wstęp

PRZEDMOWA
Mapy topograficzne krajów monarchii habsburskiej
wykonane w latach 1763–1787 w ramach tzw. zdjęcia józefińskiego (Josephinische Landesaufnahme)
„to dzieło monumentalne, które z dzisiejszego punktu
widzenia zalicza się do najwybitniejszych kartograficznych osiągnięć schyłku XVIII w.”1 Jego częścią
— w odniesieniu do południowych ziem Rzeczypospolitej zajętych przez Austrię w pierwszym rozbiorze
w 1772 roku — jest sporządzona w latach 1779–1783
mapa Królestwa Galicji i Lodomerii, tzw. mapa Miega.
Materiał kartograficzny i opisowy na zdjęciu józefińskim Galicji imponuje swym bogactwem i obfitością.
To niezrównane na tle ówczesnego stanu opracowania
kartograficznego ziem Rzeczypospolitej osiągnięcie,
zarówno ze względu na zastosowane metody wstępnej triangulacji i pomiarów w terenie, wielką skalę,
duży obszar kartowanego terenu, jak i ze względu na
ogromny zasób przekazanych treści oraz stosunkowo
dużą precyzję. Mapa rejestruje stan tych ziem na progu
epoki rozbiorowej, już pod rządami obcego mocarstwa,
lecz jeszcze przed głębokimi przemianami gospodarczymi i społecznymi, które przekształciły krajobraz
staropolski i zatarły jego cechy. Takich map z doby staropolskiej nie ma, jeśli nie liczyć pojedynczych map
majątkowych i planów miast czy twierdz. Z wymienionych wyżej powodów ma więc szczególną przydatność
dla badań historycznych.
Mapa józefińska, o której informacje długo były
utajnione (istnienie opisów ujawniono w 1864 roku,
same zaś mapy eksponowano na wystawie światowej w Wiedniu w 1873 roku), znana jest szerzej dzięki
szczegółowej monografii płk. Josefa Paldusa, kierowni-
ka oddziału kartografii Kriegsarchiv w Wiedniu, opublikowanej w 1919 roku2. Jednocześnie w latach 1919–
1920 pracował w archiwach wiedeńskich prof. Ludomir Sawicki jako członek Polskiej Komisji Likwidacyjnej, która na mocy traktatu w St. Germain miała określić polskie roszczenia co do dóbr kulturalnych i naukowych po byłej monarchii austro-węgierskiej. Sawicki
sporządzał wówczas spis map dotyczących ziem polskich i wiadomość o tej mapie zamieścił w opublikowanym w 1920 roku katalogu3. Sam zaś zajął się bliżej inną, równie cenną, przechowywaną tam mapą józefińską przedstawiającą ziemie polskie, to jest mapą
tzw. Galicji Zachodniej, obejmującą ziemie trzeciego
zaboru austriackiego Rzeczypospolitej, której wkrótce
poświęcił szczegółową monografię w języku niemieckim4. Mapa józefińska Galicji nie została objęta rewindykacją, sprowadzono natomiast jej czarno-białe reprodukcje (bez opisów) na szklanych negatywach dla Biblioteki Narodowej w Warszawie. Same negatywy są
już dzisiaj mocno podniszczone i niemal nieczytelne.
Fotograficzne odbitki części tych map trafiły też, dzięki
dr. Karolowi Buczkowi, do krakowskiej Komisji Atlasu
Historycznego Polski PAU (obecnie znajdują się w Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu Instytutu Historii PAN). Przez
długie lata służyły one polskim badaczom.
Po wojnie prof. Karol Buczek, jako kierownik wspomnianej wyżej Pracowni Słownika (1958–1975) i autor
jedynej dotychczas syntezy kartografii polskiej5, nieustannie postulował podjęcie prac m.in. nad kartografią
austriacką6. Przy ówczesnym stanie polskiej typografii
i braku środków finansowych na naukę nie widział on
1
J. Dörflinger, Vom Aufstieg der Militärkartographie bis zum
Wiener Kongress (1684–1815), w: I. Kretschmer, J. Dörflinger,
F. Wawrik, Österreichische Kartographie. Von den Anfängen im
15. Jahrhundert bis zum 21. Jahrhundert, Wiener Schriften zur
Geographie und Kartographie, Bd. 15, Wien 2004, s. 78.
