmienną np.: wielkość
produkcji jest uzależniona od wielkości zatrudnienia
- definicyjnym ( tożsamościowe ), gdzie jedną zmienną określamy w kategorii
innych zmiennych np.: dochód społeczny jest dzielony na konsumpcję i
oszczędności DSP = K + O
Ponadto w modelach ekonomicznych wyodrębnia się zmienne w dwóch postaciach:
a) w postaci zasobów ( określenie wielkości dochodu na dany dzień )
b) w postaci strumieni – wyrażają pewne wielkości ekonomiczne w pewnym okresie
czasu np.: dochody przedsiębiorstwa za kwartał, wielkość produkcji w roku
Przy konstruowaniu modeli ekonomicznych przydatne są wykresy, które ukazują zależności
pomiędzy różnymi zmiennymi.
Ceteris parius – badamy elementy tylko te co nas interesują, a inne traktujemy jako stałe.
4
Rynek i jego elementy.
Zarówno producencie jak i konsumenci podejmują stale decyzje co, jak produkować i jak to
wszystko podzielić.
System gospodarczy, w którym koordynacja działań indywidualnych podmiotów odbywa się
na rynku lub za jego pośrednictwem określamy mianem gospodarki rynkowej.
Najważniejszym jej elementem jest rynek, który jest zorganizowany w sensie
instytucjonalnym. Jedna z definicji zakłada, że rynek to zwięzła nazwa procesu prowadząca
do tego, że:
a) decyzje indywidualne gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji
alternatywnych dóbr
b) decyzje przedsiębiorstw co i jak produkować
c) decyzje pracowników dotyczące jak wiele i dla kogo pracować
zostają wzajemnie uzgodnione przez akceptację poziomu cen.
Z kolei ceny są sygnałem w jakim kierunku powinna dokonywać się alokacja zasobów i są
one sygnałem, czy zaniechać daną produkcję, czy też ją poszerzyć.
W gospodarce, w której nie występuje rynek mamy do czynienia z gospodarką nakazową,
która polega na tym, że centralny urząd planowania decyduje co, jak i dla kogo produkować.
Gospodarka o charakterze czysto nakazowym nie występuje nigdzie, ponieważ problem
sprowadza się do zakresu centralnego planowania i zarządzania.
Przeciwnością tej gospodarki są wolne rynki, gdzie państwo nie ingeruje w proces
podejmowania indywidualnych decyzji, a skrajnym przypadkiem takich rynków jest teza A.
Smitha dotycząca problemów „niewidzialnej ręki rynków” tzn., że to właśnie rynek prowadzi
jednostki we właściwych decyzjach, a ich działania podejmowane są tak, żeby służyć całemu
społeczeństwu.
Coraz częściej zwraca się uwagę, że pomiędzy wolnym rynkiem, a gospodarką nakazową
istnieje gospodarka mieszana. Ten model jest uzależniony od tego, jak państwa kontrolują
redystrybucję dochodów przy pomocy podatków oraz jaka część usług i produkcji jest
przeznaczona na konsumpcję indywidualną, a jaka na publiczną.
Pojęcia uzupełniające:
1. Dobra konsumpcyjne – jeżeli w trakcie gospodarowania produkty finalne są
sprzedawane gospodarstwom, domowym to mówimy o dobrach konsumpcyjnych.
2. Równowaga ogólna i cząstkowa – cechą rynku jest tendencja do równoważenia popytu i
podaży. I tak jeżeli następuje pełne zrównoważenie rynku to jest to równowaga ogólna, a
jeśli następuje zrównoważenie niektórych towarów i grup towarowych to mówimy o
równowadze cząstkowej.
3. Popyt – jest rozumiany jako zapotrzebowanie na dobra i usługi . Jest on funkcją cen i
dochodów.
4. Wskaźnik cen – jest on poziomem przeciętnym cen, dóbr i usług w danej gospodarce i
porównuje ich poziom w danym okresie do okresu poprzedniego. Informuje on co się
dzieje z cenami w gospodarce ( jeśli ceny gwałtownie rosną to jest to inflacja ).
5. Stopa bezrobocia – wyraża ona procent ilości osób bezrobotnych w stosunku do całości
siły roboczej, przy czym siła robocza jest rozumiana jako całość ludności w wieku
produkcyjnym, która mogłaby podjąć pracę, gdyby otrzymała taką ofertę.
5
6. Płaca nominalna – wyraża ona wielkość otrzymywanego wynagrodzenia bez
uwzględnienia inflacji.
7. Płaca realna – to płaca nominalna skorygowana o wzrost lub spadek przeciętnego
poziomu cen dóbr i usług. Płaca realna zależy od czynników:
- od wielkości i poziomu płacy nominalnej
- od wskaźnika poziomu cen dóbr konsumpcyjnych
- od struktury nabywanych dóbr i usług
Kooperacja i specjalizacja.
Są to charakterystyczne pojęcia dla gospodarki. Specjalizacja umożliwia każdej
gospodarce i każdemu regionowi wykorzystanie różnic tkwiących w kwalifikacjach i
zasobach. Poprzez specjalizację upraszcza się proces produkcji, a ludzie wykonują
ograniczoną ilość operacji i przez to podnoszą sprawność swego działania i unikają
dublowania wykorzystywanych środków produkcji. Z tych powodów mówi się o
specjalizacjach:
- zawodowych
- technologicznych
- produkcyjnych
- terytorialnych
Podstawową zaletą specjalizacji jest to, że pozwala ona:
- obniżyć koszty produkcji i zwiększyć wydajność
- uzyskać większą jakość produkcji
Przez wielu specjalizacja traktowana jest jako najprostsza forma powiązań produkcyjnych
polegająca na ograniczeniu asortymentu wytwarzanych wyrobów i półfabrykatów, a także
liczby procesów technologiczny w celu zwiększenia efektywności produkcji.
Z tej definicji specjalizację możemy podzielić na:
a) specjalizację przedmiotową
b) specjalizację technologiczną
Specjalizacja umożliwia:
- wzrost wydajności pracy
- obniżenie cen wyrobów
- poprawę konkurencyjności gospodarki
Ponadto wyróżnia się specjalizację międzygałęziową i wewnątrz-gałęziową( w państwach
wysoko rozwiniętych ).
Specyficzną formę specjalizacji produkcji stanowią powiązania kooperacyjne, które
stanowią o produkcji podzespołów oraz części przez z góry określonego producenta dla
danego odbiorcy. W krajach najwyżej rozwiniętych na tą formę produkcji przypada np.: w
przemyśle elektromaszynowym ok. 50 % produkcji.
Charakterystyczne jest to, że kooperacji towarzyszą zakupy licencji, technologii oraz
know – how.
6
Wszystkie współczesne operacje opierają się na wymianie pieniądza, bo inaczej zmuszeni
bylibyśmy do wymiany barterowej lub clearingowej. Obok kapitału i specjalizacji pieniądz
jest trzecią cechą współczesnej gospodarki. Najważniejsza funkcja pieniądza sprowadza się
do jego roli, jako środka płatniczego.
Pieniądz jest najczęściej traktowany jako waluta obiegowa oraz jako sumy na rachunkach
czekowych. Ponieważ przy pomocy pieniądza są wyrażane wartości dóbr i usług, z tego
powodu pieniądz jest określany jako standard wartości. Inna cecha pieniądza sprowadza się
do zapewnienia jego posiadaczowi płynności tzn. możliwości wymiany pieniądza na towar.
Aby pieniądz wypełniał swoją funkcję musi charakteryzować się stabilizacją swojej wartości,
bo w przeciwnym wypadku jego zastosowanie mogłoby być ograniczone, a społeczeństwo
zwróciłoby się do używania innych walorów, takich jak: złoto, srebro, itp.
Pieniądz jak każdy towar podlega działaniu prawa popytu i podaży, przy czym występują tu
minimalne koszty jego produkcji. Istotne jest, że pieniądz zależy od czynników:
a) osobistego dochodu i bogactwa obywateli danego kraju
b) wysokości stóp procentowych występujących na rynku krajowym i zagranicznym
c) wysokości poziomu cen w danym momencie i od przewidywań, co do ich poziomu
w najbliższym czasie
d) pozostałych zmiennych ekonomicznych ( cła, podatki, itp. )
Wielkości absolutne i wielkości względne.
Jeżeli założymy, że w roku dochód państwa wynosi 441 mld. zł. ( w Polsce 150 mld.
zł. ), a w roku poprzednim wynosił 420 mld. zł., to wielkość dochodu absolutnego
obliczymy następująco : 441 mld. zł. – 420 mld. zł. = 21 mld. zł.
Istotne jest, że wielkości absolutne są wyrażone w konkretnych jednostkach. Najczęściej przy
obliczaniu wzrostu dochodu narodowego posługujemy się dwoma wskaźnikami:
1) łańcuchowym indeksem wzrostu – oznacza on porównanie poziomu dochodu
narodowego w roku bieżącym do roku poprzedniego, który przyjmujemy za sto
2) tempo ( stopa ) wzrostu dochodu narodowego – mierzy się je jako różnicę cen
między danym rokiem, a poprzednim rokiem ( 21mld./ 420 mld. ) * 100
Wielkości nominalne i realne.
Wielkości nominalne są obliczane w cenach bieżących, natomiast wielkości realne
są obliczane tak, aby wyeliminować wpływ zmian cen ( czyli wielkości te są liczone w
cenach stałych ). Ponadto w wielu analizach do obserwacji zmian poziomu cen stosuje się
wskaźnik cen konsumpcyjnych ( RPI -–retail price index ), który porównuje poziom
typowych zakupów dla gospodarstwa domowego na początku i końcu roku.
Wielkości średnie i ich rodzaje.
W wielu modelach ekonomicznych do obliczeń poza średnią arytmetyczną przyjmuje
się średnie pozycyjne ( mediane i dominanto ).
Średnia arytmetyczna ważenia jest stosowana, jeżeli w danej analizie występuje zbyt duże
zróżnicowanie w zbiorowości i aby określić średnią stosuje się obliczenia wag dla
poszczególnych elementów, czyli oblicza się ich udział w całej zbiorowości.
Gałęzie gospodarki narodowej
Wielkość produkcji
∑ = 10
I
7
0,7
II
2
0,2
III
1
0,1
7 * 0,7 + 2 * 0,2 + 1 * 0,1 = 5,3 – to jest średnia arytmetyczna ważona
7
Mediana – jest to tzw. wartość środkowa, czyli chodzi tu o wyliczenie wartości środkowego
elementu zbiorowości.
Dominanta- jest też określana jako wartość modalna, czyli inaczej jako wartość najczęstsza i
najbardziej typowa.
Kształtowanie się krzywej popytu, podaży i rynku.
Ścisła definicja rynku mówi, że jest to zespół warunków, które doprowadzają do kontaktów
między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług.
Aby zrozumieć decyzje społeczeństwa co, jak i dla kogo kupować trzeba posłużyć się
modelem rynku i przeanalizować jego podstawowe elementy:
- popyt ( postępowanie nabywców )
- podaż ( postępowanie producentów )
Badanie musi się zamknąć w określonym czasie.
Zbudowany w ten sposób model popytu i podaży jest podstawowym fundamentem
mikroekonomii i przedstawia zależność pomiędzy popytem, podażą, a cenami na dobra i
usługi. Te zależności przyczynowo skutkowe są nazywane prawem popytu i podaży.
Prawo popytu rynkowego – wraz ze wzrostem ceny dóbr i usług spada na nie popyt i
odwrotnie. Inne określenie stwierdza, że popyt oznacza ilość dóbr i usług, które
społeczeństwo chce nabyć, przy różnych poziomach cen. Natomiast określonej cenie
odpowiadają określone rozmiary i zapotrzebowania, tj. im niższa cena, tym większe
zapotrzebowanie oraz im wyższa cena tym większa ilość towaru jest oferowana.
Krzywa popytu.
Tworzy się ją tak, że nanosi się kombinacje jakie występują między popytem a ceną, a potem
łączy się je ze sobą i to, przy założeniu, że inne wielkości nie ulegają zmianie. Dla
uproszczenia posługujemy się krzywą w linii prostej, chociaż w rzeczywistości jest to
parabola.
Cena 1 kg.
jabłek
4,5
A
4,1
B
100
Cena
1
kg.
Popyt
na jabłka
w ciągu
roku w społeczeństwa.
tonach
Ale krzywa popytu ulega zmianie też pod
wpływem
zmian
dochodów
jabłek
4,5
A
DD1 – dochód
wzrasta
DD2 – dochód
maleje
4,1
B
DD2
DD
DD1
100
Popyt na jabłka w ciągu roku w tonach
8
Czynniki nie cenowe wpływające na rozmiary popytu:
a) dochody konsumentów
b) gusty i preferencje klientów – są one kształtowane przez: wygodę, zwyczaje i
przez społecznie akceptowane wzorce zachowań. Gustów nie potrafimy zmierzyć,
a tym samym oszacować ich wpływu na wielkość zmiany popytu.
c) dobra substytucyjne i komplementarne – często mamy do czynienia z sytuacjami,
że zmiana ceny 1 dobra wpływa na popyt na inne dobra, przy czym wielkość tego
wpływu zależy czy dobra są względem siebie komplementarne, czy substytucyjne.
d) przewidywania społeczeństwa co do wielkości cen relatywnych - proces ten polega
na tym, że kupujący mogą przewidywać i wyprzedzać w czasie zakupy ( proces
antypacyjny ). Proces ten występuje w sytuacji długotrwale utrzymującej się
inflacji. ( w Polsce wystąpił pod koniec lat 80 ).
e) liczba ludności - w każdym kraju wzrost liczby ludności przesuwa krzywą popytu
w górę i odwrotnie. Na przesuwanie się tej krzywej wpływa też struktura urodzin i
ruchy migracyjne z wsi do miast.
f) efekt naśladownictwa i demonstracji - jeżeli jedni naśladują w swojej konsumpcji
innych, to mamy do czynienia z efektem naśladownictwa lub efektem przyłączenia
się do większości. Z tym efektem mamy do czynienia, jeżeli popyt konsumenta na
dane dobro zmienia się w zależności od popytu większości konsumentów.
Według Veblana efekt demonstracji snobizmu jest to działanie konsumenta o
charakterze psychologicznym i polega na tym, że zakup towaru nie jest
uzasadniony jego wartością użytkową, lecz wiąże się z chęcią wywarcia wrażenia
na innych, natomiast krzywa popytu zmienia się w ten sposób, że im wyższa cena
tym wyższy popyt.
Dwa dobra są substytutami, jeżeli zmiana ceny jednego dobra, przy niezmiennej cenie
drugiego przesuwa krzywą popytu w kierunku dobra tańszego, np.: wzrost cen masła
przesuwa krzywą w kierunku margaryny.
Dwa dobra są komplementarne, jeżeli wzrost ceny na jedno dobro powoduje spadek popytu
na drugie dobro np.: wzrost cen mieszkań powoduje spadek popytu na meble.
Przesunięcie krzywej popytu.
Przesunięcia te uwidaczniają wpływ cen dobra na rozmiary popytu, przy innych
czynnikach niezmienionych. Przy tym badaniu na uwagę zasługuje kształtowanie się cen
substytutów np.: lody, a czekolada.
Cena za tabliczkę.
czekolady
0,5
0,4
S
E’
E
D – krzywa
popytu
S – krzywa
podaży
H’
0,3
0,1
D D1
120
160
200
280
ilość (mln. tabliczek / rok )
9
Punktem wyjścia do tej analizy jest równowaga rynkowa na czekoladę, która kształtuje się w
punkcie E. Jednak pod wpływem wzrostu cen lodów następuje skierowanie części popytu z
lodów na czekoladę, przez co ustala się nowy punkt równowagi E’, przy wyższej cenie i przy
wyższym popycie. Czynniki decydujące o wzroście popytu na czekoladę:
1) poziom cen dobra
2) cena za dobra pokrewne
3) gusty i upodobania klientów
4) poziom dochodów konsumentów
Rozpatrując ten przykład można przedstawić samoregulujący mechanizm, który uruchamia
zmiany cen prowadzące do przywrócenia równowagi rynkowej. Metoda ta jest określana jako
metoda statyki porównawczej. Charakter porównawczy tej analizy jest spowodowany tym,
że porównujemy stan równowagi poprzedni z nowym tj. przed zmianami i po przejściu zmian
w całym otoczeniu ekonomicznym. Wykres ten udowadnia, że przesunięcie krzywej w lewo
powoduje spadek cen równowagi jak i wielkości popytu.
Krzywa podaży.
Podaż oznacza ilości dóbr i usług dostarczonych w danym momencie na rynek,
natomiast prawo podaży określa zależność między ilością dóbr, a cenami. Stwierdza się, że
wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi ceteris paribus do wzrostu wielkości produkcji, bo
staje się ona bardziej korzystna i zachodzi tu też odwrotny proces przy spadku cen.
Krzywa podaży
Cena 1 kg.
jabłek
4,5
4,1
A
B
100
Podaż na jabłka w ciągu roku w tonach
Czynniki kształtujące podaż.
Zmiana tych czynników powoduje przesunięcie krzywej podaży i zmiany w ilości
dostarczonych dóbr. Poza ceną do najważniejszych czynników określających wielkość
podaży należą:
a) ceny czynników produkcji ( płace, koszty produkcji ) – istotne jest, że ich wzrost
powoduje wzrost krzywej podaży.
Cena 1 kg.
S2
S
S1
S1 – spadają
jabłek
koszty produkcji
S2 – rosną koszty
produkcji
4,3
10
20
60
100
Podaż na jabłka w ciągu roku w
b) postęp techniczny ( technika, technologia ) – poprzez wprowadzenie najnowszych
technologii można uzyskać obniżkę kosztów produkcji i ceny, przy tych samych
nakładach, mogą zmaleć. Charakterystyczne jest to, że postęp techniczny
powoduje przesunięcie krzywej możliwości produkcyjnych w prawo i w górę
wobec początku układu współrzędnych.
c) podatki i substydia ( dopłaty do kosztów produkcji: bezpośrednie i pośrednie ) –
podatki są traktowane jako czynnik zwiększający koszty produkcji, co powoduje
przesuwanie się krzywej produkcji i podaży w górę.
d) działalność regulacyjna państwa – często jest ona traktowana jako narzucanie
niekorzystnych rozwiązań dla producentów, co wpływa bezpośrednio na technikę
wytwarzania, a pod jej wpływem krzywa podaży przesuwa się w lewo, co oznacza
mniejszą ilość towaru przy każdej cenie.
Najogólniej można stwierdzić, że ilekroć interwencja państwa uniemożliwia
producentom wybór metody produkcji, na którą byliby zdecydowani bez tej
interwencji, to w jej wyniku nastąpi przesunięcie krzywej podaży w lewo ( S2 ).
