Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie

Zeszyty
Naukowe nr
690
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2005
Anna Kielijan
Katedra Prawa
Odpowiedzialność za szkody
wyrządzone w procesie
przekształcenia spółek handlowych
1. Wprowadzenie
Ze względu na istnienie różnych rodzajów transformacji podmiotów prawa
cywilnego warto określić, które z nich są nazwane przekształceniem spółki handlowej. To przekształcenie jest prawnie uregulowanym procesem, który ma na
celu zmianę jednego typu spółki handlowej w inny typ spółki handlowej, przy
zachowaniu tożsamości podmiotu (ten sam, ale nie taki sam podmiot prawa). Ten
cel można osiągnąć dzięki zastosowaniu zasady kontynuacji, w myśl której przekształcona spółka jest tym samym podmiotem, co spółka przekształcana, a zatem
przysługują jej wszystkie prawa oraz obowiązki z zakresu prawa prywatnego
i publicznego, jakie miała spółka przekształcana , chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej.
W czasie procesu przekształcenia, na który składa się wiele czynności podejmowanych w ramach wyodrębnionych doktrynalnie faz postępowania przekształ-
Z rozważań wyłączony zostaje przypadek przekształcenia spółki cywilnej w spółkę
handlową.
Art. 553 k.s.h. statuuje zasadę kontynuacji w procesie przekształcenia spółek.
Zob. A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia,
wzory, przepisy, wskazówki praktyczne, Bydgoszcz–Katowice 2001, s. 19–20; A. Szumański [w:]
W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, Bydgoszcz–Kraków 2003, s. 881–883; oraz
R. Pabis, Przekształcanie spółek handlowych w świetle nowej regulacji (cz. III), „Prawo Spółek”
2002, nr 9, s. 32.
Zn_690.indb 69
1/30/08 1:23:13 PM
Anna Kielijan
70
ceniowego (np. faza menedżerska, właścicielska oraz rejestracji), może dojść do
wyrządzenia szkody spółce, wspólnikom oraz osobom trzecim. Art. 568 § 1 k.s.h.
reguluje przesłanki odpowiedzialności za szkody spowodowane przekształceniem,
wskazuje osoby zobowiązane, a także osoby uprawnione do występowania z żądaniem naprawienia tych szkód. W literaturze podkreśla się, że ta regulacja ma charakter autonomiczny i wyczerpujący, w przeciwieństwie do sposobu uregulowania
odpowiedzialności za szkody wyrządzone w procesach łączenia się spółek osobowych z kapitałowymi, a także łączenia się albo podziału spółek kapitałowych.
W tych procesach transformacji ustawodawca reguluje wyraźnie odpowiedzialność
za szkody wyrządzone wspólnikom (art. 512 § 1 k.s.h., art. 526 § 1 i § 2 k.s.h. oraz
art. 548 § 1 k.s.h.), a w pozostałym zakresie nakazuje odpowiednie stosowanie
przepisów wymienionych w art. 512 § 2 k.s.h., art. 526 § 3 k.s.h. oraz art. 548 § 2
k.s.h. (dotyczą one odpowiedzialności cywilnej osób będących członkami zarządu,
rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidatorów, za szkody wyrządzone
spółce, a przez art. 300 k.s.h. – także wspólnikom i osobom trzecim).
Różnica między sposobem uregulowania odpowiedzialności za szkody powstałe
w związku z łączeniem się spółek oraz podziałem spółek kapitałowych a sposobem
uregulowania odpowiedzialności za szkody powstałe w procesie przekształcenia
wynika zatem z odmiennego, legislacyjnego ujęcia zakresu podmiotowego osób
uprawnionych. W przypadku pierwszym przepisy wyraźnie regulują jedynie tzw.
odpowiedzialność wewnętrzną (członków zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatorów oraz wspólników prowadzących sprawy łączącej się spółki
osobowej) wobec wspólników danej spółki, natomiast w przypadku szkód powstałych w procesie przekształcenia art. 568 § 1 k.s.h. wyraźnie wskazuje jako osoby
uprawnione spółkę, wspólników i osoby trzecie.
Treść art. 568 k.s.h. pozwala zatem na rozważanie kwestii odpowiedzialności
wskazanych w nim osób za szkody „spowodowane procesem przekształcenia”
w ramach tzw. stosunków wewnętrznych, czyli wobec spółki i wspólników, oraz
w stosunkach zewnętrznych, czyli wobec osób trzecich.
Bliżej na temat wyodrębnienia trzech faz postępowania przekształceniowego zob. A. Witosz,
Przekształcenia spółek…, s. 24 i nast.; A. Szumański [w:] W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss,
op. cit., s. 891–895; oraz R. Pabis, Przekształcanie spółek handlowych w świetle nowej regulacji
(cz. II), „Prawo Spółek” 2002, nr 7–8, s. 44 i nast.
