Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Nauk

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Nauk

Uniwersytet Ekonomiczny
we Wrocławiu
Wydział Nauk Ekonomicznych
Studia podyplomowe
MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO
Aleksander Wybierała
Kryzys finansowy i jego wpływ na funkcjonowanie
strefy euro
praca końcowa
Promotor:
dr Magdalena Stawicka
Wrocław 2015
2
Spis treści
Wstęp……………………………………………………………………….4
Rozdział I. Geneza i przyczyny kryzysu na rynkach finansowych………...5
Rozdział II. Przebieg i skutki kryzysu oraz wpływ na strefę euro………..11
Rozdział III. Znaczenie kryzysu finansowego z perspektywy Polski…….22
Podsumowanie…………………………………………………………….27
Bibliografia………………………………………………………………..28
Netografia…………………………………………………………...…….29
Spis tabel…………………………………………………………...……..29
Spis wykresów…………………………………………………………….30
Oświadczenia………………………………………….…………………..31
3
Wstęp
Skala kryzysu finansowego który rozprzestrzenił się bardzo szybko na
globalnych rynkach finansowych oraz w sferze gospodarki światowej,
europejskiej i polskiej wymaga głębszego przyjrzenia się przyczynom i
konsekwencjom perturbacji na rynkach finansowych.
Zmiana w dotychczasowych regułach funkcjonowania gospodarek, skłania
do próby oceny wpływu kryzysu na skalę korzyści i kosztów wprowadzenia euro,
co jest szczególnie ważne w perspektywie gorących dyskusji w temacie
wypełnienia przez Polskę kryteriów konwergencji i wejścia do Unii Gospodarczo
- Walutowej.
Celem niniejszej pracy jest przeanalizowanie genezy i wyszczególnienie
poszczególnych etapów kryzysu na rynkach finansowych. Ukazanie jakie skutki
przyniosły za sobą problemy, które dotknęły wiele gospodarek na całym świecie
w szczególności skupiając się na implikacjach w strefie euro.
Struktura dokumentu jest następująca. Praca składa się z trzech rozdziałów.
Pierwszy jest wprowadzeniem w tematykę kryzysu z zarysowaniem historycznym
tematu, ukazaniem genezy kryzysów i przede wszystkim skupieniu się na
wymienieniu przyczyn.
Drugi rozdział poświęcony jest analizie przebiegu kryzysu u źródła czyli w
gospodarce Stanów Zjednoczonych, a następnie analogicznej analizie poddaje
sekwencje kryzysu w Europie. Szczególną uwagę poświecono sposobom reakcji
na kryzys poszczególnych państw europejskich i tych będących w strefie euro.
Przedmiotem rozważań w trzeciej części dokumentu jest wpływ kryzysu
bezpośrednio na sytuację Polski, ukazanie jak kryzys wpłynął na polską
gospodarkę i czy zagrożone jest wejście Polski do strefy euro.
Przy pisaniu niniejszej pracy zostały wykorzystane liczne materiały
bibliograficzne i źródłowe, raporty instytucji finansowych, artykuły prasowe i
prace naukowe.
4
Rozdział I
Geneza i przyczyny kryzysu na rynkach
finansowych
Obszar wspólnej waluty europejskiej od kilkunastu lat jest pod wpływem
poważnego kryzysu finansowego. Na wstępie warto sięgnąć w przeszłość i
przybliżyć nieco pojęcie kryzysu. Wywodzi się ono z języka greckiego i wg.
definicji Słownika Kopalińskiego oznacza przesilenie, okres przełomu,
decydujący zwrot czy w końcu okres załamania gospodarczego 1. Ostatnie ujęcie
znajduje swoje znaczenie w ekonomii. Okres załamania gospodarczego to faza
cyklu
gospodarczego,
charakteryzująca
się
gwałtownym
i
znaczącym
zmniejszeniem produkcji, wzrostem bezrobocia i spadkiem realnych dochodów
społeczeństwa2.
Możemy też wyróżnić cztery rodzaje kryzysu:
1. Kryzys walutowy – ujawnia się podczas ataku spekulacyjnego i
charakteryzuje się dewaluacją waluty krajowej.
2. Kryzys bankowy – dotyczy masowych upadłości banków.
3. Systemowy kryzys finansowy – charakteryzuje się zakłóceniami na
rynkach finansowych mogących mieć wpływ na gospodarki krajowe.
4. Kryzys zadłużenia zagranicznego – sytuacja w której państwo traci kontrolę
nad zadłużeniem względem zagranicznych wierzycieli3.
Pierwszy historyczny kryzys o którym możemy wspomnieć miał miejsce na
przełomie lat 1929-1933. Pierwsza wojna światowa pozostawiła po sobie duże
straty w gospodarce państw uczestniczących. Stany Zjednoczone jaki jedyne
państwo, zyskały na światowym konflikcie zbrojnym i w powojennej sytuacji
zaczęły udzielać pożyczki krajom w Europie. Wywołało to wzrost gospodarczy i
W. Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2006.
J. Tokarski (pod red.), Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987.
3
J. Sawicka, J. Rykowska, Wpływ kryzysu gospodarczego na przyszłość Polski w strefie euro, Zeszyty
naukowe – Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, 2010, Nr 4 (53), str. 341.
1
2
5
poprawiło poziom życia obywateli. Amerykanie masowo zaczęli lokować swoje
oszczędności na giełdzie, co windowało kursy akcji w górę. W następstwie, obawy
przed spadkiem kursów spowodowały ich nagłą wyprzedaż. 24 października 1929
roku nastąpił krach na giełdzie. Skutkiem nazwanego później przez historyków
„czarnego czwartku” była fala upadłości firm, które nie mogły z posiadanych
środków finansowych regulować swoich zobowiązań.
Współczesny kryzys w porównaniu do tego z końca lat dwudziestych XX
w. nie powstał w wyniku zawirowań historycznych, ale w konsekwencji źle
prowadzonej polityki monetarnej.
Genezy załamania się współczesnych nam rynków finansowych należy
szukać za zachodnią granicą Atlantyku. Wielu ekonomistów przyczyn szuka w
sposobie funkcjonowania amerykańskiej gospodarki. Wielu wskazuje na problem
który zaistniał na początku XXI w., gdy wartość PKB USA zaczęła się obniżać.
W celu rozbudzenia wzrostu gospodarczego, zaczęto obniżać stopy procentowe co
zapoczątkowało „erę tanich kredytów”. Wywołało to boom na rynku
nieruchomości. Inne teorie z kolei wskazują na chęci szybkiego bogacenia się USA
bez przewidywania konsekwencji w przyszłości. Władze nakazały bankom (na
podstawie Aktu o Reinwestowaniu w Lokalne Społeczności), udzielanie pożyczek
ludziom mniej zamożnym, co już z założenia oznaczało, że część z nich nie będzie
mogła zostać spłacona. Jeszcze inna teoria głosi, że kryzys to efekt chciwości
bankierów. W książce „Kryzysy bankowe” pod redakcją M. IwanowiczaDrozdowicza zacytowano ciekawe słowa Thomasa Jeffersona: „Wierzę, że banki
są bardziej niebezpieczne od armii. Jeśli Amerykanie kiedykolwiek pozwolą
prywatnym bankom kontrolować walutę, banki i korporację […] będą rabować
ludzi”4.
Współczesny kryzys finansowy rozpoczął się w połowie 2007 r. od
załamania na rynku kredytów subprime5 w Stanach Zjednoczonych. Banki
centralne zostały zmuszone do podjęcia czynności interwencyjnych w celu
zachowania płynności całego sektora bankowego. Następnie rozprzestrzenił się on
4
M. Iwanowicz-Drozdowicz (pod red.), Kryzysy bankowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2002, str. 147.