Przesunięcie krzywej podaży.
W procesie tym chodzi o zbadanie w jaki sposób zmiana jednej z wielkości wywoła
ograniczenie wzrostu podaży np.: zaostrzenie przepisów BHP powoduje wzrost kosztów
produkcji i krzywa ulega przesunięciu z S do S1. Natomiast punkt równowagi przesuwa się z
E do E1.
Cena
S – krzywa podaży
D– krzywa popytu
D
S1
S
E1
C1
C2
E
Q1 Q2
Ilość towaru na rynku
Wolny rynek, a kontrola cen.
Wolny rynek umożliwia kontrolę cen pod wpływem kształtowania się sił popytu i
podaży. Natomiast jeżeli państwo dopuszcza się i wprowadza proces kontroli cen, wówczas
rynek nie jest wolnym rynkiem. Ponieważ ceny są kształtowane przez reguły i przepisy, które
uniemożliwiają ich dostosowanie do poziomu równowagi cen. Najczęściej ta kontrola
państwa sprowadza się do określenia poziomu cen minimalnych i maksymalnych w sposób
administracyjny. Takie działanie państwa jest spowodowane dwoma przyczynami:
1) na rynku występuje długookresowa i wyraźna przewaga popytu nad podażą
2) ochroną pewnych grup konsumentów ( najbiedniejszych )
Cena D
S
Skutki ustalenia ceny
Co
maksymalnej:
E
S – krzywa podaży
C2
D– krzywa popytu
C1
A
B
AB – nadwyżka popytu
11
P1- cena max. ustalona
Q1 Q2
Ilość towaru na rynku
Ruch wzdłuż krzywej, a przesunięcie krzywej popytu.
Cena
CII
A
B
D
QII
D1
QI
Rozmiary zapotrzebowania
Na podstawie wykresu możliwe jest dwojakie przesunięcie popytu:
1) jest to przesunięcie wielkości popytu wzdłuż krzywej D np.: z punktu A do B
2) zmiana popytu wywołana przesunięciem się krzywej popytu w górę do
położenia D1. To przesunięcie może być też odpowiedzią ze strony popytu na
wzrost ceny dobra substytucyjnego.
Wielu autorów uważa, że sens wprowadzania tzw. cen minimalnych sprowadza się do
podwyższenia cen uzyskiwanych przez producentów lub dostawców. Przykładem jest też
poziom płacy minimalnej, który obowiązuje w kraju. Skutki jej wprowadzenia ukazuje
rysunek poniżej.
Skutki ustalenia płacy
minimalnej:
S– podaż na pracę
D– popyt na pracę
Następuje spadek
zatrudnienia z Q2 do Q1
Stawka
p za godz.
W1
D
S
A
B
E
W2
Q1 Q2
Zatrudnienie w godz.
12
W ramach interwencji państwa dochodzi też do ustalenia cen minimalnych na wiele
produktów.
Cena
p.
Skutki ustalenia ceny
minimalnej:
AB- nadwyżka którą
kupuje państwo
Q1- punkt zadowolenia
dostawców i klientów
S– podaż
D– popyt
D
S
C1
A
B
E
Q1
Q2
W
Ilość towaru
ramach interwencji państwa w przypadku nadwyżki podaży nad popytem, państwo nie tylko
kontroluje poziom cen minimalnych, lecz też kupuje i sprzedaje pewne ilości dóbr
uzupełniając tym samym prywatną podaż lub popyt. Najczęściej spotykane mechanizmy
interwencji państwa:
bezpośrednie regulacje legislacyjne ( prawne )
kształtowanie przez państwo poziomu podatków zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich
płatności transferowe np.: wielkość zasiłku dla bezrobotnych
Pojęcie ceny równowagi.
Cena za kg jabłek
D
Nadwyżka podaży
przy cenie 4,5 zł / kg
S
4,5
S– podaż
D– popyt
4,3
E
4,1
Nadwyżka popytu przy
20
60
100
Popyt i podaż w tysiącach ton rocznie.
Cenę przy której następuje zrównoważenie wielkości popytu i podaży nazywamy ceną
równowagi rynkowej. Jest ona określana jako cena oczyszczająca, bo zdejmuje z rynku
nadwyżkę podaży i popytu ( market clearing price ).
13
Przecięcie się krzywej popytu i podaży tworzy punkt równowagi E, który jest punktem przy
którym nie występuje ani nadwyżka popytu, ani podaży, przy czym jeżeli cena będzie się
różniła od ceny równowagi, to zarówno producenci jak i konsumenci są zainteresowani, aby
zmienić poziom swojej działalności tzn. zmniejszyć lub zwiększyć produkcję oraz ilość
kupowanych wyrobów.
Punkt równowagi E jest charakterystyczny dlatego, że zarówno producenci, jak i konsumenci
nie są zainteresowani przy tej cenie rozmiarami podaży, jak i poziomu konsumpcji.
Cena za kg
D
Nadmiar = nadwyżka
podaży przy cenie P1
S
P1
S– podaż
D– popyt
Pe
E
P2
Niedobór = nadwyżka
Qe
Popyt i podaż
W punkcie równowagi rynkowej E następuje zrównanie ilości oferowanych produktów Qe z
ceną równowagi Pe.
Możemy tu rozważyć dwie sytuacje:
- jeżeli P1 jest większa od Pe sytuacja jest korzystna dla producentów, a nie
korzystna dla konsumentów. Następuje wtedy ograniczenie popytu.
- jeżeli P2 < Pe to jest to sytuacja korzystna dla konsumentów, natomiast producenci
będą zwiększać podaż.
Rysunek ten przedstawia typową sytuację kiedy nadmiar popytu i podaży przy określonych
cenach zanika pod wpływem decyzji kupujących i sprzedających i tym samym doprowadzają
one sytuację rynkową do stanu równowagi. Ten proces określamy jako mechanizm
rynkowy. Ukazuje on zależność między popytem, podażą a ceną. Ukazuje również, że
jakiekolwiek zachwiania na rynku między tymi wielkościami automatycznie wyrównują się,
tak że równowaga kształtuje się w punkcie ceny równowagi.
Istnieje pogląd, że równowaga rynkowa jest stabilna tylko przy danych warunkach przebiegu
krzywej popytu i podaży, natomiast cena i punkt równowagi E zmieniają się ze zmianami
krzywych popytu i podaży. Ustalono, że zmiany relacji między ceną, popytem i podażą mają
charakter cykliczny, tzn. powtarzają się one w okresach spadku i wzrostu koniunktury.
Uwzględniając to w pewnym czasie otrzymujemy tzw. model dynamiczny.
14
Poza typowym ujęciem o proporcjonalnym przebiegu krzywych może wystąpić sytuacja, że
nachylenie krzywej podaży jest większe od nachylenia krzywej popytu. Jeżeli w gospodarce
wystąpi taka sytuacja, to mamy do czynienia z tłumionymi wahaniami cen i popytu.
Szczególne przypadki równowagi rynkowej:
Równowaga brzegowa.
Cena
S
D
S
Qp
Cena
D
Qs
Ilość dobra w roku
S
Pe
Ilość
Jest to przypadek równowagi rynkowej, w którym jeśli mamy do czynienia ze stałą podażą i
jest ona dana i niezależna od ceny, wówczas krzywa podaży przebiega pionowo i ilość
odpowiadająca równowadze jest uzależniona od warunków podaży, natomiast cena jest
określona przez warunki popytu.
Cena
D
Pe
S
Q
Ilość
W tym przypadku cena jest określona przez warunki podaży, natomiast oferowana ilość
zależy od krzywej popytu.
Przypadek w którym produkcja nie może być podjęta.
Cena
S
P2
15
P1
D
Ilość
Jest to sytuacja, w której nie dochodzi do transakcji kupna – sprzedaży, gdyż konsumenci
akceptują jedynie cenę P1, natomiast producenci chcą dostarczać towar po cenie P2.
Produkcja w tym przypadku może być kontynuowana jeśli:
1) będzie się odbywać na magazyn lub zapas
2) producenci mogą uwzględniać przyszłe możliwości w eksporcie
Popyt, a zmiana ceny i dochodów.
Popyt rynkowy można przedstawić jako sumowanie się w ujęciu czasowym ilości
produktów, które każdy nabywca kupiłby przy każdej cenie.
Cena
Rynkowa krzywa popytu.
DA DB
DA+B
Ilość
Aby uwzględnić w analizie równowagi rynku inne elementy wprowadza się pojęcie
elastyczności popytu. Jest to procentowa zmiana wielkości popytu w stosunku do
procentowej zmiany wartości czynnika wpływającego na popyt. Rozróżniamy następujące
elastyczności popytu:
1) Jeżeli czynnikiem wpływającym na zmiany rozmiaru popytu na dobra X jest cena
dobra X, to mówimy wówczas, że mamy do czynienia z cenową elastycznością
popytu.
2) Na rozmiary popytu na dobro X wpływają też zmiany cen innych dóbr, które w
stosunku do dobra X mogą być komplementarne, substytucyjne oraz mogą być o
charakterze niezależnym, to wtedy miernikiem elastyczności popytu na dobro X
uwzględniając zmianę ceny na dobro Y jest tzw. elastyczność mieszana popytu.
Mierzy ona reakcję popytu na jedno dobro wywołaną zmianą ceny dobra
pokrewnego.
3) Jeżeli rozpatrujemy wpływ zmian w dochodach u kupujących na rozmiary popytu
na dobro X, to mamy do czynienia z elastycznością dochodową. Mierzy ona
zmiany jakie zachodzą między wielkością popytu, a zmianami w poziomach
dochodów.
Jeżeli w państwie występuje gospodarka o dynamicznym charakterze rozwoju, to
lepiej sprzedają się te dobra, na które popyt rośnie szybko w miarę szybkiego wzrostu
dochodów i odwrotnie.
16
W praktyce najczęściej jest stosowana prosta elastyczność cenowa popytu i wyraża ona
zmiany zachodzące na krzywej popytu i staje się ona ujemna, np.: jeżeli nastąpi wzrost cen o
1 % i spowoduje on spadek popytu o 2 %, to elastyczność wynosi –2, bo nabywana ilość
maleje o 2 %. W sytuacji odwrotnej: spadek ceny o 4 % powoduje zwiększone
zapotrzebowanie o 2 %, to elastyczność cenowa wynosi –0,5 ( 2 : 4 ).
Przy analizowaniu elastyczności popytu mówi się o jego 3 rodzajach:
a) popyt elastyczny – gdy całkowite wydatki konsumenta zwiększają się, gdy cena
spada i odwrotnie
b) popyt nieelastyczny – gdy wydatki konsumenta zwiększają się, gdy cena rośnie lub
wydatki spadają, gdy cena spada
c) neutralna elastyczność popytu – gdy procentowej zmianie wielkości ceny
odpowiadają takie same procentowe zmiany wielkości popytu.
Stad też stwierdzenie, że przy neutralnej elastyczności popytu nie zmieniają się wielkości
wydatków konsumenta, np.: cena rośnie z 1 do 1,5$, to sprzedawana ilość spadnie z 50 do
33,3 jednostek to wydatki nie ulegną zmianie.
Rodzaje popytów możemy też określić przy pomocy współczynników, które dostarczają nam
informacji o danym rynku, i tak:
a) jeżeli procentowa zmiana wielkości popytu jest większa od procentowej zmiany
ceny, to mówimy, że ten współczynnik przyjmuje wartość E > 1 i określamy taki
popyt elastycznym
b) popyt nieelastyczny jest, gdy E < 1. Mamy z nim do czynienia, gdy procentowa
zmiana wielkości popytu jest mniejsza od procentowej zmiany ceny
c) gdy E = 1 mamy do czynienia z popytem neutralnie elastycznym, gdy procentowa
zmiana ceny jest równa procentowej zmianie wielkości popytu.
Cena
D1
D2
Popyt nieelastyczny i
elastyczny.
P2
P1
D1 – popyt bardziej
elastyczny od D2
Q1 Q2 Q3
Ilość
Współczynniki te mają znaczenie, bo umożliwiają dokonanie porównań co do stopnia
elastyczności np.: jeżeli współczynnik elastyczności E=2, to jest to gospodarka dwa razy
elastyczniejsza niż przy E=1. Zależność ta nie do końca może być prawidłowa i wiarygodna,
gdyż na poziom cen na rynku wpływa wiele parametrów poza popytem, których nie
uwzględniamy przy tej analizie. Trudno jest oddzielić same ceny od pozostałych parametrów
je kształtujących.
Zmiany współczynnika elastyczności.
Cena jednostkowa
11
10
9
a
Ed > 1
b
17
Ed = 1
Ed < 1
2
1
c
10
d
90 100 110
20
Ilość
Do badania współczynnika elastyczności stosuje się wzory na elastyczność łukową i
punktową.
Elastyczność łukowa
Q1 – Q2
.
P1 – P2
d
½ ( Q1 + Q2 ) . ½ ( P1 – P2 )
Elastyczność punktowa
E =
Ed =
Q1 – Q2 .
Q1
.
P1 – P2
P1
We wzorach: P1 –cena bieżąca; P2 –cena poprzednia; Q1 –ilość bieżąca; Q2– ilość poprzednia.
Ed dla odcinka „ab” wynosi –6,33 ( według wartości absolutnej 6,33 ).
Ed dla odcinka „cd” wynosi –0,16 ( według wartości absolutnej 0,16 ).
Największa elastyczność jest na górze rysunku, a najmniejsza na dole.
Poza tymi dwoma wzorami stosuje się do mierzenia elastyczności dwie inne metody: jedna z
nich mierzy elastyczność na osi odciętych ( X ), a druga mierzy elastyczność na osi rzędnej.
Cena
E
D
E = OF / FB = ED / DO
O
F
B
Ilość
W przypadku nieliniowych funkcji popytu definiuje się elastyczność popytu jako
zmiany popytu na małe zmiany cen.
Cena
P1
P2
P3
D
B
A
C
D
Q1 Q2 Q3
Popyt
18
Stwierdzono też przypadki, że na krótkim odcinku odpowiadającemu małej zwyżce lub zniżce
ceny krzywa popytu staje się prawie linią prostą. Przy badaniu tych zależności należy
odróżnić elastyczność od samego procesu nachylenia krzywej popytu, bo nie jest to to samo,
bo nachylenie krzywej możemy określić jako wzór ΔP / ΔQ , natomiast przy elastyczności
mamy wzór %ΔP / %ΔQ.
Jeżeli założymy, że przy rozpatrywaniu elastyczności cena wzrosła z 10 do 20$, a popyt spadł
z 100 do 60 jednostek to nachylenie krzywej wyniesie –10/40 = - ¼ , natomiast współczynnik
elastyczności łukowej wynosi –0,75.
Determinanty elastyczności cenowej.
Zmiany wskaźników elastyczności popytu mogą być wynikiem:
- zmian gustów i upodobań konsumentów
- istnieniem substytutów na dane dobro i im więcej ich jest, tym współczynnik
elastyczności będzie większy i większy będzie popyt na dane dobro
- znaczeniem dobra dla konsumenta
Elastyczność popytu na dobro stanowiące ważną część wydatków konsumenta jest większa
od elastyczności popytu na dobro mniej ważne dla konsumenta. W wypadku, gdy dobro
stanowi dużą część jego wydatków, to spadek ceny oznacza wzrost realnych dochodów
konsumenta, który może doprowadzić do wzrostu popytu nie tylko na to dobro, ale też na
dobra pokrewne.
Na podstawie badań udowodniono, że popyt ma grupy dóbr podstawowych ( żywność,
paliwa, niektóre dobra trwałe ) i jest na nie mało elastyczny.
Popyt na usługi jest wysoko elastyczny E > 1. Popyt na artykuły mleczarskie jest wysoce
nieelastyczny.
Wpływ elastyczności popytu na cenę równowagi i ilość towarów równoważącą rynek.
Na szczególną uwagę zasługują zależności związane z wpływem elastyczności popytu
na cenę równowagi i ilości dostarczanej na rynek, które mają charakter równoważący.
Przy popycie nieelastycznym ( rys. a ) następuje duży spadek ceny, co powoduje
przesunięcie punktu równowagi, jednak dostarczana ilość mało się zwiększyła ( z Q1 do Q2 )
np.: popyt na chleb.
Natomiast przy popycie elastycznym ( rys. b ) mały spadek ceny powoduje
przesunięcie krzywej podaży z S do S’ i duży wzrost wydatków.
a)Cena
D
S
S’
b)Cena
S
S’
19
P1
E
P2
D
P1
P2
E’
Q1 Q2
Ilość
E
E’
Q1
Q2
Ilość
Zastosowanie pojęcia elastyczności.
Pojęcie elastyczności jest użyteczne dla producentów, bo jeżeli firma obniża ceny i
jednocześnie wzrastają koszty produkcji, to przychód może wzrastać, a tym samym zysk
przedsiębiorstwa. Jeżeli krzywa popytu jest elastyczna, to przychód wzrasta szybciej niż
koszty.
Elastyczność cenowa popytu jest też stosowana i wykorzystywana przez
organizatorów imprez masowych, gdzie trzeba podjąć decyzję, czy wpływy do
przedsiębiorstwa będą większe, gdy cena biletów będzie na poziomie 7, czy 10$.
Krzywa elastyczności popytu służy też do podejmowania decyzji przez rządy państw.
Jest to istotne, gdy stosujemy optymalną politykę podatkową, bo jeżeli rząd opodatkuje
nadmiernie dobro np.: samochody, benzynę, to w efekcie wpływy do budżetu państwa będą
mniejsze niż oczekiwane.
Elastyczność cenowa popytu jest wykorzystywana też do podejmowania i
kształtowania polityki dochodowej przez samorządy miast i gmin. Szczególnie dotyczy to cen
nieruchomości i wielkości podatków od spadków i darowizn.
Elastyczność popytu jest też użyteczna w prowadzeniu polityki rolnej, bo popyt na
produkty rolne jest mało elastyczny i słabe zbiory powodują duży wzrost cen i odwrotnie
(rys.a). Stwierdzono, że przy niskiej elastyczności popytu przesunięcie krzywej podaży
powoduje duże wahania cen , nie zmieniając wielkości sprzedaży. Według powyższego
rysunku a krzywa S przedstawia podaż produktów rolnych w sytuacji nieurodzaju, a krzywa
S’ przedstawia sytuację, kiedy mamy nadpodaż spowodowaną urodzajem. Cena równowagi
P1 staje się typową przy nieurodzaju, a cena P2 jest typową przy dobrych zbiorach.
