Wiedza Prawnicza nr 4/2011 roku

Transkrypt

Wiedza Prawnicza
4/2011
SPIS TREŚCI:
Unieważnienie praw wyłącznych do dóbr własności przemysłowej………………..……….3
Joanna Buchalska
Umowa o budowę i eksploatację albo wyłącznie o eksploatację autostrady jako
pierwowzór polskiej umowy publicznoprawnej …………………………...……………………. 12
Jan Muszyński
Prawo jako syndykat ius et lex – krótkie rozważania.............................................................23
Łukasz Krakowski
Kapitał zakładowy, zapasowy oraz udziałowy jako fundusze własne spółki
z
ograniczoną
odpowiedzialnością
w
świetle
nowelizacji
KSH…………………………………………………………………………………………………………………..…27
Sebastian Szulik
Roszczenia odszkodowawcze z tytułu „złego urodzenia”……………………………….…... 41
Samanta Krzesłowska
Wiedza Prawnicza nr 4/2011
Strona 1
REDAKCJA I WYDAWNICTWO: 91-015 Łódź, ul. Gandhiego 20/29
REDAKTOR NACZELNY I WYDAWCA: Kamil Łukasz Deptuła (604959545)
SEKRETARZ REDAKCJI: Mariusz Wiesław Stobiecki
KIEROWNIK SEKCJI PUBLIKACJI: Aleksandra Kwapiszewska
CZŁONKOWIE KOLEGIUM REDAKCUJNEGO: Marcin Berent, Kamil Łukasz Deptuła,
Mariusz Wiesław Stobiecki, Marcin Krzemiński
ASYSTENCI MERYTORYCZNI: Szymon Drab, Wojciech Zwoliński
MIEJSCI I DATA WYDANIA NUMERU 3/2011: Łódź, 31 sierpnia 2011 roku
DRUK: Drukarnia Cyfrowa „PIKTOR” s.c.
NUMER ISSN: 2080-4202
NUMER WPISU DO REJESTRU CZASOPISM: 1095
ADRES INTERNETOWY: www.wiedzaprawnicza.pl
ADES E-MAIL: [email protected]
RADA NAUKOWA: dr Michał Krakowiak, dr Paweł Baranowski, mec. Marcin Krzemiński
Redakcja pragnie serdecznie podziękować za owocną współpracę i życzliwe uwagi
wszystkim tym, którzy przyczynili się do rozwoju naszego czasopisma.
Szczególne podziękowania kierujemy do: prof. dr hab. Joanny Sieńczyło-Chlabicz
Strona 2
Unieważnienie praw wyłącznych do dóbr własności przemysłowej
Joanna Buchalska
Uwagi ogólne
powoduje
Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo
uznanie
przyznanego
prawa
za niebyłe i przejście dobra do tzw.
własności przemysłowej1 normuje szeroki
dominium
katalog uprawnień uzyskiwanych w ramach
na
tworzenia,
bez naruszenia wcześniejszego prawa.
rejestrowania
i
korzystania
z dóbr własności przemysłowej. W ustawie
są
każdemu,
przedmiotu
nie
jak
prawa
Podkreślić należy również, że w prawie
z rejestracji wzoru przemysłowego oraz
cywilnym – pojęcie to pojawia się rzadko
prawa
i
patentu
względne
prawo
czy
inter
partes,
twórcy
wynalazku
właściwie
najczęściej
podawania
jest
termin
i
przykład
charakterze
literaturze
niego
bezwzględnym skuteczne erga omnes, takie
z
o
W
z
pozwala
prawa
wynikające
prawa
korzystanie
co
unieważnienie
na
uregulowane
publicum,
wieloznaczny
został
występuje
zdefiniowany.
w
kontekście
poszczególnych
przyczyn
do uzyskania wynagrodzenia2. Problematyka
unieważnienia, nie określając w jaki sposób
unieważnienia praw wyłącznych do dóbr
należy definiować instytucję unieważnienia4.
własności
również
Historycznych początków można doszukać
zaliczane
się w prawie rzymskim. Zgodnie z nim
wygaśnięcie
przemysłowej,
tych
jak
praw
są do sposobów ustania praw wyłącznych
wyróżniano
do
względną
dóbr
własności
przemysłowej3.
dwa
i
rodzaje:
nieważność
bezwzględną.
Nieważność
powodowała
bezwzględne
Unieważnienie tych praw pozostaje kwestią
bezwzględna
szczególnie istotną ze względu na możliwość
unieważnienie czynności prawnej z mocy
pozbawienia
samego
uprawnionego
prawa
z rejestracji, prawa ochronnego lub patentu
prawa.
Nieważność
względna,
określana także mianem wzruszalności, była
wobec między innymi nie spełnienia przez
wskazane dobro przesłanek rejestracyjnych.
Instytucja ta, ponadto w szczególności
tekst jedn. Dz. U. 2001r. Nr 49, poz. 508, ze zm.,
dalej cyt. jako p.w.p..
2 A. Szewc, Naruszenie własności przemysłowej,
Warszawa 2003, s. 12.
3 J. Sieńczyło-Chlabicz, Ustanie prawa z rejestracji
wzoru przemysłowego, Studia Prawa Prywatnego
2009, nr 3-4, s. 99.
1
Por. S. Grzybowski, System Prawa Cywilnego.
Część
ogólna,
Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk 1974, s. 212.F. Lonchamps, Z rodowodu
praw podmiotowych, Zeszyt Naukowy UWr, Prawo
VIII, 1961 s. 111, Z. Radwański, Prawo cywilne –
część ogólna, Warszawa 2004, s. 89, K. Zagrobleny,
Wygaśnięcie zobowiązań [w:] Podstawy prawa
cywilnego, red. E. Gniewek, Warszawa 2010, s. 479487, A. Wolter, Prawo cywilne, Zarys części ogólnej,
Warszawa 2001, s. 147, E. Gniewek, Podstawy
prawa cywilnego, Warszawa 1999, wyd. 2, s. 169,
B. Ziemianin, Z. Kuniewicz, Prawo cywilne. Część
ogólna, Poznań 2007, s. 105.
4
Strona 3
przyczyną
osoba
ważności
uprawniona
czynności,
nie
dopóki
spowodowała
jej unieważnienia5. Podany podział jest
również
dostrzegalny
w
zakresie
jego
uzyskania7.
zaś
od samego początku8.
W
związku
stwierdzić,
z
że
powyższym
można
unieważnienie
prawa
zawartych
ma na celu poprawienie, skorygowanie
w ustawie Prawo własności przemysłowej
decyzji, która została wydana pomimo braku
unieważnienie prawa odnosi się jedynie
spełnienia
do
przesłanek do udzielenia prawa na jednym
praw
uregulowań
Skutkiem
unieważnienia jest uznanie praw za niebyłe
obecnym
prawodawstwie.
W
do
wyłącznych
o
charakterze
przez
z
prawo ochronne na znaku towarowym czy
Z tej przyczyny organ, który wydał wadliwą
prawo z rejestracji wzoru przemysłowego.
decyzję zobowiązany jest ją unieważnić.
Nie
praw
Wniosek o unieważnienie może zostać
osobistych twórców, praw majątkowych
złożony w każdym okresie ważności prawa
skutecznych erga omnes i praw majątkowych
z rejestracji9. Kwestia unieważnienia praw
względnych, gdyż powstanie tych praw
na
nie jest związane z wydaniem decyzji
została
administracyjnej, zaś ich skuteczność zależy
dla poszczególnych z dóbr wymienionych
od spełnienia przesłanek wskazanych przez
w
ustawodawcę6.
w ustawie Prawo własności przemysłowej.
bowiem
unieważnić
Przyczyna
unieważnienia
własności
podmiot
majątkowym, takich jak prawo z patentu,
można
dóbr
uprawniony
dobrach
przemysłowej.
własności
uregulowana
katalogu
przemysłowej
nieautonomicznie
przedmiotowym
zawartym
pojawia się w momencie, gdy decyzja została
wydana błędnie, to jest błąd, na podstawie
Unieważnienie
którego została wydana istniał już podczas
na dobrach własności przemysłowej
podejmowania decyzji przez organ. Błąd
przemysłowej
organ
katalogi
chwili
wydawania
decyzji
wyłącznych
Na gruncie ustawy Prawo własności
ten jednak nie został dostrzeżony przez
w
praw
można
przesłanek
wyodrębnić
trzy
powodujących
o udzielenie prawa. Wobec tego jedyną
unieważnienie praw wyłącznych do dóbr
podstawą wniosku o unieważnienie jest
własności przemysłowej:
stwierdzenie, że prawo zostało udzielone,
pomimo, że nie zostały spełnione warunki
M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo
prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 2002 s. 134.
6 A. Szewc, Podmioty i prawa podmiotowe
własności przemysłowej (w:) A. Szewc, G. Jyż,
Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2011,
s. 239.
5
H. Żakowska-Henzler, Wzory użytkowe (w:)
Prawo własności przemysłowej, red. Promińska,
Warszawa 2004, s. 164 W. Kotarba, Ochrona
wiedzy w Polsce, Warszawa 2005, s. 130.,
H. Przybysz (w:) Leksykon własności przemysłowej
i intelektualnej, red. A. Szewc, Zakamycze 2003,
s. 262
8 A. Dereń, Prawo własności przemysłowej,
Bydgoszcz 2001, s. 81.
9 Z. Kondras, J. Matwijszyn, Prawo wynalazcze
przepisy z zakresu rozwoju techniki Akty
normatywne i Komentarz, Bytom 1967, s. 87.
7
Strona 4
1) unieważnienie
patentu,
prawa
na
wynalazek
patentu
przez
osobę
ochronnego na wzorze użytkowym
nieuprawnioną. Na mocy art. 89 p.w.p.
oraz
wzoru
z wnioskiem o unieważnienie patentu
przemysłowego i topografii układów
w całości lub w części może wystąpić każda
scalonych,
osoba, która ma w tym interes prawny, jeżeli
praw
z rejestracji
2) unieważnienie
prawa
ochronnego
na znaku towarowym,
3) unieważnienie
wykaże, że nie zostały spełnione ustawowe
warunki wymagane do uzyskania patentu12.
prawa z
rejestracji
oznaczeń geograficznych.
Ponadto, z wnioskiem o unieważnienie może
wystąpić Prokurator Generalny RP oraz
Prezes
Ad 1) W pierwszym z katalogów zostały
umieszczone
prawa
z
przyczyny
patentu,
Urzędu
Patentowego
RP,
jeżeli
stwierdzą, iż zarejestrowane dobro godzi
unieważnienia
w interes publiczny. Podmioty te są również
ochronnego
uprawnione do przystąpienia do toczącego
prawa
na wzorze użytkowym i praw z rejestracji
się postępowania w sprawie.
wzoru przemysłowego i topografii układów
Unormowanie dotyczące unieważnienia
scalonych. Podstawą wyróżnienia katalogu
prawa z rejestracji wzorów przemysłowych
jest
ustawodawcę
w art. 117 p.w.p. odsyła do odpowiedniego
zastosowana
przez
technika
legislacyjna,
na
mocy
której
stosowania art. 89 p.w.p. z tą modyfikacją,
regulacja
odnosząca
się
do
prawa
że
przewiduje
dodatkową
przesłankę
ochronnego na wzorze użytkowym i praw
unieważnienia. Wobec powyższego prawo
z rejestracji
z rejestracji wzoru przemysłowego, może
i
wzoru
topografii
przemysłowego
ustawodawca
odsyła
zostać unieważnienia wobec braku nowości
w tym zakresie do prawa patentowego10.
i
W konsekwencji regulacja art. 74 p.w.p.
przemysłowego. Na mocy zaś art. 117 ust. 2
stanowi wzorzec stosowany odpowiednio
p.w.p. podstawą do unieważnienia może być
przy unieważnianiu pozostałych wskazanych
także stwierdzenie, że wykorzystywanie
wyżej
wzoru
praw
na
dobrach
własności
indywidualnego
charakteru
przemysłowego
narusza
wzoru
prawa
przemysłowej11. Zgodnie z art. 74 p.w.p.
osobiste i majątkowe osób trzecich. Zgodnie
patent może zostać unieważniony w razie
z odesłaniem zawartym w art. 118 p.w.p.
zgłoszenia
do unieważnienia prawa z rejestracji wzoru
wynalazku
albo
uzyskania
przemysłowego stosuje się również przepisy
P. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej.
Komentarz, red. P. Kostański, Warszawa 2010,
s. 492-493.
11M. du Vall, Zasady wspólne dla wynalazków,
wzorów użytkowych i wzorów przemysłowych (w:)
E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo
własności przemysłowej, Warszawa 2011, s. 241242.
10
zawarte w artykule 74 p.w.p., dotyczące
unieważnienia
podmiotowego
prawa
z rejestracji patentu.
A. Nowicka, Wynalazek, (w:) Prawo własności
przemysłowej, red. U. Promińska, Warszawa 2004,
s. 120.
12
Strona 5
Przepisy art. 74 i 89 p.w.p. stosowane
doktryny
wskazują,
w
ochronnego na wzór użytkowy (art. 100
powodują wiele niejasności ze względu
p.w.p.). Analogiczne odesłanie przewiduje
na
ustawodawca
w
p.w.p.
dóbr17.
w odniesieniu
do unieważnienia
praw
że wszystkie dobra określone szeroko jako
221
zakresie
przyjęte
są odpowiednio do unieważnienia prawa
art.
tym
że
odmienny
rozwiązania
charakter
Nie
można
prawne
poszczególnych
bowiem
z rejestracji topografii układów scalonych.
projekty
W doktrynie wskazuje się, że złożenie
z
wyjaśnieniem
wniosku o unieważnienie możliwe jest
–
przede
w każdym czasie trwania prawa uzyskanego
o charakterze technicznym lub techniczno-
w
organizacyjnym18, są do siebie podobne.
ramach
rejestracji13.
Odesłanie
wynalazcze,
czyli
uznać,
S.
–
zgodnie
Grzybowskiego
wszystkim
do unormowania prawnego dotyczącego
Powyższy
unieważnienia prawa z patentu nie dotyczy
A. Szewc, który wskazuje, że projekty
art.
wynalazcze
91
p.w.p.,
który
unieważnienia
reguluje
patentu
wpływ
głównego
pogląd
rozwiązania
Zdaniem
nie
mają
Autora
reprezentuje
jednolitych
wynalazki
i
cech.
wzory
na byt patentu dodatkowego14, ponieważ
użytkowe to rozwiązania o charakterze
w
technicznym, zaś projekty racjonalizatorskie
zakresie
praw
z
rejestracji
wzoru
przemysłowego i topografii oraz prawa
posiadają
ochronnego
użytkowy
organizacyjny i organizacyjny, a nawet
nie stosuje się uregulowań odnoszących
informatyczny, z kolei topografie układów
się do ustanawiania praw dodatkowych.
scalonych
na
wzór
Umieszczenie różnych dóbr własności
przemysłowej
w
to
techniczno-
szczególne
struktury
półprzewodników, a wzory przemysłowe
katalogu
to rozwiązania zmierzające głównie do celów
w odniesieniu do zagadnienia unieważnienia
estetycznych19. Wydaje się, że z uwagi
praw oraz zastosowana technika odesłania
na odmienny charakter omawianych dóbr
budzą
technika odesłania
kontrowersje
jednym
charakter
w
doktrynie.
zastosowanego przez
Krytykują takie podejście ustawodawcy
polskiego ustawodawcę do odpowiedniego
m.in. J. Szwaja15, A. Szewc16. Przedstawiciele
stosowania
przepisów
regulujących
unieważnienie patentu nie jest właściwa20.
H. Żakowska-Henzler, Topografie układów
scalonych (w:) Prawo własności przemysłowej,
red. U. Promińska, Warszawa 2004, s. 312.
własności przemysłowej, op. cit., s. 240.
15 J. Szwaja, Ustanie patentu (w:) System prawa
własności intelektualnej. Prawo wynalazcze,
red J. Szwaja i A. Szajkowski, Wrocław 1990, tom
III, s.375.
16 A. Szewc, Przedmioty własności przemysłowej
(przedmioty ochrony) (w:) A. Szewc, G. Jyż, Prawo
13
Wobec
powyższego
zasadne
byłoby
J. Szwaja, Ustanie patentu, op. cit., s. 375.
S.
Grzybowski,
Zagadnienia
prawa
wynalazczego, Warszawa 1969, s. 45-46.
19A. Szewc, Przedmioty własności przemysłowej
(przedmioty ochrony), op. cit., s. 61.
20 Odmiennie w tej kwestii A. Tischner (w:) Prawo
własności
przemysłowej.
Komentarz,
red. P. Kostański, Warszawa 2010, s. 549.
17
18
Strona 6
stworzenie
odrębnego
katalogu
nieuprawnioną. Kwestia ta nie jest jednak
przesłanek unieważnienia w odniesieniu
jednoznaczna w literaturze przedmiotu.
do
Przedstawiciele
poszczególnych
przemysłowej,
dóbr
własności
tworząc
regulacje
że
w
doktryny
zakresie
zauważają,
unieważnienia
prawa
autonomiczne, na wzór katalogu dotyczącego
ochronnego do znaku towarowym jest
praw ochronnych do znaku towarowym.
również możliwe wskazanie przesłanek
Ad 2) Ustawodawca przewidział odrębne
unormowanie
dotyczące
unieważnienia
podmiotowych,
znaku
w
na
złej
przykład
zgłoszenie
wierze23.