2
J. Paldus, Die militärischen Aufnahmen im Bereiche der
Habsburgischen Länder aus der Zeit Kaiser Josephs II. Ausgeführt
durch den k.k. Generalquartiermeisterstab in den Jahren 1763–
1785. Ein Beitrag zur historischen Landeskunde, Akademie
der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-historische Klasse.
Denkschriften, Bd. 63, 2, Wien 1919.
3
L. Sawicki, Spis map Archiwum Wojennego w Wiedniu odnoszących się do ziem polskich, Warszawa 1920.
4
L. Sawicki, Pułkownika Antoniego barona Mayera von
Heldensfeld zdjęcia topograficzne w Polsce w latach 1801–1804.
Obristens Anton Freiherr Mayer von Heldensfeld Topographische
Aufnahme Westgalliziens in den Jahren 1801–1804, Prace Instytutu
Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego — Travaux de
l’Institut Géographique de l’Université de Cracovie, z. 10, Kraków
1928.
5
K. Buczek, Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII
wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław 1963. Wersja
w języku angielskim pt. The History of Polish Cartography from
the 15th to the 18th Century, Amsterdam 1982.
6
K. Buczek, Program prac nad dziejami kartografii polskiej,
przedstawiony na posiedzeniu Zespołu Geodezji i Kartografii
VII
Przedmowa
jednak możliwości druku map, takich jak józefińskie,
zalecając jedynie gromadzenie odbitek fotograficznych
naturalnej wielkości7. Potrzeba publikacji tych map,
w miarę postępu technik drukarskich, była jednak coraz
szerzej uświadamiana w środowisku historyków.
Pierwsze poważniejsze prace nad edycją mapy Miega zainicjowała w 1986 roku prof. Maria Borowiejska-Birkenmajerowa z Instytutu Historii PAN w Krakowie8. W wyniku jej starań w latach 1991–1996 nad
skopiowaniem opisów z czarno-białych mikrofilmów
pracował Łukasz Walczy. Działania te nie miały jednak wsparcia instytucjonalnego i finansowego i wkrótce dalszych prac poniechano, a w 1996 roku zmarła
prof. Birkenmajerowa. Niezależnie od tego niezrealizowanego projektu w środowisku krakowskim rozpoczęto w 1998 roku planowanie edycji całej mapy. Jego
efektem były dwa bliźniacze granty badawcze Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na realizację części tego przedsięwzięcia (sekcje 1–201) w latach 2008–
2010, jeden pod kierunkiem Waldemara Bukowskiego, a drugi — Zdzisława Nogi, oba afiliowane przy Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu IH PAN, i zrealizowane przy
wsparciu organizacyjnym i merytorycznym Stacji Naukowej PAN w Wiedniu w osobie jej dyrektora Bogusława Dybasia. W obu tych przedsięwzięciach brał
udział także Łukasz Walczy9. Podobną inicjatywę, początkowo również niezależnie od krakowskich projektów, podjął Andrzej Janeczek z Instytutu Archeologii
i Etnologii PAN w Warszawie, zamierzając przygotować edycję cyfrową mapy. Wszystkie te inicjatywy pomyślnie się dopełniły i zostały skoordynowane ze sobą.
Andrzej Janeczek uzyskał grant Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i przystąpił w latach 2009–2011 do digitalizacji części wschodniej mapy (sekcje 202–413), a obec-
nie w ramach projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego obejmującego lata 2011–2014 przygotowuje do edycji sekcje 202–312. Edycji pozostałych
sekcji 313–413 zechciał się podjąć Zdzisław Budzyński
z Uniwersytetu Rzeszowskiego. Tę ostatnią serię opracowuje on dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki, przyznanemu na lata 2012–2015. Zgodnie z planem cała mapa winna być opublikowana w ciągu czternastu lat, zakładając regularne finansowanie prac10.
Polski projekt edycji mapy wpisuje się w kontekst
międzynarodowy edycji map józefińskich i z epoki
Franciszka I. W latach 1965–1974 opublikowano 12 tomów map i 12 tomów opisów Niderlandów Austriackich11. Przed kilkunastu laty ruszyły pod egidą agend
rządowych i narodowych akademii nauk wielkie inicjatywy edytorskie w krajach byłej monarchii austriackiej:
Słowenii, Chorwacji, na Węgrzech i we Włoszech.