W trakcie badań udowodniono, że producenci mają do czynienia, gdy działają w
warunkach rynku doskonałego z krzywą popytu, która jest linią prostą równoległą do osi
odciętych.
Cena
P1
Ilość w danym odcinku czasu
20
Gdy mamy do czynienia z taką sytuacją, to mówimy, że mamy do czynienia z popytem
doskonale elastycznym. Popyt ten przybiera wartości od 0 do ∞.
Przy badaniu elastyczności popytu trzeba uwzględnić kształtowania się gustów i
preferencji konsumentów, którzy decydując się na zakup towaru biorą pod uwagę:
opakowanie, prezentację towaru, a mniejszą wagę przywiązują do ceny. Jeżeli następuje taka
sytuacja to wskazuje ona na irracjonalność popytu i prowadzi do zmniejszenia elastyczności
popytu.
Cena, wielkość popytu a suma wydatków.
a) Cena
P1 A
P2 (-)
B
b)
(+)
Cena
P1
P2
Q1 Q2
Ilość
Popyt elastyczny
c)
A
(-)
B
(+)
Q1 Q2 Ilość
Popyt nieelastyczny
Cena
P1
A
(-)
E=1
P2
B
( (+)
Q1
Q2
Ilość
Ad. a.
Mamy tu do czynienia z sytuacją, gdy w wyniku obniżki ceny suma wydatków na
zakup dobra wzrasta.
Ad. b
Obniżka ceny zwiększa tu zapotrzebowanie, ale nie wystarcza to do zrównoważenia
skutków spadku ceny, dlatego pole przyrostu „+” jest mniejsze od pola spadku „-”.
Ad. c
Mamy tu do czynienia z pośrednim poziomem ceny i w przypadku jej obniżki nie
wzrośnie wielkość wydatków, czyli rozmiary nowego popytu kompensują spadek ceny.
Zastosowanie elastyczności cenowej popytu.
21
Zastosowanie to dotyczy strategii kształtowania opłat za przejazdy środkami
komunikacji. Gdy okaże się, że mamy do czynienia z popytem nieelastycznym to konieczna
jest podwyżka cen biletów.
Przydatność wskaźnika elastyczności cenowej popytu wyraźnie wystąpiła w
przypadku szoku naftowego ( 1973-74 ), który był związany z 4 krotnym wzrostem cen ropy.
Mimo tego wskaźnik elastyczności popytu wynosił –0,1 i był to popyt nieelastyczny.
Udowodniono, że popyt jest mało elastyczny na wiele artykułów spożywczych i
używek ( kawa ). Jest to wynikiem tego, że nawyki konsumpcyjne i popyt zmieniają się
wolno. Stwierdzono też, że na elastyczność popytu wpływa okres czasu i tak: im jest on
dłuższy tym elastyczność popytu wzrasta i odwrotnie. Dzieje się tak, bo długi okres czasu jest
niezbędny na dostosowanie się konsumentów do zmienionych cen i długość tego okresu
zależy od procesów dostosowawczych, np.: w przypadku czekolady wynosi on kilka
miesięcy, a w przypadku samochodów i paliw wynosi on do kilku lat.
Elastyczność mieszana popytu.
Elastyczność mieszana popytu informuje jak zmienia się wielkość popytu na dobra
pod wpływem zmiany ceny innego dobra.
Elastyczność mieszana jest dodatnia i dotyczy dóbr substytucyjnych, natomiast jest ujemna w
przypadku dóbr komplementarnych.
Wpływ dochodu na popyt.
Wpływ dochodów powoduje zwiększone zapotrzebowanie na dobra, przy czym
występują różnice co do struktury tych dóbr. Tym samym rzutuje to na strukturę wydatków.
Miernikiem relacji popytu na zmiany dochodów jest elastyczność dochodowa popytu, która
mierzy relacje zmian dochodów na zmiany popytu, przy założeniu, że cena dobra, ceny dóbr
komplementarnych i substytucyjnych nie zmieniają się. Mierzy też ona przesunięcie cenowej
funkcji popytu, które następuje pod wpływem zmiany wysokości dochodów.
Cena
Gdy dochody
wzrastają to krzywa
popytu przesuwa się
do położenia D’, D’’.
D
P1
D’
D’’
A
Qo
B
Q1
C
Q2
Popyt
Gdy następuje przesunięcie krzywej popytu w lewo, to stwierdza się, że elastyczność
dochodowa jest ujemna, tzn. że wzrostowi dochodu towarzyszy spadek popytu przy każdej
cenie.
Elastyczność cenowa podaży.
22
∆Q*Sx
∆P
,gdzie P – cena; Q – ilość ; Sx – podaż.
P
Q*Sx
Ecp =
Udowodniono, że wielkość wskaźnika zmienia się od 0 do ∞.
Gdy mamy do czynienia z pionową krzywą podaży, to współczynnik ten wynosi 0, gdy
krzywa podaży jest pozioma to wynosi ∞. Współczynnik ten może przybierać postaci ES = 1;
ES < 1 ; ES>1.
Gdy ES > 1 – krzywa podaży jest elastyczna;
gdy ES < 1 – krzywa podaży jest nieelastyczna;
gdy ES = 1 elastyczność ma charakter jednostkowy.
Charakterystyczne zależności występują w przypadku przechodzenia krzywej prze
początek układu współrzędnych.
PX
S
S1
0
QSX
Udowodniono matematycznie, że w tym przypadku mimo różnego nachylenia
krzywych popytu, ich elastyczność cenowa jest taka sama i wynosi 1.
Wykazano także, że elastyczność ta jest odwrotnością tego współczynnika.
Ecp =
Px / QSx
∆Px / ∆QSx
Stwierdzono także, że dwie krzywe podaży o tym samym nachyleniu mogą mieć różne
elastyczności i zależy to od tego, czy krzywa podaży przecina oś rzędnych, czy odciętych.
Px
(∆P/ P)<1
S
ES > 1
P
∆P
∆QS
( ∆QS / QS ) = 1
QS
Elastyczna krzywa
podaży
QSx
23
Wielkość podaży na rysunku wzrasta od 0 do QS, gdyż rozpatrujemy ten układ od
początku układu współrzędnych, dlatego też ( ∆QS / QS ) = 1. Rozmiar podaży QS
odpowiada cenie A, jednak wzrostowi podaży od 0 do QS odpowiada wzrost ceny równy ∆P.
W tym przypadku, jak i w przypadku gdy krzywa podaży przecina oś rzędnych elastyczność
jest większa od 1.
Można też rozpatrzyć sytuację, gdy krzywa podaży S1 jest równoległa do S i przecina
oś odciętych.
Px
S1
ES < 1
(∆P / P) = 1
P
(∆QS / QS) < 1
∆QS QS
QSx
Charakterystyczne jest tutaj, że krzywa przecinająca oś OX jest nieelastyczna.
Stwierdzono, że krzywe podaży w długim okresie czasu są bardziej elastyczne niż w krótkim,
bo większość przedsiębiorstw jest wtedy w stanie osiągnąć większe przyrosty produkcji,
ponadto mogą napłynąć tu większe zasoby kapitałowe i rzeczowe oraz proces inwestycyjny
wymaga dłuższego czasu.
Natomiast w krótkim okresie, gdy trzeba zwiększyć podaż pod wpływem korzystnej
koniunktury cenowej, przedsiębiorstwo prosto zwiększy wydajność, tzn. zwiększy
zmianowość z 2 do 3 zmian.
Elastyczność, a dochody przedsiębiorstwa.
Dla przedsiębiorstw sprzedających swoje dobra i usługi, wydatki konsumentów
stanowią przychody ze sprzedaży, stąd też wydatki konsumentów i przychody
przedsiębiorstw mają związek z cenową elastycznością popytu i tak, gdy Ep ≥ 1 to spadek
ceny zwiększa wydatki konsumentów i przychody przedsiębiorstwa. Odwrotna sytuacja
będzie zachodziła, gdy ze wzrostem ceny zmniejszą się wydatki konsumenta i przychody
przedsiębiorstwa. Gdy Ep < 1 to spadek ceny spowoduje zmniejszenie globalnych wydatków
konsumenta i przychodów przedsiębiorstwa. Natomiast wzrost ceny zwiększa wydatki
konsumenta i przychody przedsiębiorstwa.
Sytuacje te pokazują wykresy.
P
A
B (-)
Ep > 1
(+)
P
A
Ep < 1
24
B
0
C D
QP
(-)
0
(+)
C D
QP
( - ) – strata przedsiębiorstwa
( + ) – korzyść przedsiębiorstwa
Organizacja przedsiębiorstwa, jego kosztów i zysków.
Za przedsiębiorstwo można uważać wyodrębnioną jednostkę organizacyjną, której
celem jest prowadzenie działalności produkcyjnej, handlowej i usługowej na własny rachunek
w celu osiągnięcia zysku.
Definicja neoklasyczna przedsiębiorstwa – jest to jednostka maksymalizująca zysk przy
istniejących technologiach oraz przy znanych ograniczeniach wprowadzonych na rynek.
Firma – jest to nazwa pod którą właściciel prowadzi własną działalność w ramach własnego
przedsiębiorstwa.
W zależności od rodzaju działalności i rodzaju struktury gospodarczej obliczono, że ok.
30 - 50% przedsiębiorstw handlowych w USA kończy swą działalność w okresie 3 – 5 lat,
lecz jednak dużo więcej powstaje nowych przedsiębiorstw. Bez względu na rodzaj
działalności przedsiębiorstwa średnia długość życia przedsiębiorstwa wynosi 6 lat.
Wyodrębnia się ze względu na własność 4 rodzaje przedsiębiorstw:
a) spółdzielcze
b) państwowe
c) komunalne
d) spółki pracownicze
W okresie transformacji gospodarki pojawiła się grupa przedsiębiorstw o kapitale mieszanym,
np.: jeżeli część akcji posiadają prywatni właściciele, a resztę państwo.
W działalności przedsiębiorstw na rynku mamy do czynienia z procesem łączenia się
przedsiębiorstw, przez co powstają trans-narodowe przedsiębiorstwa lub duże korporacje na
rynku wewnętrznym. Przyczyny tego zjawiska można sprowadzić do:
- chęci wykorzystywania efektów skali produkcji, z którą wiążą się efekty
zwiększonego eksportu
- chodzi o powiększenie kapitałów i ułatwienie dostępu do większych kredytów
Ponadto w przypadku efektu skali produkcji przedsiębiorstwa uzyskują efekt w postaci
obniżki kosztów stałych np.: administracyjne koszty nie zmieniają się, a zwiększa się skala
produkcji.
Spółki i ich rodzaje.
Spółka – jest umownym związkiem osób i ich kapitałów i zakładana jest w celu prowadzenia
25
zarobkowej działalności gospodarczej.
Spółka definiowana z punktu prawnego jest:
- spółka jest umową
- przedmiotem jej działalności może być działalność gospodarcza
- stronami umowy są wspólnicy, którzy mają wspólny cel gospodarczy
Warunkiem powstania, funkcjonowania i rozwoju spółki jest istnienie rynku kapitałowego,
gdyż umożliwia on:
a) zaciąganie kredytów
b) obrót papierami wartościowymi ( akcje, obligacje )
Akcja – jest to papier wartościowy, który potwierdza udział właściciela w kapitale spółki o
charakterze akcyjnym. Akcje dają właścicielowi:
- prawo do udziału w zysku
- uprawnienia do prawa głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy
Obligacja - jest to forma pożyczki, która występuje jako papier wartościowy emitowany
przez państwo lub przedsiębiorstwo. Przynoszą one posiadaczowi z góry
określony stały dochód. Właściciel występuje tu jako pożyczkodawca i ma
prawo do stałych odsetek.
Z punktu widzenia prawa handlowego rozpatrujemy spółki:
a) cywilne - działają na podstawie prawa cywilnego; zasady ich działania reguluje
kodeks cywilny i są to najstarsze formy spółek, które nie mają osobowości
prawnej
b) handlowe – działają na podstawie prawa handlowego z 1934 roku
znowelizowanego w 1990 roku.
Kolejny podział spółek wyodrębnia spółki:
a) osobowe
- jawne
- komandytowe
b) kapitałowe
- z ograniczoną odpowiedzialnością
- spółki akcyjne
Spółka osobowa jest własnością co najmniej dwóch osób, które:
- wnoszą kapitał
- wspólnie prowadzą działalność gospodarczą
- wspólnie ponoszą ryzyko
- wspólnie dzielą zyski
przy czym zakres odpowiedzialności partnerów może być różny.
Spółka komandytowa – występują tu dwa rodzaje wspólników:
a) komplementariusze – odpowiadają za zobowiązania spółki swym majątkiem
b) komandytariusze ( wspólnicy bierni ) – odpowiadają za zobowiązania spółki do
wysokości wniesionego kapitału, który określany jest jako suma komandytowa.
26
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością – jej założyciele odpowiadają zobowiązaniom do
wysokości wniesionego kapitału. Spółka ta ma osobowość prawną. Występują tu władze:
- walne zgromadzenie
- rada nadzorcza lub komisja rewizyjna
- zarząd spółki
Spółka akcyjna – jest to spółka kapitałowa. Kapitał jest tu wnoszony w formie akcji. Należy
ona do samodzielnych jednostek organizacyjnych i ma osobowość prawną. Charakteryzuje się
tym, że pozyskuje ona kapitał na swój rozwój z części podzielonego zysku. Może ona też
korzystać z zasilania finansowego zewnętrznego:
- sprzedaż papierów wartościowych ( akcje, obligacje )
- w formie kredytów
Często podkreśla się, że przedsiębiorstwa różnią się ze względu na style zarządzania:
1) styl antokratyczny – typowy dla największych przedsiębiorstw lub w przypadkach
kryzysowych w przedsiębiorstwie
2) styl paternistyczny – średnie ( 51-250 pracowników ) i małe ( 1-50 pracowników )
przedsiębiorstwa. Pracownicy traktowani są tu jak członkowie rodziny.
3) styl integratywny – stosowany, gdy występuje udział pracowników w
podejmowaniu ważnych decyzji
4) styl samorządowy – w przedsiębiorstwach podlegających zarządom gmin, miast
Przeciętna sprzedaż na
jedno przedsiębiorstwo
2000
1000
0
25
100 odsetek
wszystkich
przedsiębiorstw
Przychody, koszty, zyski.
Przychód – jest określany jako utarg i rozumiemy to jako ilość pieniędzy, jakie uzyskało
przedsiębiorstwo ze sprzedaży dóbr i usług w określonym czasie.
Koszty przedsiębiorstwa – są to wszystkie wydatki, które zostały poniesione na
wytworzenie dóbr i usług w danym czasie.
Zysk – jest to różnica pomiędzy przychodem a kosztami.
W działalności przedsiębiorstwa ważną rolę odgrywa wskaźnik przepływów finansowych i
oznacza on ilość pieniędzy netto, jaką uzyskało przedsiębiorstwo w danym okresie czasu.
27
Z tym problemem wiąże się zagadnienie kapitału, którym dysponuje przedsiębiorstwo oraz
jego zużycie. Wśród rodzajów kapitałów na szczególną uwagę zasługuje kapitał rzeczowy:
- maszyny, urządzenia
- wyposażenie przedsiębiorstwa
- budynki produkcyjne
Dobra kapitałowe – są to środki trwałe lub aktywa rzeczowe.
W bieżącej działalności przedsiębiorstwa wśród kosztów ważna jest amortyzacja.
Jest to utrata wartości danego dobra kapitałowego w ciągu roku w wyniku jego zużywania się
w procesie produkcji.
Amortyzacja wliczona jest do kosztów ekonomicznych przedsiębiorstwa i powoduje
rozłożenie kosztów od zakupionych maszyn i urządzeń na cały okres ich eksploatacji.
Rozróżniamy dwa rodzaje amortyzacji:
- liniowa ( amortyzacja rozkładana jest na miesiące przez dany okres czasu )
- przyspieszona ( amortyzacja jest rozkładana w procentach na dane lata )
Kształtowanie się bilansu przedsiębiorstw.
Bilans przedsiębiorstwa X na koniec roku.
Aktywa
Środki trwałe:
1. Grunty
2. Budynki
3. Maszyny i urządzenia
4. Wartości niematerialne i
prawne
II.
Środki obrotowe:
1. Zapasy
a) materiały
b) towary
c) produkcja w toku
d) wyroby gotowe
2. Środki pieniężne
3. Należności:
a) należności od odbiorców
b) inne należności
Suma
Suma
372750
I.
I.
II.
Pasywa
Fundusze własne
Suma
Fundusze obce:
1. Kredyty bankowe
2. Zobowiązania wobec
dostawców
3. Zobowiązania wobec
budżetu
III. Wynik finansowy firmy
Suma
372750
Bilans w przedsiębiorstwie ukazuje zmiany jakie dokonały się w ciągu roku i jest
zestawieniem wszystkich aktywów i pasywów, przy czym obowiązuje zasada, że aktywa
muszą być równe pasywom. Jest to zasada równowagi księgowej w bilansie.
Aktywa określamy jako posiadany przez przedsiębiorstwo majątek, tzn. wartościowe jego
zasoby, gdyż w trakcie działalności przedsiębiorstwa jego majątek ulega zużyciu. Każda taka
zmiana musi odbić się w bilansie przedsiębiorstwa.
28
W każdym bilansie majątek dzieli się na majątek trwały i obrotowy.
Składniki środków trwałych są używane w procesie produkcji do wytwarzania wyrobów,
przy czym przez cały ten okres zachowują one swą naturalną postać, a ponadto zużywają się
powoli i stopniowo tracą swą wartość użytkową.
Przedstawiają one określoną wartość pieniężną, której zużyta część w procesie produkcji jest
wliczona w koszt wytworzenia nowych wyrobów.
Natomiast składniki majątku, które zużywają się całkowicie lub ulegają przeobrażeniom
zmieniając swą naturalną postać są zaliczane do środków obrotowych . Należą do nich:
zapasy i środki pieniężne będące w stanie rozrachunku, czyli są to środki przypadające
przedsiębiorstwu w zależności od typu należności.
Inna cechą bilansu jest to, że aktywa biorą udział w realizacji działań przedsiębiorstwa
Każdy bilans przedstawia w jaki sposób jest finansowana działalność przedsiębiorstwa, czy z:
- funduszy własnych
- funduszy obcych ( zasilanie zewnętrzne )
Aby obliczyć fundusze własne przedsiębiorstwa należy od sumy aktywów odjąć wielkość
funduszy obcych.