5
Nazwa kryzys subprime pochodzi od grup klientów, którzy charakteryzowali się niższą zdolnością
kredytową.
6
na pozostałe segmenty rynku amerykańskiego oraz innych rynków rozwiniętych,
a następnie rynków wschodzących.
Tabela 1. Pierwsze sygnały załamania rynku kredytów subprime na początku 2007 r.
Data
Wydarzenia
09.02.2007
HSBC ogłasza niższe od oczekiwanych wyniki finansowe, ujawnia
zwiększoną ilość kredytów, które są zagrożone w amerykańskim
segmencie subprime.
08.03.2007
DR Horton – największy amerykański deweloper, zmniejsza prognozę
zysków o równowartość strat powiązanych z kredytami hipotecznymi
subprime.
12.03.2007
Wzrost notowań akcji New Century Financial (NCF) – największego z
amerykańskich kredytodawców w segmencie subprime. Wzrost następuje
w wyniku zagrożenia bankructwem, a ma to bezpośredni związek z
finansowaniem niespłaconych kredytów w segmencie subprime.
13.03.2007
Panika na rynku Wall Street związana z niską oceną kondycji rynku
subprime, następuje wyprzedaż akcji.
16.03.2007
Accredited Home Lenders Holding, który działa w segmencie subprime,
zgłasza potrzebę sprzedaży wartego 2,7 mld USD portfela kredytowego
akcji subprime z dużą obniżką w celu pozyskania płynnych środków.
02.04.2007
Upadek New Century Financial.
17.04.2007
Kredytodawcy z ramienia administracji państwowej podejmują próby
zahamowania zjawisk kryzysowych.
21.05.2007
Pojawiają się pierwsze prognozy świadczące o wyhamowaniu wzrostu
gospodarczego USA w skutek problemów w segmencie subprime.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Sawicka, J. Rykowska, Zeszyty naukowe – Polityki
Europejskie, Finanse i Marketing, 2010, Nr 4 (53), str. 341.
Wrzesień i listopad 2008 r. przyniósł silne spadki wzajemnego zaufania
uczestników globalnych rynków finansowych, bankructwo wielu podmiotów
finansowych, gwałtowne spadki płynności na rynkach międzybankowych oraz
szybkie spadki wartości aktywów finansowych i kapitalizacji rynków. Spadek
7
wzajemnego zaufania jak i płynności na rynku międzybankowym, oznaczał koniec
tzw. ery łatwego pieniądza. Dla podmiotów gospodarczych skutkuje to większymi
trudnościami w dostępie do światowego pieniądza6.
Warto w tym miejscu postarać się o wskazanie czynników które
doprowadziły do powstania i przyczyniły się do rozpowszechnienia obecnego
kryzysu finansowego.
Z całą pewnością jedną z przyczyn które warto wymienić na początku są
nagłe zmiany w rozkładzie wpływów gospodarczych na świecie. Przez 25 lat
światowe PKB wzrosło ok. 2,5 krotnie z czego PKB Chin 7, Indii 4, zaś Stanów
Zjednoczonych i Europy tylko 2 krotnie. Świadczy to o bardzo dużym udziale Indii
i Chin w gospodarce światowej. Zjawisku temu towarzyszy duża nierównowaga,
gdyż USA finansowały swój rozwój z pożyczonego kapitału, natomiast Chiny
korzystały ze swoich ogromnych oszczędności. Konsekwencją tego było
powstanie ogromnego zadłużenia zagranicznego USA7.
Kolejną przyczyną są postępujące procesy globalizacyjne, które w
przyspieszonym tempie doprowadziły do alokacji inwestycji finansowych na
wszystkich kontynentach. Dostęp do rynków wschodzących uległ zwiększeniu.
Globalizacja charakteryzowała się m.in. tym że instytucje finansowy miały
ułatwiony dostęp do aktywów finansowych z całego świata, co przy jednoczesnym
braku skutecznego nadzoru, zwiększa ryzyko rozprzestrzeniania się kryzysu i
przyspiesza jego tempo8.
Dodatkowo, merkantylistyczna postawa państw z Azji Południowo –
Wschodniej, Chin i Japonii, które po kryzysie w drugiej połowie lat 90.
skoncentrowały wysiłki na rozwój swoich sektorów eksportowych co
wygenerowało duże nadwyżki obrotów bieżących, skutkowała następnie wysoką
akumulacją tego kapitału w reinwestowaniu w gospodarkę USA.
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej: Suplement. Kryzys Finansowy i gospodarczy – implikacje dla integracji Polski ze strefą euro,
NBP, Warszawa 2013, str. 346.
7
J. Szambelańczyk (pod red.), Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów,
Związek Banków Polskich, Warszawa 2009.
8
M. Matusewicz, Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, Studia BAS Nr 3(31) 2012, str.
11.
6
8
Wzrost stabilności makroekonomicznej w drugiej połowie lat 90. aż do
początkowych lat XXI w. również przyczynił się do rozprzestrzenienia się
obecnego kryzysu finansowego. Był on konsekwencją braku większych wstrząsów
(poza pęknięciem bańki internetowej) na rynkach oraz poprawy jakości polityki
pieniężnej i fiskalnej na całym świecie.
Istotnym czynnikiem wpływającym na powstanie kryzysu była również
reakcja władz USA odpowiadających za politykę walutową kraju na pęknięcie
bańki internetowej i zagrożenia recesją w 2001 r. W pierwszej dekadzie XXI w.
Bank Centralny Stanów Zjednoczonych (Federal Reserve) dokonał silnej redukcji
stóp procentowych w celu zmniejszenia obaw związanych ze spowolnieniem
gospodarki wynikających z kryzysu na rynku akcji. Podstawowa stopa spadła
wtedy z 6,50% w maju 2000 r. do 1% w czerwcu 2003 r. Nadwyżkę powstałą z
tego tytułu zainwestowano na rynku finansowym i nieruchomości9. Redukcja stóp
procentowych doprowadziła zarówno do wzrostu inflacji na rynku nieruchomości
i aktywów finansowych, jak i do wzrostu deficytu na rachunku obrotów bieżących
USA. W odpowiedzi na te obniżki stóp procentowych jak i na pogarszającą się
koniunkturę w Europie, również Europejski Bank Centralny (EBC) prowadził w
latach 2001-2003 ekspansywną politykę pieniężną10.
Na rynku światowym nastąpił szybki rozwój innowacji i instrumentów
finansowych (w tym instrumentów pochodnych). Pod koniec lat 90. XX wieku
wartość ich wynosiła 72 biliony dolarów, natomiast w 2008 r. kwota ta była prawie
10-krotnie większa. Aktywa te w skutek dynamicznego wzrostu kapitalizacji
rynków przestały mieć pokrycie w realnych dochodach i majątku11. Rosnąca
akceptacja ryzyka i powszechność tego typu pieniądza, spowodowała, że te
papiery te były akumulowane przez podmioty finansowe z wielu krajów świata.
W ostatniej fazie kryzysu, wiele z tych aktywów stało się tzw. aktywami
toksycznymi.
Kolejną przyczyną sytuacji kryzysowej na rynkach było nieefektywne
działanie instytucji nadzoru finansowego i systemu informacji rynkowej, a także
9
Ibidem, str. 12.
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej…, op. cit., str. 347.
11
M. Matusewicz, Strefa euro…, op. cit., str. 12.
10
9
nieskuteczne ramy prawne w obowiązującym systemie. Wiele instrumentów
finansowych kreowano pozabilansowo co utrudniało skuteczność monitorowania
ryzyka przez nadzorców. Niski poziom rzetelności w działaniu pośredników
finansowych czy agencji ratingowych powodował wzrost ryzyka wśród
inwestorów prywatnych. W konsekwencji doprowadziło to do co raz większej