Tak A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 459–633, Tom IV, Warszawa 2004, s. 1145.
Por. G. Miś, Konstrukcja przekształcania spółek handlowych, niepublikowana rozprawa
doktorska (napisana pod kier. B. Gneli), Kraków 2003, s. 303 i nast.
Zn_690.indb 70
1/30/08 1:23:13 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
71
2. Osoby odpowiedzialne za szkodę wyrządzoną
przekształceniem
Osobami odpowiedzialnymi za szkody spowodowane przekształceniem są
w myśl art. 568 § 1 k.s.h. „osoby działające za spółkę przekształcaną” (chodzi
o szkody wyrządzone działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem albo
postanowieniami umowy lub statutu spółki przekształcanej, w czasie procesu jej
przekształcenia, chyba że wspomniane osoby nie ponoszą winy – o czym dalej).
Ustawodawca użył ogólnego sformułowania „osoby działające za spółkę przekształcaną”, nie precyzując dokładnie, jakie podmioty mogą taką odpowiedzialność
odszkodowawczą ponosić. W celu ustalenia kręgu tych osób, w przypadku spółek
kapitałowych, można podjąć próbę odwołania się do przepisów art. 512 § 1 k.s.h.
oraz art. 548 § 1 k.s.h., regulujących odpowiedzialność za szkodę w pozostałych
procesach transformacji spółek. Z pewnością za szkody spowodowane postępowaniem przekształceniowym mogą odpowiadać członkowie zarządu spółki kapitałowej, ponieważ ich udział w tym postępowaniu został przez ustawodawcę wyraźnie
uregulowany. Na poparcie takiego stanowiska można na przykład przywołać przepis
art. 557 § 1 k.s.h., z którego wynika, iż zarząd przygotowuje plan przekształcenia,
oraz art. 559 § 1 k.s.h., nakładający na zarząd obowiązek udzielenia dodatkowych
wyjaśnień lub przedłożenia dokumentów na żądanie biegłego rewidenta podczas
badania przez niego planu przekształcenia, a także art. 569 k.s.h. zobowiązujący
wszystkich członków zarządu spółki do złożenia wniosku o wpis przekształcenia
do Krajowego Rejestru Sądowego.
Powstaje pytanie, czy słuszny jest pogląd, że na podstawie przepisu art. 568
§ 1 k.s.h. mogą ponosić odpowiedzialność, oprócz członków zarządu, członkowie organu nadzoru, tj. rady nadzorczej, i (lub) komisji rewizyjnej (w spółkach
z o.o.). Większość autorów opowiada się za taką możliwością twierdząc, że skoro
ustawodawca w art. 568 § 1 k.s.h. posłużył się pojęciem „osoby działające za
spółkę”, to nie można w drodze wykładni językowej utożsamiać go z pojęciem
„osoby reprezentującej spółkę”, które ma węższy zakres. Ponadto, skoro osoby
Dotyczy to również członków zarządu w spółce partnerskiej, o ile umowa spółki partnerskiej
będzie zawierała postanowienie o powierzeniu zarządowi prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji (art. 97 §1 k.s.h.).
�������������
Zob. G. Miś, op. cit., s. 308–309.
Tak A. Witosz [w:] J. Strzępka, W. Popiołek, A. Witosz, E. Zielińska, Kodeks spółek handlowych. Komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2001, s. 1256; A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Objaśnienia, Zakamycze, Kraków 2001, s. 902–903; A. Szumański [w:] S. Sołtysiński,
A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1149; S. Krześ [w:] J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 644. Natomiast
A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 76–77, stoi na
Zn_690.indb 71
1/30/08 1:23:13 PM
Anna Kielijan
72
prawne działają przez swoje organy10, a rada nadzorcza, i (lub) komisja rewizyjna
(w spółce z o.o.) są organami spółki, to członkowie tych organów mogą być traktowani jak „osoby działające za spółkę”11. Rola rady nadzorczej polega bowiem
przede wszystkim na stałym nadzorze nad działalnością spółki we wszystkich jej
dziedzinach (art. 219 § 1 k.s.h., art. 382 § 1 k.s.h.), a w ramach tych kompetencji
kontrolnych członkowie rady powinni czuwać także nad prawidłowością procesu
przekształcenia spółki handlowej, której organem jest ta rada. Wykładnia funkcjonalna art. 568 § 1 k.s.h. również nie pozwala na zwolnienie członków rady
nadzorczej lub (i) komisji rewizyjnej od ponoszenia odpowiedzialności za szkody
powstałe w procesie przekształcenia.