Stanowisko
praw ochronnych na znak towarowy, które
to wzbudza jednak wiele kontrowersji.
przewiduje
Wydaje się, że podnoszone w doktrynie
możliwość
unieważnienia
w całości – dla wszystkich produktów
wątpliwości
lub w części – dla niektórych towarów,
wskazania przesłanek podmiotowych należy
dla
uznać
których
został
zgłoszony
znak
odnoszone
za
nie
wobec
braku
słuszne.
towarowy21. Przepis art. 164 p.w.p. stanowi,
zauważyć,
że
że prawo to może być unieważnione
zgłoszenia
w
w sytuacji, gdy nie zostały spełnione
znamiona możliwości unieważnienia znaku
ustawowe warunki wymagane do uzyskania
towarowego wobec dokonania zgłoszenia
tego prawa, czyli na przykład znak który
przez podmiot nieuprawniony.
nie da się przedstawić graficznie lub który
nie
posiada
zdolności
odróżniającej.
Przepis
możliwość
Należy
złej
art.
podniesienia
wierze
165
wyczerpuje
p.w.p.
formułuje
negatywny katalog okoliczności, których
Wymaga podkreślenia, że w stosunku
wystąpienie
do unieważnienia prawa ochronnego na znak
do
towarowy
jedynie
na znak towarowy. Na mocy tego przepisu
przesłanki odnoszące się do samego dobra,
z wnioskiem o unieważnienie nie można
to jest unieważnienie prawa ochronnego
wystąpić:
mają
zastosowanie
zgodnie z art. 165 p.w.p. może nastąpić
nie
stanowi
unieważnienia
podstawy
prawa
ochronnego
a) z powodu kolizji z wcześniejszym
jedynie z powodu zaistnienia przesłanek
znakiem
przedmiotowych, a typowym przykładem
osobistych
jest sytuacja, w której znak staje się nazwą
wnioskodawcy, jeżeli przez okres
rodzajową
pięciu
produktu22.
Ustawodawca
bądź
naruszenia
lub
kolejnych
praw
majątkowych
lat
używania
nie wskazał jako przyczyny unieważnienia
zarejestrowanego
zgłoszenia
wnioskodawca, będąc świadomym
znaku
przez
osobę
U. Promińska, Znaki towarowe i prawa ochronne
(w:)E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo
22W. Tabor, Znaki towarowe (w:)Polskie prawo
własności intelektualnej, E. Nowińska, W. Tabor,
M. du Vall, Warszawa 1998, s. 114.
znaku
21
A. Szewc, Podmioty i prawa podmiotowe
własności przemysłowej, op. cit., s. 247-248,
podobnie A. Dereń, Prawo własności przemysłowej,
23
Strona 7
jego
używania,
nie
sprzeciwiał
się temu;
zdaniem
b) po upływie pięciu lat od udzielenia
prawa
Wprowadzenie
ochronnego,
jeżeli
prawo
takiego
R.
interesowi
oraz
ograniczenia
Skubisza
wszystkich
ma
służyć
przedsiębiorców
konsumentów.
Instytucja
to udzielone zostało z naruszeniem
tzw. „niewzruszalności znaku towarowego”
przepisów
znak
ma na celu ochronę znaku, który na skutek
nabrał
używania zyskał istotną wartość majątkową,
w
art.
129,
wyniku
lecz
używania
charakteru odróżniającego;
c) z
powodu
kolizji
ze
zaś
znakiem
wśród
konsumentów
stał
się uosobieniem określonych cech danego
towarowym powszechnie znanym,
towaru
bądź
usługi.
Autor
jeżeli przez okres pięciu kolejnych lat
że niewzruszalność znaku ma za zadanie
używania zarejestrowanego znaku
ochronę wskazanych wartości i interesów,
towarowego uprawniony do znaku
pomimo
towarowego powszechnie znanego,
warunków niezbędnych do rejestracji znaku
będąc świadomym jego używania,
towarowego26. Nie można bowiem dopuścić
nie sprzeciwiał się temu.
do
niespełnienia
sytuacji,
podkreśla,
ustawowych
w której znak towarowy
Należy zaakcentować, że w zakresie
wypracował sobie pewną renomę na rynku,
unieważnienia prawa ochronnego na znak
a wskutek złożenia wniosku o unieważnienie
towarowy ustawodawca wprowadził różnice
w dłuższym terminie niż pięć lat, prawo
w sposobie unieważnienia tych praw, między
ochronne
innymi umożliwiając unieważnienie znaku
unieważnione27.
Dopuszczalność
z przyczyn przedmiotowych, ograniczonych
sytuacji
sprzeczna
jednocześnie terminem na złożenie wniosku
konsumenta przed wprowadzaniem go błąd
o unieważnienie24. Ograniczenie terminu
co do pochodzenia towaru.
na złożenie wniosku o unieważnienie jest
rozwiązaniem
do
nowym
poprzedniej
Ad
na
znak
byłaby
3)
Trzeci
towarowy
z
katalog
zostanie
takiej
ochroną
przesłanek
w
porównaniu
unieważnienia praw na dobrach własności
ustawy
regulującej
przemysłowej odnosi się do unieważnienia
tę kwestię25. Zgodnie bowiem z art. 165
prawa
p.w.p., unieważnienie prawa ochronnego
geograficznego. Zgodnie z regulacją art. 191-
może nastąpić jedynie przed upływem
195
pięcioletniego terminu od udzielenia prawa
unieważnione
ochronnego
kto udowodni, że posiada interes prawny,
na
znak
towarowy.
Por. K. Jasińska (w:) Prawo własności
przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański,
25 U. Promińska, Znaki towarowe i prawa
ochronna, op. cit., s. 376.
24
z
p.w.p.
rejestracji
prawo
na
to
oznaczenia
może
wniosek
zostać
każdego,
R. Skubisz, Prawo znaków towarowych.
Komentarz, Warszawa 1997, s. 223.
27
E. Wojcieszko-Głuszko, Ustanie prawa
ochronnego na znak towarowy, ZNUJ 2002, z. 81,
s. 297.
26
Strona 8
jeżeli
wykaże,
spełnione
że
warunki
prawa28.
Brak
do
nie
zostały
uzyskania
spełnienia
tego
ustawowych
w odróżnieniu od znaku towarowego może
podlegać procesowi degeneracji34.
Wnioski końcowe
warunków może oznaczać, że towar, który
Dokonana
analiza
przesłanek
jest objęty ochroną przestał być towarem
unieważnienia praw na dobrach własności
związanym z danym regionem lub towary
przemysłowej
te utraciły dobrą opinię29 lub nie spełniają
podobieństw i różnic w tym zakresie.
innych
Do cech wspólnych wskazanych katalogów
warunków
wskazanych
przez
ustawodawcę30. Możliwość unieważnienia
pozwala
na
wskazanie
należy:
z powodu utraty dobrej opinii ma na celu
1) możliwość złożenia wniosku przez
ochronę zaufania do danego oznaczenia
osobę posiadającą interes prawny
geograficznego, gdyż konsumenci podejmują
oraz przez Prokuratora Generalnego
decyzje często kierując się pochodzeniem
RP lub Prezesa Urzędu Patentowego
danego
ze względu na ochronę interesu
produktu31.
Umieszczone
na produkcie oznaczenie geograficzne jest
publicznego;
synonimem jakości bądź utożsamiane jest
2) dopuszczalność
unieważnienia
ze specyficznym sposobem wytwarzania
patentu,
danego
lub prawa ochronnego w całości
towaru.
Jak
wskazuje
E. Nowińska32 i A. Dereń33 w przypadku
unieważnienia
oznaczenia
prawa
z
rejestracji
geograficznego
podstawą
prawa
z
rejestracji
lub części.
Ustawa Prawo własności przemysłowe
wprowadziła
możliwość
złożenia
nie może być używanie nazwy regionalnej
Prokuratora
jako rodzajowej dla podobnych towarów,
Prezesa UP RP wniosku o unieważnienie
co podkreśla, że oznaczenie geograficzne,
w interesie publicznym. Jest to rozwiązanie
nowe,
nie
Generalnego
stosowane
RP
przez
lub
dotychczas
w ustawodawstwie, które przewidywało
tylko
możliwość
złożenia
wniosku
o unieważnienie przez każdego – action
I. Barańczyk, Ochrona prawna oznaczeń
geograficznych, Warszawa 2008, s. 153.
29 E. Nowińska, Oznaczenia geograficzne (w:)
E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo
30
M.
Poźniak-Niedzielska,
Oznaczenia
geograficzne (w:) Prawo własności przemysłowej,
red. U. Promińska, Warszawa 2004, s. 288.
31
E. Nowińska, Oznaczenia geograficzne,
op. cit., s. 471.
32 Ibidem, s. 471.
33 A. Dereń, Prawo własności przemysłowej,
28
publico. Obok wskazanej możliwości wniosek
o unieważnienie może zostać złożony przez
każdą osobę, jeśli wykaże ona interes
prawny do złożenia takiego wniosku.
W zakresie wszystkich dóbr własności
przemysłowej
analogiczne
rozwiązanie
K. Jasińska (w:) Prawo własności przemysłowej.
Komentarz, red. P. Kostański, Warszawa 2010,
s. 959.
34
Strona 9
można odnaleźć w sposobie, w jakim może
oznaczenia
nastąpić
rodzajowej,
na
unieważnienie
dobrach
prawa.
Prawa
niematerialnych
mogą
geograficznego
nie
jako
może
nazwy
stać
się podstawą do unieważnienia tego prawa37
być unieważnione w całości lub części,
Przedstawiony
katalog
pozwala
w jakiej udzielono prawa z naruszeniem
na wskazanie również pewnych różnic
ustawy.
prawo
ochronne
w omawianych sposobach unieważnienia
towarowym
może
praw na dobrach własności przemysłowej.
być unieważnione w całości lub tylko
Zasadnicza różnica pomiędzy sposobami
dla
unieważnienia praw wyłącznych na projekty
na
Przykładowo,
znaku
części
towarów
zgłoszonych
do rejestru35. Podobne zasady obowiązują
wynalazcze
w odniesieniu do unieważnienia prawa
prawa
z patentu czy prawa z rejestracji wzoru
i
przemysłowego,
wniosek
geograficznego dotyczy samych przyczyn
o unieważnienie może objąć niektóre z dóbr
unieważnienia. W przypadku projektów
dla których zarejestrowano patent lub wzór
wynalazczych
użytkowy
Wyjątkiem
unieważnione z przyczyn podmiotowych
od wskazanej zasady są unormowania
i przedmiotowych38. Oznacza to, że patent
odnoszące się do unieważnienia prawa
oraz prawa z rejestracji i prawa ochronne
z rejestracji oznaczenia geograficznego36.
mogą zostać unieważnione zarówno z uwagi
Zgodnie z art. 191 p.w.p. ustawodawca
na
nie
nieuprawnionego,
gdzie
lub
przemysłowy.
zawarł
regulacji
częściowego
z
dotyczących
unieważnienia
rejestracji
sposobami
ochronnego
prawa
z
na
znak
rejestracji
prawo
dokonanie
niespełnienia
unieważnienia
towarowy
oznaczenia
może
zgłoszenia
jak
i
przesłanek
z
zostać
przez
powodu
niezbędnych
geograficznego.
do ich rejestracji. Natomiast w odniesieniu
specyficznym
do unieważnienia prawa ochronnego na znak
nieterminowym i niejednorodnym sposobem
towarowy i prawa z rejestracji oznaczenia
ochrony oznaczenia geograficznego, które
geograficznego unieważnienie może nastąpić
nie może zostać unieważnione w części.
jedynie
Podkreśla
bezpośrednio odnoszących się do dobra
Związane
oznaczenia
prawa
a
jest
to
to
ze
również
założenie
ustawodawcy, że dobra objęte prawem
z
rejestracji
oznaczeń
geograficznych
powinna cechować dobra opinia i jakość.
Jak
również
to,
że
używanie
nazwy
U. Promińska, Znaki towarowe i prawa
ochronne, op. cit., s. 263, Z. Miklasiński, Prawo
własności przemysłowej. Komentarz, Warszawa
2001, s. 206.
35
z
przyczyn
przedmiotowych39,
chronionego.
A. Dereń, Prawo własności przemysłowej,
Bydgoszcz 2001, s. 156, E. Nowińska, Oznaczenia
geograficzne, op. cit., s. 471.
38
Przedstawiciele
doktryny,
dopuszczają
w tym zakresie również możliwość złożenia
wniosku
o unieważnienie na podstawie tzw. przyczyn
proceduralnych, por. np. J. Szwaja, Ustanie
patentu, op. cit., s.409.
39A.
Szewc, Podmioty i prawa podmiotowe
37
Strona 10
Reasumując należy wskazać, iż instytucja
się
pomiędzy
wskazanymi
trzema
unieważnienia praw wyłącznych do dóbr
katalogami. Katalogi te obejmują odmienne
własności
celu
dobra, których charakter i sposób rejestracji
skorygowanie błędu popełnionego przez
jest różny, a wobec czego odmienny jest
ustawodawcę
sposób ich unieważnienia.
przemysłowej
w
ma
zakresie
na
przyznanej
ochrony.
W ramach podziału zastosowanego przez
ustawodawcę zasadnicze różnice kształtują
Strona 11
Umowa o budowę i eksploatację albo wyłącznie o eksploatację
autostrady jako pierwowzór polskiej umowy publiczno-prawnej
Jan Muszyński
Wstęp
administracji. Doktryna zauważa redukujący
niepotrzebne napięcie i niechęć wpływ form
W
dzisiejszych
administracji
czasach
publicznej
podmioty
działania
opartych
spotykamy
Podkreśla
się
na
pozycję
konsensusie.
jednostki,
na każdym kroku. Wpływają one w różny
przestaje
być
sposób na sferę prawną każdego obywatela
działań
administracji,
w różnych dziedzinach egzekwując prawo,
się partnerem, współrealizatorem, a często
które w miarę rozwoju społeczeństwa
współinwestorem,
i technologii powinno być dopasowywane
zamawiającym
do wymogów
W ten sposób realizuje się idea państwa
nowoczesnego
obrotu.
u
jedynie
która
czy
adresatem
a
staje
kontrahentem
administracji
Tak więc ustawodawca stara się dostosować
współpracującego
efekty swojej działalności do złożoności
znana z niemieckiej doktryny.41 Za atut tutaj
dzisiejszych stosunków społecznych i czyni
wymienianych form uznaje się też możliwość
starania by również regulacje dotyczące
decentralizacji administracji za ich pomocą.
administracji
czasu.
Polega to na tym, że organy administracji nie
sięgał
otrzymują wyłącznie przekazanych nowych
m. in. do rozwiązań stosowanych za granicą.
zadań, ale wyposaża się je w formy działania
Skutkiem
publicznoprawnego,
W
tym
szły
celu
z
duchem
postuluje
tych
żądań
się
są
by
przykładowo
(Kooperativer
usługę.40
które
Staat)
niewątpliwie
regulacje dotyczące nie władczych form
poszerzają samodzielność ich aktywności42,
działania administracji publicznej. Wydaje
wspierając przy tym decentralizację systemu
się,
administracji publicznej.
że dotąd
sposób
jej
najbardziej
działania,
akcentowany
czyli
władcze
rozstrzygnięcia stopniowo będą ustępować
miejsca formom opartym na negocjacjach
i konsensusie. Nowoczesna nauka prawa
administracyjnego podkreśla ważny wpływ
form dwustronnych w działaniach organów
B.
Jaworska
–
Dębska
Umowy
we współczesnej administracji, [w:] Umowy
w administracji, Wrocław 2008, s. 14
41
tak:
K.
Obermayer:
Kommentar
zum Verwaltungsverfahrensgesetz, NeuwiedKriftel, 1999, ss.1040-1041
42 J. Boć, O umowie administracyjnoprawnej, [w:]
Umowy w administracji, Wrocław 2008 s. 30 i nast.
40
Strona 12
Już na początku lat ’60 poprzedniego
negocjacji z administracją był również
stulecia T. Kuta pisał o niewładczych
J. Kochanowski, który jako Rzecznik Praw
formach działania administracji wskazując,
Obywatelskich
że ich pierwotne koncepcje powstawały
znaczenia i częstości korzystania z form
już na przełomie XIX i XX wieku jednakże
koncyliacyjnych
w okresie do drugiej wojny światowej
zdaniem,
nie cieszyły się wielką aprobatą ani doktryny
do zmniejszenia ilości sporów sądowo-
ani praktyki w Polsce jaki za granicą. Dopiero
administracyjnych, a także do relatywnego
rozwój
okresie
ograniczenia wydatków na administrację
liberalne
publiczną.45 Proponował on też zmiany
spojrzenie na pozycję jednostki w państwie
prawa wprowadzające do obrotu umowy
prawa
formom
administracyjne. W tym miejscu należy
zaczęto
nadmienić, że obecny RPO, I. Lipowicz
obrotu
powojennym
tym,
prawnego
oraz
bardziej
spowodowały,
wcześniej
w
że
niedocenianym,
przyglądać się z większą uwagą.43
ograniczenie
jurysprudencji
zainteresowania
polskiej
tematyką
form
konsensualnych do ugody i porozumienia
administracyjnego i wykazywał, że potrzeba
pochylić się
również nad dynamicznie
rozwijającymi się w Europie zachodniej
umowami
administracyjnoprawnymi.