akceptacji ryzyka w świetle pozytywnych uwarunkowań makroekonomicznych i
korzystnych wyników gospodarki światowej. Skutkowało to rekordowo niskim
poziomem długoterminowych stóp procentowych w krajach wysoko rozwiniętych.
Następną przyczyną o której w literaturze rzadko się wspomina był
gwałtowny wzrost cen surowców. Między 1998 i 1999 r. baryłka ropy naftowej
kosztowała około 10 USD, w lipcu 2008 r. jej wartość sięgnęła rekordowego
poziomu 147 USD. Systematyczny wzrost cen ropy, uczynił z eksporterów tego
surowca, eksporterów kapitału. Państwa te inwestowały uzyskane w ten sposób
środki za pomocą specjalnie utworzonych funduszy za granicą. Rozwinięty rynek
finansowy i niska skłonność do oszczędzania uczyniło USA największym
odbiorcą tej nadwyżki. Napływający z zagranicy kapitał, przy jednocześnie
niskich stopach banku centralnego, prowadził do dalszych spadków rynkowych
stóp procentowych12.
Wykres 1. Zestawienie cen ropy naftowej w okresie styczeń 2007 – styczeń 2009 r.
160
140
120
100
80
60
40
20
0
koszyk OPEC (USD za baryłkę)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z OPEC.
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej…, op. cit., str. 347.
12
10
Rozdział II
Przebieg i skutki kryzysu oraz wpływ na strefę euro
Era łatwego pieniądza z przed kryzysu finansowego, sprzyjała importerom
kapitału. Swoboda i większa dostępność kapitału oraz niskie stopy procentowe,
pozwalały państwom o niskich oszczędnościach na szybki wzrost gospodarczy,
często pobudzany rynkiem wewnętrznym. Jednym z czynników który
determinował napływ kapitału było zaciąganie kredytów w walutach
niskooprocentowanych i następnie inwestowanie tych środków w aktywa krajów
o wysokim oprocentowaniu (tzw. carry trade). Przez dłuższy okres za walutę
niskooprocentowaną uważano jen japoński. Na skutek interwencji banku
centralnego Stanów Zjednoczonych (Federal Reserve) obawiającego się kryzysu
kredytowego, do tego typu walut dołączył dolar amerykański. Różnicą między
jenem a dolarem było przeznaczenie pieniądza. Jena używano do zaciągania
środków, które były następnie inwestowane głównie w dolary australijskie i
nowozelandzkie. Natomiast dolar stał się głównym źródłem finansowania
inwestycji w Europie, gdzie następnie dochodziło do dywersyfikacji portfela
inwestorów z uwzględnieniem walut nowoprzyjętych państw UE w tym złotego.
Sama złotówka była postrzegana jako bardzo dochodowa. Wpływ na to miały nie
tylko wyższe stopy procentowe, ale także wzrost wartości złotego względem
dolara. W lipcu 2008 r. złotego notowano po 3,2 PLN względem euro i 2,01
względem dolara. Między lipcem 2007 r. i 2008 r. złoty wzrósł zatem odpowiednio
o ok. 18 i 38%13.
13
Ibidem, str. 349.
11
Wykres 2. Zakres carry trade od stycznia 2007 r. do 31 stycznia 2009 r. dla relacji EUR/JPY i
USD/JPY (1 stycznia 2007 = 1)
1,2
1,1
1
0,9
0,8
0,7
0,6
EUR/JPY
sty-09
gru-08
lis-08
paź-08
wrz-08
lip-08
sie-08
cze-08
maj-08
kwi-08
lut-08
mar-08
sty-08
gru-07
lis-07
paź-07
wrz-07
lip-07
sie-07
cze-07
maj-07
kwi-07
lut-07
mar-07
sty-07
0,5
USD/JPY
Źródło: opracowanie NBP na podstawie danych z Federal Reserve.
Obszar unii walutowo-gospodarczej od kilku już lat walczy ze skutkami
poważnego kryzysu ekonomicznego. Jak wspomniano w rozdziale I, załamanie
było wywołane przesileniem na północnoamerykańskim rynku finansowym na
przełomie 2007 i 2008 r. Zbyt liberalna polityka USA w dziedzinie udzielania
pożyczek hipotecznych oraz braki w systemie nadzorowania pośredników
udzielających nisko oprocentowanych kredytów doprowadziły do sytuacji w
której klientami instytucji finansowych stawały się osoby nie posiadające
możliwości spłaty zaciągniętych zobowiązań już od samego początku.
Symbolicznym początkiem współczesnego kryzysu jest wrzesień 2008 r. kiedy to
upada jeden z największych banków inwestycyjnych 158-letni Lehman Brothers.
Zaraz po nim niejako w reakcji łańcuchowej padają inne banki, ogromne problemy
finansowe ma grupa AIG, a Merrill Lynch – trzeci co do wielkości amerykański
bank inwestycyjny zostaje przejęty przez Bank od America14. Zwraca to uwagę
inwestorów na całym świecie na skalę zarysowującego się problemu, mimo iż
początkowe obserwacje pokazywały, że negatywne konsekwencje perturbacji
finansowych wynikłe z rynku subprime, będą ograniczone do gospodarki
M. Przygoda, Czynniki kreujące i destabilizujące strefę euro w warunkach kryzysu, Prace i materiały
Wydziału Zarządzania i Finansów Uniwersytetu Gdańskiego, str. 193.
14
12
amerykańskiej. Teorię głoszącą uodpornienie reszty świata na złe wyniki
gospodarki amerykańskiej nazwano decouplingiem.
Jesienią 2008 r. kłopoty finansowe objęły swoim zasięgiem globalny
system finansowy. Przejawem spowolnienia gospodarki światowej było pęknięcie
bańki spekulacyjnej na rynku surowców. Cena baryłki ropy naftowej spadła od
lipca 2008 r. z 147 USD do 40 USD w grudniu 2008 r. Spadek zmniejszył dochody
eksporterów w znacznym stopniu. Pogarszające się wyniki finansowe USA
wpłynęły na sektor eksportowy Azji Południowo-Wschodniej. Zmniejszyła się
zdolność do eksportu kapitału krajów, które do tej pory generowały nadwyżki
kapitałowe. Powyżej opisane czynniki przyczyniły się do końca tzw. ery taniego
pieniądza15.
W następstwie negatywnych zmian i paniki wywołanej w głównej mierze
doniesieniami medialnymi, nastąpił proces odwrotny do wspomnianego już carry
trade, czyli wyprzedaż aktywów w walutach wysokooprocentowanych
(unwinding carry trade). Masowy odpływ kapitału, spowodował spadek wartości
pieniądza w krajach dotkniętych tym procesem. Dla przykładu w Polsce w
przeciągu zaledwie 85 dni (od końca lipca do trzeciego tygodnia października
2008 r.) złoty stracił na wartości względem dolara ponad 35% swojej wartości.
Zanik płynności rynków kredytowych w USA spowodował, że wiele grup
inwestycyjnych szukało alternatywnych źródeł finansowania za granicą, aby
pokryć stale rosnące zobowiązania (repatriation rally)16.
Rozpoczęto próby przeciwdziałania skutkom kryzysu, w październiku 2008
r. Izba Reprezentantów USA podjęła decyzję o przyjęciu pakietu ratunkowego –
Emergency Economic Stabilization Act of 2008 (Plan Paulsona). Jego założenia
opierały się na wykupie przez państwo zagrożonych aktywów dla „oczyszczenia
bilansów instytucji”. Bank Centralny Stanów Zjednoczonych pożyczył bankom
900 mld USD, a także 1,3 bln USD przedsiębiorstwom niefinansowym. Działania
te wzburzyły opinię publiczną i nie okazały się skuteczne (indeks DOW JONES
stracił 22% w ciągu tygodnia).
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej…, op. cit., str. 349.
16
Ibidem, str. 350.
15
13
Tabela 2. Fazy kryzysu finansowego.
Okres
Przebieg
I faza