Ustalając zakres podmiotowy odpowiedzialności za szkodę w procesie przekształcenia warto rozważyć, czy prokurent lub inny pełnomocnik oraz likwidator
mogą ponosić odpowiedzialność z art. 568 § 1 k.s.h.
W kwestii odpowiedzialności prokurenta i pełnomocnika nie ma zgodności
w literaturze. A. Witosz uważa, że skoro prokurent jest umocowany do podejmowana czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to takie uregulowanie wyłącza jego kompetencje do podejmowania
czynności w procesie przekształcenia spółki, ponieważ nie jest to przekształcenie przedsiębiorstwa należącego do spółki12. Inny pogląd wyrażany jest przez
takich autorów jak np. A. Kidyba oraz A. Szumański, którzy twierdzą, że nie ma
uzasadnionych powodów, aby wąsko określać krąg osób działających za spółkę
przekształcaną, wyłączając z niego pełnomocników i prokurentów13. Wydaje się,
że trafność jednego z tych poglądów zależy od charakteru prawnego omawianej
odpowiedzialności (deliktowa czy kontraktowa – zob. dalej).
Możliwość działania za spółkę przekształcaną przez likwidatora14 nie budzi
wątpliwości, ponieważ przepis art. 551 § 4 k.s.h. dopuszcza możliwość dokonania
stanowisku, że członkowie rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej w spółce z o.o. nie mogą zostać
pociągnięci do odpowiedzialności na mocy art. 568 § 1 k.s.h.
10
��������������������������������������������������������������������������������������
Art. 38 k.c.: „Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie
i w opartym na niej statucie”.
������������
Tak G. Miś, op. cit., s. 310.
11
Tak A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 76.
Autor wskazując na zakres umocowania prokurenta wprawdzie powołuje się na art. 61 k.h., jednakże
ta regulacja, pomimo że obecnie nie obowiązuje, została powtórzona w art. 1091 § 1 k.c.
12
13
Zob. A. Kidyba, op. cit., s. 903; A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja,
op. cit., s. 1149.
14
Zob. A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 76,
opowiada się za możliwością przyjęcia odpowiedzialności likwidatora za szkody powstałe w trakcie
przekształcenia; tenże [w:] J. Strzępka, W. Popiołek, A. Witosz, E. Zielińska, op. cit., s. 1256.
Zn_690.indb 72
1/30/08 1:23:14 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
73
przekształcenia spółki w likwidacji, która nie rozpoczęła jeszcze podziału swojego
majątku.
W razie ustanowienia kuratora, osobą działającą za spółkę przekształcaną
może być jej kurator15.
Za przekształcaną spółkę osobową mogą działać: wspólnicy (wszyscy lub niektórzy) prowadzący sprawy spółki, prokurent, pełnomocnik i likwidator. W przypadku przekształcania spółki partnerskiej może działać za nią niekiedy zarząd,
a w razie przekształcania spółki komandytowo-akcyjnej, w której ustanowiono
radę nadzorczą (art. 142 k.s.h.) – ta rada.
Ustalenie, którzy wspólnicy mieli prawo prowadzenia spraw spółki przekształcanej, ma decydujące znaczenie dla możliwości przypisania im odpowiedzialności
na zasadzie art. 568 § 1 k.s.h. Chodzi o wyeliminowanie takich wspólników, którzy w konkretnej, przekształcanej spółce osobowej byli pozbawieni (niezależnie
od przyczyny)16 prawa prowadzenia spraw spółki. Wyłączenie od odpowiedzialności konkretnego wspólnika spółki osobowej tylko dlatego, że z przyczyn natury
obiektywnej nie sprawował swej funkcji w dniu, kiedy miało miejsce zdarzenie
wyrządzające szkodę (np. nieobecność z powodu choroby), nie może stanowić
podstawy wyłączającej roszczenie odszkodowawcze wobec niego, bowiem odpowiedzialność z art. 568 § 1 k.s.h. jest oparta na zasadzie domniemania winy.
Oczywiście w procesie o odszkodowanie taki wspólnik będzie mógł wykazywać
brak winy jako okoliczność zwalniającą go od odpowiedzialności.
Odnośnie do odpowiedzialności prokurenta, innego pełnomocnika oraz likwidatora spółki osobowej, należy również odwołać się do wcześniejszych uwag na
temat zdolności tych podmiotów do ponoszenia odpowiedzialności za szkody
wyrządzone przekształceniem spółek kapitałowych.
Jeżeli za szkodę wyrządzoną przekształceniem odpowiada więcej niż jedna
osoba (np. członek zarządu i rady nadzorczej), to ich odpowiedzialność jest solidarna. Solidarny charakter odpowiedzialności za szkody wyrządzone w procesie
przekształcenia przez osoby działające za spółkę przekształcaną wynika z art.