W działalności przedsiębiorstwa ważne jest obliczenie kosztów i ich rodzajów oraz
przychodów, a tym samym osiągnięcie wyniku finansowego firmy. Koszty mogą być
rozpatrywane w układzie:
- rodzajowym
- kalkulacyjnym
Punktem wyjścia do rodzajowego układu kosztów jest analiza wykorzystania czynników
produkcji:
- koszty wynikające ze zużycia czynników produkcyjnych
- zużyte materiału i energia
- wynagrodzenie pracowników
- usługi obce
- podróże służbowe
- koszty reprezentacyjne i reklamy
W każdym przedsiębiorstwie ważny jest sposób rozliczenia różnych elementów
kosztów na wyroby. Wyodrębnia się:
a) koszty bezpośrednie – np.: robocizna, zużywane materiały
b) koszty pośrednie – amortyzacja, koszty administracyjne, odsetki bankowe
Charakterystyczne jest to, że koszty te są odnoszone i rozliczane według określonego klucza.
W działalności przedsiębiorstwa należy zwrócić uwagę na poziom wygospodarowanego
zysku operacyjnego, który traktujemy jako różnicę między przychodami przedsiębiorstwa a
kosztami wytwarzania. Zysk ten przybiera wartości dodatnie lub ujemne. Jeżeli zysk jest
dodatni, to przedsiębiorstwo wykazuje rzeczywisty zysk operacyjny, a gdy jest ujemny to
przedsiębiorstwo osiąga stratę operacyjna.
Przedsiębiorstwo w swej działalności może osiągać zyski lub straty nadzwyczajne.
Do strat nadzwyczajnych zaliczamy:
- straty losowe
- koszty z tytułu zanieczyszczania środowiska
29
Do zysków nadzwyczajnych zaliczamy:
- dodatkowe wpływy z tytułu uzyskania przez przedsiębiorstwo z tytułu różnicy
między poziomem kursów walutowych od momentu zawarcia transakcji do jej
realizacji
- karne odsetki naliczane dostawcom z tytułu opóźnienia dostaw
Ostateczny wskaźnik działalności przedsiębiorstwa jest to wynik finansowy określany
jako zysk brutto. Otrzymujemy go poprzez dodanie do wyniku operacyjnego zysków
nadzwyczajnych i odjęcie strat nadzwyczajnych.
Ostateczny parametr, który charakteryzuje przedsiębiorstwo to zysk netto.
Uzyskujemy go przez odjęcie od zysku brutto wielkości podatku dochodowego.
Zysk netto może być przeznaczony na trzy cele:
1) skierowany na dalszy rozwój zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa
2) przeznaczony na pokrycie dywidendy dla właścicieli przedsiębiorstwa
3) przeznaczony na nagrody i wypłaty z zysku dla załogi ( np.: trzynastki )
Zysk stanowi formę dochodu przedsiębiorstwa, gdyż:
a) nie może być on negocjowany, a stanowi wypadkową działalności
przedsiębiorstwa
b) jest on dodatni lub ujemny
Zysk uważa się za podstawowy parametr świadczący o sprawności przedsiębiorstwa, dlatego
dąży ono do jego maksymalizacji. Duża rola zysku w przedsiębiorstwie wynika z:
a) wielkość zysku decyduje o możliwościach rozwoju przedsiębiorstwa
b) poziom zysku pozwala na zwiększenie samofinansowania przedsiębiorstwa ze
źródeł własnych
c) wielkość zysku świadczy o wysokości dywidendy i wartości akcji
przedsiębiorstwa. Zależy od niego wielkość kapitału jaka przypadnie właścicielowi
przedsiębiorstwa
d) zysk pełni rolę motywacyjną, a jego wzrostem są zainteresowani pracownicy i
zarząd oraz właściciel przedsiębiorstwa
e) zysk bezpośrednio wpływa na wielkość zatrudnienia i pośrednio odciąża budżet
państwa od wydatków na świadczenia dla bezrobotnych
Stwierdza się, że zwiększenie zysków na rozwój przedsiębiorstwa prowadzi do wzrostu
produkcji. W praktyce nie zawsze jest tak i mogą zachodzić trzy możliwości:
1) stałe efekty skali – wielkość produkcji wzrasta proporcjonalnie do wielkości
wzrostu nakładu na czynniki produkcji
2) rosnące efekty skali – wzrost produkcji jest szybszy niż wzrost nakładów na
produkcję
3) malejące efekty skali – rozmiary produkcji wzrastają proporcjonalnie wolniej od
wielkości nakładów na czynniki produkcji
Krzywa
długookresowego
kosztu przeciętnego
Długookresowy
koszt przeciętny
30
korzyść stabilizacja niekorzyść
skali
kosztów
skali
Produkcja
Jeżeli przedsiębiorstwo funkcjonuje w warunkach gospodarki wolnorynkowej, to dany
pracownik, aby nie przenosił będących w dyspozycji kosztów produkcji do innej działalności
musi być odpowiednio wynagradzany, a przedsiębiorstwo musi osiągać zysk minimum. Ten
rodzaj zysku nazywamy zyskiem normalnym ( zysk imputowany ) i jest on wliczany w
koszty ekonomiczne. Stąd też koszty ekonomiczne obejmują koszty rzeczywiste łącznie z
zyskiem normalnym.
W praktyce występuje inne podejście do kalkulacji kosztów i zysków. Istotne jest tu
określenie kosztów wykorzystywania zasobów, które traktowane są nie tylko jako wydatki
na zakup dóbr, lecz jako koszty alternatywne. Koszt alternatywny określa się jako koszt
utraconych możliwości. Jest to suma utraconych dochodów w wyniku nie wykorzystania
zasobów ( pracy, kapitału ) w najlepszych rozwiązaniach.
Zdarza się, że po potrąceniu kosztu alternatywnego przedsiębiorstwo wykazuje zysk. Jest to
zysk nadzwyczajny. Zysk taki to najczęściej zysk przekraczający dochód, który właściciel
może otrzymać w postaci odsetek, wypożyczając swój kapitał według rynkowej stopy
procentowej.
Prawidłowo funkcjonujące przedsiębiorstwo dąży do tego, aby zwiększając produkcję
obniżać koszty działalności. Określamy to jako zasadę minimalizacji kosztów, przy czym
samo obniżenie kosztów jest niewystarczające do wyliczenia wielkości zysku, bo
przedsiębiorstwo musi uwzględnić popyt na swoje wyroby. Relacje te przedstawia
zestawienie produkcji, cen, kosztów i zysków.
Produkcja
Cena
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
Utarg całkowity
(produkcja * cena)
0
21
40
57
72
85
96
105
112
117
120
Koszt całkowity
($ / tydzień)
10
25
36
44
51
59
69
81
95
111
129
Zysk
(utarg – koszt)
-10
-4
4
13
21
26
27
24
19
6
-9
Zestawienie to pokazuje, że maksymalizacja zysków nie jest równoważna z
maksymalizacją utargu.
31
Koszt krańcowy ( marginal cost ) – wyraża wzrost kosztów całkowitych wywołanych
wzrostem produkcji o jedną jednostkę.
Utarg krańcowy ( marginal ravenue ) – jest to wzrost utargu całkowitego wywołany
zwiększeniem produkcji o jedną jednostkę.
Koszt
całkowity
100
Koszt
krańcowy
100
20
20
0
1 2 3 4 5 6 Produkcja
Produkcja
Zależność kosztów krańcowych od wielkości produkcji wygląda różnie w
przedsiębiorstwach i tak: np.: w kopalniach koszty krańcowe rosną ze wzrostem produkcji.
Utarg końcowy – zawiera zmianę utargu całkowitego ze sprzedaży danej jednostki.
Utarg
krańcowy
20
0
Produkcja
Często występuje zależność, że spada utarg krańcowy, bo spada krzywa popytu i im
wyższy jest poziom produkcji, tym niższa jest cena sprzedawanej jednostki. Dlatego dla
przedsiębiorstwa o spadającej krzywej popytu występują zależności:
1) utarg krańcowy spada ze wzrostem produkcji
2) utarg krańcowy jest niższy od ceny jednostki ostatniej partii wyrobów o wielkość
wpływu obniżki cen na sumę przychodów uzyskanych ze sprzedaży poprzednich
jednostek
Kształt krzywej utargu krańcowego zależy od kształtowania się krzywej popytu na
wyroby przedsiębiorstwa.
Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo, które dąży do maksymalizacji zysków powinno
zwiększać produkcję tak długo jak przychody krańcowe są większe od kosztów krańcowych.
Gdy koszty krańcowe zaczną przekraczać przychody krańcowe to należy produkcji zaniechać
lub ją ograniczyć. Jeżeli jest to niemożliwe należy zlikwidować przedsiębiorstwo.
32
Zależność między rozmiarami produkcji a kosztami
Rozmiary Całkowity
Całkowity
Koszt
Koszt
Koszty przeciętne ( jednostkowe)
produkcji koszt stały koszt zmienny całkowity krańcowy
KS / Q
KZ / Q
KC / Q
Q
KS
KZ
KC
∆K / ∆ Q
0
10
0
10
0
1
10
8
18
8
10
8
18
2
10
9,4
19,4
1,4
5
4,7
9,7
3
10
11,4
21,4
2
3,3
3,8
7,1
4
10
15,2
25,2
3,8
2,5
3,8
6,3
5
10
21,5
32,5
6,3
2
4,3
6,3
6
10
38
48
16,5
1,7
6,3
8
Korporacje wielonarodowe i formalnonarodowe.
W wieku XIX pozwolenia na funkcjonowanie korporacji wydawały władze
państwowe uzależniając decyzję od wpłaty kwot na budżet państwa. Zasady te zostały
złagodzone na przełomie XIX i XX wieku, gdzie stwierdzono, że zgodę na działalność
korporacyjną należy wydawać każdemu i w każdej dziedzinie.
Korporacja jest to osoba prawna, która ma uprawnienia do prowadzenia działalności we
własnym imieniu na podobnych zasadach jak osoba fizyczna. Jest to osoba prawna, która
dysponuje:
- prawem kupowania i sprzedawania
- prawem pobierania i udzielania pożyczek
- prawem pozywania i może być pozwana
- prawem przyjmowania i zwalniania pracowników we własnym imieniu
Z tych powodów działalność korporacji nie jest prowadzona w imieniu właścicieli, lecz w
imieniu korporacji.
Właściciel korporacji w przypadku jej bankructwa traci tylko wielkość zainwestowanych
pieniędzy, lecz nie traci własności osobistej, jak to jest przy spółkach. W wyniku tego
zmniejsza się ryzyko inwestorów i zwiększa się możliwość korporacji do gromadzenia
kapitałów. Dlatego też skrót „Inc” na końcu nazwy korporacji jest informacją o charakterze
przedsiębiorstwa i stanowi ostrzeżenie. Jeżeli sprawy ekonomiczne idą w złym kierunku, to
wierzyciele ( kredytodawcy ) w przypadku bankructwa korporacji nie będą mogli sięgnąć do
majątku osobistego właściciela. Stąd też dla zabezpieczenie pożyczek kredytodawców
właściciele korporacji mogą być zmuszani do płacenia większych odsetek, ale inwestorów nie
brakuje, gdyż korporacja oferuje im inne korzyści:
1) korporacja ma stabilny charakter prawny, który zawiera się w statucie korporacji i
działa ona bezterminowo, dopóki właściciele jej nie rozwiążą
2) prawa własności między kupującym, a sprzedającym mogą być przenoszone przez
transakcje giełdowe
3) odpowiedzialność kierownictwa korporacji jest oddzielona od praw własności, a
jej właściciele nie muszą przeznaczać czasu na prowadzenie działalności
gospodarczej, aby otrzymać z niej dochody.
33
W większości państw zyski korporacji są opodatkowane dwukrotnie: do dochodów korporacji
odnosi się podatek federalny ( 46 % od dochodów powyżej 100 tys. $ ), do dochodów
właściciela odnosi się podatek od dywidendy w zależności od dochodów osobistych.
Stosuje się też zasadę, że część zysku przeznaczona na rozwój korporacji nie jest
opodatkowana dwa razy, tylko jeden raz według stopy podatku, jaki płacą spółki akcyjne.
W przypadku tworzenia korporacji na jej funkcjonowanie niezbędna jest zgoda władz
stanowych lub federalnych.
W trakcie działalności korporacja musi przedstawiać władzom raporty z jej działalności
ekonomicznej i finansowej. W przypadku, gdy korporacja emituje papiery wartościowe to
musi przedstawiać dodatkowy raport do Komisji Papierów Wartościowych i Giełdy ( SEC ),
która nadzoruje obrót akcjami i obligacjami. Ta komisja przed dopuszczeniem papierów
wartościowych do obrotu bada, czy stwierdzenia dotyczące kapitału nie są sfałszowane.
Komisja ta nie rości pretensji do oceniania, czy gwarantowania wartości kapitału.
W rozwoju korporacji na świecie występuje tendencja do finansowania wzrostu
kapitału korporacji przez wzrost jej zadłużenia wewnętrznego. W tej polityce korporacje
zwiększają zadłużenie dlatego, że wypłaty z tytułu odsetek potrąca się z podstawy
opodatkowania, natomiast nie ulegają potrąceniu wypłaty z tytułu dywidend.
Czynnikiem zachęcającym inwestorów do zakupu akcji korporacji jest fakt wysokiego
oprocentowania obligacji, które maja przynieś dochód 12 – 15 %. Podobny dochód
gwarantują jedynie uprzywilejowane akcje.
Korporacje tworzą:
a) przedsiębiorstwa przemysłowe
b) banki, firmy ubezpieczeniowe, towarzystwa ubezpieczeniowe i usługowe
c) spółki wielozadaniowe np.: BP, Shell.
W korporacjach stwierdzono, że zarząd dysponuje kapitałem 3 % akcji. Obliczono, że 42 mln.
ludzi w USA to właściciele akcji. Jednak tylko 0,1 z nich osiąga większe zyski. Wynika to z
tego, że w 1981 roku w akcjach i obligacjach zainwestowano 1,5 biliona $.
Zaobserwowano, że w korporacjach nie występuje konflikt interesów między
kierownictwem a akcjonariuszami, gdyż jedni i drudzy są zainteresowani zwiększaniem
zysku lub maja wspólny interes w zwiększaniu wzrostu dochodów na jedną akcję.
Konflikt pojawia się na tle nie rozdzielonych zysków.
Korporacje obecnie stanowią dominującą formę wśród organizacji przemysłowych, bo
umożliwiają najlepszy sposób i możliwości gromadzenia kapitału dla rozwoju korporacji.
34
Gospodarstwa domowe.
Gospodarstwa domowe są traktowane jako wyodrębnione i ekonomicznie
samodzielne mikro podmioty. Ich cechą jest to, że działają w sferze spożycia za wyjątkiem
gospodarstw rolnych i rzemieślniczych, które stanowią ogniwa produkcji społecznej.
Ekonomicznymi funkcjami gospodarstw domowych są funkcje:
1) konsumpcyjna – polega na organizowaniu i realizacji konsumpcji
2) produkcyjna – polega na dostarczaniu środków dla wspólnego zaspokojenia
potrzeb wyższego rzędu
Dzięki realizowaniu funkcji produkcyjnej środki na konsumpcję pochodzą z dwóch źródeł:
a) dochodów z pracy najemnej
b) dochodów z kapitału i ziemi
Przyjmuje się też, że celem ekonomicznym działalności gospodarstwa domowego jest
optymalizacja spożycia, co skłania do maksymalizacji dochodów.
Czynniki określające wydatki na konsumpcję.
Konsumpcja jest zaliczana i traktowana jako rosnąca funkcja dochodu.
Stosunek wydatków do dochodów to skłonność do konsumpcji, co oznacza, że w miarę
wzrostu dochodów maleje skłonność do konsumpcji, ale maleje też krańcowa skłonność do
konsumpcji, którą wyrażamy jako stosunek przyrostu wydatków do przyrostu dochodów.
Określenie to pozwala określić co gospodarstwa domowe robią z nie wydaną częścią
wzrastających dochodów. Zajmował się tym E. Engel żyjący w latach 1921-86. Stwierdził on,
że w miarę wzrostu dochodów maleją wydatki na żywność, ale wzrastają wydatki na artykuły
przemysłowe. W trakcie badań Engel sformułował zależności:
1) ze wzrostem dochodów spada proporcja wydatków na żywność
2) w miarę wzrostu dochodów wydatki na mieszkanie i jego utrzymanie wzrastają
35
3) w miarę wzrostu dochodów wzrasta udział wydatków na dobra luksusowe lub na
dalsze potrzeby
Wydatki w
% dochodu
100%
dobra luksusowe
75%
50%
mieszkanie
25%
konsumpcja
0
dochody
Pod koniec XX wieku w badaniach udowodniono, że w krajach najbardziej
rozwiniętych udział wydatków na żywność był bardzo niski i tak np.: w USA = 20 %,
w Dani = 30 %, a w Polsce wynosił aż 50 %.
W krajach rozwijających się udział wydatków na żywność przekracza 70 %.
Na wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi wpływają też inne czynniki:
a) czynniki subiektywne – powodują, że wydatki gospodarstw domowych są
mniejsze niż by to wynikało z ich możliwości dochodowych, bo wiążą się z
powiększaniem oszczędności lub z tworzeniem rezerw
b) czynniki obiektywne – zaliczamy tu czynniki demograficzne oraz czynniki
społeczno – kulturowe oraz zawód i miejsce zamieszkania
Aktywa gospodarstw domowych i prawidłowości postępowania gospodarczego w dziedzinie
konsumpcji.
Gospodarstwa domowe mają majątek w różnej postaci i o różnych składnikach.
Składniki te są nazywane aktywami gospodarstw domowych i zaliczmy do nich:
a) składniki rzeczowe
- nieruchomości, tzn. ziemia, zabudowania
- ruchomości np. dobra trwałego użytku, wyposażenie mieszkań, samochody
b) walory, czyli papiery wartościowe – reprezentują prawa majątkowe. Dzielą się na:
- papiery o dochodzie stałym
- papiery o dochodzi zmiennym
c) pieniądze:
- gotówka
- czeki bankierskie
Każdy z niepieniężnych aktywów może być zamieniony na pieniądz. Ta łatwość zamiany jest
określana jako płynnością aktywów. Dla zapewnienia płynności gospodarstwa domowe
gromadzą rezerwy gotówkowe poza bankiem i rezygnują z odsetek. Tę skłonność określa się
mianem preferencji płynności. Preferencja ta wynika z następujących powodów:
36
1) tranzdecyzyjnych
2) przezorności
3) spekulacji – zysków z papierów wartościowych
W koncepcjach teoretycznych zakłada się, że konsumenci postępują z zasadami
racjonalnego gospodarowania, dążąc do maksymalizacji własnych korzyści przez wybór
optymalnej kombinacji konsumowanych dóbr.