Niewątpliwie ten głos nie był odosobniony.
Życzył
on
sobie
by
jego
sugestie
i poszukiwanie wspólnego mianownika
z niemiecką nauką prawa publicznego, która
od lat zajmowała się problematyką umów,
była asumptem do dyskusji na temat
możliwości
dotyczących
wprowadzenia
umów
i
zwiększenie
negocjacyjnych.
doprowadzić
to
Jego
miało
kontynuuje tę politykę. Głosy w doktrynie
Po roku 1989 B. Dolnicki, wskazywał
na
postulował
regulacji
opowiadające się za nadaniem administracji
możliwości
formach
działania
nie
ustawodawcy.
w
nowoczesnych
pozostały
Obecnie
parlamentarnych
bez
na
znajduje
odzewu
etapie
się
prac
projekt
oczekiwanej już od dawna Ustawy przepisy
ogólne
prawa
administracyjnego
(dalej:
POPA).46 W rozdziale szóstym tej ustawy
zawarto
przepisu
publicznoprawnej.
w
naszym
dotyczące
Po
systemie
raz
prawnym
umowy
pierwszy
planuje
się stworzenie ogólnej ustawowej podstawy
dla
tej
formy
działania
administracji
publicznej. Choć trzeba zauważyć, że twory
prawne
noszące
cechy
umowy
publicznoprawnych
do polskiego systemu.44 Wielkim apologetą
J. Kochanowski, Mamy prawo do dobrej
administracji
[w:]
„Rzeczpospolita”
z dn. 11.04.2008
dochodzenia do porozumienia w drodze
45
T. Kuta, Pojęcie działań niewładczych
w administracji, Wrocław, 1963, s. 10 i nast.
44
B. Dolnicki, Umowa publiczno prawna
w prawie niemieckim, Państwo i Prawo 2001, nr 3,
s. 79 i nast.
46
43
http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/8F21C6C7
14261B99C1257849003B79D6/$file/3942.pdf
(druk
nr
3942
wpłynął
do Marszałka Sejmu 29.12.2010r.)
Strona 13
publicznoprawnej istnieją już w polskim
ustawy o postępowaniu administracyjnym
ustawodawstwie od pewnego czasu.
(Verwaltungsverfahrensgesetz,
Na tak postawione pytanie należy
odpowiedzieć sięgając do bogatego dorobku
doktryny i orzecznictwa naszych partnerów
z Europy zachodniej, a w szczególności
tak
postąpił
również
projektodawca POPA.47
Dyskusja
skrócie
VwVfG) z 1976 roku51. Genezę rozwiązań
Skąd czerpać doświadczenia?
Niemców,
w
niemieckich
upatrywałbym
aktywności
organów
u
naszego
w
dużej
administrujących
zachodniego
pewnym
w
sąsiada,
momencie
który
zorientował
się, że aby efektywnie zarządzać wieloma
dziedzinami życia podmiotów prywatnych,
a także nie ograniczać ich jakże pożądanej
nad
możliwością
dla
rozwoju
gospodarczego
swobody
stosowania umów w załatwianiu spraw
działania, postanowił wprowadzić szereg
z
form
zakresu
administracji
publicznej
działania,
umożliwiających
rozpoczęła się w Niemczech już w XIX
zaangażowanie
w. Badacze wskazywali wtedy, że państwo
decyzyjny. Ustawodawca czerpał w tym celu
może działać w każdej formie, którą uzna
z poważanego tam w szczególny sposób
w danym przypadku za adekwatną, także
prawa cywilnego, adaptując do potrzeb
w formie umowy opartej na przepisach
prawa
prawa
Zwolennikiem
W ten sposób obok możliwości regulowania
wspomnianej idei był m.in. P. Laband48
stosunku administracyjnoprawnego władczą
i później W. Jellinek.49 Koncepcja ta spotkała
decyzją
się jednak z odmiennym zapatrywaniem
załatwienia sprawy w drodze negocjacji,
O. Mayera, według którego nie można
a w ich konsekwencji formułowano treść
pogodzić
umowy
publicznego.
autonomii
stron
zaczerpniętej
z prawa cywilnego z podległością będącą
immanentną
cechą
do
tamtejszego
systemu
prawa
umów
administracyjnych w obecnym kształcie
należy łączyć w wejściem w życie federalnej
Uzasadnienie
projektu ustawy
POPA,
str. 24.
48
H.
Grziwotz,
Vertragsgestaltung
im öffentlichen Recht, Monachium 2002,
str. 9
49 W. Jellinek, Verwaltungsrecht, Berlin 1928, s. 2122
50 Za: H. Maurer, Allgemeines Verwaltungsrecht,
Monachium, 2009, str. 381
47
publicznego
w
instytucję
wprowadzono
zastępującej
w
proces
umowy.52
możliwość
konkretnym
przypadku arbitralne rozstrzygnięcie.53
stosunku
administracyjnoprawnego.50 Wprowadzenie
obywatela
Ustawodawca
niemiecki
stawia
na równi możliwość zakończenia sprawy
decyzją i umową administracyjną. Wynika
to z przepisów § 9 i 54 VwVfG, które
ustanawiają możliwość zawarcia w każdej
sprawie zamiast decyzji administracyjnej
Tekst jednolity: z dnia 01.07.2004 (BGBl.
I S. 718)
52 E. Gurlit, Verwaltungsvertrag und Gesetz,
Tybinga, 2000, str. 9
53 red. Hans – Uwe Erichsen i Dirk Ehlers,
Allgemeines Verwaltungsrecht, Berlin, 2002, s. 402
i nast.
51
Strona 14
umowy, chyba, że sprzeciwia się temu
w
większości
odpowiadają
przepis szczególny.54 Zastosowanie umów
z
polskiego
porządku
jest jednak ograniczone na obszarze prawa
porozumieniom
podatkowego, ponieważ tam najczęściej
Choć
nie
uznaniem
z umowami tego typu, których stronami
administracyjnym, a te przypadki najlepiej
są organ administracji lub osoba prawna
nadają się do regulacji za pomocą form
prawa prywatnego lub nawet wyłącznie
konsensualnych.55
jednostki
mamy
do
Prawo
czynienia
RFN
z
dzieli
umowy
na dwa rodzaje ze względu na podmioty
je
zawierające
są
to:
umowy
koordynacyjnoprawne, zwane też umowami
homogenicznymi
Vertrag)
oraz
(Koordinationsrechtlicher
umowy
subordy-
nacyjnoprawne, tzw. umowy heterogeni-
mamy
znanym
prawnego
administracyjnym.57
do
czynienia
posiadające
tylko
również
osobowość
cywilnoprawną58. Umowy heterogeniczne
zawierane
między
są
z
kolei
którymi
przez
strony,
występuje
relacja
podporządkowania.59 Drugą ważną cechą
tej grupy umów jest alternatywna możliwość
załatwienia danej sprawy za pomocą decyzji
administracyjnej (§ 54 zd. 2 VwVfG).
czne56 (Subordinationsrechtlicher Vertrag).
Jedynie wspomniany powyżej przepis
Wydaje się, że pod tym względem polski
zawiera definicję umów administracyjnych,
projektodawca
przejąć
natomiast odróżnienie ich od siebie oraz
sprawdzone rozwiązania z RFN. Te pierwsze
wyróżnienie ich cech specyficznych stało
zawierane są przez równorzędne prawnie
się możliwe dzięki analizie orzecznictw
podmioty, szczególnie podmioty wykonujące
a i dorobkowi doktryny. Wspomniane wyżej
z
rodzaje umów nie należą do jedynych.
mocy
prawa
postanowił
zadania
z
zakresu
administracji publicznej i co do zasady
§ 9 VwVfG „Postępowaniem administracyjnym w
rozumieniu niniejszej ustawy jest ukierunkowana
na zewnątrz działalność organu nakierowana
na weryfikację przesłanek, przygotowanie
i wydanie decyzji administracyjnej albo zawarcie
umowy publicznoprawnej. [...] ”
tłumaczenie
własne.
§ 54 VwVfG: „Stosunek prawny z zakresu prawa
publicznego może być w drodze umowy zawarty,
zmieniony
lub
zniesiony
o ile nie stoją temu na przeszkodzie przepisy
prawa”
tłumaczenie
za:
M.
Kotulska,
M. Książek, M. Podleśny, Ugoda w prawie
niemieckim a instytucja ugody w kodeksie
postępowanie
administracyjnego
(studium
prawno-porównawcze)
[w:]
Umowy
w administracji, s. 482, Wrocław, 2008.
55 H. Maurer, op. cit., s. 361 i nast.
56
Terminologia
za:
M.
Kotulska,
op. cit., s. 482.
54
Za
H.
inne:
Maurerem
umowy
Verpflichtungsvertrag)
dzające
należy
wskazać
zobowiązujące
oraz
(Verfügungsvertrag),
rozporząugodę
57Ibidem,
s. 483.
Przykładem takiej umowy jest umowa
zawierana między urzędem do spraw młodzieży
(Jugandamt) a przykładowo stowarzyszeniem
prowadzącym domy opieki nad młodzieżą
o przekazanie młodych ludzi sprawiających
problemy wychowawcze do stacjonarnej opieki
w zakładach prowadzonych przez stowarzyszenie.
Podstawą prawną tych umów jest §78b SGB VIII
(BGBl. 2006 I, S. 3134) inne przykłady tego typu
umów H.Maurer, op. cit. s. 373
59 B. Dolnicki, op. cit., s. 81.
58
Strona 15
(Vergleichsvertrag)60,
umowę
wymienną
(Austauschvertrag)61
oraz
umowę
odpowiednich regulacji w VwVfG. Podobne
(Kooperationsvertrag)62.
rozwiązanie przyjął polski projektodawca
o
współpracę
Niestety
w
niniejszym
opracowaniu
do
przepisów
BGB64
w
razie
braku
ustawy POPA w art. 44. Doktryna niemiecka
nie ma miejsca na zajęcie się w szerszym
dużą
wymiarze
każdym
to do rozróżnienia umowy cywilnoprawnej
rodzajów
umów,
o
współpracę
ze
wspomnianych
jedynie
stanie
się
umowa
przedmiotem
podobna do umowy o budowę i eksploatację
albo wyłącznie o eksploatację autostrady.
Należy zwrócić uwagę, iż nie istnieje
numerus clausus umów administracyjnych,
co pokazuje, że twórcom tej instytucji
przyświecała myśl cywilistyczna. Dlatego
też
w
praktyce
w
Niemczech
rozpowszechniły się umowy administracyjne
opierające
się
na
regulacjach
BGB
–
administracyjne umowy kupna, pożyczki,
zastawu czy hipoteki63. Są to tzw. Umowy
mieszane (Mischverträge), które wywołują
kontrowersje
ich
natury
w
doktrynie
prawnej.
Na
dotyczące
wzorowanie
się ustawodawcy niemieckiego na prawie
cywilnym wskazuje również § 62 VwVfG,
który
zawiera
normę
odsyłającą
Nie ma tu jednak związku z polską ugodą
administracyjną znaną z art. 114 KPA, ponieważ
w niemieckiej jej stroną jest organ administracji,
w przeciwieństwie do polskiej, która zawierana
jest przed organem administracji, a ten pełni
niejako
wyłącznie
rolę
notariusza
poświadczającego tę czynność prawną. Regulację
ugody w tej formie w projekcie POPA zwaną
„układem” zawiera art. 41 ust. 3.
61 Terminologia za: B. Dolnicki, op. cit., s. 82
62 Tłumaczenie: Red. B. Banaszak, Słownik prawa
i gospodarki, Warszawa 2005.
63
Z.
Cieślik,
Umowa
administracyjna
w państwie prawa, Kraków 2004, s. 44
60
przywiązuje
jednak
mimo
od publicznoprawnej jako form działania
administracji publicznej.
naszego zainteresowania w dalszej części,
ponieważ jest ona w największym stopniu
wagę
Problemem
o
(zaakcentowanym
wydaje
się
niebagatelnym
powyżej)
znaczeniu
wątpliwość
związana
zastosowaniem przepisów prawa cywilnego
lub administracyjnego do oceny prawnej
zawartej
umowy.
Autorzy
niemieccy
zaznaczają przy tym, że z powodu ogólnej
regulacji
nie
umów
można
publicznoprawnych
uniknąć
posługiwania
się w drodze analogii przepisami kodeksu
cywilnego. Ponadto umowa sama w sobie
jako instytucja prawa prywatnego chociażby
przez założenie autonomii stron wymaga
odwoływania się do zasad prawa cywilnego.
Oczywiście
nie
można
zakwalifikować
generalizując
wszystkich
umów
zawieranych przez administrację do grupy
umów
publicznych
lub
prywatnych,
by dokonać rozróżnienia należy przede
wszystkim
określić
przedmiot
umowy.
I tak, gdy mamy do czynienia z wykonaniem
obowiązków publicznoprawnych, gdy organ
administracji zobowiązuje się do wydania
decyzji
lub,
gdy
strony
pewne
publicznoprawne
uzgodniły
uprawnienia
czy też zobowiązania podmiotu prywatnego,
Bürgerlicher Gesetzbuch (BGBl.
S. 42; ber. S 2909, 2003 I S. 738)
64
2002
I,
Strona 16
możemy z co do zasady klasyfikować taką
zagrożenia,
umowę
„zautomatyzowanie”
jako
publicznoprawną.
Jednak
mianowicie
na
swoiste
stosowania
umów.
dla całkowitej pewności należy rozpatrzyć
H. Maurer wyraża zaniepokojenie, wzrostem
cel oraz ogólny charakter umowy65.
zainteresowania formami konsensualnymi
Ważką
jest
zaskarżalności.
również
W
kwestia
Niemczech
spory
dotyczące umów zakwalifikowanych jako
administracyjnoprawne
rozpatrywane
są co do zasady przez sądy administracyjne,
co wynika z ogólnej regulacji przepisów
Federalnej
Ustawy
o
Postępowaniu
Administracyjnym (§ 40 ust. 1 zd. 1
Verwaltungsgerichtsordnung
w
sktócie:
VwGO66).
rozwiązania
zastosowane u naszego zachodniego sąsiada
stwierdzić,
że
instytucja
umów
publicznoprawnych jest szeroko stosowana
i spełnia oczekiwania zarówno administracji
jak i podmiotów prywatnych. Szczególnie
na obszarze prawa ochrony środowiska,
prawa
budowlanego
oraz
socjalnego
wszelkie formy konsensualne cieszą się dużą
popularnością. Wynika to prawdopodobnie
ze złożoności tych gałęzi prawa i dużego
stopnia skomplikowania rozwiązywanych
spraw, a także z tego że indywidualne
przypadki w tych dziedzinach bardzo różnią
się od siebie i arbitralne decyzje mogą często
prowadzić do poszkodowania obywatela.
Doktryna
jego
zdaniem,
może
to doprowadzić w stworzenia kategorii
administracyjnych umów adhezyjnych, które
od zwykłej decyzji będą różnić się tylko
podpisem
stron.67
Innym
istotnym
zagrożeniem przywoływanym w doktrynie
jest
możliwość
naruszenia
praw
osób
trzecich przez zawarcie bądź wykonywanie
umowy.68
Na rodzimym gruncie
Podsumowując
należy
ponieważ,
niemiecka
oprócz
wyliczania
pozytywnych skutków zawierania umów
Zgoła odmienna sytuacja prezentuje
się w Polsce. Ustawodawca nie wyposaża
organów administracji we wszechstronne
narzędzie w postaci umowy. Choć projekt
POPA
to
nie
znajduje
wiemy
się
obecnie
czy
dyskontynuacji
na
w
Sejmie
mocy
zasady
prac
parlamentu
po wyborach nie zostanie on porzucony.
Jedynie
porozumienie
administracyjne
jak na razie ma cechy formy konsensualnej,
niestety
dotyczy
stosunków
między
tylko
regulowania
administracyjnoprawnych
podmiotami
publicznoprawnymi.
De lege lata nie istnieją w Kodeksie
Postępowania
Administracyjnego
formy
konsensualne na wzór umowy, tzn. takie,
które opierają się na autonomii stron,
i
swobodzie
kształtowania
stosunków
z obywatelami wskazuje też na pewne
67Ibidem,
s. 383.
A. Bleckmann, Verfassungsrechtliche Probleme
des Verwaltungsvertrages [w:] NVwZ z 1990 s. 601
i n.