568 § 1 k.s.h., chociaż zasady tej solidarnej odpowiedzialności określa Kodeks
cywilny17. Istotą odpowiedzialności solidarnej dłużników jest to, że wierzyciel
może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od
kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez którego ������������������������������������������������������������
A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1149.
15
Np. prawomocny wyrok sądu pozbawiający jednego ze wspólników spółki jawnej prawa
prowadzenia spraw spółki (art. 47 zd. 1 k.s.h.) albo wspólnik spółki jawnej zrzeka się dobrowolnie
prawa do prowadzenia spraw spółki (art. 40 k.s.h.). Bliżej na temat pojęcia wspólnika prowadzącego sprawy spółki osobowej zob. A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja,
op. cit., s. 1151.
16
17
Zn_690.indb 73
�������������������������������������������������������������������������������
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93, ze zm.
1/30/08 1:23:14 PM
Anna Kielijan
74
kolwiek z dłużników powoduje zwolnienie pozostałych dłużników od obowiązku
świadczenia18. Źródłem tej odpowiedzialności może być właśnie ustawa albo
czynność prawna (art. 369 k.c.). Inną kwestią jest to, czy w art. 568 § 1 k.s.h. chodzi o odpowiedzialność kontraktową, czy deliktową, czy też o te obydwa reżimy
odpowiedzialności (o czym dalej).
3. Odpowiedzialność biegłego rewidenta za szkody
związane z przekształceniem
Przepis art. 568 § 2 k.s.h. reguluje odpowiedzialność biegłego rewidenta za
szkody wyrządzone spółce oraz wspólnikom spółki przekształcanej. Biegły rewident odpowiada za wspomniane szkody na zasadzie winy.
Ustawodawca konstruując odpowiedzialność biegłego rewidenta nie wprowadził
w art. 568 § 2 k.s.h. domniemania winy. W związku z tym podmioty uprawnione
do żądania odszkodowania (np. spółka przekształcana i jej wspólnicy) od biegłego
rewidenta muszą udowodnić jego winę19. W przypadku odpowiedzialności kilku
biegłych rewidentów ich odpowiedzialność za szkodę jest solidarna. Na gruncie
art. 568 k.s.h. nie ma natomiast żadnych podstaw do przyjęcia odpowiedzialności
solidarnej osób działających za spółkę przekształcaną i biegłego rewidenta (biegłych rewidentów)20.
Biegły rewident w procesie przekształcenia bada plan przekształcenia21, przygotowany przez zarząd spółki przekształcanej albo przez wszystkich wspólników
prowadzących sprawy spółki osobowej, opierając się na kryteriach prawidłowości
i rzetelności (art. 559 § 1 k.s.h.). Udział biegłego rewidenta w postępowaniu przekształceniowym ma miejsce również w przypadku przekształcenia realizowanego
według trybu uproszczonego22, występującego przy przekształceniu spółki jawnej (w której wszyscy wspólnicy prowadzili sprawy spółki) w spółkę kapitałową
(art. 572 k.s.h.)23. Biegły rewident natomiast nie bierze udziału w postępowaniu
�������������������
Zob. art. 366 k.c.
18
A zatem inaczej niż w art. 568 § 1 k.s.h., w którym ustawodawca przerzucił ciężar dowodu,
tj. wykazania braku winy, na osoby działające za spółkę w trakcie procesu przekształcenia.
19
�������������
Zob. G. Miś, op. cit., s. 313.
20
Przepis art. 558 § 1 k.s.h. wymienia, jakie informacje obowiązkowo powinny zostać umieszczone w planie przekształcenia.
21
Zob. L. Miroszewski, Wyznaczanie biegłego rewidenta w procesie przekształcenia spółki,
„Przegląd Prawa Handlowego” 2002, nr 8, s. 31–32.
22
Na temat zakresu badania planu przekształcenia w tym uproszczonym postępowaniu przez
biegłego rewidenta zob. G. Miś, op. cit., s. 182–84.
23
Zn_690.indb 74
1/30/08 1:23:14 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
75
uproszczonym przekształcenia spółki jawnej lub partnerskiej w inną spółkę osobową, o którym mowa w art. 582 k.s.h.
Biegły rewident odpowiada na podstawie art. 568 § 2 k.s.h. wobec spółki przekształcanej w ramach odpowiedzialności kontraktowej, ponieważ z tą spółką łączy
go umowa, lub deliktowej, jeżeli naruszenie umowy jest zarazem tego rodzaju, że
mieści się w pojęciu czynu niedozwolonego z art. 415 k.c., albo że jego zachowanie
w procesie przekształcenia spółek, nie objęte zakresem obowiązków umownych,
można było zakwalifikować jako czyn niedozwolony. Natomiast odpowiedzialność
biegłego rewidenta wobec wspólników spółki przekształcanej może mieć tylko
charakter deliktowy, bowiem w procesie przekształcania nie łączy go umowa ze
wspólnikami spółki przekształcanej.
Termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych wobec biegłego rewidenta
wynosi 3 lata, licząc od dnia przekształcenia (art. 568 § 3 k.s.h.)24.
W kwestiach odpowiedzialności biegłego rewidenta z art. 568 k.s.h., a nie
uregulowanych w tym przepisie, z mocy art. 2 k.s.h. stosuje się przepisy kodeksu
cywilnego. Jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki
handlowej, przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio.
Na podstawie art. 568 § 2 k.s.h. biegły rewident nie odpowiada za szkody
powstałe w związku z procesem przekształcenia a wyrządzone osobom trzecim25. Nie oznacza to jednak braku takiej odpowiedzialności biegłego rewidenta
na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych (art. 415
i nast. k.c.).
24
Dzień przekształcenia jest to dzień dokonania przez sąd rejestrowy (właściwy według
siedziby spółki przekształcanej) wpisu spółki przekształconej do rejestru. Z chwilą wpisu przekształcenia, sąd rejestrowy z urzędu wykreśla z rejestru spółkę przekształcaną (art. 552 k.s.h.).
Przekształcenie podlega obowiązkowemu ogłoszeniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Zob. A. Szumański [w:] W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, op. cit., s. 895; K. Kruczalak [w:]
J. Frąckowiak, A. Kidyba, K. Kruczalak, W. Opalski, W. Popiołek, W. Pyzioł, Kodeks spółek
handlowych. Komentarz, Warszawa 2001, s. 865; R. Pabis, Przekształcanie spółek handlowych
w świetle nowej regulacji (cz. II)…, s. 59–62; A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek
handlowych. Omówienia…, s. 76.
Zob. bliżej na temat odpowiedzialności biegłego rewidenta za szkody w procesie przekształcenia: A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1153–1154;
A. Kidyba, op. cit., s. 903; L. Miroszewski, op. cit., s. 32 i nast.; R. Pabis, Przekształcanie spółek
handlowych w świetle nowej regulacji (cz. III)…, s. 42–43.
25
Zn_690.indb 75
1/30/08 1:23:14 PM
Anna Kielijan
76
4. Podmioty poszkodowane (uprawnione)
w myśl art. 568 § 1 k.s.h.
Jak już wspomniano, art. 568 § 1 k.s.h. wymienia podmioty uprawnione do
wystąpienia przeciwko osobom działającym za spółkę przekształcaną z roszczeniami odszkodowawczymi, a są nimi: spółka, wspólnicy oraz osoby trzecie.
Ustawodawca wskazując spółkę jako podmiot uprawniony z tytułu odpowiedzialności za szkodę nie określił, czy jest to spółka przekształcana, czy przekształcona. Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym przez A. Szumańskiego26,
który twierdzi, że w praktyce powództwo o zapłatę odszkodowania może zostać
wniesione dopiero po dniu przekształcenia. Wcześniej bowiem może nie dojść do
ujawnienia szkody. W takim przypadku pod pojęciem „spółka” należy rozumieć
spółkę przekształconą.
Spółka przekształcona27 będzie musiała udowodnić na drodze postępowania
sądowego fakt wyrządzenia szkody w czasie procesu przekształcenia, jej wysokość, wskazać naruszenie prawa, postanowień umowy albo statutu spółki przekształcanej przez osoby działające za spółkę oraz związek przyczynowy zachodzący między tymi zdarzeniami.
Ponieważ nie obowiązuje przepis, który nie pozwalałby na wniesienie wspomnianego powództwa, już w trakcie procesu przekształcenia, jeżeli tylko powód
będzie w stanie wykazać szkodę i pozostałe przesłanki odpowiedzialności, wówczas powodem może być również spółka przekształcana.
Do zakresu podmiotowego osób uprawnionych z tytułu odpowiedzialności
za szkody wyrządzone w czasie przekształcenia należą także wspólnicy spółki.
Również w tym przypadku przepis art. 568 § 1 k.s.h. nie określa, czy dotyczy to
wspólników spółki przekształcanej, czy przekształconej.
Wspólnicy spółki przekształcanej mogą złożyć w terminie miesiąca od dnia
powzięcia uchwały o przekształceniu spółki (art. 564 § 1 k.s.h.) oświadczenie
o uczestnictwie w spółce przekształconej. Jeżeli tego nie uczynią, to nie mogą być
uważani za wspólników spółki przekształconej. W tej sytuacji trudno odmówić
im prawa do domagania się odszkodowania tylko dlatego, że nie zdecydowali
się na bycie wspólnikami spółki przekształconej, skoro ponieśli szkodę w czasie
procesu przekształcenia. Fakt, że nie są już po dniu przekształcenia wspólnikami
spółki przekształconej, nie powinien stanowić przeszkody do dochodzenia przez
te osoby odszkodowania, tym bardziej że wolą ustawodawcy jest, aby krąg osób
uprawnionych z tytułu odpowiedzialności za szkody w procesie przekształcenia
�����������������������������������������������������������������
Zob. A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1148.