Przy danych cenach i danym dochodzie konsumenci dokonują takich wyborów, by zgodnie ze
swoimi upodobaniami osiągnąć największe zadowolenie. Jest to użyteczność całkowita.
Użyteczność ta wzrasta w miarę wzrostu dochodów, a tym samym ilości posiadanego dobra.
W miarę nasycenia potrzeb zadowolenie związane z nabyciem danego dobra spada.
W miarę wzrostu ilości konsumowanego dobra jego użyteczność krańcowa maleje.
Prawidłowość ta to I prawo Gossena i dotyczy malejącej użyteczności krańcowej.
Kiedy gospodarstwo uzna, że ma dosyć danego dobra jego użyteczność całkowita osiąga
maksimum, a użyteczność krańcowa równa się 0. Dlatego ewentualne zwiększanie ilości
dobra spowoduje spadek użyteczności całkowitej, a użyteczność krańcowa może być ujemna.
Użyteczność
całkowita
UZC = max
UZC
Ilość dobra
Użyteczność
krańcowa
UŻK = 0
Ilość dobra
Gdyby założyć, że ceny dóbr są równe to do realizacji tego celu gospodarstwa domowe
powinny dążyć do takiej ilości kombinacji konsumpcyjnych dóbr, aż nastąpi wyrównanie się
użyteczności krańcowej wszystkich dóbr UŻKX = UŻKY = UŻKZ.
Tendencja ta nosi nazwę II prawa Gossena. Aby urealnić to założenie trzeba uwzględnić
aspekt cenowy na dobra i mamy wzór ( UŻKX / CX ) = ( UŻKY / CY ) = ( UŻKZ / CZ ).
Dopóki stosunki użyteczności krańcowej dóbr do ich cen są identyczne, to gospodarstwo
domowe osiąga optymalną kombinację konsumowanych dóbr i stwierdza się, że
gospodarstwa te są w stanie równowagi.
Pod wpływem zmian cen i dochodów gospodarstwa domowe dokonują zmiany
struktury zakupów, gdy elementy te zmieniają się. Wprowadza się tu pojęcie krzywej
obojętności i krańcowej stopy substytucji.
Krzywa obojętności jest to krzywa łącząca różne punkty dwóch dóbr, które są jednakowo
atrakcyjne lub obojętne dla konsumenta, bo reprezentują ten sam poziom użyteczności
całkowitej.
37
Krańcowa stopa substytucji jest to ilość jednostek jednego dobra ( B ), z których
gospodarstwo musi zrezygnować by zwiększyć zakup o jedną jednostkę drugiego dobra ( A )
bez zmiany użyteczności całkowitej. KSS = ∆QB / ∆QA.
Krzywą obojętności konsumenta można przedstawić jako zbiór krzywych
charakterystycznych dla gospodarstwa domowego.
Ilość dobra B
Q2
Q1
Q4
Q3
Ilość dobra A
Wykres ten pokazuje, że w miarę wzrostu dochodów następuje przejście na wyższe krzywe
obojętności ( Q1 – Q4 ), z czym wiąże się nabywanie większej ilości dóbr i wyższe poziomy
użyteczności całkowitej. Każda z tych krzywych pokazuje wszystkie ilościowe kombinacje
dwóch dóbr zapewniającym konsumentom tą samą użyteczność całkowitą. Każdy konsument
woli więcej, więc nabywa dobra według Q4.
Ilość dobra B
∆QA
∆QB
Malejąca krańcowa stopa
6
K
substytucji dobra A dobrem B
∆QB
4
L
3
M
2
N
∆QA
O
0
1 2
3
4
Ilość dobra A
Zasadę malejącej krańcowej stopy substytucji można prześledzić przechodząc na krzywej
obojętności z punktu K do L oraz z M do N.
( 2*∆QB / ∆QA ) > ( ∆QB / ∆QA )
Nachylenie krzywej obojętności przedstawia stopień substytucji między dobrem A i B.
W badaniu tych zjawisk znaczenie ma linia ograniczenia budżetowego, która wiąże się z
możliwością dokonywania wyboru między dobrem A i B w zależności od dochodu
gospodarstwa, tzn. linia ta oznacza możliwości zakupów dla każdego gospodarstwa
domowego. Nachylenie linii ograniczenia budżetowego jest spowodowane zmianami cen
nabywanych dóbr.
Ilość dobra B
B
Zmiana nachylenia linii ograniczenia
budżetowego spowodowana zmianami
cen dobra A:
A1 – cena dobra A spada
38
A2 A
A1
Ilość dobra A
Ilość dobra B
B1
B
B2
Zmiana nachylenia linii ograniczenia
budżetowego spowodowana zmianami
cen dobra b:
B1 – cena dobra A spada
A2 A
A1
Ilość dobra A
Może dojść także do sytuacji, że ceny dóbr A i B nie ulegają zmianie, lecz zmienia się
dochód gospodarstwa domowego.
Ilość dobra B
B1
B
A1 B1 – dochód wzrasta
B2
A2 A
A1
Ilość dobra A
Na podstawie tych zależności można wyprowadzić punkt równowagi gospodarstwa
domowego ( punkt E ).
Ilość dobra B
B
O – krzywe obojętności
AB – linia ograniczenia budżetowego
D
E
O4
O3
O2
O1
C
A Ilość dobra A
Punkt równowagi gospodarstwa domowego jest możliwy do osiągnięcia w przypadku
przecięcia się krzywej obojętności z krzywą możliwości budżetowych.
39
Każdy konsument dąży do osiągnięcia na tym przecięciu takiego punktu równowagi, w
którym będzie w stanie maksymalizować ilość nabywanego dobra A oraz ilości dobra B.
W tym przypadku te wielkości wynoszą: dla dobra A jest to odcinek OC, a dla dobra B jest to
odcinek OD.
Wyjaśnienie zachowania gospodarstwa domowego przy podejmowaniu decyzji
konsumenckich stanowi koncepcja nadwyżki konsumenckiej ( krzywa Marshalla ). Krzywa
ta opiera się na ujęciu użyteczności i na zasadzie malejącej użyteczności krańcowej.
Cena i użyteczność krańcowa
dobra A
9
8
7
6
5
4
3
2
c=1
cena dobra A
0 1 2 3 4 5 6
7
8
9 Ilość dobra A
Z wykresu wynika, że konsument nabywając jednostkę dobra A jest w stanie zapłacić
9 jednostek pieniężnych, a za następne 8,7,.... Przy jednostce 8 musimy zapłacić c = 1 ( punkt
równowagi ). Przy 9 jednostce mamy do czynienia z przypadkiem, że cena dobra jest niższa
od ceny rynkowej i dlatego konsumenci nie podejmą decyzji o jego nabyciu.
Z wykresu wynika, że konsument kupując kolejną jednostkę dobra A płaci za każdą z nich
jednakową cenę równą cenie ostatniej zakupionej jednostki. Dlatego przy zakupie każdej
jednostki dobra A z wyjątkiem ostatniej gospodarstwo domowe realizuje pewną nadwyżkę
tzw. rentę konsumencką. Wielkość tej renty obliczamy 8 + 7 + 6 + 5 + ... + 1. Dla przypadku
z wykresu renta wynosi 36 jednostek pieniężnych.
Tą zależność można też odnieś do ogółu gospodarstw domowych i przy pomocy krzywej
popytu można przedstawić rentę wszystkich konsumentów.
Cena i użyteczność krańcowa
dobra A
9 R
8
7
6
renta
5
wszystkich
4 konsumentów
3
2
c=1 N
całkowite zakupy
0 1 2 3 4 5
krzywa popytu
cena dobra A
E
6
7
M
8
9
Ilość dobra A
Zapotrzebowanie na dobro A jest określone przez pole OREM. Jeśli od niego
odejmiemy wszystkie wydatki związane z zakupem dobra ( ONEM ) to pozostały obszar
( NER ) określa rentę wszystkich konsumentów.
40
Jest to model oparty na założeniu, że konsumenci postępują w pełni racjonalnie. Głównym
zadaniem tego modelu jest uchwycenie podstawowych czynników ekonomicznych
wpływających na decyzję zakupów konsumentów.
Produkcyjna funkcja gospodarstw domowych.
Funkcja ta polega na systematycznym dostarczaniu do gospodarstw domowych
środków umożliwiających podejmowanie decyzji zakupów, czyli realizacji konsumpcji.
Stąd też oferta podaży pracy pojedynczego pracownika zależy od czynników dochodowych, a
w mniejszym stopniu od pozostałych czynników.
Wśród czynników dochodowych ważny jest poziom płacy w powiązaniu z ilością pracy, która
zawiera też czas wolny, powoduje zmęczenie. Określamy to jako ujemną użyteczność pracy.
Każda dodatkowa godzina pracy powoduje dodatkową przykrość i wzrasta krańcowa
przykrość pracy.
Krańcowa przykrość
pracy
Krzywa krańcowej przykrości
pracy
W tej sytuacji dodatkową zachętą będzie podwyższenie godzinowej stawki pracy, aby
zrekompensować wzrost krańcowej przykrości pracy. Jest to efekt substytucyjny.
Liczba godzin pracy
Krzywa podaży pojedynczego
pracownika
Godzinowa stawka
pracy
Liczba godzin pracy
W praktyce może wystąpić też przypadek, że mamy do czynienia z sytuacją odwrotną,
gdyż wysokie płace mogą skłaniać pracownika do przeznaczenia pewnej ilości czasu pracy na
czas odpoczynku. Jest to efekt dochodowy. W takiej sytuacji krzywa podaży pojedynczego
pracownika ulega zagięciu wstecz.
Krańcowa przykrość
pracy
Pt1
A
Krzywa krańcowej przykrości
pracy
Liczba godzin pracy
Możliwość dokonania wyboru przez pracownika między czasem pracy, a czasem
wolnym oraz działania efektów substytucyjnego i dochodowego można przedstawić:
41
Dobowy dochód ( w zł )
300
B2
192
120
B1
B
100
72
40
P2
P1
P
15 16
A
24
dobowy czas wolny i czas pracy ( w h )
W modelu tym przyjęto, że 1 godzina pracy kosztuje 5 zł.
Pozapłacowe czynniki dochodowe wpływające na podaż pracy oferowanej przez
gospodarstwa domowe:
1) przepisy podatkowe – podatek od wynagrodzeń
2) kredyt – aby go spłacić zwiększa się podaż pracy
3) wysokość oprocentowania kredytów konsumpcyjnych
4) polityka społeczna
Czynniki poza dochodowe wpływające na podaż pracy oferowanej przez
gospodarstwa domowe:
1) czynnik demograficzny
2) czynnik społeczno – kulturowy
Poza typowym gospodarstwem domowym na rynku konsumenckim funkcjonują też
Gospodarstwa właścicieli kapitału i ziemi. Funkcja produkcyjna realizowana jest tu przez
zarządzanie czynnikami produkcji tak, aby przyniosły one jak największy dochód w postaci:
a) zysku
b) procentu
c) renty gruntowej
Charakterystyczne jest to, że zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych wymaga tylko
zaangażowania części dochodów. Ponadto ze wzrostem dochodu maleje ilość dochodu
przeznaczana na konsumpcję, natomiast zaoszczędzone środki są przeznaczone na
powiększenie zasobu kapitału i ziemi.
Instytucjonalne zabezpieczenie interesu konsumentów i pracowników.
Zabezpieczenie to jest efektem polityki państwa w ramach polityki pro - rodzinnej.
Do najbardziej typowych form zabezpieczenia konsumentów należą:
1) ubezpieczenia społeczne ( emerytury, renty )
2) publiczna pomoc społeczna
3) pomoc mieszkaniowa
Najważniejszą instytucjonalną formą zabezpieczenia interesów pracowników są związki
zawodowe, które mają chronić:
a) miejsca pracy
42
b) zabiegać o podwyżki płac
Organizacja rynku a formy konkurencji.
Formy organizacji rynku.
Celem działalności przedsiębiorstwa jest dążenie do maksymalizacji zysków, tzn.
każdy producent dąży do wypracowania jak największej różnicy między kosztami produkcji a
dochodem ze sprzedaży. Zysk w przedsiębiorstwie zależy od:
a) kosztów produkcji
b) ilości sprzedanych produktów
c) ceny sprzedaży
Zysk brutto stanowi różnicę między ceną sprzedaży, a kosztami produkcji. Jest to zysk
jednostkowy ( ilość sprzedanych wyrobów daje zysk globalny produktu ).
Pomiędzy przedsiębiorstwami dochodzi do pewnych rodzajów konkurencji:
1) cenowej
2) poza cenowej
W teorii ekonomii wyróżnia się 4 rodzaje konkurencji:
1) konkurencja doskonała
2) monopol pełny
3) konkurencja monopolistyczna
4) oligopol
Konkurencja doskonała polega na tym, że ani kupujący, ani sprzedający nie mają
wpływu na cenę, która stanowi wypadkową zapotrzebowania wszystkich konsumentów.
Teoretyczny model konkurencji doskonałej opiera się na założeniach:
1) jednorodności produktu – produkty mają dla wszystkich jednakową wartość bez
względu od kogo są nabywane
43
2) mobilności czynników produkcji – nie istnieją ograniczenia nakładów
inwestycyjnych w przypadku rozpoczęcia i przenoszenia działalności z branży do
branży
3) dużej liczbie sprzedających i kupujących – jakakolwiek zmiana wielkości podaży
ze strony producenta lub jakakolwiek zmiana wielkości popytu ze strony
konsumenta jest zbyt mała, aby spowodować zmianę ceny rynkowej
4) założenie o doskonałej informacji o rynku – przyjmuje się, że wszyscy producenci
i nabywcy mają pełną informację o produkcie i jego cenie w odniesieniu do
danego momentu jak i do przyszłości
Z konkurencją doskonałą mamy do czynienia wówczas, gdy sprzedający i kupujący uznają, że
ich decyzja nie wpływa na poziom ceny.
Przedsiębiorstwa działające w warunkach doskonałej konkurencji mają do czynienia z płaską
krzywą popytu i jest ona doskonale elastyczna.
Cena
P1
P0
P2
EP = ∞
DD
Ilość
W przypadku tym, dane przedsiębiorstwo bez względu na to ile produkuje, wyroby
sprzedaje po tej samej cenie. Przejście przedsiębiorstwa do ceny P1 spowoduje, że
konsumenci przerzucą się do dostawców z ceną P0, natomiast przejście do ceny P2 oznacza
stratę, gdyż przedsiębiorstwo może sprzedawać swe wyroby po cenie P0.
Stwierdzono, że przedsiębiorstwo jest w stanie równowagi w długim okresie czasu,
gdy wszystkie przedsiębiorstwa są w stanie równowagi. W przypadku krótkookresowym
przedsiębiorstwo osiąga równowagę w punkcie przecięcia się krzywej popytu i podaży.
Cena
D
S
E
P1
Q1
Ilość
Na rysunku tym ważny jest punkt Q1, który w połączeniu z punktem P1 daje nam
punkt równowagi rynkowej E, który zapewnia maksymalizację zadowolenia konsumentów i
umożliwia osiągnięcie maksymalnych zysków przez producentów.
Znając rozmiary i koszty produkcji, przedsiębiorstwo będzie dążyło do osiągnięcia
maksymalizacji zysku i jeśli będzie to się odbywało w stanie równowagi, to nie będzie ono
zainteresowane zmianą wielkości produkcji. Dlatego w warunkach konkurencji doskonałej
przedsiębiorstwa akceptują ceny sprzedaży produktu, jako wielkości dane, natomiast koszty
uzależnione są od rodzaju stosowanej technologii produkcji.
Należy pamiętać, że przyczyny sprawiające, że gałęzie przemysłu charakteryzują się stałymi
lub zmiennymi kosztami produkcji, co jest związane z występowaniem czynników
zewnętrznych, na które przedsiębiorstwo nie ma wpływu.
44
Na wzrost kosztów zewnętrznych wpływ ma też fakt instalowania się dodatkowych
przedsiębiorstw w branży przez co wzrastają elementy kosztów uważane za stałe ( ochrona
środowiska ). W zależności od kosztów rozróżniamy przedsiębiorstwa:
a) o kosztach stałych
b) o kosztach rosnących
c) o kosztach malejących
W przypadku konkurencji niedoskonałej w miarę wzrostu produkcji spada popyt na
wyroby przedsiębiorstwa i jest ono zmuszone obniżyć cenę z d do d’.
Cena
d’ d
d
d’
Produkcja przedsiębiorstwa
Konkurencja niedoskonała występuje tam, gdzie spadająca krzywa popytu na dobro
powoduje zmniejszenie stopnia kontroli nad ceną. Niedoskonała konkurencja pojawia się
wówczas, gdy parę firm jest zdolnych dostarczać produkt po bieżącej cenie.
Bariery konkurencji.
Niedoskonałość rynku jest wynikiem:
a) kształtowania się kosztów
b) barier konkurencji
Bariery konkurencji występują wtedy, gdy czynniki prawne lub psychologiczne
obniżają liczbę konkurentów lub stopień rywalizacji. Do najważniejszych barier zaliczamy:
1) ograniczenia prawne
2) zróżnicowanie produktów
Ograniczenia prawne są to działania podejmowane przez rządy, których celem jest
ograniczenie konkurencji w pewnych gałęziach. Dokonuje się tego przez:
a) ograniczenia patentowe
b) ograniczenia prawne, co do możliwości wejścia na rynek
c) ograniczenia w handlu zagranicznym ( cło, bariery ilościowe )
Wśród ograniczeń patentowych najczęściej chodzi państwu o poprawę
konkurencyjności przez zachęcanie rodzimych wynalazców do aktywności.
W ograniczeniach prawnych na szczególną uwagę zasługują działania monopolu
franchisingowego. Są one typowe dla przedsiębiorstw, które są związane z obsługą zakresu
użyteczności publicznej ( dostawy wody, prądu, gazu, itp. ). W ramach tego rozwiązania
przedsiębiorstwa te zgadzają się na regulację przez państwo poziomu cen, przez co powstają
bariery konkurencji, które podtrzymują koncentrację.
45
Konkurencja niedoskonała.
Monopol pełny występuje, gdy na rynku występuje jedno przedsiębiorstwo
wytwarzające produkty i usługi, które nie mają bliskich substytutów.
Każdy monopol poszukuje takiej wielkości produkcji, względnie ceny sprzedaży, które
maksymalizują jego zyski.
Producent monopolistyczny może stosować dyskryminację cenową, czyli stosować na ten
sam produkt różne ceny, na różnych rynkach.