Właśnie zakończono edycję zdjęcia józefińskiego
Słowenii12 i Wenecji13. Od 1997 roku realizowany jest
projekt edycji map nie tylko józefińskich, ale i franciszkowskich w Chorwacji14. W inny, elektroniczny sposób,
opublikowano w latach 2004–2005 na płytach DVD
zdjęcie józefińskie Królestwa Węgier15 oraz Siedmiogrodu i Banatu16. Jeszcze inaczej udostępniono mapy józefińskie Czech, Moraw i części Śląska, zamieszczając
je w Internecie17. W sieci opublikowano także zdjęcia
józefińskie Styrii wraz z innymi mapami historycznymi
i współczesnymi kraju18. Nieunikniony postęp techniczny wkracza więc zdecydowanie do świata tradycyjnych
edycji papierowych, czego świadomi są Wydawcy, planując w przyszłości edycję elektroniczną.
Tak obszerny i bezprecedensowy w polskim edytorstwie kartograficznym projekt (ze względu na wagę publikowanego zabytku, zakres prac i koszty) nie mógłby
powstać bez wysiłku organizacyjnego instytucji i ba-
Zakładu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN w 1975. Informacja zaczerpnięta z opracowań: A. Konias, Możliwości wykorzystania kartografii topograficznej Galicji (kartografia austriacka) w badaniach zmian środowiska, „Sprawozdania z posiedzeń
Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie” 40 (1996), nr 2
(lipiec–grudzień), s. 95; tenże, Kartografia topograficzna Śląska
Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII w. do początku XX w., Katowice 2000, s. 7.
7
K. Buczek, Stan i potrzeby badań nad dziejami kartografii
polskiej, w: Problemy nauk pomocniczych historii III. Materiały
na III Konferencję poświęconą naukom pomocniczym historii,
Katowice – Wisła, 29–31 V 1974, Katowice 1974, s. 148.
8
M. Borowiejska-Birkenmajerowa, Dwie pierwsze austriackie mapy Galicji ze zbiorów Kriegsarchiv w Wiedniu
jako źródło poznawcze, „Sprawozdania z posiedzeń Komisji
Naukowych PAN Oddział w Krakowie” 30 (1986), nr 1–2 (styczeń–grudzień), s. 236–238.
9
O początkowej fazie projektu zob. W. Bukowski, Die
Handschriftliche Topographische Karte des Königreiches Galizien
und Lodomerien — die sogenannte Miegkarte — der Jahre
1775–1783 in den Sammlungen des Kriegsarchivs in Wien sowie
das Projekt ihrer Herausgabe, „Jahrbuch des Wissenschaftlichen
Zentrums der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Wien”
1 (2007/2008), s. 145–156; J. Ostrowski, Konferencja w Wiedniu
nt. edycji rękopiśmiennych map topograficznych wykonanych w ramach zdjęcia józefińskiego w krajach byłej monarchii
habsburskiej, „Polski Przegląd Kartograficzny” 42 (2010), nr 4,
s. 418–419.
10
W. Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga, Edycja
rękopiśmiennej mapy topograficznej Galicji z lat 1775–1783 (tzw.
mapy Miega) z Archiwum Wojennego w Wiedniu, „Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej” 59 (2011), nr 1, s. 101–105.
11
Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens, levée à l’initiative du comte de Ferraris. Mémoires historiques, chronologiques et œconomiques pour son altesse royale le duc Charles
Alexandre de Lorraine, Bruxelles 1965–1974 (12 tomów
w 24 woluminach).
12
Slovenija na vojaškem zemljevidu 1763–1787. Josephinische Landesaufnahme 1763–1787 für das Gebiet der Republik
Slowenien, zv. 1–7, red. V. Rajšp [et al.], Ljubljana 1995–2001.
13
Kriegskarte 1798–1805. Il ducato di Venezia nella carta
di Anton von Zach, red. M. Rossi, Treviso 2005.
14
Hrvatska na tajnim zemljovidima XVIII. i XIX. stoljeća,
pripr. M. Valentić [et al.], sv. 1–12, Zagreb 1999–2009 (zaplanowano 20 tomów).