26
Pogląd, że spółką uprawnioną w rozumieniu przepisu art. 568 § 1 k.s.h. jest spółka przekształcana, reprezentuje np. A. Szumański [w:] A. Szumański S. Sołtysiński, A. Szajkowski,
A. Szwaja, op. cit., s. 1148; oraz A. Kidyba, op. cit., s. 903.
27
Zn_690.indb 76
1/30/08 1:23:15 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
77
był jak najszerszy i obejmował nawet osoby trzecie. Wobec tego można przyjąć,
że ustawodawca wskazuje jako uprawnionego na podstawie art. 568 § 1 k.s.h. –
– wspólników spółki przekształcanej i przekształconej28.
W świetle art. 568 § 1 k.s.h., jak już wspomniano, osobami uprawnionymi do
żądania odszkodowania od osób działających za spółkę są również osoby trzecie29.
Do kategorii tych osób można zaliczyć np. wierzycieli spółki30, bez względu na
podstawę prawną łączącego ich ze spółką stosunku prawnego. Nie ulega wątpliwości, że będą to wierzyciele spółki przekształcanej, chociaż w zależności od terminu
wniesienia powództwa o odszkodowanie mogą oni stać się wierzycielami spółki
przekształconej (z mocy przekształcenia). Wierzyciele osobiści członków organów
przekształcanej spółki kapitałowej lub wspólników spółki osobowej prowadzących
sprawy spółki przekształcanej nie są osobami trzecimi w rozumieniu art. 568
§ 1 k.c. Natomiast za osobę trzecią w rozumieniu art. 568 § 1 k.s.h. można uznać
pracownika spółki przekształcanej.
5. Przesłanki i zasada odpowiedzialności
Do przyjęcia odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 568 §1 k.s.h. wymagane jest łączne spełnienie następujących przesłanek:
1) wystąpienie szkody,
2) działanie lub zaniechanie sprzeczne z prawem albo postanowieniami umowy
lub statutu,
3) związek przyczynowy między szkodą a działaniem lub zaniechaniem,
o którym mowa w punkcie 2.
Pomiędzy działaniem lub zaniechaniem osób działających za spółkę w procesie przekształcenia a wyrządzoną szkodą musi niewątpliwie zachodzić normalny
związek przyczynowy, którego istnienie jest konieczne dla przyjęcia każdej odpo Por. A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1148. Autor opowiada się za przyjęciem poglądu, że pod pojęciem wspólników czy akcjonariuszy
należy rozumieć wspólników bądź akcjonariuszy spółki przekształcanej, a nie przekształconej.
Na marginesie warto podkreślić, że przed zmianą treści art. 568 § 1 k.s.h., wprowadzoną Ustawą
z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych oraz niektórych ustaw (Dz.U.
nr 229, poz. 2276) ustawodawca zbędnie odróżniał wspólników i akcjonariuszy. Pojęcie „wspólnicy”
obejmuje także akcjonariuszy spółki akcyjnej i spółki komandytowo-akcyjnej, dlatego wystarczające
jest określenie, że chodzi o wspólników.
28
29
Zakres podmiotowy osób uprawnionych w przypadku procesu przekształcenia jest najszerszy, jeśli weźmie się pod uwagę analogiczną regulację przy łączeniu się spółek (art. 512 § 1 k.s.h.
i 526 § 1 i 2 k.s.h.) czy podziale (art. 548 § 1 k.s.h.).
30
Tak S. Krześ [w:] J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ, op. cit., s. 644; A. Szumański
[w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1148–1149; A. Kidyba, op. cit.,
s. 903; A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 78.
Zn_690.indb 77
1/30/08 1:23:15 PM
Anna Kielijan
78
wiedzialności cywilnej31. Brak związku pomiędzy powstałą szkodą a procesem
przekształcenia oraz wystąpienie szkody poza okresem przekształcenia uniemożliwia przyjęcie odpowiedzialności z art. 568 § 1 k.s.h.32.
Definiując pojęcie szkody użyte w art. 568 § 1 k.s.h. należy odwołać się do
art. 361 k.c.33 Przez szkodę rozumie się szkodę majątkową oraz szkodę o charakterze niematerialnym (uszczerbek niematerialny)34.
Z uwagi na specyfikę procedury przekształcenia szkoda, jaka może zostać
wyrządzona w czasie takiego postępowania, będzie miała z reguły charakter
majątkowy. Może ona polegać albo na rzeczywistej stracie (damnum emergens),
którą poniósł poszkodowany, albo na pozbawieniu go korzyści, które mógłby uzyskać, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans).