lipiec 2007 –
lipiec 2008
Kryzys na rynku papierów strukturyzowanych – CDO. Obejmuje
swoim zasięgiem przede wszystkim USA.

Teoria decoupling gospodarki światowej.

Silny spadek notowań USD, będący pochodną carry trade.

Silny wzrost wartości złotego.

Silny wzrost cen surowców (o ponad 100%).

Ropa, jak i wysokooprocentowane waluty stają się alternatywą
dla USD.
II faza

Kapitalizacja rynków szacowana na ok. 8500 USD.

Bankructwo Lehman Brothers, załamanie zaufania wśród
sierpień 2008 –
październik 2008
uczestników rynku, zanik płynności rynków.

Silny wzrost wartości dolara (repatriation rally).

Teoria decoupling traci na znaczeniu, kryzys wychodzi poza
USA.

Zanik płynności będący pochodną repatriation rally.

Spadek cen ropy naftowej i wysokooprocentowanych walut (w
tym PLN).
III faza

Radykalne obniżki cen pieniądza.
listopad 2008 –

Repatriation rally traci na znaczeniu.
grudzień 2008

Załamanie się cen ropy naftowej mimo ponownej słabości USD.

Dalsze kłopoty z płynnością – spadek kapitalizacji rynku do ok.
5888 miliardów USD.
IV faza

Pogorszenie się kondycji gospodarczej strefy euro.
od stycznia 2009

Obniżenie ratingu dla Hiszpanii i Grecji.

Osłabienie się euro względem USD.

Deprecjacja złotego (jak i innych walut Europy Środkowej)
nabiera większej dynamiki.

Dalsze poluzowywanie polityki pieniężnej w krajach UE.