68
65
66
H. Maurer, op. cit., s. 371.
VwGO (BGBl. z 1991 I, S. 686)
Strona 17
między
obywatelem
organem
wykrycie nieprawidłowości w stosowaniu
administracji. Inną formą, której nieodłączną
prawa, przekaże sprawę znów do organu
cechą jest ucieranie stanowisk stron jest
administracji.
ugoda administracyjna, instytucja nie dość,
(pomijając
że
sądowoadministracyjne) mamy jednak wciąż
nie
regulująca
władczej
a
bezpośrednio
podmiotu
sfery
administrującego,
to ponadto stosowana wyjątkowo rzadko.
Zasady
cyjnego
postępowania
gwarantują
na
przebieg
to
wpływ
procesu
realny,
zainteresowanemu
wpływ
decyzyjnego,
lecz
nie
jest
nadający
podmiotowi
pozycji
partnera, a jedynie przekazujący pewne
uprawnienia,
mające
zapobiec
pokrzywdzeniu podmiotu prywatnego przed
arbitralną decyzją organu administracji.
Zasada
współdziałania
postępowania
a
nie
dotyczy
całego
administracyjnego,
tworzy
konkretnej
instytucji.
Co sprawia, że pozostaje tylko deklaracją
programową
wpływającą
na
ogólne
całym
tym
jednak
czynienia
w
administra-
stronie
do
W
z
procesie
postępowanie
podległością
jednostki
do
podmiotu
stosunku
administrującego.69
Standardy
ochrony
prawnej są zachowane, lecz nie „zaprasza
się”
obywatela
do
współtworzenia
rozstrzygnięcia, które w końcu jego dotyczy.
Odwrotną sytuację mamy przy zawieraniu
umów.
Gdy
oświadczenia
woli
stron
nie są zgodne umowa nie dochodzi do skutku
i należy dalej szukać wspólnej drogi, bądź
odejść od stołu negocjacji, nikt nie może
narzucić partnerowi swojej woli, ponieważ
strony, choćby nawet formalnie, są sobie
równe. Z kolei zadanie organu sprowadza
się de facto do poświadczenia zgodności
z prawem zawartego porozumienia.
postępowanie administracyjne, ale mimo
W tym miejscu wypada jednak
wszystko wciąż mamy do czynienia tylko
stwierdzić, że mimo braku ogólnej regulacji
z podległością obywatela przeciwstawioną
umowy administracyjnoprawnej w KPA,
nadrzędności organu. Wydaje on co prawda
istnieją różnego rodzaju formy podobne
decyzje biorąc pod uwagę interes stron,
w ustawach szczególnych, które stosując
ale jednostka nie ma żadnego realnego
niemiecki
wpływu na jej treść. Administracja może
by
przekonywać obywatela, zgodnie z zasadami
publicznoprawnych.
KPA,
że
ale
gdy
nie
zgadza
się on ze stanowiskiem organu, ten zawsze
może
podjąć
decyzję
zaliczyć
niemiecka
do
kwalifikacji
można
kategorii
umów
Trzeba
umowa
(Kooperationsvertrag),
o
która
zauważyć,
współpracę
reguluje
jednostronnie
i arbitralnie. Zmianę decyzji jednostka może
osiągnąć odwołując się od niej i następnie
w drodze kontroli legalności decyzji przed
sądem administracyjnym, który w razie
wzór
W
tym
miejscu
należy
zauważyć,
że
odmiennie
wygląda
sytuacja
w postępowaniu sądowoadministracyjnym, który
z racji swojej kontradyktoryjności jest procesem,
w którym naprzeciw siebie występują formalnie
równe strony.
69
Strona 18
wykonywanie
zadań
do
angażujące
administracji,
należących
podmioty
Do
po
zawarcia
umowy
dochodzi
skomplikowanej
procedurze
prywatne i publiczne70, nie jest zupełnie obca
przetargowej. Po pierwsze spółka musi
polskiemu
Kooperacja
posiadać odpowiednią koncesję, o której
ta przywodzi na myśl regulacje dotyczące
mowa w art. 1a ustawy, ponadto musi
partnerstwa publiczno prywatnego oraz
przejść
licznych
choćby
przetargowe, w którym komisja przetargowa
obowiązki
bada w szczególności: (1) stan ekonomiczno-
ustawodawcy.
umów
częściowo
regulujących
jakieś
publicznoprawne.
Do
grona
publicznoprawnej
takich
kontraktów,
zaliczyć
można
m.in. umowę o budowę i eksploatacje
albo wyłącznie o eksploatację autostrady,
regulowaną
przepisami
ustawy
o autostradach płatnych oraz o Krajowym
Funduszu Drogowym z dnia 27 października
1994r.71 Po pierwsze, trzeba stwierdzić,
się
regulacja
w
tej
umowy
ustawie
o
znajduje
charakterze
publicznoprawnym, stąd też część doktryny
kwalifikuje
ją
jako
administracyjnoprawną,72
choć
umowę
formalnie
taka ogólna kategoria w polskim systemie
prawnym
postępowanie
finansowy, w tym wiarygodność finansową
mających najwięcej cech niemieckiej umowy
że
trójstopniowe
nie
istnieje.
Również
z punktu widzenia niemieckiej nauki można
by ją za taką uznać z racji umiejscowienia
regulacji, a także uczestniczących stron.
oferenta,
(2)
jego
przygotowanie
organizacyjne i techniczne lub wskazanych
przez niego wykonawców do należytego
wykonania
autostrady,
finansowania
oraz
(3)
program
plan
budowy
i eksploatacji autostrady oraz (4) stopień
zdolności oferenta do finansowania budowy
bez gwarancji i poręczeń. Następnie Komisja
przetargowa
przedstawia
ministrowi
właściwemu
do
transportu
spraw
i Generalnemu Dyrektorowi Dróg Krajowych
i
Autostrad
protokół
przetargowego
z
oraz
postępowania
zawiadamia
uczestników tych etapów postępowania
o jego wynikach. Generalny Dyrektor Dróg
Krajowych
i
Autostrad
przeprowadza
negocjacje ze spółka, której oferta została
w wyniku przetargu uznana przez komisję
przetargową
za
najkorzystniejszą
a następnie przedstawia on ministrowi
właściwemu do spraw transportu protokół
H. Maurer, op. cit., s. 377 i nast.
Ustawa z dnia 27.10.1994 r. – Ustawa
o autostradach płatnych oraz o Krajowym
Funduszu
Drogowym
(Dz.
U.
z
2004
r. Nr 256, poz. 2571).
72 tak m. in. : Z. Leoński, Charakter prawny koncesji
i umowy koncesyjnej w świetle przepisów ustawy o
autostradach płatnych, „Samorząd Terytorialny”
1998, nr 4, s. 40, oraz B. Jaworska – Dębska, op. cit.
s. 20 i n.
70
71
z negocjacji umowy o budowę i eksploatację
albo wyłącznie eksploatację autostrady oraz
zawiadamia
spółki
uczestniczące
w negocjacjach o ich wyniku. W finale całej
procedury minister właściwy do spraw
transportu
zawiera
ze
spółką
umowę
Strona 19
o budowę i eksploatację albo wyłącznie
jak na razie tylko „wielcy gracze”, a więc
eksploatację autostrady. Można powiedzieć,
spółki o silnej pozycji finansowej mogą liczyć
że
na takie traktowanie.
w
pewnym
przetargowe
sensie
zastępuje
postępowanie
w
tym
miejscu
postępowanie wyjaśniające, znane z KPA.
A więc stronami umowy są minister
właściwy
do
spraw
transportu
przedsiębiorca,
a
o
ustawowo
ustalonym
konkretniej
oraz
spółka
minimalnym
Kolejną ciekawą cechą przepisów
regulujących opisywaną tu instytucję jest
brak odesłania do
przepisów Kodeksy
Cywilnego oraz brak ustalenia czy w razie
sporów
w
przedmiocie
powinny
orzekać
sądy
umowy
powszechne
kapitale zakładowym, z kolei jej treść
czy też administracyjne. To silniej akcentuje
ustalona
publicznoprawny
jest
przez
przepisy
artyku-
charakter
omawianego
łów 62 i 63 wspomnianej wcześniej ustawy.
kontraktu. Jakkolwiek należy chyba uznać,
Elementy, które musi regulować umowa,
że na mocy art. 177 Konstytucji RP należy
oprócz obowiązków o charakterze stricte
domniemywać
cywilnoprawnym, zawiera też m.in. ustalenie
powszechnych, ponieważ we wskazanym
„zasad współpracy spółki z administracją
przypadku
drogową, Policją, pogotowiem ratunkowym,
do czynienia z zastrzeżeniem orzekania
oraz jednostkami systemu ratowniczo –
w sprawie tych umów na rzecz sądów
gaśniczego73”. W tym punkcie niewątpliwie
administracyjnych.
dochodzi do ustalenia treści obowiązków
przychylić się do zdania Z. Leońskiego, który
o charakterze publicznoprawnym.
dowodzi, że we wskazanym przypadku
Z
publicznego
omówionej
pewnością
przepisy
ograniczają
tutaj
w
umowy
prawa
wypadku
cywilistyczną
autonomię stron, trzeba jednak zauważyć,
że ustawodawca pozostawia podmiotom
zaangażowanym
w
budowę
autostrad
z pewnością świadomie pewną autonomię
woli.
Nie
narzuca
on
formy
decyzji,
ale pozwala podmiotom tak ustalić treść
stosunku prawnego by były one z niego
zadowolone oraz, by mogły swobodnie
wykonywać
swoje
obowiązki.
właściwość
nie
mamy
sądów
expresis
Tym
samym
verbis
trzeba
należałoby zastosować konstrukcję podobną
do tej występującej w umowach w sprawach
zamówień publicznych
,
tzn.
stosować
przepisy Kodeksu Cywilnego i Kodeksu
Postępowania Cywilnego74. Można też podać
przykłady
obowiązków
innych
ustaw
dotyczących
publicznoprawnych,
które
w razie wyniknięcia sporów przewidują
właściwość sądów powszechnych. Tytułem
przykładu można wspomnieć o art. 198a
Prawa
zamówień
publicznych75,
który
Niestety
Z. Leoński, op. cit. s. 39.
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo
zamówień publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 223,
poz. 1655 z późn. zm.)
74
75
Art. 63 pkt 10 Ustawy o autostradach płatnych
oraz o Krajowym Funduszu Drogowym
73
Strona 20
wyraźnie każe stosować przepisy KPC przy
Podsumowanie i wnioski
rozpoznawaniu skargi na ostateczną decyzję
Krajowej
Izby
Odwoławczej.
Podobnym
przykładem jest ustawa o sporcie76, która
przekazuje
ministrowi
do
spraw
kultury
nad
Polskimi
właściwemu
fizycznej
Związkami
nadzór
Sportowymi,
ale w przypadku zawieszenia władz związku,
czy też jego rozwiązania decyzję podejmuje
sąd powszechny na wniosek wymienionego
ministra.
Organy
państwowe
działają
w zdecydowanej większości przypadków
korzystając
ze
swojego
władztwa
administracyjnego i arbitralnie decydując
o sprawach indywidualnych. Ta metoda
ma niewątpliwie tę zaletę, że cały proces
decyzyjny przebiega względnie szybko i jest
niezawodny w sprawach o małym stopniu
złożoności.
Formy
konsensualne
są z pewnością bardziej czasochłonne,
Wskazane
pokazują
a także wymagają gotowości do współpracy
kierunku
od uczestników tego procesu. To sprawia,
przekazywania sądom powszechnym spraw,
że całe postępowanie wydłuża się i jest
które nie zawsze bezpośrednio dotyczą
niejednokrotnie droższe niż przykładowo
typowych
wydanie „zwykłej” decyzji administracyjnej.
tendencję
przykłady
zmierzającą
w
elementów
stosunków
administracyjnoprawnych,
wiążą
W tym miejscu trzeba jednak zauważyć jakie
się z nimi w poważnym stopniu. Można więc
korzyści niesie ze sobą podejmowanie
wysnuć tezę, że inaczej niż to ma miejsce
decyzji w drodze konsultacji i ucierania
w
generalna
stanowisk w stosunku do narzucania swojej
sporów
woli przez organ administracji. Formy
sprawy
konsensualne są wyjątkowo ważne z punktu
Niemczech,
gdzie
ale
istnieje
kompetencja
do
z
administracyjnych,
umów
dotyczące
rozpatrywania
kontraktów
mających
cechy
widzenia
obywatela,
zbliżają
publicznoprawne będą w Polsce w znacznej
go do administracji, pozwalając zrozumieć
części przekazywane do rozpatrzenia sądom
argumentacje drugiej strony, przeanalizować
powszechnym. Wielokrotnie wspominany
ją i przygotować grunt pod kompromisowe
projekt POPA nie rozwiązuje tego problemu
rozwiązanie
w sposób jednoznaczny. Należy jednak
skomplikowanych, w których żadna decyzja
uznać, że jeżeli umowa mogłaby zastępować
nie zadowoliłaby stron, ani nie realizowałaby
wydanie
w pełni interesu społecznego. Ponadto
decyzji
administracyjnej,
szczególnie
to kompetencje rozstrzygające w razie sporu
należy
powinny leżeć po stronie sądownictwa
J.
administracyjnego, a nie powszechnego.
umów
publicznoprawnych.
się,
nie
Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. – Ustawa
o sporcie (Dz. U. z 2010 r. Nr 127, poz. 857)
76
docenić
w
Bocia
że
sprawach
akcentowane
decentralizacyjne
jednokrotnie
przez
walory
Wydaje
uprościłyby
one obrót prawny i pozytywnie wpłynęły
na jego efektywność.
Strona 21
Argumentem
sceptyków
jest
zastanowić
się
nad
koniecznością
z pewnością możliwość wystąpienia korupcji
wprowadzenia do polskiego postępowania
na różnych etapach zawierania tego rodzaju
administracyjnego możliwości jego finalizacji
porozumień, nie jest to z pewnością bez racji.
w postaci umowy administracyjnej.
Trzeba jednak powiedzieć, że nie należy
się tego lękać, a raczej wręcz przeciwnie
powinno się stawić czoła temu problemowi.
Pozostawiając regulacje prawne na obecnym
poziomie
również
nie
zawsze
strony
pozostają „czyste”. Swego rodzaju odwaga
ustawodawcy
powinna
być
promowana
z tego względu, że w końcu przeciwko
każdej nowości można podnieść lament,
że nie ma szansy powodzenia.
W prawie polskim jak już wspominałem istnieją różnego rodzaju umowy
administracyjne (wystarczy tu wymienić
oprócz wyżej opisywanej umowy, kontrakt
wojewódzki, czy też kontrakt socjalny)
dotychczas
podstaw
wszelakich
brakowało
prawnych
umów.
jednak
do
Projekt
ogólnych
stosowania
POPA
daje
nadzieje, że w niedługim czasie taka baza
teoretyczna zacznie obowiązywać, a różne
Jedną ze spraw wobec których można
mieć pewne wątpliwości, także w obliczy
kontrakty wprawie publicznym obronią
się w praktyce.
projektu POPA, jest pytanie czy w naszym
kraju umowy administracyjne zniosą próbę
czasu, czy nie staną się podobnie jak ugody
znane
z
KPA
stosowanymi
tylko
okolicznościach.
się
o
martwymi
„polską
w
Umowy
przepisami
wyjątkowych
mogą
mentalność”.
rozbić
Można
przypuszczać, że obywatele przyzwyczajeni
do roli petentów w urzędach nie będą chcieli
zmienić
się
pozostając
w
partnera
sceptycznie
do
dyskusji,
nastawionymi
do nowych rozwiązań albo zwyczajnie
nie będą mieć odwagi wyrazić swojej opinii
w
obawie
przed
niekorzystnym
załatwieniem sprawy. Mimo wszystko warto
Strona 22
Prawo jako syndykat ius et lex – krótkie rozważania
Łukasz Krakowski
Rozwój
prawa
na
doprowadził
się
przestrzeni
do
dziejów
wykształcenia
podstawowego
podziału
prawa
i
słuszne,
kładąc
szczególny
akcent
na moralność prawa oraz jego autorytet, jako
źródło
[ars
recti]2.
Ius
podkreśla
na ius i lex77. Ius pojmowane jest jako prawo
egzystencjalny, powinnościowy i podsta-
naturalne
wowy
lex
[zamiennie
natomiast
będące
jako
niejako
prawo
prawo
natury],
stanowione,
przeciwieństwem
tego
charakter
normy
prawnej.
Lex, w odróżnieniu od ius, oznaczało regułę
prawną
wiążącą
człowieka
postępowaniu.
W tradycji prawa rzymskiego mianem
był sam człowiek, społeczność lub Bóg. Lex
ius określano ogół norm prawnych, zarówno
jest głównym, centralnym pojęciem prawa,
w sferze publicznej, jak i prywatnej. Było
rozumianym
to jakieś prawo, uprawnienie przysługujące
postępowania2. Upowszechnieniu się oraz
danej
rozwinięciu
Pochodzenie
słowa
jako
tej
jego
pierwszego.
osobie78.