Konieczną przesłanką do przyjęcia odpowiedzialności z art. 568 § 1 k.s.h. jest
wykazanie, że szkoda została wyrządzona działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem35 albo postanowieniami umowy lub statutu przez osoby działające
za spółkę przekształcaną. To działanie bądź zaniechanie wyrządzające szkodę
winno nastąpić w czasie przekształcenia.
Art. 556 k.s.h., jak już wspomniano, stanowi podstawę do doktrynalnego
wyodrębnienia w ramach procedury przekształcenia trzech faz:
1) fazy menedżerskiej, na którą składa się przygotowanie planu przekształcenia
wraz z załącznikami oraz jego weryfikacja przez biegłego rewidenta w drodze
opinii,
2) fazy właścicielskiej, czyli podjęcia uchwał w sprawie przekształcenia
spółki,
3) fazy rejestracji, czyli autoryzacji przez organy państwa oraz ogłoszenia
o przekształceniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Aby przyjąć, że szkoda została wyrządzona w czasie przekształcenia, niezbędne
jest, by doszło do jej wyrządzenia w trakcie trwania którejś z faz postępowania
przekształceniowego. Początek pierwszej fazy postępowania przekształceniowego
(fazy menedżerskiej) zaczyna się od sporządzenia planu przekształcenia (art. 556
31
Zob. bliżej T. Wiśniewski [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2001, s. 58–62.
32
Tak A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1146.
Przepis art. 2 k.s.h., w określonym zakresie, w sprawach nie uregulowanych w kodeksie
spółek handlowych odsyła do przepisów kodeksu cywilnego.
33
34
������������������������
Zob. T. Wiśniewski [w:] op. cit., Warszawa 2001, s. 63–64.
Przez działanie bądź zaniechanie sprzeczne z prawem należy rozumieć naruszenie ustawy
oraz aktów wykonawczych do ustawy, bez znaczenia jest natomiast, czy są to przepisy materialne, czy
procesowe. Zob. A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1147; A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 78.
35
Zn_690.indb 78
1/30/08 1:23:15 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
79
pkt 1 k.s.h.), a koniec trzeciej fazy (fazy rejestracji) następuje w dniu ogłoszenia
o przekształceniu (art. 570 k.s.h.)36.
Jeżeli dojdzie do powstania szkody po dniu ogłoszenia o przekształceniu spółki
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, to przepis art. 568 k.s.h. nie znajdzie
zastosowania37.
Rozważając problem odpowiedzialności za szkodę powstałą w czasie przekształcenia spółki, należy zwrócić uwagę na przypadek, kiedy szkoda zostanie
wyrządzona wprawdzie w procesie przekształcenia, ale przekształcenie ostatecznie
nie zostanie sfinalizowane. Powstaje pytanie, czy w tej sytuacji można zastosować
chociażby odpowiednio art. 568 § 1 k.s.h., jako podstawę odpowiedzialności osób
działających za spółkę przekształcaną. Wydaje się, że tak, ponieważ ustawodawca
nie wskazał, jako przesłanki przyjęcia odpowiedzialności z art. 568 § 1 k.s.h.,
dojścia przekształcenia do skutku38.
W przypadku powstania szkody po zakończeniu procedury przekształcenia,
zawsze istnieje możliwość dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych
przewidzianych w kodeksie cywilnym. Taka możliwość wynika z art. 2 k.s.h.,
który w sprawach określonych w art. 1 § 1 k.s.h.39, a nie uregulowanych w kodeksie spółek handlowych, odsyła do stosowania przepisów kodeksu cywilnego wprost
albo odpowiednio, gdy wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego
spółki handlowej40.
W wyżej wymienionej sytuacji do odpowiedzialności członków organów
przekształconej spółki kapitałowej oraz do odpowiedzialności wspólników spółki
osobowej prowadzących jej sprawy stosuje się przepisy o odpowiedzialności kontraktowej41 lub przepisy o odpowiedzialności deliktowej42.
Tak A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1146. Zdaniem autora nie ma podstaw, aby okres przekształcenia kończył się z dniem przekształcenia (art. 552 k.s.h.), ponieważ wtedy wymóg ogłoszenia o przekształceniu, wynikający z art. 570
k.s.h., byłby zbędny.
36
Zob. A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1147.
37
�������������
Zob. G. Miś, op. cit., s. 313.
38
Art. 1 § 1 k.s.h. stanowi: „Ustawa reguluje tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych”.