Spadek kapitalizacji rynku do ok. 3500 miliardów USD.
Źródło: Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej: Suplement. Kryzys Finansowy i gospodarczy – implikacje dla integracji Polski ze strefą euro, NBP,
Warszawa 2013, str. 352.
14
Brak zaufania między bankami zahamował akcję kredytową. Doprowadziło
to do odcięcia kapitału dla korporacji co uderzyło w inwestycje korporacyjne i w
efekcie doprowadziło do spowolnienia handlu światowego.
W następnych miesiącach starano się podejmować dalsze działania
ratunkowe, tym razem skierowane do realnej gospodarki. Powstał pakiet
inwestycji publicznych o wartości 787 mld USD, który miał być swoistym
bodźcem dla gospodarki, pozbawionej w dużej mierze zamówień prywatnych w
wyniku szalejącego kryzysu. Szybka i przemyślana strategia ratowania gospodarki
stosowana przez rząd USA, przyczyniła się do relatywnie szybkiego odbicia się
od dna. Dobrym przykładem jest uchwalenie przez Kongres w lipcu 2010 r. ustawy
reformującej funkcjonowanie systemu bankowego. W wyniku tych działań pod
koniec 2010 r. można było zauważyć pierwsze oznaki wychodzenia z kryzysu.
Recesja zostawiła jednak spory rachunek Stanom Zjednoczonym. Skutkiem było
największe od 1983 r. bezrobocie i ponad 8 milionów osób zwolnionych z pracy.
W wyniku kryzysu doszło do obniżenia tzw. ratingu USA (z najwyższej oceny
AAA do AA+) oraz wprowadzono cięcia kosztów w strategicznych gałęziach
gospodarki jak wojsko czy kosmonautyka, będących dumą amerykanów. Rosnące
zadłużenie
gospodarki
amerykańskiej
miało
też
wpływ
na
relacje
międzynarodowe. Bardzo duże ilości amerykańskich papierów wartościowych
znalazły się w rękach zagranicznych inwestorów, przede wszystkim chińskich17.
Kryzys w Europie pojawił się już jesienią 2007 r. co pokazuje jak silne są
powiązania w globalnej gospodarce.
Pierwsze symptomy można było
zaobserwować na niemieckim rynku bankowym, co było dość dużym
zaskoczeniem dla analityków, gdyż Niemcy słynęły z konserwatyzmu systemu
bankowego. Upadłość ogłosiły banki IKB Deutsche Industriebank, Sachsem LB i
West LB. Kłopoty były związane z lokowaniem przez niemieckie banki dość
znaczną część środków finansowych na amerykańskim rynku nieruchomości. We
wrześniu 2007 r. także brytyjski bank Nothern Rock poprosił o pomoc Bank Anglii
i został przejęty przez państwo. U południowego sąsiada brytyjczyków, Francji
M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro – wybrane aspekty makro- i mikroekonomiczne, Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 273, Łódź 2012, str. 346-347.
17
15
problem dotknął banku BNP Paribas, który 30% aktywów miał zamrożonych w
amerykańskim systemie finansowym. W efekcie Europejski Bank Centralny
postanowił udzielać jednodniowych pożyczek w wewnętrznym międzybankowym
rynku w kwocie 97 mld EUR. We wrześniu 2008 r. rządy Belgii, Holandii i
Luksemburgu postanowiły znacjonalizować bank Fortis kosztem 11,2 mld EUR18.
W pierwszej połowie 2008 r. w strefie euro odnotowano wyraźny spadek
koniunktury. Wskaźnik PKB poszczególnych państw szybko się pogarszał.
Wzrost gospodarczy obszaru unii walutowej w 2008 r. wyniósł jedynie 0,8% 19. W
2009 r. w recesję popadła niemal cała strefa euro. 17 państw posiadających
wspólną walutę odnotowała ujemny wzrost gospodarczy i przekroczyła limity
deficytu budżetowego i długu publicznego20. Irlandia i Grecja, te dwa kraje
najbardziej odczuły początek kryzysu w Eurolandzie. Sytuacja stawała się
niepokojąca również dla gospodarek Portugalii, Hiszpanii i Włoch.
Irlandia, państwo przez długi okres chwalone za szybki wzrost
gospodarczy, małe bezrobocie i przez wielu polityków stawiane za wzór,
doświadczyło kryzysu jaki pierwszy kraj strefy euro w 2008 r. Główną przyczyną
było finansowanie ze źródeł zewnętrznych inwestycji w rozbudowany sektor
budownictwa, odpowiadający za rozwój gospodarki. Ceny nieruchomości
gwałtownie wzrosły. Wzrost gospodarczy Irlandii opierał się na bańce
nieruchomości. Gdy globalne firmy i korporacje zaczęły redukcje zatrudnieni, byli
pracownicy, właściciele majątków, zaczęli mieć kłopoty ze spłatą swoich
kredytów. Wzrost bezrobocia przyczynił się do spadku dochodów podatkowych,
co bezpośrednio miało przełożenie na spadek PKB i kryzys gospodarczy21.
Ciekawym przypadkiem państwa które jako jedne z pierwszych odczuło
skutki kryzysu jest Islandia. Wskazując na wielkość gospodarki tego kraju,
wydawało by się, że wydarzenia na rynku gospodarczym w tym kraju nie powinny
wpływać na zmiany w przyszłości walutowej UE. Okazało się jednak, że to
właśnie wydarzenia w Islandii spowodowały powrót do wzmożonych dyskusji na
18
Ibidem, str. 348.
M. Przygoda, Czynniki kreujące…, op. cit., str. 194.
20
M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro…, op. cit., str. 348.
21
A. Dragan, Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii, Estonii, na Litwie i Łotwie oraz
w Polsce – skutki kryzysu, dokument Kancelarii Senatu – Biuro Analiz i Dokumentacji, Warszawa 2010,
str. 3.
19
16
temat zagrożeń i szans płynących z uczestnictwa w strefie euro. Czynnikiem
mającym wpływ na przebieg kryzysu w Islandii były rozmiary krajowego sektora
bankowego (trzy największe banki Islandii, zgromadziły wspólnie w 2007 r.
aktywa szacowane na 900% PKB Islandii). W momencie kiedy kryzys dotknął
banki, wartość kursu korony islandzkiej spadła w 2008 r. o 50%. Na rozmiary
kryzysu wpłynęła też postawa islandzkiego banku centralnego w zakresie polityki
kursowej tego kraju. Interwencja polegająca na wykupie 75% kapitału banku
Glitnir doprowadziła do kryzysu wypłacalności państwa. Przewartościowanie
korony islandzkiej spowodowało początek ataków spekulacyjnych na walutę22.
Największym wstrząsem dla strefy Euro okazał się dopiero październik
2009 r. gdy po wyborach, nowy rząd Grecji ogłosił, że kondycja gospodarki jego
kraju jest krytyczna (poziom deficytu budżetowego w 2009 r. wynosił 12,7%
PKB, a jeszcze w 2007 r. jego poziom kształtował się na poziomie 3,5% PKB 23).
Od tego momentu uwaga Europy została skierowana na ten południowy kraj.
Rozpoczęto próby stymulowania rządu greckiego do podejmowania działań
naprawczych. Jednak w kwietniu 2010 r. greckie obligacje osiągnęły „poziom
śmieciowy” i konieczna stała się interwencja na poziomie ponadnarodowym.
Pierwszym krokiem nowych działań było umożliwienie Grecji dostępu do
kredytów ratunkowych (pierwsza transza wynosiła 110 mld EUR). Decyzja ta
została podjęta wspólnie przez najsilniejsze ekonomicznie państwa strefy euro i
Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W zamian za udzieloną pomoc, Grecja
zobowiązała się do przedsięwzięcia planów oszczędnościowych, które jednak w
rezultacie doprowadziły do celów zupełnie przeciwnych od zamierzonych – doszło
do załamania wzrostu gospodarczego kraju. Podwyżki podatków i cięcia
wydatków oburzyły greckie społeczeństwo24. Głęboką przyczyną kryzysu w
Grecji było nieuczciwe działanie rządu greckiego, który przez wiele lat fabrykował
nieprawdziwe dane statystyczne, aby w teorii wypełniać kryteria unijne.
Narastające problemy finansowe próbowano również finansować z emisji
obligacji państwowych. Charakteryzowały się one niespotykaną wręcz
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej…, op. cit., str. 351.
23
A. Dragan, Sytuacja gospodarcza…, op. cit., str. 1.
24
M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro…, op. cit., str. 349.
22
17
rentownością. W 2010 r. dwuletnie obligacje osiągnęły zyskowność na poziomie
17%, a dziesięcioletnie aż 20%. Dla państwa oznaczało to poświęcenie w skali
roku ponad 50 mld EUR na spłatę samych odsetek od nich. Grecja w dalszym