15
Az első katonai felmérés — Magyar Királyság, 2004.
16
Az első katonai felmérés — Erdély és a Temesi Bánság,
2005.
17
http://oldmaps.geolab.cz.
18
System GIS Digitaler Atlas der Steiermark, dostępny pod
adresem: http://www.gis.steiermark.at.
VIII
Przedmowa
daczy z Instytutu Historii PAN w Krakowie, Instytutu
Historii Uniwersytetu Pedagogicznego, Stacji Naukowej PAN w Wiedniu, Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, Instytutu Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Edycję wsparło Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które sfinansowało cztery projekty badawcze oraz przyznało środki z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki na druk pierwszych siedmiu tomów. Środki z Fundacji na rzecz Nauki Polskiej pozwoliły zdigitalizować część mapy. Obu
tym instytucjom serdecznie za to dziękujemy.
Podczas prac badawczych prowadzonych w Wiedniu wydawcy doświadczyli od Kierownictwa Archiwum Państwowego pomocy daleko wykraczającej poza
obowiązujące normy. Słowa podziękowania zechcą
przyjąć prof. dr Lorenz Mikoletzky — emerytowany
Dyrektor Generalny Austriackiego Archiwum Państwowego (Österreichisches Staatsarchiv), Dyrektor Archiwum Wojennego (Kriegsarchiv) Hofrat dr Christoph
Tepperberg oraz Kierownik Oddziału Map i Planów
Hofrat dr Robert Rill. Pan prof. dr Johannes Dörflinger
zechce przyjąć podziękowania za wyrażenie zgody na
zamieszczenie w książce mapy jego autorstwa. Panu
dr. Franciszkowi Sikorze z Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu
Instytutu Historii PAN w Krakowie dziękujemy za cenne wskazówki przy identyfikacji punktów osadniczych.
Od początku realizacji projektu wielu cennych rad
i wskazówek udzielił nam dr Vincenc Rajšp, wydawca józefińskiej mapy terenów Słowenii. Dr Alexander
Buczinski z kolei na konferencji metodycznej w Wiedniu podzielił się doświadczeniami z realizacji edycji
takichże map dla Chorwacji. Na etapie planowania
edycji cennych rad udzielił wydawcom prof. dr Michał
Kleiber — Prezes Polskiej Akademii Nauk. Projekt ten
wiele zawdzięcza życzliwemu wsparciu prof. dr. Tomasza Jasińskiego. Wszystkim tym osobom serdecznie
dziękujemy.
*
*
*
Po opublikowanych w 2012 roku tomach pierwszym
i czwartym oddajemy do rąk Czytelnika tom drugi wydawnictwa. Tom ten, podobnie jak poprzednie, składa
się z dwóch woluminów. Jeden zawiera 22 arkusze
mapy. Obejmują one następujące jednostki geograficzne: Podgórze Bocheńskie, Pogórze Wielickie, Pogórze
Wiśnickie, Beskid Wyspowy, Kotlinę Sądecką, Gorce
i Pieniny oraz Beskid Sądecki. Niemal cały ten obszar
rozciągający się na wschód od linii wykreślonej między
Krakowem a Nowym Targiem wchodził w skład historycznego województwa krakowskiego. Drugi wolumin
zawiera obszerne opisy wojskowe w języku niemieckim i w polskim, współczesnym tłumaczeniu, opatrzone
aparatem krytycznym oraz indeksami do tekstu źródłowego i do samej mapy. Artykuły zamieszczone w części
wstępnej zostały w toku prac wydawniczych ponownie
przejrzane i zweryfikowane, co pozwoliło ujednolicić
ich treść pod względem redakcyjnym.
Na tym terenie znajdują się ważne, historyczne miasta Wieliczka i Bochnia, stolica ziemi sądeckiej Nowy
Sącz, dalej Piwniczna, Muszyna, Limanowa, Nowy
Wiśnicz, Brzesko i Niepołomice. Również przyrodniczo jest to obszar niezmiernie interesujący, z resztkami
dawnych Puszcz Niepołomickiej i Radłowskiej, znacznymi połaciami górskich lasów, o pierwotnym niekiedy charakterze, a także pięknymi górami, chronionymi
dziś w granicach Pienińskiego Parku Narodowego.
Wydawcy
IX