Źródłem
w
reguły
przedmiotowa
rozumieniu
prawa
lex
sprzyjał
obecnej nie zostały do końca wyjaśnione.
w
organizowaniu
Początkowo ius przypisywano charakter
Powodzenie tego procesu determinowało
stricte religijny. Z czasem jednak dokonano
konieczność ustalania i utrwalania coraz
rozdzielenia ius od fas – oznaczającego
to nowych norm prawnych. W konsekwencji
prawo boskie, a zatem prawo „zgodne
rozumienie
ius,
z
uprawnienia
do
boskim”79.
Przeciwieństwo
większy
jako
„ius”, podobnie jak terminu „lex”, do chwili
wyrokiem
coraz
reguła
się
postęp
społeczeństw.
jako
naturalnego
działania,
zostało
fas stanowiło ius – pojmowane odtąd jako
zdominowane przez lex – normę działania,
prawo ludzkie.
wzmocnioną
W
okresie
klasycznym
[państwa],
autorytetem
prawodawcy
zabezpieczoną
odpowiednią
ius zdefiniowano jako „ars boni ac recti" –
sankcją
oraz
wiążącą
i
pociągającą
czyli sztuka stosowania tego co dobre
do odpowiedzialności człowieka w zakresie
jej przestrzegania80.
77Mieczysław
Krąpiec Wprowadzenie do filozofii –
przewodnik, tom 2, Rozumieć człowieka i jego
działanie, wyd. Instytut Edukacji Narodowej,
Lublin 2000, ISBN 83-88162-13-6, s. 68.
78 Krzysztof Wroczyński Powszechna encyklopedia
filozofii, tom 5,
wyd. Polskie Towarzystwo
Tomasza z Akwenu, Lublin 2004, ISBN 83-9188007-9, s. 115.
79Encyklopedia
Gutenberga
online,
www.gutenberg.czyn.org/word,19906,
ostatni
rekord otwarcia: 18 kwietnia 2011 r., g. 00:21.
Ocena
czasokresu
istnienia
ius et lex jednoznacznie optuje za przyjęciem
pierwszeństwa
istnienia
ius.
Powstanie
80Mieczysław
Krąpiec, Krzysztof Wroczyński
Powszechna encyklopedia filozofii, tom 5, wyd.
Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwenu, Lublin
2004, ISBN 83-918800-7-9, s 115.
Strona 23
lex wiąże się bowiem z kolejnym etapem
gać
ewolucji
lub zaprzestania działania.
się
w
ludzkości,
jej
przejawiającej
organizacji
społeczności
z
w
się
określone
wypracowanymi,
odpowiedniego
działania
Relacje zachodzące pomiędzy ludźmi
są
niezależne
od
ustanawianych
zaakceptowanymi i przyjętymi regułami
i obowiązujących norm prawnych. Te relacje
postępowania. Powyższe odsyła do koncepcji
właśnie w doktrynie przedmiotu określane
prawa, jako umowy społecznej zawartej
są mianem realnego bytu, którym de facto
pomiędzy jednostkami ludzkimi funkcjo-
jest prawo ius82. Wskazać należy, iż relacja
nującymi w danej społeczności. Przyjmując,
realna
iż lex powstało w kolejnych etapach rozwoju
mnianym debitum – powinnością działania
ludzkości,
lub
niewyjaśnionym
pozostaje
[ius]
charakteryzuje
zaprzestania
się
w
wspooparciu
, od kiedy w istocie mamy do czynienia
o kryterium dobra drugiego człowieka.
z istnieniem ius. W kontekście powyższych
Dla
rozważań
należy
ma prawo np. do poszanowania swojego
przez
życia, rozwoju, nauki i z tego tytułu
w
pełni
stanowisko
podzielić
prezentowane
Mieczysława
Krąpca,
iż
w
przypadku
ma
przykładu
również
wskażmy,
prawo
żądać
zaniechania
wszelkich
bardziej pierwotnym, trwalszym, zawsze
godzących w te dobra. Jakże aktualne
istniejącym, niżeli pisane normy prawne
i doniosłe na gruncie powyższego staje
lex81.
należy
się przysłowie „nie czyń bliźniemu tego
towarzyszących
co tobie niemiłe”, gdzie kryterium dobra
mu relacjach z innymi ludźmi. Współżycie
drugiego człowieka wyznacza granicę tego,
międzyludzkie
jak należy postępować. To właśnie dobro
w
ius
człowieku
immanentnie
nacechowane
upatrywać
oraz
od
zawsze
związane,
a
powinnością
pozostaje
jednocześnie
działania
ze
człowiek
ius mamy do czynienia z czymś starszym,
Źródła
działań
iż
człowieka
stanowi
realizacji
powinności.
strony
główną
innych
przyczynę
Należy
przy
lub zaniechania, którą wyznacza dobro
tym podnieść, iż przedstawiony model
drugiego
przy
postępowania nie został nigdzie spisany,
tym należy, iż powinność ta pozostaje
skodyfikowany, uchwalony i nie pretenduje
niezależna od obowiązującego prawa. Należy
on do rangi aktu prawnego, strzeżonego
zwrócić uwagę, na istnienie obiektywnego
przez imperium państwa. Pomimo tego
porządku, w którym każdy człowiek może,
opisywane reguły postępowania istnieją
a zatem ma prawo – nie obowiązek, doma-
od dawien dawna, długo przed powstaniem
człowieka.
Wskazać
pierwszych kodyfikacji. W tym miejscu
81Mieczysław
Lublin 2000, ISBN 83-88162-13-6, s. 68.
82Mieczysław
Lublin 2000, ISBN 83-88162-13-6, s. 69.
Strona 24
po
zgodzić
stanowi norma prawna lex. Święty Tomasz
który
z Akwinu definiując prawo w swoim dziele
stwierdził, iż istniejący racjonalny porządek
pt. Suma teologiczna [I-II, q.90, a 1-4] napisał
prawny
„quaedam rationis ordinatio
się
raz
z
kolejny
wypada
Mieczysławem
ma
Krąpcem,
miejsce
nie
dlatego,
ad bonum
że tak nakazał jakiś ludzki prawodawca,
commune ab eo qui chram communitatis
ale dlatego, że taki porządek rzeczywiście
habet, promulgata” – „swoiste rozrządzenie
istnieje i w tym porządku odczytujemy
rozumu, dla wspólnego dobra, dokonane
podporządkowanie do drugiego człowieka
przez
i jego dobra83. Człowiek jest istotą rozumną
o
i prawo naturalne [z jego sztandarowym
Charakterystyczną cechę tej definicji stanowi
nakazem – czyń dobro] zostało mu dane,
to, iż lex w swym zasadniczym zrębie
aby
zawiera elementy ius.
właśnie
rozumu
przy
mógł
to
wykorzystaniu
prawo
tego
odczytywać
tego,
kto
wspólnocie,
ma
i
Dochodzimy
pieczę
promulgowane”84.
zatem
do
wniosku,
a następnie dokonywać jego właściwej
iż prawo naturalne w istocie stanowi
interpretacji.
podstawę
prawa
Czym zatem jest prawo lex i jaka jest
naturalne
jest
rola
prawa
pozytywnego pod względem formalnym
ius? Czy prawo naturalne samo w sobie
– w zakresie jego obowiązywania oraz
nie
materialnym
jego
jest
regulacji
w
stosunku
wystarczające
relacji
dla
do
pożądanej
Prawo
kryterium
prawa
w
zakresie
zgodności
Prawo
lex i ius85. Prawo naturalne bazuje na naturze
naturalne nie jest skonkretyzowane, ujęte
ludzkiej, której nie można zniszczyć i zabrać
w jednej dostępnej dla wszystkich formie.
człowiekowi, podobnie jak prawa ius. Prawo
W zasadzie oparcie wykładni tego prawa
to jest nadrzędne nad prawem państwowym.
na
Nawiązuje
rozumie
międzyludzkich?
–
stanowionego.
ludzkim
prowadzi
do
godności
do niepoliczalnej ilości jego interpretacji.
powszechnego
Okoliczność ta z kolei nie jest zjawiskiem
społecznej, a przy tym sprzeciwia się dążeniu
pożądanym
władzy do zaspokojenia własnych doraźnych
w
życiu
zorganizowanego
społeczeństwa, prowadząc w istocie do jego
interesów86.
dobra
Prawo
i
człowieka,
sprawiedliwości
naturalne
zapewnia
destabilizacji. Z tych też względów konieczne
jest, aby debitum – powinność określonego
działania ujęta została w pewną formę.
Innymi słowy chodzi o to, aby wypełnić
ową powinność określoną treścią, którą
83Mieczysław
Lublin 2000, ISBN 83-88162-13-6, s. 70.
84Mieczysław
Lublin 2000, ISBN 83-88162-13-6, s. 71.
85
http://pl.wikipedia.org/wiki/Filozofia_prawa#.C5.
B9r.C3.B3d.C5.82a_prawa_naturalnego,
ostatni
rekord otwarcia: 20 kwietnia 2011 r., g. 22:43.
86 Małgorzata Grządziel, Prawo naturalne a prawo
stanowione,
http://www.wosna5.pl/prawo_naturalne_a_prawo
Strona 25
moralną ocenę prawa stanowionego, jakże
prawo
ważną
moralne.
nas
z
punktu
wszystkich.
widzenia
Dla
interesu
przykładu
to
narusza
Zważyć
podstawowe
normy
należy,
pogląd
iż
każdy
ten po jego dosłownym wdrożeniu w realia
człowiek ma prawo do życia i nikt inny
życia codziennego finalnie doprowadziłby
nie jest władny odebrać mu tego prawa.
do anarchii. Powyższe interpretować należy
Prawodawca może ingerować w treść prawa,
raczej w kategoriach pewnej wskazówki
które sam stworzył. Nie posiada on jednak
dla ustawodawcy, mianowicie twórz prawo
żadnej legitymacji do tego, aby ingerować
takie, aby pozostawało moralnie poprawne
w prawo, którego źródło stanowi ludzka
i w zgodzie z niezbywalnymi prawami
natura.
wynikającymi z samej ludzkiej natury.
Tworząc prawo należy kierować
Jaka
relacja
zachodzi
się kryterium moralności. Prawo stanowione
prawem
bez moralności nie jest prawem, jest
naturalnym? Z pewnością stwierdzić należy,
„narzędziem” w ręku tyranów wymierzonym
iż prawa te pozostają ze sobą w swoistym
przez ludzi przeciwko ludziom. Wystarczy
korelacie. Prawo stanowione nie może
spojrzeć
istnieć
aby
w
niedalekie
dobitnie
tym
bez
Hitlerowskie Niemcy – jako państwo –
dla
swego
łamały wiele norm moralnych, a wśród nich
natomiast
podstawowe prawo do życia. Cała machina
naturalne jest „kręgosłupem moralnym”
nazizmu i faszyzmu formalnie oparta była
prawa
na
prawo naturalne jako wzór, z którym należy
punktu
widzenia
odwrót.
naturalnego,
nie
tego
na
prawa
prawem
ale
Z
o
historii,
a
przekonać.
prawie.
się
karty
stanowionym
pomiędzy
Prawo
uzewnętrznienia
prawa
naturalne
potrzebuje
stanowionego.
pozytywnego.
Orygenes
określił
pozostawała ona oczywiście w pełni legalna,
porównywać
moralnie
ujmując
Oba te systemy prawne posiadają liczne
dla podejmowanych wówczas działań brak
wady, które niweluje jedynie współdziałanie
było
tych
jednak
rzecz
jakiegokolwiek
uzasadnienia.
prawo
Prawo
systemów,
pozytywne87.
którego
owocem
jest
To właśnie moralna ocena tamtejszych
respektowana społecznie norma prawna,
wydarzeń
która
pozwoliła
zbrodniarzy
wiedzialnych
osądzić
wojennych
przed
za
osoby
nie
–
odpo-
Międzynarodowym
Trybunałem Wojskowym w Norymberdze.
Gustav Radbruch w swojej filozofii
nawoływał,
a
wręcz
nakazywał
nie przestrzegać prawa pozytywnego, jeżeli
pretenduje
perfekcyjnego”.
W
do
miana
praktyce
„prawa
obecnie
z niepokojem stwierdzić należy, iż systemy
te oddalają się od siebie, wywierając
negatywny
wpływ
płaszczyznach życia.
we
wszystkich
Niezależnie jednak
od tego, jak potoczą się dalsze losy
87Orygenes
_stanowione, ostatni rekord otwarcia: 20 kwietnia
2011 r., g. 22:58.
w „Przeciw Celsusowi”. Pisma
starochrześcijańskich Pisarzy. Tom XVII, ATK.,
Warszawa 1977, VIII, s. 26.
Strona 26
tej dyscypliny prawo zawsze pozostanie
niezmiennym syndykatem ius et lex.
Kapitały zakładowy, zapasowy oraz udziałowy jako fundusze własne
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w świetle nowelizacji KSH88
Sebastian Szulik
88
W
piśmiennictwie
z
zakresu
prawa
Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego
handlowego od co najmniej kilku lat toczy
nowelizacja
się dyskusja dotycząca reformy kapitału
15
zakładowego
spółek
spółki
odpowiedzialnością89.
z
ograniczoną
Zgłaszane
uwagi
z
przepisów
września
ustawy
2000
handlowych90
ograniczoną
z
dnia
roku
Kodeks
dotycząca
spółki
odpowiedzialnością.
podważają m.in. ochronną funkcję kapitału
Przedmiotowa
nowelizacja
zakładowego w stosunku do wierzycieli
zasadnicze
spółki z o.o. Wyrażanym wątpliwościom
kapitału
wychodzi naprzeciw przygotowywana przez
m.in. na rozwiązaniach systemów prawnych
zmiany
w
zakładowego,
zakłada
instytucji
wzorowane
common law oraz prawa niemieckiego91.
Projekt ustawy z dnia………….. 2011 roku
o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych
i ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
przygotowany przez Zespół ds. prawa spółek
Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy
Ministrze Sprawiedliwości. Treść projektu została
opublikowana w Przeglądzie Prawa Handlowego
nr 12/2010, s. 5-27.
89 Np.: Adam Opalski, Funkcja gwarancyjna
kapitału zakładowego w świetle wybranych
przepisów projektu prawa spółek, Przegląd Prawa
Handlowego, nr 9/1999; Krzysztof Oplustil, Zakres
ustawowej ochrony majątku spółki z o.o. przed
nieuprawnioną ingerencją wspólników (uwagi de
lege lata i de lege ferenda), Przegląd Prawa
Handlowego, nr 5/2000; Michał Tomczak,
Gwarancyjna
rola
kapitału
zakładowego,
Rzeczpospolita, 18 maja 2001 roku; Adam Opalski,
Kapitał zakładowy - zysk – umorzenie, Warszawa,
2002r.; Michał Żurek, Liberalizacja zasady ochrony
kapitału zakładowego i jej znaczenie dla KSH,
Monitor Prawniczy nr 19/2007; Michał
Romanowski, Adam Opalski, Nowelizacja Kodeksu
spółek handlowych reformująca niektóre założenia
instytucji
kapitału
zakładowego,
Monitor
Prawniczy nr 14/2009.
88
Projekt zawiera wiele nowych rozwiązań
(m.in. wprowadza nowy rodzaj kapitału
własnego spółki z o.o. w postaci kapitału
udziałowego), a także modyfikuje instytucje
obecnie
występujące
w
ramach
spółki
z o.o. (m.in. dotyczące kapitału zakładowego
i zapasowego), sami autorzy ze względu
na objętość i wagę zmian określają go jako
Dz.U. nr 94/2000, poz. 1037 z późniejszymi
zmianami, dalej przywoływany w tekście jako KSH.
91 Uzasadnienie do projektu ustawy z 2010
r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych
i ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym – projekt
ustawy jest przygotowywany w ramach prac
Komisji
Kodyfikacyjnej
Prawa
Cywilnego,
s. 1.
90
Strona 27
modernizację
spółki
z
ograniczoną
odpowiedzialnością92.
będzie przedstawienie nowych rozwiązań
na tle obecnie występujących przepisów
dotyczących kapitałów własnych spółki,
kapitału
zakładowego,
zapasowego oraz
kapitału
kapitału
udziałowego,
a także próba oceny korzyści i zagrożeń
wynikających
z
uchwalenia
projektu
nowelizacji KSH w tym zakresie.
Obecnie
obowiązujące
zakładowy
element
jako
obligatoryjny
spółki
z o.o. Proponowane zmiany czynią kapitał
w
spółce
z
ograniczona
odpowiedzialnością instytucją fakultatywną.
Wspólnicy
mieliby
zatem
decydować,
czy w zawiązywanej spółce utworzą kapitał
zakładowy,
ulega
czy
wysokość
zakładowego,
też
nie.
Obniżeniu
minimalnego
który
zamiast
kapitału
obecnych
co najmniej 5000 zł, może wynosić nie mniej
niż 1 złotych. Należy podkreślić, iż jest
to kolejne obniżenie przez ustawodawcę
minimalnego
poziomu
kapitału
zakładowego. Poprzednie miało miejsce
w
2008
roku,
kwoty
kiedy
instrumenty mające za zadanie chronić
majątek spółki, np. test wypłacalności, test
płynności,
czy
zmiany
art.