Model pełnego monopolu opiera się na założeniach:
1) dotyczy produktów jednorodnych lub zróżnicowanych, które mogą być
wytwarzane przez przedsiębiorstwo i sprzedawane. Zakłada się, że na rynku nie
istnieją bliskie substytuty tych dóbr
2) występuje tu brak możliwości wejścia na rynek opanowany przez monopol pełny.
Ograniczenia te wynikają też z przepisów prawnych ustalonych przez państwo,
które chce zachować kontrolę nad produkcją i sprzedażą dobra ( monopol
zbrojeniowy, tytoniowy, spirytusowy )
3) w modelu występuje jeden sprzedający i wielu kupujących
4) dotyczy posiadania doskonałej informacji o rynku
Zasadą jest, że monopol pełny ma jednego producenta lub sprzedającego na danym
rynku i dlatego krzywa popytu na jego produkty jest równa z krzywą popytu rynkowego.
Monopol pełny w praktyce jest kojarzony z daną gałęzią przemysłu. Monopol pełny może
występować w postaciach:
a) monopol nie dyskryminacyjny – gdy wszystkie wyroby są sprzedawane po tej
samej cenie
b) monopol dyskryminacyjny – gdy różne jednostki produktów na różnych rynkach
są sprzedawane po innych cenach.
Cena monopolowa,
Charakterystyczne jest, że monopol sam ustala cenę sprzedaży i koryguje ją w
zależności od reakcji popytu.
W punkcie równowagi monopol może ustalić też cenę maksymalną, po której sprzeda
wszystkie swoje wyroby i zmaksymalizuje swój zysk oraz osiągnie cenę monopolową.
Koszty, przychody ,
cena
KM
Cena
monopolowa
Krzywa popytu ( DD = P = PP )
PMP
0
QB
Ilość
46
Fakt, że przedsiębiorstwo ma pozycję monopolu pełnego nie świadczy o tym, że może
osiągnąć zysk pozytywny, gdyż może się zdarzyć tak, że nie jest w stanie być w pełni
rentownym.
W praktyce często przedsiębiorstwa monopolistyczne stosują zasadę dyskryminacji
cenowej, jednak ich wprowadzenie wymaga spełnienia warunków:
1) przedsiębiorstwo monopolistyczne musi mieć możliwość dzielenia rynków. Wśród
kupujących muszą występować różne elastyczności cenowe
2) monopol musi mieć możliwość praktycznej odsprzedaży nabywanych wyrobów,
dalszym odbiorcom
Warto zwrócić uwagę na różnice występujące między przedsiębiorstwami działającymi w
warunkach doskonałej konkurencji a monopolem:
1) przedsiębiorstwa działające w warunkach doskonałej konkurencji wytwarzają w
stanie równowagi więcej produktów niż monopol
2) cena sprzedaży wyrobów monopolistycznych jest większa
3) zysk monopolowy jest większy, gdyż nie istnieje tu konkurencja
Pomiar strat wynikających z działania monopolu.
Badania udowodniły, że straty społeczne wynikające ze złej alokacji zasobów
wyniosły 0,5 – 2 % w stosunku do PKB. Fakt ten obrazuje rysunek.
Cena (MC, AC)
D
150
100
B
A
MC = AC poziom konkurencji
doskonałej
E
D
0
3
MR
6
Produkcja
Pole trójkąta AEB ukazuje nam stratę społeczną wynikającą z faktu podniesienia ceny z 100
do 150 i ograniczenia produkcji z 6 do 3 jednostek.
Działalność monopoli pomniejsza PKB, stąd wiele państw wykorzystuje specjalne
narzędzia w celu organizacji monopolu:
1) podatki – osłabia siłę ekonomiczną monopoli i zmniejsza zyski
2) regulacje cen – zmniejsza ceny w gałęziach, gdzie występują monopole oraz
zmniejsza też tempo inflacji
3) wzrastająca rola gospodarstw państwowych monopoli – zasada ta jest stosowana w
krajach Europy Zachodniej
4) specjalistyczne agencje wyspecjalizowane w:
- kontroli cen monopoli
- kontroli wielkości sprzedaży
47
- kontroli zasad wejścia i wyjścia z danej gałęzi produkcji
5) polityka antytrustowa – rozpowszechniona tam, gdzie mamy do czynienia z
wieloma oligopolami. Jej celem jest przeciwdziałanie praktykom
monopolistycznym wymierzonym w konkurencję i dlatego agencje te analizują
zmowy dotyczące cen, zasady podziału rynku i działalność związaną z
wyłącznością danych segmentów rynku.
Formy monopolizacji.
Osiągnięcie pełnej monopolizacji przez przedsiębiorstwo może się odbywać przez:
a) wzrost dynamiki inwestowania
b) fuzje i łączenie się przedsiębiorstw
W wyniku tego powstają nowe organizacje gospodarcze, z których najważniejsze są:
1) poole i ringi
2) kartele
3) syndykaty
4) trusty
5) koncerny
6) holdingi
Poole i ringi są tworzone przez przedsiębiorstwa w celu osiągnięcia określonego
przedsięwzięcia oraz osiągnięcia korzyści o charakterze monopolistycznym, np.: wspólna
polityka cenowa, podział zadań produkcyjnych, podział rynku.
Jej cechą jest to, że jest luźna i po wykonaniu zadania ulega rozwiązaniu.
Kartele powstały na przełomie XIX i XX wieku. Poza wspólną polityką cenową i
podziałem rynku ich zadaniem jest wspólna koordynacja polityki inwestycyjnej. W ich
działalności występują:
a) przedsiębiorstwa krajowe
b) przedsiębiorstwa zagraniczne
c) agencje rządowe
48
Najbardziej znaną formą kartelu jest OPEC. U podstaw ich działalności leży wspólne
uzgadnianie, kształtowanie i podział zysków. Stąd też przedsiębiorstwa ustalają tu między
sobą:
1) wielkość sprzedaży
2) określają poziom cen sprzedaży
W praktyce dochodzi do rywalizacji między nimi, gdyż walczą oni o przydział kontyngentu.
Z tego powodu struktura ich jest niestabilna i ulegają one rozwiązaniu.
Syndykaty powstają w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają:
1) wspólną politykę zakupów
2) wspólną politykę sprzedaży
Wszystko to odbywa się w ramach limitów produkcyjnych. Syndykat spełnia rolę wspólnego
przedsiębiorstwa handlu zagranicznego. Biuro to w imieniu tych przedsiębiorstw prowadzi
wspólną politykę cen i zbytu. Zdarza się też, że syndykat jest powiązany z kartelem. Jednak w
trakcie funkcjonowania kartelu przedsiębiorstwa zachowują:
a) niezależność gospodarczą
b) niezależność prawną
Trust jest wyższą formą monopolizacji produkcji i stanowi on nowy organizm
gospodarczy z połączenia przedsiębiorstw, które funkcjonowały oddzielnie, jednak z chwilą
wejścia do trustu utraciły one swoją niezależność ekonomiczną i ich zyski płyną do centrali
trustu. Rada trustu dzieli te zyski proporcjonalnie do udziału przedsiębiorstw w majątku
trustu. Akcjonariusze trustu przekazują udziały zarządowi, za co otrzymują tzw. certyfikaty
trustowe.
W koncernie zgrupowane przedsiębiorstwa działają odrębnie, ale istnieje tu wspólny
właściciel, który wykupił większość akcji innych firm lub pozyskał te firmy do współpracy na
wskutek zmian organizacyjnych, uzyskując kontrolę nad nimi.
Zgrupowane w koncernie przedsiębiorstwa działają na własny rachunek ekonomiczny,
natomiast centrala ustala strategię sprzedaży, podziału rynku zbytu oraz wzrostu produkcji.
Istotne jest to, że w koncernie nie występuje konkurencja między przedsiębiorstwami w nim
zgrupowanymi. Typowe są tu pionowe powiązania technologiczne.
Holding występuje najczęściej w formie spółki akcyjnej i przez posiadanie akcji
innych przedsiębiorstw sprawuje nad nimi kontrolę. Wykorzystuje się tu zasadę, że im
większe rozproszenie akcji, tym mniejsza ilość jest niezbędna aby sprawować kontrolę nad
przedsiębiorstwem. Często do powstania holdingu dochodzi przez wykupywanie akcji
przedsiębiorstw na giełdzie. Największym holdingiem jest GM.
Konglomerat - ta forma rozpowszechniła się po II wojnie światowej w wyniku
ekspansji firm monopolistycznych, z czym wiązało się poszerzenie produkcji oraz form
handlu.
W jego założeniu jest nie tylko dążenie do maksymalizacji zysku, lecz także u jego podstaw
leży rozłożenie ryzyka na różne sfery działania. Ta filozofia działania jest wynikiem
uniknięcia oskarżeń o praktyki monopolistyczne.
Typowym konglomeratem jest działający w Polsce Protector and Gamble, który zajmuje się
produkcją i dystrybucją artykułów sanitarnych oraz sprzętu AGD.
49
Oligopol.
Określenie to oznacza niewielu sprzedawców i wielu kupujących.
Jego forma organizacyjna polega na tym, że skupia niewielu producentów, którzy opanowali
rynek danego produktu, przez co wytwarzają się więzi między skupionymi w nim
przedsiębiorstwami.
W praktyce przedsiębiorstwa działające w oligopolu, podejmując decyzję o zmianie ceny
muszą uwzględniać zachowanie się konkurentów z oligopolu. Z tego powodu każde z
przedsiębiorstw ma ograniczone pole manewru w polityce cenowej. Stąd też w oligopolu
mamy do czynienia ze stabilizacją cen.
W praktyce mamy do czynienia z różnymi formami organizacyjnymi oligopoli. Różnią się
one sposobem reagowania przedsiębiorstw na sytuację rynkową.
Z tak przyjętych założeń oligopolu, przedsiębiorstwa w praktyce wyciągają wnioski
rezygnując z konkurencji cenowej na rzecz innych form np.: innowacji technologicznych
produktów, większą ilość reklam, poprawę swojego wizerunku. Dlatego przedsiębiorstwa w
oligopolu ustalają między sobą następujące parametry:
a) dokonują podziału w zakresie asortymentu produkcji
b) dokonują podziału rynku zbytu
c) ustalają między sobą podział zysku monopolowego
Podstawowe założenia funkcjonowania oligopolu:
1) produkty są jednorodne lub zróżnicowane – przedsiębiorstwa mogą produkować
zarówno produkty jedno jak i różnorodne, ale muszą one być w stosunku do siebie
bliskimi substytutami ( np.: samochody osobowe )
50
2) mała ilość sprzedawców, ale duża ilość kupujących – chodzi tu o przestrzeganie
zasady liczenia się z decyzjami innych przedsiębiorstw w oligopolu. Szczególnym
przypadkiem oligopolu jest duopol. Ma to miejsce, gdy rynek opanowany jest
przez dwóch producentów.
3) Ograniczony dostęp do rynku – dotyczy to sytuacji kiedy rynek opanowany jest
przez kilku sprzedawców i dostęp do rynku jest utrudniony :
- względami technologicznymi
- względami kosztowymi ( np.: rozpoczęcie produkcji samochodów jest
opłacalne od 100 tysięcy pojazdów )
4) pełna informacja o rynku
W działalności oligopoli znaczenia nabierają przedsiębiorstwa określone jako
przedsiębiorstwa przywództwa cenowego, które narzucają pozostałym strategię cenową na
rynku. Często wynikiem tych działań jest upadłość wielu przedsiębiorstw, gdyż nie mogą one
obniżyć kosztów produkcji i sprostać konkurencji cenowej.
Cena
MC
nieefektywność
Oligopolista w roli
monopolisty
Po
Pc
DO
MRO
Qo Qc
Ilość
Wpływ dominującego producenta na małych producentów.
mały producent
Cena
P1
Pd
Pc
dominujący producent
MCS
Cena
E
P1
Pd
Pc
Dm
Qs Q1 Q2
Qd
Qc
Ilość
Mod
E
MRd
Qd Qc
Dd
Ilość
Sytuacja ta ukazuje wpływ jednego oligopolisty na decyzje cenowe małych
producentów, którzy z powodu obniżki cen przez oligopolistę do Pd zostali zmuszeni do
ograniczenia poziomu swojej ceny z P1 do Pd , ale część rynku przejął oligopolista, w związku
z tym spadła dostarczana przez nich ilość z Q2 do Q1.
Oligopol najczęściej zajmuje się produkcją:
a) samochodów
b) papierosów
c) rynkiem stali
51
W branżach tych występuje po kilku wielkich producentów. Ponieważ w praktyce
oligopole prowadzą ustabilizowaną politykę cen, ale z punktu maksymalizacji zysku prze
skupione wewnątrz niego przedsiębiorstwa, dlatego praktyki te są na całym świecie śledzone
przez urzędy antymonopolowe, które starają się przeciwdziałać praktykom
monopolistycznym i są w stanie doprowadzić do interwencji administracji państwowej.
Stąd też znaczenia nabrało ustawodawstwo antymonopolowe.
Istotna jest ustawa Sherman Act, która była tak restrykcyjna, że doprowadziła do
upadku trustów w USA. Założeniem tej ustawy było stwierdzenie, że prowadzenie przez
producentów praktyk monopolistycznych jest nielegalne i zabronione.
Zasady te zostały rozszerzone w ustawie Clayton Act z 1914 roku, gdzie zakazano
fuzji spółek przez wykup akcji. Zakazano też prowadzenia dyskryminacji cenowej.
W 1914 roku ustawodawstwo uzupełniono o przepisy przeciwdziałające nieuczciwej
konkurencji oraz o przepisy chroniące konsumenta przed praktykami monopolistycznymi.
Ten proces doskonalenia prawa antymonopolowego następował też po II wojnie światowej i
dotyczył poszerzenia kompetencji organów państwowych powołanych do nadzorowania
ustaw antymonopolowych i antytrustowych.
W krajach Europy Zachodniej w latach 1950 – 70 następował proces rozwoju prawa
antymonopolowego, ale koncentrował się wokół ograniczenia konkurencji między
przedsiębiorstwami działającymi w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej. W wyniku tego
zakazane jest ograniczanie:
- wielkości produkcji
- wielkości sprzedaży
- dzielenie rynków zaopatrzenia
- dzielenie rynków sprzedaży
W Polsce 24 . II . 1990 roku wprowadzono ustawę o przeciwdziałaniu praktykom
monopolistycznym. Do przestrzegania jej zobowiązany jest Urząd Ochrony i Kontroli
Producentów i Konsumentów. Od jego decyzji można się odwołać do Naczelnego Sądu
Administracyjnego. Ustawa ta zakazuje:
a) organizowania sprzedaży i produkcji w przypadku, gdy pod wpływem tych działań
zwiększają się ceny
b) wstrzymywania sprzedaży celem podwyżki cen
c) pobierania nadmiernie wygórowanych cen
Ustawa ta jest restrykcyjna, gdyż z mocy prawa zakłada, że gdy doszło do zawarcia transakcji
kupna – sprzedaży z naruszeniem tych zasad, to transakcja ta jest nieważna.
Urząd Antymonopolowy, gdy udowodni stosowanie praktyk monopolistycznych ma
uprawnienie do nałożenia kary pieniężnej do wysokości 15 % całkowitego przychodu
przedsiębiorstwa w roku poprzednim.
KC
ACP, KC
ACP
zysk
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Ilość
52
Rola państwa w gospodarce mieszanej.
Państwo – jest zbiorem instytucji, w których sposób podejmowania decyzji co do zasobów
oparty jest na wartościowaniu o charakterze kolektywnym i politycznym w
odróżnieniu od sektora prywatnego, który kieruje się rachunkiem ekonomicznym.
Państwo obejmuje:
1) naczelne i lokalne władze administracyjne
2) instytucje tworzące system ubezpieczeń społecznych
Przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe różnią się od państwa kryterium wyboru.
Decyzje państwa zależą od popytu na środki, przy pomocy których, państwo realizuje
politykę społeczno – gospodarczą. Jednak sposób w jaki państwo odpowiada na
zapotrzebowanie jest odbiciem cen na rynku.
Produkty i usługi dostarczane przez państwo są finansowane przez system podatkowy.
System ten nie jest jedynym źródłem pokrycia potrzeb sektora państwowego.
Rozbudowa funkcji gospodarczej państwa.
Państwo kładzie nacisk na rozwój przemysłu i handlu oraz na sposoby kierowania tym
przemysłem. Przyjęło bowiem ono obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i
zewnętrznego oraz rolę organizatora produkcji przemysłowej.
W późniejszych czasach doktrynę tą zastąpiła koncepcja liberalna, w której na czoło wysuwa
się zasada niewidzialnej ręki rynku ( chodzi tu o zapewnienie nieskrępowanych ram
53
działalności dla jednostki) . W koncepcji tej istnieje koncepcja państwa minimalnego, której
przypisujemy funkcje:
1) ochrony obywateli przed agresją zewnętrzną
2) zapewnienia funkcjonowania sprawnej administracji, która szanuje umowy
społeczne
3) dostarczania społeczeństwu dóbr, których produkcja przez sektor prywatny jest
niemożliwa lub nieopłacalna.
Obok tych teorii pojawiły się też argumenty na rzecz rozwoju funkcji etatystycznych
państwa. Funkcje te są charakterystyczne dla gospodarki nakazowo – rozdzielczej z zasadą,
że przez wzrost etatów w gospodarce można rozwiązać jej problemy. Zakładamy tu, że
funkcja państwa powinna się uwidaczniać we wszystkich dziedzinach.
Przełom przyniósł tu kryzys gospodarczy 1929 – 33 oraz poglądy Keynesa, który był
zwolennikiem interwencjonizmu państwowego w wyprowadzeniu gospodarki z kryzysu.
Jego poglądy były oparte na założeniu, że mechanizm rynkowy samoczynnie nie jest w stanie
zapobiec depresjom i wyprowadzić gospodarkę z kryzysu. Dlatego w gospodarce tej celem
państwa jest:
a) przeciwdziałanie inflacji
b) przeciwdziałanie bezrobociu
c) korygowanie dystrybucji dochodu narodowego
U podstaw leżała tu zasada, że przyczyną kryzysów jest strona popytowa.
Przeciwne poglądy reprezentowali przedstawiciele liberalizmu gospodarczego na
przełomie lat 60, gdyż tradycyjne metody zwolenników interwencjonizmu zawiodły.
Zbliżone poglądy reprezentowali monetaryści ( Friedman ). Zakładali oni, że
interwencja państwa w gospodarkę powinna ograniczać się do zakresu poprawy koniunktury
gospodarczej. Twierdzili oni, że państwo powinno odejść od krótkookresowych interwencji i
powinno skupić się na długookresowych celach strategicznych.
Na wszystkie problemy dawali oni jedną receptę – twierdzili, że w przypadkach kryzysowych
należy ograniczyć podaż pieniądza na rynek.