ciągu zagrożona jest bankructwem. Niepokojące są nawyki władz greckich, które
pomimo złożonych obietnic nie podejmują konkretnych działań dążących do
przezwyciężenia tragicznej sytuacji w jakiej znalazł się ten kraj. Dla przykładu od
2009 r. do dzisiaj liczba urzędników zamiast zmaleć, wzrosła jeszcze o 70 tysięcy
osób. W celu ratowania Grecji w 2010 r. stworzono Europejski Mechanizm
Stabilizacji Finansowej. Umożliwia on także innym krajom Wspólnoty
korzystanie z pomocy. Środkami Mechanizmu dysponuje Komisja Europejska.
Pożyczek udziela i zarządza nimi Europejski Bank Centralny. Na pomoc i
wsparcie dla potrzebujących krajów przeznaczono do 1 biliona EUR25. W 2012 r.
17 państw tworzących unię walutową w ramach UE powołało do życia Europejski
Mechanizm Stabilności (ESM). Zastąpił on wspomniany Europejski Mechanizm
Stabilizacji Finansowej. Udziałowcami ESM są wszystkie kraje strefy euro. W
ostatecznym kształcie, ESM ma dysponować kapitałem 700 mld euro. Pomoc
oferowana w ramach wsparcia finansowego ma charakter pożyczek, których
udzielenie jest uzależnione od wprowadzenia przez wnioskujący kraj
rygorystycznych reform fiskalnych i ogólnogospodarczych26.
Omawiając przebieg kryzysu w strefie euro należy wskazać na kolejne
państwo które jako trzecie po Grecji i Irlandii potrzebowało pomocy finansowej.
Jest nim Portugalia, której przekazano wsparcie w wysokości 78 mld EUR i
obwarowano wdrożeniem pakietów reform. Zmuszone do działania portugalskie
władze wprowadziły oszczędności których głównym celem było zmniejszenie
deficytu budżetowego w 2012 r. do poziomu 4,5% PKB (w 2010 r. wynosił 9,8%).
Decydując się na przeciwdziałanie problemom zadłużeniowym, dokonano
prywatyzacji m.in. spółki energetycznej Energias de Portugal, a na sprzedaż
wystawiono portugalskie linie lotnicze TAP czy telewizję RTP. Na rynku pracy
zmniejszono o 50% wynagrodzenia za nadgodziny, a w systemie podatkowym
podniesiono stawkę VAT z 20% do 23%. Państwo portugalskie boryka się jednak
25
26
M. Przygoda, Czynniki kreujące…, op. cit., str. 196.
http://uniaeuropejska.org/europejski-mechanizm-stabilnosci/ (10.06.2015)
18
od lat z niskim poziomem wzrostu gospodarczego i braku pomysłów oraz środków
na jego pobudzenie. Portugalię dotknął problem ogólnej recesji. Oficjalne
przekazy informują o codziennym upadku w tym kraju około pięćdziesięciu firm.
Pochodzą one zazwyczaj z branży turystycznej, budowlanej i gastronomicznej
tworzących podstawę ekonomiczną państwa27. Ponadto Portugalia nie posiada
rozwiniętego, nowoczesnego przemysłu który mógłby być atrakcyjny dla nowych
rynków. Rząd w Lizbonie liczy na turystykę. Pytanie tylko czy w sytuacji
niepewności na rynkach głównych sektor ten zdoła udźwignąć ciążące na nim
nadzieje całej gospodarki28.
Kolejnym państwem ze strefy euro, które zmuszone było zmierzyć się z
echem kryzysu finansowego jest sąsiad Portugalii, Hiszpania. Na początku
czerwca 2012 r. przyznano Hiszpanii pomoc o wartości 100 mld EUR.
Międzynarodowy
Fundusz
Walutowy
oszacował
wymaganą
kwotę
dokapitalizowania hiszpańskich banków na poziomie 46 mld EUR i relacji długu
do PKB na poziomie 68,5%. Nawiasem mówiąc w przypadku Grecji było to 240
mld EUR, przy relacji długu do PKB 165%, dla Portugalii 78 mld EUR przy
poziomie 107,8%, dla Irlandii 85 mld przy relacji 108,2%29. Do powstania kryzysu
w Hiszpanii przyczynił się problem natury strukturalnej. 50% hiszpańskiego PKB
to sektor był sektor nieruchomości. Zbyt duża dostępność kredytów napompowała
bańkę na rynku nieruchomości. Gdy pękła, doszło do przecen kupionych za
kredytowane środki mieszkań i domów, dochody budżetowe kraju drastycznie
spadły. Firmy dotknięte spadkiem zamówień nie były w stanie regulować
zobowiązań wobec banków. Oszczędności szukano w zatrudnieniu. Klienci tracąc
pracę przestali spłacać pożyczki zaciągane na mieszkania, wakacje, samochody30.
Największe banki Hiszpanii Santander i BBVA doświadczyły kryzysu na własnej
skórze. W przypadku Hiszpanii należy wspomnieć, iż borykała się ona wówczas z
najwyższym bezrobociu w całej UE. W 2012 r. wynosiło ono 20%. Na dzień
dzisiejszy poziom bezrobocia wynosi 22,7%31. Przyczyną tak wysokiego poziomu
M. Przygoda, Czynniki kreujące…, op. cit., str. 197.
M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro…, op. cit., str. 354.
29
Wg danych Eurostatu z 2011 r.
30
A. Dragan, Sytuacja gospodarcza…, op. cit., str. 2.
31
Dane Europejskiego Urzędu Statystycznego z 04.2015 r.
27
28
19
bezrobocia jest załamanie na rynku nieruchomości, ogólne spowolnienie
hiszpańskiego przemysłu i niska elastyczność płac32.
Ostatnim krajem któremu warto się przyjrzeć są Włochy. Są obecnie po
Grecji najbardziej zadłużonym krajem członkowskim UE. Kryzys dość pokaźnie
odbił się na włoskiej gospodarce. Jeszcze w 2005 r. Republika Włoska zajmowała
8 miejsca na świecie biorąc pod uwagę jakość życia (wg „The Economist”). W
2011 r. spadła na 25 miejsce. W czerwcu 2012 r. rentowność 10- letnich obligacji
skarbowych wynosiła 6,06%. EBC przyszedł Włochom z pomocą wykupując ich
papiery dłużne. Wg Niemców rozwiązaniem pozwalającym zmniejszyć
zadłużenie Włoch była sprzedaż rezerw złota (Włochy posiadają czwarte co do
wartości rezerwy tego surowca na świecie – o szacunkowej wartości 93 mld USD).
Nie uspokoiło to jednak problemu. W grudniu 2011 r. włosi przyjęli pakiet
antykryzysowy mający przynieść 30 mld EUR oszczędności. Włosi postawili na
samouleczenie swojej gospodarki co zostało bardzo dobrze przyjęte wśród innych
krajów UE. Postawiono na zmiany na rynku pracy i obciążenie podatkowe sektora
biznesowego. Przyjęto ciekawą koncepcję pobudzania rynku małych firm kosztem
wielkich korporacji. Postawiono też na wzrost wydajności pracy, która we
Włoszech systematycznie spadała co pociągało za sobą brak napływu inwestycji
zagranicznych. Skutkiem była stagnacja gospodarki i stały wzrost bezrobocia
(wskaźniki bezrobocia wśród młodych ludzi sięgnęły nawet 35%). Ciekawie w
tym zakresie kreują się dane Eurostatu z 2011 r. wg których Niemiec jest o 21,6%
bardziej wydajny niż przeciętny Włoch. Wskaźniki pokazują ponadto że we
Włoszech pracuje zaledwie 56,9% (najniższy poziom odnotowano w Grecji
55,6%) osób w wieku 15-64 lat. W Niemczech te wskaźniki sięgają 72,5%, a w
państwach skandynawskich nawet 75%33.
Doświadczenia państw unii walutowej oraz pozostających poza nią
wykazują, że uczestnictwo w strefie stwarza zarówno szanse jak i zagrożenia. To
że państwo jest obecne w strefie euro nie chroni go przed zaburzeniami w zakresie
polityki fiskalnej. Dobrym wskaźnikiem jest tu oprocentowanie 10-letnich
obligacji skarbowych, które w większości krajów będących w strefie euro było
32
33
M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro…, op. cit., str. 357.
Ibidem, str. 355.
20
wyższe od oprocentowania papierów szwedzkich czy brytyjskich. W tym punkcie
warto jednak zwrócić uwagę, że polityka pieniężna Wielkiej Brytanii czy Szwecji
ma charakter dużo bardziej ekspansywny niż polityka Europejskiego Banku
Centralnego, co daje większe pole manewru w przypadku walki ze skutkami
recesji.
Uczestnictwo w strefie euro nie chroni z automatu przed perturbacjami w
gospodarce
światowej.
Dużo
istotniejszym
jest
bowiem
prowadzenie
odpowiedniej polityki makroekonomicznej na szczeblu krajowym. Zależność
kreuje się tak, że im większe dysproporcje makroekonomiczne w danej
gospodarce, tym mniejsza jest skuteczność ochrony oferowanej przez członkostwo
w strefie euro. Niemniej jednak zrzeszenie w unii walutowej na pewno ułatwia
przerwanie problemów finansowych w momencie gdy dochodzi do recesji, ale
wtedy tylko, gdy w gospodarce istnieje równowaga makroekonomiczna34.
Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i
Walutowej…, op. cit., str. 354.
34
21
Rozdział III
Znaczenie kryzysu finansowego z perspektywy
Polski
Początkowa faza kryzysu nie wpłynęła negatywnie na gospodarkę Polski w
sposób znaczący. Pogłębiający się kryzys gospodarczy na świecie przyniósł
jednak pewne niekorzystne następstwa. W pierwszej połowie 2008 r. doszło do
deprecjacji złotego. Powodowało to wzrost złotowej wartości zadłużenia w
walutach obcych. Odbiło się to negatywnie w wynikach finansowych tych
podmiotów gospodarczych, które
zawierały wcześniej transakcje
opcji
walutowych. Przełożyło się to na negatywne wyniki działalności sektora
przedsiębiorstw na przełomie 2008 i 2009 r., których narastanie zahamowało w II
kw. 2009 r. Niekorzystnie czynniki u partnerów handlowych Polski przełożyły się
na wyniki eksportu krajowego. Odnotowano spadki popytu na polskie produkty.
Wartość eksportu między grudniem 2007 r. a grudniem 2008 r. obniżyła się o
16,4%35. Najbardziej zorientowana na eksport część gospodarki jaką jest sektor
przemysłowy odnotował w tym samym czasie znaczne spadki produkcji
sprzedanej i wartości dodanej (z 7,1% w II kw. 2008 r. do -5,1% w II kw. 2009 r.).
Spadek wartości złotego w 2008 r. poprawił jednak konkurencyjność krajowych
produktów i usług. W drugiej połowie 2008 r. w związku z dość wyraźnym
pogorszeniem wskaźników gospodarki światowej, nastąpiło pogorszenie się
perspektyw dla polskiej gospodarki oraz pogorszenie większości miar aktywności
gospodarczej w Polsce.
Recesja w gospodarce miała swoje skutki w poziomie zatrudnienia w kraju.
W kwietniu 2010 r. stopa bezrobocia wynosiła 12,3%. Kryzys miał wpływ także
na spadek liczby udzielanych kredytów. Czynnik ten był spowodowany złą
kondycją podmiotów gospodarczych i dużo bardziej restrykcyjną polityką
kredytową ze strony banków.
35
J. Sawicka, J. Rykowska, Wpływ kryzysu…, op. cit., str. 344.
22
Tabela 3. Dynamika wzrostu PKB Polski w latach 2007-2010 (kwartalne wartości w %)
Lata/Wartości
I kw.
II kw.
III kw.
IV kw.
2007
7,4
6,5
6,5
6,5
2008
6,2
6,0
5,1
3,2
2009
0,7
1,1
1,8
3,3
2010
3,0
3,3
3,4
3,6
Źródło: J. Sawicka, J. Rykowska, Wpływ kryzysu gospodarczego na przyszłość Polski w strefie euro, Zeszyty
naukowe – Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, 2010, Nr 4 (53), str. 345.
Polska kondycja gospodarcza na tle innych krajów Europy ŚrodkowoWschodniej wydawała się być dobra. Jako jedyne państwo odnotowaliśmy wzrost
PKB już w dwóch pierwszych kwartałach 2009 r. (tabela nr 3) i jako jedyne
państwo w UE uniknęliśmy spadku realnego PKB przez okres co najmniej dwóch
kwartałów36.
Warto zadać w tym miejscu pytanie dlaczego Polska tak łagodnie odczuła
skutki kryzysu finansowego na rynku globalnym. Pierwszym czynnikiem
zapewniającym odporność na skutki wstrząsów zewnętrznych jest na pewno
chłonny i stosunkowo duży rynek wewnętrzny. Udział handlu zagranicznego w
PKB (prawie 40% PKB) jest dużo niższy niż u naszych południowych sąsiadów,
na Słowacji czy w Czechach. Zapewnia to mniejszą zależność Polski od
koniunktury za granicą. Z rynkiem wewnętrznym wiąże się też drugi czynnik o
którym warto wspomnieć czyli solidny popyt konsumpcyjny, który był kreowany
poprzez wzrost dochodów, a nie jak w wielu krajach dotkniętych recesją,
nadmierne kredyty. Nie doszło u nas do omawianej już wielokrotnie eksplozji
bańki kredytowej, głównie ze względu na powściągliwość w zaciąganiu pożyczek
wśród gospodarstw domowych i przedsiębiorców. W porównaniu do innych
państw środkowo-wschodnich, mieliśmy zdecydowanie niższy wskaźnik
zadłużenia gospodarstw domowych. Kolejnym czynnikiem była dobra kondycja
rynku bankowego w Polsce, głównie ze względu na stosunkowo niższy udział
banków zagranicznych w całości aktywów bankowych. Zmienny kurs walutowy,
przyczynił się do amortyzacji wstrząsów. Na pewno warto wspomnieć jeszcze o
znacznej elastyczności i zdolności do adaptacji wśród przedsiębiorstw z sektora
36
Raport NBP „Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego”, Warszawa, 2009 r., str. 20.
23
MŚP, a także aktywności i pomysłowości ludzi którzy po utracie źródła zarobku,
umiejętnie aktywizowali się na rynku pracy i szybko odnajdywali nową pracę.
Według prezesa NBP Marka Belki, źródłem spokoju i dobrej sytuacji
gospodarczej w Polsce jest równowaga gospodarcza i odporność na negatywne
zewnętrzne wstrząsy. Odporność ta ma wynikać stąd, że w naszym kraju nie ma
nadmiernie zadłużonych firm, gospodarstw domowych a także całego sektora
publicznego. Belka twierdzi, że równowaga gospodarcza jest zasługą właściwej
polityki makroekonomicznej i pieniężnej. Dodaje również, że problemy za granicą
nie przełożyły się negatywnie na stabilność polskiego sektora bankowego37.
Kryzys w gospodarce światowej wpłynął jednak na perspektywę wejścia
Polski do Unii Gospodarczo-Walutowej i na realizację przez Polskę kryteriów
konwergencji. Przed tąpnięciem na światowych rynkach, Polska była na dobrej
drodze, aby szybko wejść do strefy euro. W pierwszych latach członkostwa w UE
nasz kraj zaczął wypełniać kryteria konwergencji z Maastricht. W latach 20052008 zadłużenie Polski nie przekroczyło 48% PKB, a poziom deficytu
budżetowego w analogicznym okresie był niższy od równowartości 3% PKB38.
Nastąpiło zmniejszenie inflacji, a także wysokości długoterminowej stopy
procentowej. Czynniki te pozytywnie oddziaływały na wzrost gospodarczy.
W 2007 r. Polska spełniała kryterium deficytu budżetowego, gdyż
wysokość wskaźnika utrzymywała się na poziomie ok. 2%. Niestety, w kwietniu
2009 r. po publikacji rzeczywistej wartości deficytu na poziomie 3,9% za 2008 r.,
Komisja Europejska wszczęła wobec naszego kraju procedurę nadmiernego
deficytu. W tej sytuacji polski rząd stanął przed dylematem czy w celu
zmniejszenia deficytu ograniczać wydatki, czy wydłużyć harmonogram wejścia
do unii walutowej. Jeśli chodzi o unijne kryterium inflacji i długoterminową stopę
procentową, polska gospodarka spełniała je już w 2005 r. W 2006 r. nasz kraj był
jednym z trzech w całej UE o najbardziej stabilnym poziomie cen. Niestety
37
http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/918667.html (15.06.2015)
S. Kozak, Polityka ekonomicznej i instytucjonalnej integracji nowych państw członkowskich ze strefą
euro, Acta Sci. Pol. Oeconomia 8(1), Warszawa 2009, str. 61.
38
24
następstwa wybuchu kryzysu spowodowały, że wskaźnik HICP39 w roku 2008 w
naszym kraju wyniósł 4,2%, co oznaczało, że Polska przestała spełniać to
kryterium. Kurs złotego również podlegał znacznym wahaniom i w lutym 2009 r.
wynosił względem euro 4,9 PLN. Miesiąc później nastąpiła wspomniana już
wcześniej aprecjacja złotego, zaś na przełomie kwietnia i maja, kurs wahał się na
poziomie 4,5 PLN za euro.
Globalny kryzys gospodarczy przyczynił się do spowolnienia wzrostu
Polski. Ryzyko niewypełniania kryteriów konwergencji wzrosło. Nasilenie
kryzysu w 2009 r. doprowadziło do wzrostu zakłóceń w sferze realnej gospodarki.
W okresie od marca 2008 r. do lutego 2009 r. poziom inflacji HICP przewyższał
wartość referencyjną wynoszącą 1,8 punktu procentowego. W analogicznym
okresie rentowność 10-letnich obligacji rządowych wynosiła 5,79%. Stopa ta była
niższa od wartości granicznej wynoszącej 6,62%, co znaczy, że Polska wypełniała
kryterium stopy procentowej.
Tabela 4. Realizacja kryteriów konwergencji przez wybrane kraje UE.
Lata
Stabilność
Sytuacja budżetowa
Długoterminowa
Kurs walutowy
cen
Wartość
stopa procentowa
Inflacja
Nadmierny
Nadwyżka(+)
Dług
Uczestnictwo
Kurs
Długoterminowa
HICP
deficyt
lub
publiczny
w ERM II
wobec
stopa procentowa
1,0%
deficyt
budżetowy(-)
brutto
-3%
60%
euro
6,0%
referencyjna