299
KSH,
co można odczytać jako krok naprzód
w
zakresie
ochrony
wierzycieli
spółki
z o.o. Ustawa z 2008 roku mocą której
obniżono
minimalną wysokość
kapitału
zakładowego nie proponowała rozwiązań
alternatywnych, które mogłyby zastąpić
przepisy
konstrukcyjny
zakładowy
minimalnej
gwarancyjna rolę kapitału zakładowego.
ustawy Kodeks spółek handlowych traktują
kapitał
obniżenia
kapitału zakładowego zaproponowano inne
Przedmiotem niniejszego artykułu
tj.
obecnego
zmniejszono
minimalną wysokość kapitału zakładowego
z 50 000 złotych do obecnie obowiązujących
5 000 złotych93. Jednakże w przypadku
Tamże, s. 1.
Obniżenia minimalnego progu kapitału
zakładowego do 5000 zł dokonano ustawą z dnia
23 października 2008 roku o zmianie ustawy –
Ustalenie
kapitału
minimalnej
zakładowego
wysokości
w
omawianej
nowelizacji podyktowane zostało wyłącznie
koniecznością
wyznaczenia
minimalnej
wartości nominalnej udziału na poziomie
1 złotego. Fakultatywność oraz przyjęta
symboliczna minimalna wysokość kapitału
zakładowego przesądza o ograniczeniu, żeby
nie rzec o wyłączeniu ochronnej funkcji
tej instytucji z punktu widzenia wierzycieli
spółki. Proponowane rozwiązanie dopuszcza
istnienie
spółki
z
ograniczoną
odpowiedzialnością wyposażonej w kapitał
zakładowy, a jednocześnie nie posiadającej
realnych środków na podjęcie działalności
gospodarczej,
do
zaburzenia
dwoma
co
może
równowagi
wartościami,
urzeczywistniać
prowadzić
które
rozsądny
między
powinien
ustawodawca:
z jednej strony zapewnieniem należytej
ochrony kontrahentom spółki, a z drugiej
92
93
Kodeks spółek handlowych, Dz.U. nr 217/2008,
poz. 1381.
Strona 28
odpowiednim zabezpieczeniem interesów
nie posiadających majątku spółek z o.o. może
wspólników. W omawianej sytuacji interesy
doprowadzić do fali nadużyć i oszustw,
wierzycieli
których ofiarą padną działający w zaufaniu
zostają
niemal
pominięte,
natomiast uprzywilejowana zostaje pozycja
do nich kontrahenci – wierzyciele.
wspólników, którzy powołując do życia
odrębny
byt
prawny
unikają
odpowiedzialności za jego zobowiązania,
a
jednocześnie
nie
inwestują
środków
finansowych w tworzoną spółkę.
Nowelizacja
wprowadza
obok
występującego obecnie w strukturze spółki
z o.o. kapitału zakładowego nowy rodzaj
kapitału
–
kapitał
udziałowy.
Kapitał
udziałowy ma być odrębnym od kapitału
Warto zauważyć, iż w przypadku
zakładowego funduszem, w który wspólnicy
spółek prowadzących działalność średnich
mogą wyposażyć spółkę z ograniczoną
lub większych rozmiarów istnieje możliwość
ukształtowania
w założeniu ma być bardziej elastyczną
kapitału
zakładowego
Kapitał
na wysokim, dostosowanym do charakteru
formą
prowadzonej
gospodarczej
z o.o., gdyż w każdym czasie może zostać
poziomie, tym samym dając czytelny sygnał
zwrócony wspólnikom, w przeciwieństwie
potencjalnym kontrahentom – wierzycielom,
do kapitału zakładowego, który zawsze musi
iż spółka jest wiarygodnym i wypłacalnym
znajdować pokrycie w majątku spółki.
partnerem
Tym samym w zmodernizowanej spółce
działalności
gospodarczym.
eliminacja,
czy
ograniczenie
w
do
roli
kapitału
z
ograniczoną
Faktyczna
najlepszym
minimum
zakładowego
finansowania
udziałowy
działalności
spółki
razie
z o.o. może występować wyłącznie kapitał
ochronnej
zakładowy (tak jak jest obecnie – tzw. model
spółce
tradycyjny), może istnieć wyłącznie kapitał
udziałowy (tzw. model alternatywny) bądź
proponowane w nowelizacji niesie za sobą
mogą zostać utworzone zarówno kapitał
ryzyko
zakładowy,
pojawienia
się
w
w
obrocie
jak
i
kapitał
udziałowy
gospodarczym spółek, które nie posiadają
(tzw. model mieszany)94. Konsekwencją
majątku, a jednocześnie są odrębnymi
wprowadzenia kapitału udziałowego jest
od
podmiotami
pojawienie się nowego rodzaju udziałów,
prawnymi, samodzielnie odpowiadającymi
tzw. udziałów bez wartości nominalnej.
za
Udziały
wspólników
zaciągnięte
zobowiązania.
Mając
na uwadze krótki czas istnienia gospodarki
bez
wartości
nominalnej,
w przeciwieństwie do udziałów o wartości
rynkowej w powojennej Polsce i brak
należytych
standardów
w
zakresie
działalności
gospodarczej
na
poziomie
porównywalnym
z
krajami
Europy
Zachodniej, masowa praktyka rejestrowania
Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia………..
2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek
handlowych i ustawy o Krajowym Rejestrze
Sądowym – projekt ustawy jest przygotowywany
w ramach prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa
Cywilnego, s. 4.
94
Strona 29
nominalnej, nie stanowią ułamka żadnego
nominalnej,
z kapitałów utworzonych w spółce, a także
postanowienia umowy spółki, z każdym
są zawsze niepodzielne (udział o wartości
z tych udziałów
nominalnej może być dzielony w sytuacji,
prawa, np. taka sama wysokość dywidendy,
gdy wspólnik może mieć tylko jeden udział).
czy tyle samo głosów na zgromadzeniu
Oba rodzaje udziałów mogą być obejmowane
wspólników.
zarówno za wkłady pieniężne, niepieniężne,
jak i oba rodzaje tych wkładów. Wkłady
wnoszone na pokrycie udziałów o wartości
nominalnej
przeznacza
się
na
kapitał
zakładowy, a wkłady wnoszone na pokrycie
udziałów
bez
wartości
nominalnej
przeznacza się na kapitał udziałowy.
W
spółce
w
braku
odmiennego
związane są takie same
Pojawienie
się
nowego
rodzaju
kapitału własnego spółki w postaci kapitału
udziałowego, powoduje potrzebę zmiany
art. 206 Ksh, który po nowelizacji, będzie
przewidywał
obowiązek
ujawnienia
w pismach i zamówieniach handlowych
składanych przez spółkę, obok dotychczas
ograniczona
wymaganych
odpowiedzialnością, w której utworzono
zakładowym,
kapitał
udziałowego według stanu na ostatni dzień
udziałowy,
z
to
waga
udziału
informacji
także
o
kapitale
wysokość
bez wartości nominalnej będzie obliczana
poprzedniego
jako stosunek liczby udziałów posiadanych
ze wskazaniem tego dnia. Rozwiązanie
przez tego wspólnika do liczby wszystkich
to wydaje się uzasadnione zarówno analogią
udziałów ustanowionych w spółce. Jest
do już obowiązujących w tym zakresie
to związane z faktem, iż udziały bez wartości
wymogów
nominalnej nie stanowią ułamka kapitału
kapitału
udziałowego (ani zakładowego, gdy został
o kontrahentów spółki, dla których może
także ustanowiony w spółce), a należało
mieć
wskazać w ustawie sposób określenia wagi
obu kapitałów własnych w dokumentach
udziału
nominalnej,
zewnętrznych spółki, gdyż określa skalę
w przypadku, gdy wspólnicy nie uregulowali
działalności prowadzonej przez spółkę95.
tej kwestii w umowie spółki.
Tym
bez
wartości
Jeżeli umowa spółki z o.o. nie stanowi
inaczej, z udziałami bez wartości nominalnej
są
związane
takie
same
Innymi słowy, jeżeli w umowie spółki
5
udziałów
o
wartości
nominalnej oraz 5 udziałów bez wartości
obrotowego
informacyjnych
zakładowego,
istotne
samym
zaangażowanych
wspólników
w
dotyczących
jak
znaczenie
i
troską
określenie
pokazuje
środków
majątek
wielkość
ze
strony
samej
spółki,
prawa,
jak z udziałami o wartości nominalnej.
ustanowiono
roku
kapitału
Sądowym – projekt ustawy jest przygotowywany w
ramach prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa
Cywilnego, s. 18-19.
95
Strona 30
co w przypadku znacznych wartości będzie
rok obrotowy, dopóki kapitał zapasowy
wzmacniać wiarygodność spółki.
nie osiągnie kwoty co najmniej 50.000
Nieadekwatność
ujawnianej
w
informacji
dokumentach
spółki
dotyczącej kapitału udziałowego w stosunku
do rzeczywistych składników majątkowych
stanowiących jego pokrycie w majątku
spółki, pozostaje związana z płynnością tego
funduszu
własnego
spółki,
który
nie ma charakteru stałego i w związku
tym nie musi znajdować odzwierciedlenia
w majątku spółki96. W związku z powyższym
kapitał
udziałowy
nie
pełni
funkcji
gwarancyjnej z punktu widzenia wierzycieli
spółki z o.o., stanowi fundusz, z którego
ma być finansowana działalność spółki.
złotych (lub wyższej, jeżeli tak stanowi
umowa spółki)97. Celem utworzenia kapitału
zapasowego
w
tym
kształcie
ma być utworzenie rezerwy na pokrycie
ewentualnych
przyszłych
strat.
Warto
nadmienić, iż w założeniu projektodawcy
przepis
wprowadzający
kapitału
zakładowego
nowy
jest
rodzaj
przepisem
semiimperatywnym, to znaczy, że z jednej
strony
w
każdej
spółce
musi
istnieć
tak pojmowany „nowy kapitał zapasowy”,
a z drugiej to wspólnicy określają w umowie
spółki wysokość zysku, jaka będzie co roku
przeznaczana na kapitał zapasowy, która
nie może być mniejsza niż 10%, ale może
zakładowego
być wyższa. Ustawa wprowadza jednak
i kapitału udziałowego, w zmodernizowanej
górną granicę zysku, którą można umową
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
spółki przeznaczyć na kapitał zapasowy,
występuje tak jak ma to miejsce obecnie
która
kapitał zapasowy.
rok obrotowy.
Obok
kapitału
wynosi
25%
zysku
Ustanowienie
Pierwotnym źródłem finansowania
części
za
dany
maksymalnego
kapitału zapasowego, utrzymanym przez
ograniczenia
zysku,
nowelizację, pozostanie nadwyżka powstała
ma być corocznie przelewany na kapitał
po objęciu udziału o wartości nominalnej
zapasowy, jest podyktowane chęcią ochrony
po cenie wyższej od wartości nominalnej,
wspólników
jeżeli taki wymóg został ustanowiony przez
takiego ograniczenia nie było, wspólnik
wspólników w umowie spółki.
większościowy
mniejszościowych.
mógłby
jaki
Gdyby
doprowadzić
Drugim źródłem zasilenia kapitału
zapasowego ma stać się, nieznana obecnym
przepisom, rezerwa, która ma powstać
w każdej spółce z o.o. poprzez przeznaczenie
na nią co najmniej 10% zysku za dany
96
Tamże, s. 18-19.
Art. 231(1) dodany do Ksh w wyniku nowelizacji:
„Na pokrycie przyszłych strat należy utworzyć
kapitał zapasowy, na który przeznacza się co
najmniej 10% zysku za dany rok obrotowy, dopóki
kapitał ten nie osiągnie co najmniej 50 000 zł,
chyba że umowa spółki przewiduje wyższą kwotę.
Umowa spółki może przewidywać wyższy
obowiązkowy odpis, jednak nie więcej niż 25%
zysku za dany rok obrotowy”.
97
Strona 31
do sytuacji, w której znacząca część zysku
(nawet
100%,
w
przypadku
Podkreślenia
wymaga, iż
kapitał
braku
udziałowy, w przeciwieństwie do kapitału
ograniczeń ustawowych) zamiast na poczet
zakładowego, nie musi pozostawać w całości
dywidendy, byłoby przeznaczane na kapitał
wniesiony do spółki, w czasie jej trwania.
zapasowy, niwecząc jedno z podstawowych
Można więc wskazać na podobieństwo
praw
prawo
między kapitałem udziałowym a zapasowym
rozwiązanie
w zakresie ich płynności, braku konieczności
w szczególny sposób dotykałoby wspólnika
utrzymywania ich pokrycia w spółce. Kapitał
mniejszościowego,
zapasowy w nowym kształcie ma stanowić
wspólnika
do
w
dywidendy.
spółce,
Takie
przeciwdziałać
który
nie
mógłby
pozostawianiu
zysku
dodatkowe
zabezpieczenie
przed
w spółce i nawet przez wiele lat byłby
naruszeniem kapitału zakładowego, co może
pozbawiony
(prawo
w
jednym
uchylenie odpowiedzialności wyrównawczej
do
z
dywidendy
dywidendy
podstawowych
jest
prawa
majątkowych
wspólnika).
pewnym
wspólników
stopniu
rekompensować
ponoszonej
z
tytułu
bezprawnych.
Obok nowego rozwiązania w zakresie
Zmianie ulegną także essentialia
kapitału zapasowego, projektowane przepisy
negotii
wprowadzają wyraźną hierarchię źródeł,
którymi należy pokryć ewentualną stratę.
występujących
Jeżeli
sprawozdanie
umowy
spółki
z
ograniczoną
Obok
dotychczas
elementów
koniecznych,
finansowe
wykaże
które muszą się znaleźć w każdej umowie
powinno
nastąpić
spółki z o.o., takich jak: firma, siedziba
w pierwszej kolejności z zysku za ostatni
spółki, przedmiot działalności spółki, czas
rok
zysków
trwania spółki, jeżeli jest oznaczony, dojdą
z lat ubiegłych oraz kapitałów rezerwowych,
nowe bądź zmienione dotychczas wymagane
które mogą być przeznaczone do podziału.
elementy, takie jak: wysokość kapitału
Dopiero, gdy pokrycie straty z wskazanych
zakładowego, jeżeli został on ustanowiony,
wyżej źródeł nie jest możliwe, jej pokrycie
określenie, czy wspólnik może mieć więcej
może nastąpić z kapitału udziałowego,
niż jeden udział o wartości nominalnej oraz
kapitału zapasowego bądź dopłat98.
wyszczególnienie
stratę,
jej
pokrycie
obrotowy,
niepodzielonych
liczby
i
wartości
nominalnej udziałów o wartości nominalnej
lub liczby udziałów bez wartości nominalnej
Art. 231(2) dodany do Ksh w wyniku nowelizacji:
„Pokrycie
straty
może
nastąpić
z kapitału udziałowego, kapitału zapasowego
bądź dopłat tylko w takich granicach, w jakich
pokrycie straty nie jest możliwe z zysku za ostatni
rok obrotowy, niepodzielonych zysków z lat
ubiegłych oraz kapitałów rezerwowych, które
mogą być przeznaczone do podziału”.
98
objętych przez poszczególnych wspólników.
Zmiana elementów koniecznych umowy
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
podyktowana
jest
koniecznością
dostosowania umowy spółki do nowego
Strona 32
kształtu
kapitału
zakładowego,
wkładów
na
pokrycie
kapitału
m.in. fakultatywności jego ustanowienia oraz
zakładowego,
wprowadzenia nowego rodzaju udziałów
wspólników wkładów na pokrycie udziałów
w postaci udziałów bez wartości nominalnej.
bez
Jeżeli
są
wkłady
do
spółki
niepieniężne,
wnoszone
bez
względu
na to, czy w zamian za nie obejmowane
są
udziały
o
wartości
nominalnej,
czy bez wartości nominalnej, to według
projektu nowelizacji umowa spółki powinna
nie
tylko
szczegółowo
określać
osobę
wspólnika
wnoszącego
aport,
liczbę
także
całego
wartości
bez
wartości
być
w
wniesienie
nominalnej.
nominalnej
przeciwieństwie
przez
Udziały
nie
do
mogą
udziałów
o wartości nominalnej obejmowane powyżej
wartości nominalnej. Obowiązek wniesienia
nadwyżki w przypadku objęcia udziałów
powyżej ich wartości nominalnej nie będzie
dotyczył wspólników obejmujących jedynie
udziały bez wartości nominalnej.
i wartość nominalną objętych w zamian
Modyfikacji
ulegnie
udziałów, przedmiot wkładu niepieniężnego,
oświadczenia
ale także jego wartość. Określenie wartości
w trakcie rejestracji spółki z ograniczoną
wkładu niepieniężnego w umowie spółki
przez
istotne
aby sąd rejestrowy wpisał do rejestru
dla zbadania, czy wkład wniesiony w zamian
przedsiębiorców KRS spółkę z o.o. niezbędne
za udział lub udziały o wartości nominalnej
jest złożenie oświadczenia przez wszystkich
jest adekwatny do ich wartości. Tym samym,
członków
w
iż wkłady na pokrycie kapitału zakładowego
wspólników
razie
może
być
wątpliwości
narosłych
składanego
treść
W
zarządu,
chwili
zarząd
obecnej,
stwierdzającego,
już po zarejestrowaniu spółki dotyczących
zostały
np.
w całości wniesione. Po zmianach wszyscy
odpowiedzialności
wspólników,
przez
przez
wszystkich
czy członków zarządu z tytułu wyrządzenia
członkowie
spółce
wniesienia
oświadczyć, iż wkłady zostały wniesione
lub przyjęcia przeszacowanych aportów,
w całości przez wszystkich wspólników,
łatwiejsze
co ma na celu objęcie zapewnieniem obok
szkody
w
będzie
odpowiedzialności
do
postaci
ustalenie
osób
odpowiedzialności
pociąganych
z
art.