W ramach tych poglądów Friedman uważał, że państwu powinno się powierzyć kompetencje
minimum, gdyż wiedzieli, że rozszerzona funkcja państwa :
a) prowadzi do ograniczenia prywatnej inicjatywy
b) przyczynia się do nieefektywnego wykorzystania zasobów
Jeszcze bardziej ortodoksyjni byli przedstawiciele doktryn neoklasycznych ( Lucas).
Swoje założenia opierali oni na:
a) perfekcyjnym funkcjonowaniu rynku
b) wysuwali hipotezę racjonalnych oczekiwań
W późniejszym czasie pojawiły się inne teorie mające ograniczyć funkcje państwa w
gospodarce, z teorią wyboru publicznego na czele ( Buchman, Gullock ).
Podważanie przez nich funkcji państwa opierało się na założeniu, że państwo nie jest w stanie
odczytać interesu społecznego i zakładane było pytanie, czy państwo jest zainteresowane jego
realizacją.
W ramach tych badań pojawiła się teoria rynku politycznego. Dotyczyła ona funkcjonowania
gospodarek przestrzegających zasad demokracji parlamentarnej. Teoria ta jest traktowana
jako odpowiednik modeli przedsiębiorstw, gdzie państwo traktowane jest jak oligopolista.
54
Rola państwa w alokacji zasobów.
Mimo iż alokacja zasobów dokonuje się przez rynek, to państwo spełnia tu ważną rolę
wynikającą z tego, że państwo:
1) ustanawia przepisy prawne
2) kupuje i sprzedaje dobra
3) świadczy usługi ( obrona narodowa )
4) dokonuje płatności świadczeń
W swojej funkcji nakładania podatków oraz przez zaciąganie pożyczek państwo wywiera
wpływ na:
1) wielkość cen i ich strukturę
2) wielkość stóp procentowych
3) wielkość produkcji i jej strukturę
Ostatnio zaobserwowano wzrost roli państwa w tworzeniu krajowego produktu brutto.
Państwo przez decyzje kształtuje funkcjonowanie przedsiębiorstw:
1) wydając decyzje lokacyjne
2) ustanawiając przepisy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
3) wydaje przepisy regulujące i zezwalające na prowadzenie danych asortymentów
produkcji
Często zwraca się uwagę, że państwo wykonuje funkcję płatności, które mają
charakter transferowy ( ubezpieczenia społeczne, zasiłki dla bezrobotnych).
Przez świadczenia transferowe należy rozumieć wypłaty środków transferowych, które nie
wymagają świadczeń zwrotnych.
Stwierdza się, że płatności transferowe oraz wartość nabywanych dóbr stanowią wydatki
państwa. Z tego powodu państwo musi nakładać podatki i zaciągać pożyczki.
We wszystkich państwach na poziomie centralnym są pobierane podatki dochodowe i VAT.
Państwo jest też zasilane przez podatki lokalne.
Ważna funkcja państwa sprowadza się do stabilizacji gospodarki zakłócanej przez
cykle koniunkturalne.
Cykl koniunkturalny polega na wahaniach PKB, któremu towarzyszą zmiany inflacji i
bezrobocia. Państwo przeciwdziałając temu obniża podatki, gdyż liczy, że konsumenci
zwiększą wydatki i wzrośnie przez to PKB. Przy wysokiej inflacji bank centralny przy
współpracy z rządem ogranicza podaż pieniądza na rynku i hamuje inflację.
W działaniach tych związanych ze stabilizowaniem gospodarki chodzi o osiągnięcie:
a) umiarkowanego wzrostu PKB
b) utrzymanie niskiego poziomu bezrobocia
Stwierdza się, że państwo przez podatki i wydatki decyduje co jest wytwarzane i dla kogo.
Podatki występujące w cenach wyrobów jeśli są zwiększane przez politykę państwa
powodują wzrost cen i spadek popytu. W odwrotnej sytuacji stosowane są przez państwo
subwencje i dotacje do cen producentów. Jest to narzędzie polityki handlowej wraz z
narzędziami:
a) kształtowania kursu dewizowego
b) zmiennymi opłatami wyrównawczymi
c) kontyngentami ilościowymi
55
Podatki wpływają na alokację zasobów, którymi dysponuje dana gospodarka, przy czym ich
wpływ może mieć charakter bezpośredni lub pośredni.
A. Smith udowodnił, że na zakłócenia rynkowe jest wystarczająca niewidzialna ręka rynku,
lecz podczas kryzysu bez interwencji państwa gospodarka nie ma możliwości wyjścia z niego
sama.
Funkcja alokacyjna państwa.
W gospodarce większość stanowią dobra prywatne. Należy przez nie rozumieć tylko
te dobra, które są używane przez pojedynczego konsumenta i nie mogą być konsumowane
przez innych.
Dobra publiczne to takie dobra, które poza konsumpcją przez jedną osobę są również
jednocześnie konsumowane przez większą ilość osób ( obrona narodowa, policja )
Państwo nie musi wytwarzać dóbr publicznych, a jest zobowiązane zabezpieczyć odpowiedni
poziom ich podaży. Nie oznacza to, że państwo jest pozbawione konieczności wytwarzania
dóbr prywatnych, gdyż występują przedsiębiorstwa państwowe i znacjonalizowane, które
osiągają efektywne warunki ekonomiczne.
Efekty zewnętrzne.
W państwie rynek działa prawidłowo, gdy:
a) cena dobra równa się społecznemu kosztowi jego wytworzenia
b) wartość dobra w oczach nabywcy jest równa jego wartości
W praktyce jest tak, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają kosztów produkcji np.:
zatrucie środowiska ściekami z produkcji nie znajduje odzwierciedlenia w cenie rynkowej.
Efekt zewnętrzny występuje wówczas, gdy produkcja lub konsumpcja dobra i jego
wielkości oddziaływania na przedsiębiorstwo lub konsumentów, którzy nie kupują i nie
sprzedają tego dobra oraz w sytuacji, gdy ten wpływ nie znajduje odzwierciedlenia w cenach.
Efekty zewnętrzne wpływają na koszty przedsiębiorstwa mimo tego, że nie są efektem obrotu
na rynku.
Każde państwo może oddziaływać na przedsiębiorstwo i jego efekty zewnętrzne
poprzez następujące czynniki:
a) działania nakazowe typu interwencyjnego ( polecenie utylizacji odpadów )
b) może nakładać opłaty, które odpowiadają stratom w ochronie środowiska
c) w sytuacjach krańcowych może nakładać kary pieniężne na przedsiębiorstwa
Monopol i siły rynkowe.
56
Rynki wolnorynkowe działają prawidłowo. Jednak gdy pojedynczy producent
kontroluje podaż to poziom produkcji jest zbyt niski, a cena zbyt wysoka. Jest to wynikiem
dążenia monopolistów do osiągania maksymalnych zysków. Oceniając negatywne skutki
funkcjonowania monopoli szczególną uwagę zwraca się na:
1) niepełne wykorzystanie zdolności wytwórczych, co powoduje zahamowanie tempa
wzrostu gospodarczego
2) monopole przyspieszają inflację, przez formy kształtowania cen monopolowych
3) monopole są przyczyną hamowania postępu technicznego
4) monopol dąży do deformowania wyników ekonomicznych i zamazuje rachunek
ekonomiczny
5) monopole w swym działaniu narzucają innym przedsiębiorstwom warunki
realizacji transakcji, które przeczą zasadom zdrowej konkurencji
Reakcją państwa na te negatywne cechy monopoli jest:
1) dążenie do kontroli cen
2) państwo uruchamia własną produkcję i własną podaż na rynku
3) uruchamia przepisy antymonopolowe
Zwraca się uwagę, że działalność monopoli jest ograniczona z następujących powodów:
1) ze względu na reakcję konsumentów
2) ze względu na pojawienie się na rynku dużych spółek o charakterze
produkcyjnym, które są zagrożeniem dla monopolu
3) ze względu na szybki proces zmian w postępie technicznym i technologicznym, z
którym wiąże się wzrastająca podzielność kapitału w świecie
4) w sytuacjach krańcowych państwo rozluźnia system kontroli protekcyjnej wobec
producentów krajowych i ułatwia dostęp do rynku firm międzynarodowych. Są to
tzw. procesy deregulacji.
W ramach wyrównywania poziomu dochodu społeczeństwa państwo wykorzystuje system
podatkowy w relacji do dochodu. Rozróżniamy podatki:
1) progresyjny ( większy podatek ze wzrostem dochodu )
2) proporcjonalny ( stała część dochodu przeznaczona na podatek )
3) regresyjny ( obciąża rodziny o niskim dochodzie )
% dochodu
przeznaczony
na podatek
podatek progresyjny
podatek proporcjonalny
podatek regresyjny
wielkość dochodu
W państwach obserwuje się wzrost interwencji rządów w redystrybucji dochodów.
Świadczy o tym udział płatności transferowych w wydatkach państwa, które wzrosły po 1960.
Oznacza to korzystną redystrybucję dochodów na korzyść:
a) ludzi starszych
b) bezrobotnych w formie zasiłku
57
c) wypłaty dla rolników na podtrzymywanie cen
d) wypłaty dla pozostałych beneficjentów
Państwo jest zainteresowane konsumpcją pewnych dóbr i usług. Dotyczy to dóbr
społecznie pożądanych. Są to takie dobra, które powinny być konsumowane przez wszystkich
bez względu na poziom dochodów ( oświata, mieszkanie, chleb ). Jest to wynikiem, że
społeczeństwo pragnie zapewnić konsumpcję danych dóbr swoim członkom, a nie dóbr w
ogóle. Największym problemem jest podjecie decyzji kto i co ma otrzymywać.
W państwie możemy wyróżnić mechanizm kontroli i ingerencji państwa, który został
wyposażony w:
a) cele rozwoju gospodarki
b) narzędzia służące do osiągania tych celów ( przez inwestycje )
Mechanizm ten jest procesem programowania gospodarki i został nazwany planowaniem
indykatywnym. U realizacji tych planów w Europie Zachodniej aktywny był sektor
przedsiębiorstw państwowych, które:
a) kształtowały długookresowe wizje rozwoju
b) wypracowywały mechanizmy ich realizacji
Do skutecznych narzędzi redystrybucji dochodu narodowego zalicza się:
1) system podatkowy
2) wydatki z budżetu państwa
3) oddziaływanie państwa na poziom cen
W polityce redystrybucyjnych dochodów stwierdzono, że cechuje się ona słabością, bo z
dopłat państwa nie korzystali najbiedniejsi, lecz ci z dochodami średnimi lub wyższymi.
Po II wojnie światowej wśród zwolenników interwencjonizmu państwowego pojawiły
się poglądy, że państwo poza oddziaływaniem na globalny popyt powinno też oddziaływać na
podaż, wykorzystując do tego odpowiednie narzędzia. I tak polityka podaży w okresie
średnim i długim według nich powinna dotyczyć:
1) kształtowania poziomu kwalifikacji pracowników
2) kształtowania poziomu technologicznego przy pomocy działań interwencyjnych
3) wydatków B + R ( badania + rozwój ) oraz zwiększania wydatków na działania
organizacyjne
4) państwo powinno stworzyć stabilne warunki polityki pieniężnej
5) państwo powinno kontrolować inflację
6) państwo powinno obniżać poziom podatków, tak aby zwiększyć wzrost
gospodarczy
W tych procesach zaleca się, że decyzja o tym, czy w kierowaniu gospodarka opierać się na
interwencjonizmie, czy pozwolić jej funkcjonować w oparciu o wolny rynek powinien
decydować rachunek ekonomiczny korzyści i strat
Rola państwa we współczesnej gospodarce.
58
Rola ta jest określana przez badanie wielkości wydatków publicznych w wielkości do
PKB, co przedstawia tabela:
Kraj
USA
Wielka Brytania
RFN
Francja
Szwajcaria
Szwecja
1890
7,1
8,9
13,2
15
11
-
1990
36,1
42,1
46
49,9
35
61,4
Kształtowanie się wydatków w PKB określa prawo Wagnera. Określa ono zakres
rosnącego udziału wydatków publicznych w społeczeństwach rozwijających się i dotyczy
wysokiej elastyczności wydatków publicznych w stosunku do dochodu narodowego.
Po roku 1980 jeżeli PKB państwa wzrastało w tempie powyżej 1 %, to tempo wzrostu
wydatków publicznych było większe ( 2 – 3 % ). Mimo potwierdzenia tego faktu nie znamy
przyczyn tego zjawiska.
Prawo Wagnera nie dotyczy całej rozciągłości wszystkich państw i tak w Polsce w 1992 roku
zaobserwowano spadek udziału świadczeń społecznych w PKB.
PKB w mln. zł.
Udział świadczeń w PKB w %
1992
114 944
39,1
1995
286 025
35,7
Na dobrobyt społeczeństwa poza aktywnością państwa w formie wysokości wydatków
na cele publiczne decydują także warunki:
1) efektywność systemu społeczno – gospodarczego
2) sprawność funkcjonowania rynku pracy
3) sprawność systemu ubezpieczeniowego
4) zasoby majątkowe i oszczędności ludności
5) dobrowolna działalność dobroczynna instytucji i osób prywatnych
Do najważniejszych funkcji świadczeń społecznych zalicza się funkcje:
1) dochodowo – redystrybucyjna - gdzie istotna jest zasada nieekwiwalentności, tzn.
korzystanie ze świadczeń społecznych wywołuje efekt dochodowy o charakterze
redystrybucyjnym
Źródła dochodów w typach gospodarstw domowych
Wyszczególnienie
Ogółem w %
dochód z pracy najemnej
44,3
dochód z indywidualnego gospodarstwa lub działki 11,3
dochód z pracy na własny rachunek
6,9
świadczenia społeczne, w tym:
32,6
renty i emerytury
26,6
pozostałe
4,9
2) konsumpcyjna - gdy wydatki wpływają na poziom konsumpcji
3) rozwojowo – stymulacyjna – istnieje pogląd o funkcjonowaniu zależności między
rozwojem sfery usług a możliwością rozwoju w gospodarce
59
4) integracyjna – oparta na poglądach, że bez takich cech jak solidarność i
sprawiedliwość społeczna nie jest możliwe osiągnięcie tempa rozwoju
gospodarczego
Organizacja świadczeń społecznych i ich finansowanie jest uzależnione od systemu
Funkcjonowania gospodarki narodowej. Wyróżnia się modele świadczeń społecznych:
1) państwowy – powszechnie dostępny i bezpłatny
2) samorządowy – oparty na samorządowej własności majątku komunalnego
zarządzanego przez administrację samorządową
3) korporacyjny – oparty na systemie ubezpieczeń społecznych i zasilany środkami
publicznymi
W praktyce modele te nie występują w czystych formach, a mają charakter modeli
mieszanych. Wyróżnia się dwa systemy finansowego zasilania świadczeń:
1) z wydatków budżetowych – obejmuje wydatki socjalne z budżetu, w których
ważne są wydatki na usługi społeczne. Jego cechą jest to, że ma charakter
powszechny i ze świadczeń mogą korzystać ci, którzy pomocy tej potrzebują.
Udział wydatków budżetowych na usługi społeczne w wydatkach budżetu w
Polsce w procentach ukazuje tabela
Wyszczególnienie
1990 1995
Ogółem udział wydatków na usługi społeczne 41,5 40,2
Ochrona zdrowia
16,1 14,4
Oświata i wychowanie
11,6 11,3
Opieka społeczne
5,5
9,3
2) finansowania ubezpieczeniowe – charakteryzują się tym, że ich wysokość jest
uzależniona od wielkości zebranych składek, a udział środków budżetowych ma
charakter znikomy. Ze świadczeń korzystają ci, którzy zostali ubezpieczeni.
Rynek czynników produkcji.
Przedmiotem transakcji rynków są czynniki produkcji, do których zaliczamy:
a) pracę
b) kapitał
c) ziemię
Popyt na te czynniki kształtują przedsiębiorstwa w zależności od wielkości
posiadanych przychodów ze sprzedaży dóbr, jak i kosztów na zakup czynników produkcji.
O podaży decydują podmioty oferujące usługi pracy, kapitału i zasobów naturalnych.
Duże znaczenie ma rynek pracy, który decyduje o:
a) wielkości pracy
b) wielkości zatrudnienia
c) rozmiarach bezrobocia
Na każdym rynku producent zakupuje czynniki produkcji ( prace i kapitał ) i płaci za
nie określoną cenę, więc ceny te są dla niego kosztem produkcji. Dzięki ich zastosowaniu ma
korzyści w wyrobach, które następnie sprzedaje po określonej cenie, a jego celem jest
maksymalizacja zysków. Relacja między popytem, podażą a ceną zależy od tego, czy
przedsiębiorstwo działa w warunkach konkurencji doskonałej lub niedoskonałej.
Rynek czynników produkcji różni się od rynku dóbr, gdyż inaczej kształtują się
niektóre wielkości rynkowe. Badaniami czynników produkcji zajmował się A. Smith w
60
publikacji „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Jedno z jego założeń
stwierdza, że na wartość dobra składają się dochody z czynników produkcji:
a) dochodu z pracy ( płacy )
b) dochodu z ziemi ( renta )
c) dochodu z kapitału ( zysk )
To ujęcie zostało rozbudowane przez J. B. Saya w teorii czynników produkcyjnych.
Stwierdza on, że każdy z czynników świadczy w procesie produkcji usługi, za które
otrzymuje płacę, rentę i zysk, które kształtują się na rynku czynników produkcji.
Koncepcje tę rozbudował J. B. Clark w pracy „Podział bogactw”.
Praca jako czynnik produkcji.
Praca jest specyficznym rynkiem, gdzie przedsiębiorcy kreują zdolność do pracy, a jej
cena jest płacą określoną przez popyt określony przez wysokość płacy realnej ( płaca
nominalna – inflacja ).
Ważna jest wydajność pracy, która przez cenę rynkową wyznacza wartość pracy dla
przedsiębiorców.
Podaż pracy zależy od wzrostu płac realnych, przy założeniu stałych innych czynników.
Podaż zależy też od czynników alternatywnych związanych z kosztem czasu pracy
pracownika.
Gdy dochody
wzrastają to krzywa
popytu przesuwa się
do położenia D’, D’’.
Stawka
płacy
D’ D D”
Przesunięcie popytu pracy
Ilość pracy w h
Gdy dochody wzrastają
to krzywa popytu
przesuwa się do
położenia D’, D’’.
Stawka
płacy
D’
D
D”
Przesunięcie
podaży pracy
Ilość pracy w h
61
Uwzględnienie warunków występujących na rynku i określających popyt na pracę, jak
też uwzględnienie podaży pracy prowadzi do osiągnięcia punktu równowagi na rynku pracy,
co można przedstawić w formie wykresu.