Polska
Estonia
Węgry
2008
4,2
Tak
-3,7
47,2
Nie
7,2
6,1
2009
4,0
Tak
-7,1
51,0
Nie
-23,2
6,1
2010
3,9
Tak
-7,3
53,9
Nie
8,4
6,1
2008
10,6
Nie
-2,7
4,6
Tak
0,0
-
2009
0,2
Nie
-1,7
7,2
Tak
0,0
-
2010
-0,7
Nie
-2,4
9,6
Tak
0,0
-
2008
6,0
Tak
-3,8
72,9
Nie
-0,1
8,2
2009
4,0
Tak
-4,0
78,3
Nie
-11,5
9,1
2010
4,8
Tak
-4,1
78,9
Nie
4,5
8,4
Źródło: Opracowanie na podstawie Raportu Konwergencji, EBC, maj 2010.
Zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych wprowadzony przez Komisję Europejską. Zgodnie z
traktatem z Maastricht, wskaźnik HICP jest podstawą do oceny wzrostu cen w krajach Unii.
39
25
Następnie w okresie od kwietnia do 2009 r. do marca 2010 r. stopa inflacji
HICP za 12 miesięcy wynosiła w Polsce 3,9% i przewyższała wartość referencyjną
o 1%. Polska była objęta przedmiotem decyzji Rady UE w sprawie występowania
nadmiernego deficytu40.
Obecnie sytuacja uległa znacznej poprawie. Najnowsze dane wskazuję, że
w marcu 2015 r. Polska znalazła się wśród trzech państw tworzących grupę
referencyjną kryterium stabilności cen. Jest to jednoznaczne z wypełnianiem przez
Polskę tego kryterium. 12-miesięczne tempo wzrostu indeksu HICP wyniosło 0.3% i było niższe od wartości referencyjnej o 1,4%. Polska spełnia również
kryterium stóp procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa za
ostatnie 12 miesięcy wynosi 3 obecnie 3 punkty procentowe i jest to historycznie
najniższy poziom. Stopa referencyjna wynosi 5,1%. Kryterium fiskalne pozostaje
niewypełnione, głównie ze względu na nałożoną na Polskę procedurę nadmiernego
deficytu. W 2014 r. udało się go zredukować o 0,8% do poziomu 3,2% PKB.
Szacuje się jednak, że jeszcze w 2015 r. ograniczenia EBC zostaną zdjęte.
Kryterium kursu walutowego nie jest wypełnione z uwagi na fakt, że Polska nadal
nie uczestniczy w mechanizmie ERM II41.
J. Sawicka, J. Rykowska, Wpływ kryzysu…, op. cit., str. 347.
http://biznes.pl/magazyny/finanse/mf-polska-nadal-spelniala-kryteria-konwergencji-dot-inflacji-i-stopw-marcu/fkm8p5 (15.06.2015)
40
41
26
Podsumowanie
Kryzys finansowy znacząco wstrząsnął gospodarkami wielu krajów na
całym świecie. Podstawowym problemem zaobserwowanym na rynkach
finansowych było zachwianie transformacji kapitału od pożyczkodawców do
pożyczkobiorców. Niepokojąca stała się utrata zaufania wśród uczestników rynku
która następnie przełożyła się na nagłe pozbycie się źródeł finansowania.
Automatycznie skutkowało to zanikiem płynności na rynku międzybankowym i
wzrostem ryzyka niewypłacalności podmiotów prywatnych jak i państw. Ten
mechanizm powoduje, że kryzys przenosi się ze sfery stricte finansowej do strefy
realnej co jest odczuwalne nad wyraz dotkliwie przez społeczeństwa wielu krajów.
Początki globalnego kryzysu nie mają jednak tylko jedynej przyczyny, u jego
źródła leży kilka czynników które kumulując się doprowadziły do opisywanych
zdarzeń. Kryzys ujawnił jak głęboko powiązane są ze sobą segmenty
poszczególnych systemów rynku finansowego, zaskakując skalą i szybkością
rozprzestrzeniania się.
Kryzys pokazał również niedoskonałości unii walutowej. Integracja
monetarna miała wpływ na gospodarki większość członków strefy euro, zaś pięć
z nich (Irlandia, Grecja, Portugalia, Hiszpania i Włochy) podejmowało
dramatyczne w przebiegu próby ratowania swoich gospodarek. Problemy na
rynkach światowych wywołały na nowo dyskusje na temat całej strefy euro i
zainicjowały powstawanie nowych scenariuszy wyprowadzenia z kryzysu
poszczególnych państw.
Odnośnie Polski, globalny kryzys finansowy doprowadził do pogorszenia
wskaźników makroekonomicznych i spowodował, że przestała wypełniać kryteria
konwergencji z Maastricht. Prawdziwe jest zatem stwierdzenie, że kryzys oddalił
szansę szybkiego wejścia Polski do Unii Gospodarczo-Walutowej.
27
Bibliografia
1. A. Dragan, Sytuacja gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii,
Estonii, na Litwie i Łotwie oraz w Polsce – skutki kryzysu, Kancelaria
Senatu – Biuro Analiz i Dokumentacji, Warszawa 2010
2. M. Iwanowicz-Drozdowicz (pod red.), Kryzysy bankowe, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002
3. W. Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Oficyna
Wydawnicza RYTM, Warszawa 2006
4. S. Kozak, Polityka ekonomicznej i instytucjonalnej integracji nowych
państw członkowskich ze strefą euro, Acta Scientiarum Polonorum.
Oeconomia 8 (1), Warszawa 2009
5. M. Matusewicz, Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku,
Studia BAS Nr 3 (31), Warszawa 2012
6. M. Przygoda, Czynniki kreujące i destabilizujące strefę euro w warunkach
kryzysu, Prace i materiały Wydziału Zarządzania i Finansów
Uniwersytetu Gdańskiego
7. M. Rosińska-Bukowska, Kryzys w strefie euro – wybrane aspekty makroi mikroekonomiczne, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica
273, Łódź 2012
8. J. Szambelańczyk (pod red.), Globalny kryzys finansowy i jego
konsekwencje w opiniach ekonomistów, Związek Banków Polskich,
Warszawa 2009
9. J. Sawicka, M. Rykowska, Wpływ kryzysu gospodarczego na przyszłość
Polski w strefie euro, Zeszyty naukowe – Polityki europejskie, finanse i
marketing 4 (53), SGGW, Warszawa 2010
10. J. Tokarski (pod red.), Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1987
11. Raport NBP, Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego,
Warszawa 2009
28
12. Raport NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej
Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej: Suplement.
Kryzys Finansowy i gospodarczy – implikacje dla integracji Polski ze
strefą euro, Warszawa 2013
Netografia
1. http://biznes.pl/magazyny/finanse/mf-polska-nadal-spelniala-kryteriakonwergencji-dot-inflacji-i-stop-w-marcu/fkm8p5 (15.06.2015)
2. http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/918667.html (15.06.2015)
3. http://uniaeuropejska.org/europejski-mechanizm-stabilnosci/ (10.06.2015)
Spis tabel
Tabela 1. Pierwsze sygnały załamania rynku kredytów subprime na
początku 2007 r., str. 7
Tabela 2. Fazy kryzysu finansowego, str. 14
Tabela 3. Dynamika wzrostu PKB Polski w latach 2007-2010 (kwartalne
wartości w %), str. 23
Tabela 4. Realizacja kryteriów konwergencji przez wybrane kraje UE, str.
25
29
Spis wykresów
Wykres 1. Zestawienie cen ropy naftowej w okresie styczeń 2007 – styczeń
2009 r., str. 10
Wykres 2. Zakres carry trade od stycznia 2007 r. do 31 stycznia 2009 r. dla
relacji EUR/JPY i USD/JPY (1 stycznia 2007 = 1), str. 12
30
OŚWIADCZENIE
Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem(am) samodzielnie. Wszystkie dane,
istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie
lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości
ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne
(wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.),
przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana.
Oświadczam, że tekst pracy dyplomowej na nośniku elektronicznym jest identyczny
z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku.
..............................., dnia............................
.................................................
(miejscowość)
(podpis)
OŚWIADCZENIE
Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody* na udostępnienie osobom zainteresowanym
mojej pracy dyplomowej.
Zgoda na udostępnienie pracy dyplomowej nie oznacza wyrażenia zgody
na kopiowanie pracy dyplomowej w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli
tekstu pracy dyplomowej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie
tekstu do bazy tego systemu.
* niepotrzebne skreślić
..............................., dnia............................
.................................................
(miejscowość)
(podpis)
31