295
kapitału
wobec
spółki,
czy wierzycieli).
ograniczoną
zakładowego,
także
musieli
kapitału
Zmieni się także zawartość listy
wspólników składanej sądowi rejestrowemu
przez wszystkich członków zarządu, który
Jednym z etapów powstania spółki
z
będą
udziałowego.
Ksh (lub innych przepisów dotyczących
odpowiedzialności
zarządu
wspólników
to
dokument
obok
podania
nazwiska
staje
i imienia lub firmy oraz liczby i wartości
się obok wniesienia przez wspólników
nominalnej udziałów o wartości nominalnej
Strona 33
będzie
musiał
udziałów
zawierać
bez
wartości
także
liczbę
postanowienia umowy spółki nie wymaga
nominalnej
zmiany tejże umowy, pozostając wyjątkiem
posiadanych przez każdego wspólnika.
Ustawa
także
o
nowelizująca
przewiduje
dotyczące
przepisów
zmiany
podwyższeniu
kapitału
od ogólnej zasady, iż podwyższenie kapitału
zakładowego co do zasady wymaga zmiany
umowy spółki.
zakładowego
Ustawodawca
wprowadza
nowy
(art. 257-262 Ksh) oraz jego obniżeniu
rodzaj podwyższenia kapitału własnego
(art. 263-265 Ksh).
spółki, który nie wymaga zmiany umowy
Szczególny
kapitału
rodzaj
podwyższenia
zakładowego,
polegający
na podwyższeniu kapitału zakładowego
w oparciu o istniejące postanowienia umowy
spółki z o.o. przewidujące maksymalną
wysokość podwyższenia oraz jego termin,
zostanie utrzymany przez znowelizowany
art. 257 Ksh. Jednakże jego treść zostanie
ujęta od strony pozytywnej99, a nie od strony
negatywnej100 tak jak przewiduje to obecne
brzmienie art. 257 Ksh. Taka zmiana
redakcyjna wydaje się uzasadniona, z uwagi
na treść art. 157 Ksh, który traktuje kwotę
kapitału zakładowego jako obligatoryjny
element umowy spółki z o.o., a zmiana
umowy zawartej w formie aktu notarialnego
musi następować w tej szczególnej formie
prawnej.
Tym
samym,
podwyższenie
kapitału zakładowego w oparciu o istniejące
Art. 257§1 Ksh po nowelizacji: „Podwyższenie
kapitału zakładowego na mocy dotychczasowych
postanowień umowy spółki przewidujących
maksymalną wysokość i termin podwyższenia nie
wymagają zmiany umowy spółki”.
100 Art. 257§1 Ksh obecnie obowiązujący: „Jeżeli
podwyższenie kapitału zakładowego następuje nie
na mocy dotychczasowych postanowień umowy
spółki przewidujących maksymalną wysokość
podwyższenia kapitału zakładowego i termin
podwyższenia, może ono nastąpić jedynie przez
zmianę umowy spółki”.
spółki, w postaci ustanowienia nowych
udziałów
Ustanowienie
nominalnej
wartości
udziałów
może
dotychczasowych
nominalnej
bez
nastąpić
wartości
na
postanowień
mocy
umowy
spółki przewidujących maksymalną liczbę
udziałów bez wartości nominalnej i termin
ich
ustanowienia.
Jest to
odpowiednik
podwyższenia kapitału zakładowego spółki
w oparciu o dotychczasowe postanowienia
umowy spółki. Umowa spółki nie wskazuje
maksymalnej kwoty kapitału działowego,
tylko
bez
maksymalną
wartości
liczbę
nominalnej,
udziałów
gdyż
kapitał
udziałowy, nie pełni funkcji gwarancyjnej,
a
jedynie
służy
wyposażeniu
spółki
z o.o. w niezbędny do realizacji jej zadań
majątek,
być
w
którego
każdym
pokrycie
czasie
może
wyprowadzone
ze spółki101.
99
bez
W projekcie proponuje się skreślenie
zdania 2 art. 257§3 Ksh, przewidującego,
iż nowe udziały przysługują wspólnikom
Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia…. 2010
Komisji
Kodyfikacyjnej
Prawa
Cywilnego,
s. 22.
101
Strona 34
w
stosunku
do
ich
dotychczasowych
Kapitałowy charakter spółki z o.o. oraz treść
udziałów i nie wymagają objęcia. Jako
art. 258 Ksh wskazują, iż podwyższenie
przyczynę wskazuje się „brak jakichkolwiek
powinno w przypadku braku odmiennej woli
argumentów natury celowościowej, które
wspólników, następować proporcjonalnie
przemawiałyby
do
za
bezwzględnej
utrzymaniem
przez
nich
udziałów.
proporcjonalności
Zasadne wydaje się więc obowiązywanie
w przypadku ustanawiania nowych udziałów
dotychczasowej zasady proporcjonalnego
(podwyższania
zakładowego)
obejmowania udziałów w podwyższonym
bez zmiany umowy spółki”102. Nie sposób
na mocy dotychczasowych postanowień
zgodzić
umowy
u
zasady
posiadanych
kapitału
się
założeniem,
podstaw
zmiany,
które
wprowadzenia
chociaż
sama
legło
omawianej
zmiana
wydaje
się korzystna i uzasadniona.
Zarówno
obecnie
spółki
bez
wartości
nominalnej),
gdyż
za odmiennym rozwiązaniem nie świadczą
obowiązujące,
żadne racje.
Przewidywane
określają elementy konieczne, które muszą
nowelizującą
znaleźć
do
w
zakładowym
(lub odpowiednio objęcie nowych udziałów
jak i projektowane przepisy art. 257 Ksh
się
kapitale
umowie
spółki
art.
przez
uchylenie
260§2
Ksh,
które
ustawę
odwołania
znajduje
z o.o., aby można było w przyszłości
sięw obecnie obowiązującym art. 257§3 Ksh
podwyższyć
zakładowy
wydaje się uzasadnione, gdyż eliminuje
ustanowić
występującą
kapitał
(odpowiednio
w
przyszłości
obecnie
niepewność,
która
udziały bez wartości nominalnej) bez zmiany
dotyczy obejmowania nowych udziałów
umowy spółki. Jak wyżej wspomniano tymi
w podwyższonym kapitale zakładowym
elementami
przez obecnych wspólników. Z jednej strony
kapitału
są
maksymalna
zakładowego
podwyższenia.
termin
art. 257§3
Ksh stanowi iż, „oświadczenia
postanowień,
dotychczasowych wspólników o objęciu
np. kryteriów nabywania nowo utworzonych
nowych udziałów wymagają formy pisemnej
udziałów ustawodawca w art.257
Ksh
pod rygorem nieważności”, a z drugiej odsyła
nie reguluje, pozostawiając tym samym
do art. 260§2 Ksh, który przewiduje,
swobodę wspólnikom, którzy już w umowie
że „nowe udziały przysługują wspólnikom
spółki, ale także w uchwale wspólników
w
o podwyższeniu kapitału zakładowego mają
udziałów i nie wymagają objęcia”. Nowo
możliwość
objęcia
projektowane brzmienie art. 257§3 Ksh
podwyższonej
usuwa tę sprzeczność poprzez wykreślenie
wartości udziałów o wartości nominalnej.
odwołania do art. 260§2 Ksh, a jednocześnie
nowych
Innych
oraz
wysokość
ustalenia
udziałów
kryteriów
lub
stosunku
do
ich
dotychczasowych
nie wyklucza odniesienia się do treści
102Tamże,
s. 22.
art.
258
Ksh
i
w
braku
odmiennej
Strona 35
woli
wspólników,
udziałów
się jako „krzyżowe” i podnosi się, iż stanowi
w podwyższonym na mocy art. 257 Ksh
ono ochronę przed „rozwodnieniem udziału
kapitale zakładowym nastąpi w stosunku
członkowskiego
do dotychczasowych udziałów wspólników.
wspólników”104.
Zmiana
objęcie
projektowana
w
treści
każdej
z
grup
Modyfikacji ulega także instytucja
art. 258§1 Ksh polega na rozciągnięciu
podwyższenia
pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów
w oparciu o środki własne spółki z kapitału
w podwyższonym kapitale zakładowym
zapasowego,
w stosunku do swoich dotychczasowych
utworzonych z zysku spółki lub z kapitału
udziałów
udziałowego. De lege lata nie jest możliwe
na
wszystkich
wspólników,
kapitału
kapitałów
zakładowego
rezerwowych
niezależnie od tego, czy posiadają wyłącznie
podwyższenie
udziały o wartości nominalnej, udziały
z środków własnych spółki, bez zmiany
bez wartości nominalnej, czy też oba rodzaje
umowy spółki. De lege ferenda art. 260§1
udziałów. W przypadku więc, podwyższenia
Ksh dopuszcza możliwość podwyższenia
kapitału
wspólnicy
kapitału zakładowego z środków spółki
posiadający wyłącznie udziały bez wartości
na podstawie dotychczasowych postanowień
nominalnej będą uprawnieni do objęcia
umowy spółki, a więc bez potrzeby zmiany
udziałów
umowy
zakładowego,
w
podwyższonym
zakładowym
i
odwrotnie,
kapitale
wspólnicy
kapitału
spółki.
przepisy,
Obecnie
bez
celowościowej,
nominalnej będą uprawnieni do objęcia
podwyższania
kapitału
udziałów
utworzenia
dyskryminując
rozwiązania
wartości
podwyższenia
kapitału
przypadku
wyłącznie
udziałów
nominalnej.
Rozszerzenie
do
objęcia
udziałów
bez
pierwszeństwa
związane
jest
obowiązujące
argumentów
posiadający wyłącznie udziały o wartości
w
zakładowego
różnicują
natury
sytuację
zakładowego,
dotyczące
zakładowego
bez zmiany umowy spółki105. De lege ferenda
art. 260 Ksh przesądza także o możliwości
z wprowadzeniem do przepisów o spółce
przeznaczenia
z
wartości
na podwyższenie kapitału zakładowego,
nominalnej oraz zasady równości praw
a tym samym przypieczętowuje to ruchomy,
związanych
z
nie wymagający pokrycia w aktywach spółki
i
nominałowymi
o.o.
bez
udziałów
bez
udziałami
nominałowymi
wyrażonej
Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia…. 2010
Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, s. 23.
udziałowego
charakter kapitału udziałowego106 .
w art. 151(1)§3 Ksh103. W uzasadnieniu
rozszerzone prawo pierwszeństwa określa
kapitału
Nowelizacja
konstytutywny
podtrzymuje
charakter
wpisu
103
Tamże, s. 23.
Tamże, s. 23.
106 Tamże, s. 23.
104
105
Strona 36
podwyższenia
kapitału
zakładowego
niewymagalnych.
De
lege
ferenda
do rejestru przedsiębiorców, rozciągając
wierzyciele będą mogli zażądać od spółki
tę zasadę, na ustanawianie nowych udziałów
zabezpieczenia roszczeń niewymagalnych,
bez wartości nominalnej107.
powstałych przed dniem ogłoszenia uchwały
Zmiany dotkną także postępowania
konwokacyjnego, poprzedzającego obniżenie
kapitału
zakładowego108.
Występujący
de lege lata termin „sprzeciw” zostanie
zastąpiony
pojęciem
„roszczenie”,
która
to zmiana lepiej oddaje charakter tego
uprawnienia. Zgodnie z nową terminologią,
zarząd spółki z o.o. niezwłocznie ogłasza
o
uchwalonym
obniżeniu
zakładowego,
wzywając
kapitału
wierzycieli
do zgłoszenia roszczeń (a nie sprzeciwu)
w terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.
Spółka
podobnie
zobowiązana
do
jak
obecnie,
zaspokojenia
będzie
roszczeń
wymagalnych zgłoszonych w wyznaczonym
o
obniżeniu
nie
będzie
niż
zakładowego
i zgłoszonych w terminie 3 miesięcy od dnia
ogłoszenia,
jeżeli
uprawdopodobnią,
że obniżenie kapitału zakładowego zagraża
zaspokojeniu
tych
roszczeń,
oraz
że nie otrzymali od spółki zabezpieczenia.
Zmiana ta według uzasadnienia nowelizacji
ma się przyczynić do obniżenia kosztów
i
ułatwienia
restrukturyzacji
spółki
z o.o. znajdującej się w stanie kryzysu109.
Nie sposób jednak nie zauważyć, iż jest
to kolejne rozwiązanie osłabiające pozycję
wierzyciela względem spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i tym samym osłabiające
gwarancyjną funkcję kapitału zakładowego.
3 miesięcznym terminie.
Inaczej
kapitału
Jednocześnie do art. 264 Ksh dodano
obecnie,
automatycznie
spółka
zobowiązana
do zabezpieczenia zgłoszonych roszczeń
§
4,
który
przysługujące
obniżenia
stanowi,
że
wspólnikom
kapitału
roszczenia
z
tytułu
zakładowego
mogą
być zaspokojone przez spółkę najwcześniej
po dniu ogłoszenia wpisu obniżenia kapitału
Art. 262§4 Ksh po nowelizacji: „Podwyższenie
kapitału zakładowego oraz ustanowienie nowych
udziałów bez wartości nominalnej następuje
z chwilą wpisania do rejestru”.
108 Zmiana ma na celu zrównanie uprawnień
wierzycieli spółek z o.o. z uprawnieniami
wierzycieli spółek akcyjnych w związku
z obniżeniem kapitału zakładowego, inkorporuje
tym
samym
rozwiązanie
wprowadzone
w
następstwie
implementacji
Dyrektywy
2006/68/WE reformującej instytucję kapitału
zakładowego
społek
akcyjnych
–
patrz
Cywilnego, s. 24
107
zakładowego do rejestru, a tym samym
dopiero po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu
wierzycieli,
nie
będących
wspólnikami
spółki. Stawia to wspólników będących
jednocześnie wierzycielami na ostatnim
miejscu w kategorii osób, które muszą
Cywilnego, s. 24.
109
Strona 37
być zaspokojone w związku z obniżeniem
być przeznaczone do podziału oraz dopłat111.
kapitału zakładowego. Zmiana taka wydaje
Celem tej instytucji jest „dostosowanie
się jednak prawidłowa, gdyż to wspólnicy
sytuacji
ponoszą
wartości
ryzyko
działalności
spółki,
bilansowej
jej
spółki
majątku,
a
realnej
jednocześnie
a tym samym powinni oni „ponosić” koszty
„dostosowanie
jej działalności przed wierzycielami.
w spółkach z o.o. do reżimu spółek
Nowelizacja uchyla przewidywany
de lege lata w art. 264§2 Ksh wyjątek
od
obowiązku
przeprowadzania
postępowania konwokacyjnego w sytuacji,
gdy
pomimo
obniżenia
kapitału
zakładowego nie zwraca się wspólnikom
jednocześnie
spółki, ma w intencji ustawodawcy stworzyć
dogodne warunki do poprawy jej stanu
posiadania,
dokapitalizowanie
i tym samym wyposażenie w niezbędny
do realizacji postawionych jej celów majątek.
Ustawa
nowelizująca
przepisy
dotyczące spółki z o.o., będąca przedmiotem
zakładowego następuje jego podwyższenie,
analizy w niniejszym artykule, zawiera
co
szerokie, złożone oraz istotne z punktu
do
obniżeniem
poprzez
kapitału
najmniej
z
restrukturyzacji
akcyjnych”112. Urealnienie stanu posiadania
wpłat dokonanych na kapitał zakładowy,
a
reżimu
do
pierwotnej
wysokości.
W miejsce tego rozwiązania wprowadzono
widzenia
wzorowane
jak i członków organów spółki zmiany, które
na
przepisach
spółkę
akcyjną,
zwolnienie
zku
przeprowadzania
regulujących
z
obowią-
postępowania
wspólników,
wierzycieli,
można określić nie tylko jako modyfikację,
ale
wręcz
jako
rewolucję
w
zakresie
konwokacyjnego w przypadku obniżenia
rozwiązań dotyczących kapitałów własnych
kapitału zakładowego mającego na celu
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
wyłącznie wyrównanie poniesionych strat110.
Projekt
Pokrycie straty poprzez obniżenie
kapitału zakładowego może być dokonane
jedynie wtedy, gdy nie ma innej możliwości
jej pokrycia, m.in. poprzez przeznaczenie
na ten cel niewypłaconego wspólnikom
zysku,
kapitału
udziałowego,
kapitału
zapasowego oraz utworzonych z zysku
kapitałów
rezerwowych,
które
mogą
Art. 264(1) dodany w wyniku nowelizacji:
„Przepisów art. 264 nie stosuje się, jeżeli obniżenie
kapitału zakładowego ma na celu wyłącznie
wyrównanie poniesionych strat”.