Stawka
W1
D
S
nadwyżka
W2
E
W3
niedobór
L1
L2
L3
Ilość pracy w godzinach
Przyczyny zróżnicowania płac:
1) pozapłacowe korzyści i niekorzyści z pracy ( gwarancja zatrudnienia )
2) zróżnicowanie rynku pracy ( różnice w gałęziach gospodarki )
3) kwalifikacje i umiejętności pracowników
4) dyskryminacja płciowa
5) nie konkurencyjne grupy rynkowe
6) licencje zawodowe np.: aplikacje na adwokata, notariusza
Na kształtowanie płac wpływają też partie polityczne, które dążą do ustalenia i wprowadzenia
płacy minimalnej. Od wprowadzenia w USA w 1938 roku ( 0,25 $ / h ) płacy minimalnej
wzrosła ona do dziś do poziomu 3,35 $ / h.
Płace minimalne uzyskują poparcie polityczne gdyż:
1) społeczeństwo nie jest świadome ich negatywnych skutków
2) społeczeństwo korzysta z zapisów o wielkości plac minimalnych
3) politycy chcą przyjść z pomocą ludziom mało zarabiającym i dlatego zabiegają o
ustalenie stawek płacy minimalnej.
Ustawa o płacach minimalnych jest krytykowana, gdyż:
a) przepisy o płacach minimalnych przynoszą korzyści tylko niektórym pracownikom
b) płaca minimalna stanowi przeszkodę w obniżce kosztów produkcji w warunkach
dekoniunktury, gdy producent zamierza obniżyć cenę wyrobu
Rynek pracy w warunkach monopsonu.
Monopson jest często spotykanym zjawiskiem w życiu gospodarczym i np.: w Polsce
istnieją miasta, gdzie funkcjonuje jeden pracodawca, który daje zatrudnienie dla większości
mieszkańców.
Monopson jest często określany jako monopol na rynku pracy.
62
Jeżeli monopsony nie stosowałyby dyskryminacji płacowej, wówczas musiałyby płacić
więcej pracownikom. Poziom płacy i wielkość zatrudnienia w warunkach monopsonu ukazuje
rysunek.
Stawka płac
D
KKP( krańcowy koszt pracy )
Em
Ek
S
Wk
Wm
Lm
Lk
liczba zatrudnionych
Relacje dotyczące poziomu płac i wielkości zatrudnienia są poddawane presji
związków zawodowych, które realizują swoją strategię metodami:
1) dążą do ograniczenia podaży pracy
2) dążą do zwiększenia popytu na pracę
3) dążą do podniesienia stawek płac przez wynegocjowanie wyższego ich
poziomu w ramach układów zbiorowych
W praktyce często ograniczają one podaż na rynku pracy wprowadzając różne bariery, np.:
dążą do zaostrzenia przepisów imigracyjnych, które mają zahamować napływ taniej siły
roboczej.
Stawka płac
D
S1
S2
W1
Ograniczenie
podaży pracy przez
związki zawodowe.
W2
L2
Stawka płac
L1
D
W1
W0
Ilość pracy
S
A
L1
B
L
L2
Podniesienie płac i
powstanie nadwyżki
(AB) siły roboczej.
Ilość pracy
63
Aby nie dopuścić do takiej sytuacji jak na rysunku powyżej związki zawodowe prowadzą
politykę pobudzania popytu na pracę poprzez:
1) stymulację korzeni nowych miejsc pracy
2) starają się chronić produkcję krajową i przeciwdziałają importowi
3) podejmują próby wpływania na politykę celną państwa
4) wywierają nacisk, aby do gospodarki wprowadzić w handlu zagranicznym
kontyngenty oraz inne elementy polityki handlowej
Analizując monopol na rynku pracy uwzględnia się:
1) monopol bilateralny – charakteryzuje się tym, że monopolowi związków
zawodowych po stronie sprzedaży pracy odpowiada monosom po stronie zakupu
czynnika pracy
2) monopol związków zawodowych napotyka na konkurencyjne przedsiębiorstwa,
które kupują siłę roboczą na rynku pracy
Ziemia jako czynnik produkcji.
Ziemia należy do szczególnych elementów gospodarowania, a jej podaż jest określona
przez warunki naturalne, a ponadto nie może być zwiększona gdy jej cena rośnie, ani nie
można zmniejszyć jej areału jeżeli cena spada.
Ponieważ cena jest tym elementem na który nie reaguje ziemia, dlatego stwierdza się, że
popyt na ziemie jest nieelastyczny, a w długim okresie czasu jest uznawana za nieodnawialny
czynnik produkcji. Można to zilustrować na rysunkach.
Cena
Podaż
Ilość
Cena
Podaż
Ilość
W praktyce można powiększać areały ziemi, natomiast nie można zmienić:
a) warunków naturalnych i klimatycznych
b) miejsca położenia ziemi
64
Te własności czynnika produkcji i jego wynagrodzenie muszą być wyższe niż normalna
płaca. Przyciągnięcie usług tego czynnika wymaga zastosowania nadzwyczajnego
wynagrodzenia, które określane jest jako renta ekonomiczna. Otrzymanie tej renty jest
uzależnione nie tylko od atrakcyjności miejsca położenia ziemi, ale też od wielkości popytu
na nią. Renta ekonomiczna z tego czynnika produkcji występuje w krótkim i długim czasie.
Jeżeli jej zmiana nie wpływa w długim okresie czasu na podaż usług tego czynnika to mamy
do czynienia z rentą ekonomiczną. Jeżeli w długim okresie czasu zmiana renty wpływa na
podaż to mamy do czynienia z tzw. rentą gruntową.
Renta ekonomiczna to specjalna płatność za użycie zasobów lub czynników produkcji, która
przekracza koszt alternatywny (rezygnacja z dobra B na rzecz dobra A, które przynosi
większe zyski ). Renta jest płatnością za korzystanie z zasobu, który ma zerowy koszt
alternatywny.
Cena
S
P2
B
P1
A
D2
Z1
D1
Ilość
0
Czysta renta ekonomiczna
Wielkość renty ulega zmianie z pola 0 Z1 A P1 do pola 0 Z1 B P2 ze wzrostem ceny, która jest
wynikiem wzrostu popytu.
Szczególnym rodzajem renty jest renta gruntowa, która jest płacona właścicielowi ziemi za
jej wydzierżawienie. Problem ten opisał D. Ricardo.
Renta gruntowa jest to różnica jaka powstaje przy płaceniu przez dzierżawcę właścicielowi
dzierżawy z gruntu o gorszej jakości w stosunku do ziemi o lepszej jakości. Historia renty
gruntowej sięga XIX w. i dotyczy tzw. landlords.
Stwierdzono, że ilość ziemi wpływa na wysokość renty i skłania do wyboru takich metod
produkcji, aby jej udział był jak najmniejszy.
Duża ilość ziemi kiedy występuje niska renta prowadzi do tego, że inne czynniki produkcji
zostają zastąpione ziemią, dlatego ekonomiści uważają, że renta gruntowa jest to
niezasłużenie zarobiony zysk.
Z punktu ekonomicznego konieczne jest określenie ceny ziemi, którą określa się jako
zkapitalizowaną rentę ekonomiczną, którą można określić:
Pz = ( r / R ) * 100
Pz – cena ziemi
;
r – rozmiary renty, którą przynosi działka ziemi
R – wysokość stopy procentowej od wkładów długoterminowych
;
Zróżnicowanie cen ziemi niezależnie od urodzajności gleby może przy takim samym udziale
czynników produkcji wynikać z:
a) różnic w lokalizacji gruntów
b) różnic co do bogactw naturalnych ziemi
65
Kapitał jako czynnik produkcji.
Kapitał obejmuje wszelkie czynniki produkcji, które wykorzystywane są w dalszych
etapach produkcji. W szerszym ujęciu kapitał to dobra kapitałowe ( inwestycyjne ), czyli
wszelkie dobra materialne, które są niezbędne w procesie produkcji.
Ich cechą szczególną jest to, że mogą być nakładem i wynikiem, przy czym forma rzeczowa
kapitału jest utożsamiana z dobrami kapitałowymi, ale mimo kapitału otrzymują też fundusze
finansowe, które są przeznaczone na cele produkcyjne oraz papiery wartościowe. W sumie
określa to się jako kapitał finansowy.
W praktyce pojęcie kapitału jest szersze, gdyż obejmuje ono wszelkie aktywa
przedsiębiorstwa łącznie ze znakami towarowymi, patentami, itp.
W praktycznym działaniu właściciele dóbr kapitałowych kierują się stopą dochodu z kapitału,
która jest stosunkiem wielkości rocznego dochodu w porównaniu do wielkości kosztów na
zakup dobra.
Najczęściej ceną czynnika produkcji jakim jest kapitał jest procent, który determinuje
podaż kapitału i zapotrzebowanie na kapitał. Procent jest często traktowany jako odłożona
konsumpcja na przyszłość od zainwestowanego kapitału.
Natomiast stopa procentowa jest roczną płatnością za odłożoną konsumpcję wyrażoną jako
procent od wypożyczonej kwoty pieniędzy.
W gospodarce wyróżnia się rynkową ( nominalną ) stopę procentową, którą traktuje się
jako płatność, której można oczekiwać od udzielonej pożyczki, która jest wyrażona w
procentach. Zawiera ona w sobie:
a) czystą stopę procentową
b) koszt ryzyka
c) oczekiwaną stopę inflacji
Czysta stopa procentowa jest to dochód, który można osiągnąć z inwestycji w warunkach
braku ryzyka i braku inflacji.
Często używa się również w badaniach efektywności pojęcia realnej stopy procentowej,
która oznacza, że jest to nominalna stopa % pomniejszona o stopę inflacji.
W praktyce rynkowa stopa procentowa jest określana przy zastosowaniu prawa popytu i
podaży.
Stopa
procentowa
D
S
Stopa procentowa
równowagi
(AB) niedobór kapitału
P2
P1
A
K1
B
K2
K3
Ilość kapitału pożyczkowego
Kształtowanie się stopy procentowej na rynku jest uzależnione od podaży kapitału
pożyczkowego, który w przypadku niedoboru wykazuje poziom P1, natomiast poziom P2
wskazuje na równowagę podaży i popytu na kapitał pożyczkowy.
66
Stopa przychodu z kapitału i
stopa procentowa ( w % rocznie )
D
S
12
10
8
6
4
2
0
E
Stopa przychodu z
kapitału i stopa
procentowa w krótkim
okresie czasu
Zasoby kapitałowe
Zasoby kapitałowe ( S ) ze strony podaży są wielkością stałą, gdyż są wynikiem
zgromadzonego dotychczas zasobu kapitałowego, natomiast jeżeli dojdzie do przecięcia tej
prostej z krzywą popytu D to otrzymujemy stopę procentową jaka powinna kształtować się na
rynku.
Alfabetyczny spis haseł
A
Adam Smith.....................................................................1
Akcja.............................................................................26
Aktywa..........................................................................28
aktywa gospodarstw domowych....................................36
amortyzacja...................................................................28
B
Bariery konkurencji.......................................................45
Bilans w przedsiębiorstwie............................................28
C
efekt substytucyjny........................................................41
Efekt zewnętrzny...........................................................56
efekty skali....................................................................30
Ekonomia..........................................................................
funkcja poznawcza.....................................................1
Elastyczność cenowa podaży.........................................22
elastyczność dochodowa popytu....................................22
Elastyczność mieszana popytu.......................................22
elastyczność popytu...........................................................
prosta cenowa elastyczność popytu..........................16
Elastyczność, a dochody przedsiębiorstwa....................24
cena minimalna..................................................11, 12, 13
Cena monopolowa,........................................................46
cena równowagi.............................................................13
Clayton Act...................................................................52
F
D
G
Dobra kapitałowe...........................................................28
dobra komplementarne....................................................9
Dobra konsumpcyjne.......................................................5
dobra prywatne..............................................................56
Dobra publiczne.............................................................56
dochód absolutny.............................................................7
Dochód narodowy brutto ( P.N.B. ).................................2
Dochód narodowy netto ( P.N.N. )..................................2
Dominanta.......................................................................8
E
efekt dochodowy...........................................................41
efekt naśladownictwa i demonstracji...............................9
Firma.............................................................................25
Formy organizacji rynku................................................43
funkcje świadczeń społecznych.....................................59
gospodarka mieszana.......................................................5
gospodarka nakazowa......................................................5
gospodarka rynkowa........................................................5
Gospodarstwo domowe.................................................35
H
holdingi.........................................................................48
I
I prawo Gossena............................................................37
II prawa Gossena...........................................................37
interwencjonizm państwowy.........................................54
irracjonalność popytu....................................................21
67
K
Kapitał...........................................................................66
kartele............................................................................48
kategorie ekonomiczne....................................................4
komisja papierów wartościowych i giełdy.....................34
koncepcja liberalna państwa..........................................53
koncepcja państwa minimalnego...................................54
koncerny........................................................................48
Konglomerat..................................................................49
Konkurencja doskonała.................................................43
Konkurencja niedoskonała.............................................46
Konsumpcja...................................................................35
kooperacja.......................................................................6
Korporacja.....................................................................33
koszt alternatywny.........................................................65
Koszt alternatywny........................................................31
Koszt krańcowy.......................................................32, 33
koszt wykorzystywania zasobów...................................31
koszty ekonomiczne......................................................31
Koszty przedsiębiorstwa................................................27
krańcowa przykrość pracy.............................................41
Krańcowa stopa substytucji...........................................38
krzywa Marshalla..........................................................40
Krzywa możliwości produkcyjnej...................................3
Krzywa możliwości produkcyjnych.................................2
Krzywa obojętności.......................................................37
Krzywa popytu................................................................8
L
linia ograniczenia budżetowego.....................................38
Ł
łańcuchowy indeks wzrostu.............................................7
M
Makroekonomia...............................................................1
Mediana...........................................................................8
Mikroekonomia...............................................................1
model dynamiczny.........................................................14
model ekonomiczny...........................................................
model inflacyjny.........................................................4
werbalny.....................................................................4
monetaryści...................................................................54
monopol............................................................................
monopol bilateralny..................................................64
Monopol pełny..............................................................46
Monopson......................................................................62
N
negatywne skutki funkcjonowania monopoli.................57
neutralna elastyczność popytu.......................................17
O
Obligacja.......................................................................26
P
Państwo.........................................................................53
pieniądz.......................................................................4, 7
Płaca nominalna..............................................................6
Płaca realna.....................................................................6
płynność aktywów.........................................................36
podatki...............................................................................
progresyjny...............................................................57
Podaż.............................................................................10
poole i ringi...................................................................48
Popyt...............................................................................5
popyt doskonale elastyczny...........................................21
popyt elastyczny............................................................17
popyt nieelastyczny.......................................................17
prawa ekonomiczne.........................................................4
prawa ekonomiki.............................................................4
prawo podaży................................................................10
prawo popytu i podaży....................................................8
Prawo popytu rynkowego................................................8
prawo Wagnera..............................................................59
preferencji płynności.....................................................36
procesy deregulacji........................................................57
przedsiębiorstwo......................................................24, 26
przedsiębiorstwo................................................................
definicja neoklasyczna..............................................25
Przychód........................................................................27
Punkt równowagi E.......................................................14
R
rachunkiem ekonomicznym.............................................3
redystrybucja dochodów................................................57
narzędzia redystrybucji.............................................58
renta ekonomiczna.........................................................65
renta konsumencka........................................................40
rentą gruntową...............................................................65
rodzaje konkurencji.......................................................43
Równowaga ogólna i cząstkowa......................................5
rynek................................................................2, 4, 5, 7, 8
rzeczywisty zysk operacyjny.........................................29
S
Sherman Act..................................................................52
Składniki środków trwałych..........................................29
specjalizacja....................................................................6
Spółka................................................................25, 26, 27
Spółka................................................................................
komandytowa...........................................................26
statystyka porównawcza................................................10
Stopa bezrobocia.............................................................5
stopa procentowa...............................................................
Czysta stopa procentowa..........................................66
realna stopa procentowa...........................................66
rynkowa ( nominalna ) stopa procentowa.................66
strata operacyjna............................................................29
substytuty........................................................................9
syndykaty......................................................................48
Szok naftowy ( 1973-1980 r. ).........................................1
Ś
Średnia arytmetyczna ważenia.........................................7
środki obrotowe.............................................................29
T
tempo ( stopa ) wzrostu dochodu narodowego.................7
teoria wyboru publicznego.............................................54
teorie ekonomiczne..........................................................4
trusty..............................................................................48
U
ujemna użyteczność pracy.............................................41
Utarg końcowy..............................................................32
Utarg krańcowy.............................................................32
użyteczność całkowita...................................................37
W
Wielkości nominalne.......................................................7
wielkości realne...............................................................7
wolny rynek.....................................................................5
Wskaźnik cen..................................................................5
wskaźnik cen konsumpcyjnych ( RPI )............................7
Z
zasada gospodarności......................................................3
Zasada malejącej krańcowej stopy substytucji...............38
zasada minimalizacji kosztów........................................31
zasada równowagi księgowej w bilansie........................28
zróżnicowanie płac........................................................62
związki zawodowe.........................................................63
68
Zysk...............................................................................27
zysk brutto.....................................................................30
Zysk brutto....................................................................43
zysk nadzwyczajny........................................................31
zysk netto.......................................................................30
zysk normalny...............................................................31
Spis treści:
Powstanie ekonomii....................................................................................................................1
Zmiana struktury produkcji i usług.............................................................................................2
Metody badań ekonomicznych, kategorie i prawa ekonomiczne...............................................4
Rynek i jego elementy.................................................................................................................5
Kooperacja i specjalizacja...........................................................................................................6
Kształtowanie się krzywej popytu, podaży i rynku....................................................................8
Popyt, a zmiana ceny i dochodów.............................................................................................16
Cena, wielkość popytu a suma wydatków................................................................................21
Organizacja przedsiębiorstwa, jego kosztów i zysków.............................................................25
Korporacje wielonarodowe i formalnonarodowe.....................................................................33
Gospodarstwa domowe.............................................................................................................35
Organizacja rynku a formy konkurencji...................................................................................43
Formy monopolizacji................................................................................................................48
Oligopol....................................................................................................................................50
Rola państwa w gospodarce mieszanej.....................................................................................53
Monopol i siły rynkowe............................................................................................................56
Rola państwa we współczesnej gospodarce..............................................................................58
Rynek czynników produkcji.....................................................................................................60
Alfabetyczny spis haseł.............................................................................................................67
69