39
Zob. K. Kruczalak [w:] J. Frąckowiak, A. Kidyba, K. Kruczalak, W. Opalski, W. Popiołek,
W. Pyzioł, op. cit., s. 23. Cytowany autor uważa, że wyrażony w art. 2 k.s.h. stosunek przepisów
kodeksu spółek handlowych do przepisów kodeksu cywilnego jest wyrazem zasady jedności prawa
cywilnego, przyjętej w prawie polskim.
40
41
Zob. art. 471 i nast. k.c. Zob. również A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński,
A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit., s. 1146.
42
Zn_690.indb 79
��������������������������
Zob. art. 415 i nast. k.c.
1/30/08 1:23:16 PM
Anna Kielijan
80
O odpowiedzialności kontraktowej można mówić wtedy, gdy pomiędzy podmiotem uprawnionym a zobowiązanym istnieje stosunek zobowiązaniowy wynikający z umowy (np. z umowy-zlecenia, łączącej poszkodowaną spółkę i osobę
działającą za spółkę przekształcaną, pełniącą funkcje menedżerskie). Przepisy
o odpowiedzialności deliktowej znajdą zastosowanie, gdy pomiędzy podmiotem
uprawnionym i zobowiązanym nie istnieje stosunek umowny43 albo gdy naruszenie umowy wyczerpuje zarazem pojęcie czynu niedozwolonego.
Art. 568 § 1 i § 2 k.s.h. dotyczy odpowiedzialności zarówno deliktowej, jak
i kontraktowej, dlatego ustawodawca nie posługuje się pojęciem „należytej staranności”, charakterystycznej dla odpowiedzialności kontraktowej, lecz pojęciem
winy. Omawiana odpowiedzialność opiera się zatem na zasadzie winy (w art. 568
§ 1 k.s.h. – na zasadzie domniemania winy).
6. Przedawnienie roszczeń
Roszczenia odszkodowawcze przysługujące spółce, wspólnikom oraz osobom
trzecim, względem osób działających za spółkę przekształcaną, przedawniają się
w okresie trzech lat (art. 568 § 1 k.s.h.). Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna
się od dnia przekształcenia, czyli od momentu wpisu spółki przekształconej do
rejestru i jednoczesnego wykreślenia spółki przekształcanej, a nie od dnia ogłoszenia o przekształceniu44. Takie ustalenie przez ustawodawcę początku biegu
terminu przedawnienia nie ma wpływu na możliwość wcześniejszego (tzn. przed
dniem przekształcenia45) dochodzenia roszczeń przed sądem.
Warto nadmienić, że przy podziale i łączeniu spółek odmiennie został określony moment, od którego zaczyna się liczyć okres przedawnienia. Trzyletni okres
przedawnienia liczy się od dnia ogłoszenia o połączeniu czy podziale spółek46.
43
�������������������������������������������������������������������������������
Zob. A. Szumański [w:] A. Szumański, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szwaja, op. cit.,
s. 1146. Na temat wzajemnego stosunku reżimów odpowiedzialności zob. bliżej: G. Bieniek [w:]
Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2001, s. 411–414;
A. Szpunar, Zbieg roszczeń odszkodowawczych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
1974, nr 1, s. 33 i nast.
��������������������������������������
Por. art. 552 k.s.h. i art. 570 k.s.h.
44
���������������
Tak A. Witosz, Przekształcenia spółek w Kodeksie spółek handlowych. Omówienia…, s. 79.
45
�����������������������������������������������������������������������������������������������
Odnośnie do połączenia zob. art. 512 § 2 zd. 1 i art. 526 § 3 zd. 1 k.s.h., natomiast odnośnie
do podziału zob. art. 548 § 2 zd. 1 k.s.h.
46
Zn_690.indb 80
1/30/08 1:23:16 PM
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w procesie…
81
Liability for Damages Inflicted in the Process of Transforming
Commercial Partnerships
Transformation is a legally regulated process, the purpose of which is to change one type
of commercial partnership while maintaining the identity of the entity concerned. During
the transformation process, which comprises many actions undertaken as part of legally
defined phases of transformation proceedings (e.g., the managerial phase, ownership phase
and registration phase), the company, its partners or third parties may suffer damages. Article
568 § 1 of the Commercial Companies Code establishes the premises for liability for damages
caused by transformation and identifies the liable persons as well as those persons entitled to
demand rectification of said damages. The legislator did not specify in precise terms which
entities may incur liability for compensation, but uses the general formulation “persons acting
on behalf of the transformed company”. Entities entitled to file for compensatory damages
from persons acting on behalf of the transformed company are: the company, the partners and
third parties.
Pursuant to article 568 § 2 of the Commercial Companies Code, a registered auditor
may be liable for the damages he causes to the company or the partners of the transformed
company, but he is not liable for the damages that occur due to the transformation and that
harm third parties.
Zn_690.indb 81
1/30/08 1:23:16 PM