110
ogranicza
zakładowego,
znaczenie
wprowadza
kapitału
nowy
rodzaj
kapitału własnego w spółce z o.o. – kapitał
udziałowy
oraz
modyfikuje
kapitału
zapasowego.
instytucję
Szczególnego
uszczuplenia doznaje funkcja gwarancyjna
Art. 264(2) dodany w wyniku nowelizacji: „
Obniżenie kapitału zakładowego w celu pokrycia
straty może nastąpić tylko w takich granicach,
w jakich pokrycie straty nie jest możliwe z kwoty,
o której mowa w art. 192§2, oraz z dopłat”.
112 Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia………..
Cywilnego, s. 24.
111
Strona 38
kapitału
zakładowego,
wprowadzenie
oraz
która
zasady
minimalnego
poprzez
fakultatywności
ustawowego
progu
decyzję o dokonywaniu lub nie transakcji
z
daną
spółką.
Jednakże
pozostająca
na stosunkowo niskim poziomie kultura
na poziomie 1 złotego, zostaje nie tylko
prawna
ograniczona, ale w niektórych przypadkach,
czy
zależnie
wspólników
polskiego społeczeństwa, a także silna
postanowieniach
konkurencja na rynku, mogą doprowadzić
od
woli
urzeczywistnionej
w
umowy spółki, wręcz wyłączona.
Struktura
w
spółki
przepisach
z
ustawy
polskich
też
szerzej
przedsiębiorców,
świadomość
prawna
do nadużyć ze strony nowo zakładanych
o.o.
została
nowelizującej
spółek
z ograniczona odpowiedzialnością,
nie posiadających kapitału zakładowego.
określona na tyle elastycznie, że nadaje
Obok
wskazanych
powyżej
się zarówno dla prowadzenia średniej,
wątpliwości i obaw co do proponowanych
jak i małej, czy wręcz „mikroskopijnej”
zmian,
niewymagającej
sam kierunek i założenia, które legły
kapitału
gospodarczej.
działalności
Podstawowym
jednak
do
spółki
z
o.o.
prowadzenia
gospodarczej
przeznaczonej
małej
pozostanie
działalności
brak
rzetelnej
informacji, którą dawałaby nowa forma
prawna, już w nazwie sugerująca, iż mamy
do czynienia
z nie posiadającym kapitału
podmiotem gospodarczym. Tym samym,
należy zastanowić się, czy dokonywać z taką
spółką
transakcji,
szczególnie
tych
poważniejszych związanych z większym
ryzykiem. Oczywiście, każdy ma prawo udać
się do rejestru
przedsiębiorców, gdzie
nieodpłatne może przejrzeć akta rejestrowe
i
jak
z
a
sprawdzić
i
zarówno
sprawozdania
ograniczoną
następnie
na
finansowe
kapitał,
spółki
odpowiedzialnością,
ich
podstawie
bądź
pozytywnie
ocenić
u podstaw ustawy nowelizującej.
mankamentem braku odrębnej formy –
podtypu
należy
Pozytywnym,
można
wręcz
powiedzieć, iż oczekiwanym w doktrynie
polskiego prawa handlowego, rozwiązaniem
będzie
wprowadzenie
mających
chronić
mechanizmów
majątek
spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością przed
uszczupleniem, takich jak test wypłacalności,
test płynności, coroczne odpisy z zysku
na kapitał zapasowy w celu pokrycia
ewentualnych strat. Nowe instytucje przejmą
ochronną wobec wierzycieli spółki rolę
kapitału zakładowego, którego gwarancyjna
funkcja
zostanie
w
znacznym
stopniu
osłabiona, jeśli nie wyeliminowana w wyniku
wejścia w życie postulowanych zmian.
Ważna
funkcjonujących
z
punktu
spółek
z
widzenia
ograniczona
na podstawie ich braku (np. w przypadku
odpowiedzialnością pozostaje okoliczność,
niedopełnienia obowiązku złożenia w sądzie
iż omawiane zmiany w zakresie kapitałów
rocznego sprawozdania finansowego) podjąć
Strona 39
własnych spółki z o.o. nie przewidują
wprowadza
konieczności dostosowania umów spółek
poszerzających autonomię woli wspólników,
do projektowanych rozwiązań.
wychodzi
Reasumując
warto
podkreślić,
iż ustawa nowelizująca przepisy o spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością, będąca
przedmiotem
niniejszych
rozważań,
szereg
nowych
naprzeciw
rozwiązań
zmieniającym
się realiom gospodarczym, a także nawiązuje
do
w
co
instytucji
prawnych
europejskich
należy
występujących
porządkach
ocenić
jako
prawnych,
podążanie
we właściwym kierunku.
Strona 40
Roszczenia odszkodowawcze z tytułu „złego urodzenia”
Samanta Krzesłowska
Rozwój medycyny w zakresie diagnostyki
że urodzenie się i życie jest złem samym
prenatalnej
regulacja
w sobie. Trudno zaprzeczyć, że posługiwanie
oraz
prawna
przerywania
ciąży
spowodowały
się pojęciem „złe urodzenie” niesie za sobą
zwiększenie
możliwości
kontrolowania
ocenę urodzenia się i egzystencji chorego
procesu prokreacji. W sferze prawa skutkuje
dziecka w kategorii stanu niepożądanego.
to pojawieniem się nowej kategorii roszczeń
Uznanie
poprawności
odszkodowawczych, roszczeń wynikających
terminu
prowadzić
z urodzenia się dziecka. W swojej pracy
do
powstania
zajmuję się odpowiedzialnością cywilną
się
chorego
z tytułu „złego urodzenia”, nazywanego
w
kategoriach
również
urodzenie”
„urodzeniem
w
warunkach
wspomnianego
może
wrażenia,
dziecka
zaś
zatem
że
urodzenie
traktowane
negatywnych,
to
przyjście
jest
„dobre
na
świat
pokrzywdzenia”1. Termin „złe urodzenie”
zdrowego dziecka. We Francji, na przykład,
używany
gdzie
jest
dla
określenia
sytuacji,
problem
omawianych
w których na skutek błędów w czynnościach
odszkodowawczych
z
dochodzi
w ustawie z 4 marca 2002 o prawach
rodziców
pacjenta i systemie opieki zdrowotnej,
zakresu
do
opieki
prenatalnej
„niepożądanego”
przez
urodzenia się niepełnosprawnego dziecka.
zakazano
Roszczenia rodziców dotyczą naprawienia
„złe urodzenie”.
szkód wynikłych z tego faktu.
„złe
urodzenie”
jest
posługiwania
Zagadnienie
M. Safjan zauważa, że samo pojęcie
wyzwaniem
pod
charakter
został
roszczeń
rozwiązany
się
ma
prawno
–
terminem
niewątpliwie
etyczny.
Problem
odpowiedzialności cywilnej z tytułu „złego
adresem tradycyjnie uznawanych wartości2.
urodzenia”
Z oceną tą należy się zgodzić. Nazwanie
odpowiedzi na pytanie, czy można przyjąć,
roszczenia skargą z tytułu „złego urodzenia”
że urodzenie się niepełnosprawnego dziecka
jest mylące. Ani rodzice chorego dziecka,
stanowi
ani
czy urodzenie się dziecka może powodować
ono
samo,
nie
twierdzą
bowiem,
koncentruje
źródło
się
szkody,
a
wokół
zatem
uszczerbek w prawnie chronionych dobrach
Określeniem „urodzenie w warunkach
pokrzywdzenia” posługuje się M. Safjan,
Odpowiedzialność
za
wadliwą
diagnozę
prenatalną w świetle orzecznictwa USA, Państwo
i Prawo 1985, z.10, s. 99.
2 Ibidem.
1
rodziców. Powstaje pytanie o istnienie takich
dóbr
prawnych
naruszenie
w
powodowałoby
rodziców,
omawianym
powstanie
których
przypadku
szkody
Strona 41
w rozumieniu prawa cywilnego. Nie zgadzam
państw
się
i
z
twierdzeniami
części
autorów
obcych
podstawowe
wypracowane
ustalenia
rozwiązania.
Należy
o konieczności „oderwania” się od ocen
zauważyć, że aspekt prawnoporównawczy
etycznych
powinien być jednak ujęty w sposób bardzo
i
rozważania
zagadnienia
odpowiedzialności z tytułu „złego urodzenia”
wyważony.
wyłącznie
istniejące
przyjętych na dalece odmiennym podłożu
de Lege lata rozwiązania prawne3. Uważam,
nie tylko prawnym, ale i społeczno –
że rozstrzygnięcie o zasadności omawianego
politycznym
roszczenia w oparciu o normy prawne jest
ostrożnie. Na rozwiązania przyjmowane
wręcz niemożliwe bez dokonania pewnych
w obcych porządkach prawnych ma przecież
ocen z punktu widzenia etyki czy moralności.
wpływ
Nie
przerywania
w
oparciu
powinno
że
to
o
budzić
wątpliwości,
właśnie
akceptowany
Odwołania
należy
sposób
systemie
społeczna
co
konstytucyjne.
również
do
z tytułu „złego urodzenia”.
przeniesienia
Celem niniejszego opracowania jest
rozważenie,
czy
w
przypadku
„złego
urodzenia” mamy do czynienia ze szkodą
w rozumieniu prawa cywilnego.
Należy wspomnieć, że z omawianymi
roszczeniami
jako
skonfrontowane
W
pierwsze
zostały
państw
obcych.
sądy
wypowiedziach
polskiej
doktryny
na temat skarg z tytułu „złego urodzenia”
wielokrotnie
do
bogatego
pojawiają
się
dorobku
nawiązania
zagranicznego.
W związku z tym uwzględniam w pracy
poczynione w doktrynie i orzecznictwie
Tak: T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka
jako źródło odpowiedzialności cywilnej, Kraków
2003, s. 25-26. Autor uważa, że na gruncie
obowiązującego prawa względy natury etycznej
i polityczno-prawnej mogą odegrać rolę jedynie
uzupełniającą.
3
a
w
danym
prawa
także
sytuacja
uwarunkowania
Dlatego
wspomnianych
ich
kwestii
zasady
oraz
dla rozstrzygnięcia o zasadności roszczeń
niezwykle
przyjęte
prawnym
o hierarchii dóbr prawnie chronionych,
znaczenie
czynić
ciąży,
odszkodowawczego,
decydujące
rozwiązań
uregulowania
w społeczeństwie system etyczny decyduje
ma
do
nawiązywanie
rozwiązań
na
i
grunt
próba
polskiego
porządku prawnego skazane są z reguły
na niepowodzenie. Dorobek orzecznictwa
państw obcych musi zatem stanowić jedynie
niezbędne tło czynionych rozważań.
Polska literatura tematu jest dość
uboga.
Jedynym
opracowaniem
monograficznym, bezpośrednio dotyczącym
omawianej
problematyki,
jest
praca
T. Justyńskiego p.t. „Poczęcie i urodzenie się
dziecka
jako
cywilnej”.
źródło
Autor
odpowiedzialności
przedstawia
głównie
dorobek państw obcych, a zatem analizę
omawianego zagadnienia opiera na zasadach
w dużej części obcych naszemu systemowi
prawnemu.
Istnieje
również
wiele
wypowiedzi doktryny w postaci artykułów
czy glos, ich przedmiotem jest jednak
w znacznej mierze analiza orzecznictwa
Strona 42
zagranicznego czy też krótki komentarz
zbiorczą,
obejmującą
do nielicznych orzeczeń polskich sądów.
zdarzenia
szkodzącego,
Nie powstało do tej pory opracowanie,
niekorzystną
w
poszkodowanego7.
którym
dostatecznie
obszernie
takie
następstwa
które
zmianę
wywołują
w
Szkoda
majątku
niemajątkowa
i szczegółowo zostałby potraktowany temat
natomiast dotyka sfery przeżyć człowieka8
powstania szkody w rozumieniu polskiego
i polega na cierpieniach fizycznych bądź
prawa
psychicznych9.
cywilnego.
Natomiast
właśnie
Należy
jednocześnie
to zagadnienie wymaga pogłębionej analizy.
zaznaczyć, że w ramach szkody majątkowej
W polskim prawie cywilnym pojęcie szkody
wyróżnia się szkodę na mieniu i szkodę
nie
ustawowo.
na osobie. Szkoda niemajątkowa będzie
W doktrynie prawa cywilnego na podstawie
zawsze szkodą na osobie10. Szkoda na mieniu
reguł
polega na negatywnych konsekwencjach
zostało
zdefiniowane
języka
potocznego
i
ogólnego
charakteru regulacji prawnych przyjmuje
naruszenia
się, że szkodą jest uszczerbek w dobrach
majątkowych11. Szkoda na osobie obejmuje
prawnie chronionych, powstały wbrew woli
natomiast konsekwencje naruszenia praw
poszkodowanego4.
(dóbr)
Pozwala
to
odróżnić
własności
osobistych
i
innych
praw
poszkodowanego12.
szkodę od uszczerbków, które powstały
Obie kategorie uszczerbków (majątkowe
mocą
podmiotu
i
cywilnym
takiego
decyzji
zainteresowanego.
wyróżnia
i
się
niemajątkową
samego
W
prawie
szkodę
majątkową
(krzywdę)5.
Szkodą
niemajątkowe)
naruszenia
zatem
skutki
podmiotowych
i interesach o wartości majątkowej, a zatem
na
taki, który można wyrazić w pieniądzu6.
osobistych.
Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część
ogólna, Warszawa 2008, s. 91; A. Szpunar,
Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda
na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998, s. 31.
Odmiennie: M. Kaliński, Szkoda na mieniu
i jej naprawienie, Warszawa 2008, s. 178-182.
5 T. Dybowski [w:] System prawa cywilnego. Prawo
zobowiązań. Część ogólna, t. III, cz. 1, Ossolineum
1981, s. 214 (za:) J. Matys, Szkoda na osobie- uwagi
na tle art. 444 KC, Monitor Prawniczy 2004, nr 10,
s. 457; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania
w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 20-21.
Odmiennie:
W. Warkałło,
Odpowiedzialność
odszkodowawcza – funkcje, rodzaje, granice,
Warszawa 1972, s. 125 i J. Winiarz, Obowiązek
naprawienia szkody, Warszawa 1970, s. 20.
6 6 T. Dybowski, Ibidem, s. 227.
4
konsekwencją
wchodzą
w
zakres
pojęcia szkody. Szkoda na mieniu obejmuje
majątkową jest uszczerbek w dobrach
Szkoda majątkowa jest pewną kategorią
będące
osobie
Odnosząc
naruszenia
majątkowych.
zaś
praw
powyższe
praw
Szkoda
podmiotowych
uwagi
ogólne
do przedmiotu pracy należałoby stwierdzić,
A. Szpunar, Odszkodowanie na rzecz najbliższych
członków rodziny zmarłego, Państwo i Prawo
1968, nr 11, s. 730 (za:) M. Kaliński, Szkoda
na mieniu... , s. 221.
8 J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr
osobistych, Warszawa 1975, s. 38 (za:) M. Kaliński,
Ibidem, s. 222.
9
A. Szpunar, Zadośćuczynienie z szkodę
niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 66.
10 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania ...,
s. 93.
11 M. Kaliński, Szkoda na mieniu ..., s. 241.
12 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania ...,
s. 252; T. Dybowski [w:] System Prawa Cywilnego.
Prawo zobowiązań ..., s. 226.
7
Strona 43
że rodzice występujący z roszczeniami
domagają
Istnienie dóbr prawnie chronionych
naruszanych na skutek „złego urodzenia”
się naprawienia rzekomej szkody na osobie,
`W polskim prawie cywilnym przyjęty został
zarówno majątkowej, jak i tej o charakterze
pogląd o wielości dóbr osobistych człowieka
niemajątkowym.
postrzeganych jako zewnętrzny przejaw jego
z
tytułu
„złego
urodzenia”
Jako szkoda wynikła ze „złego urodzenia”
postrzegane są przede wszystkim koszty
związane z utrzymaniem dziecka. Oprócz
tak
ujmowanego
uszczerbku,
wskazuje
się również jako szkodę zarobki utracone
na skutek konieczności opieki nad dzieckiem
oraz
cierpienia
emocjonalny)
psychiczne
rodziców
(stres
związany
z posiadaniem chorego dziecka (wynikające
z konieczności przyglądania się choremu
dziecku,
jego
cierpieniom).
Idąc
dalej,
aby uznać wskazane elementy za szkodę
w rozumieniu prawa cywilnego, należałoby
przyjąć istnienie dobra prawnie chronionego
rodziców, którego naruszenie spowodowało
tak określoną szkodę. Wynika z tego,
że
do
musiałoby
istnieć
nieposiadania
prawo
rodziców
chorego
dziecka
czy też posiadania wyłącznie zdrowych
dzieci. Tylko w wypadku stwierdzenia,
że prawo takie istnieje, można byłoby uznać,
że określone wyżej elementy stanowią
praw
osobistych13.
Wyrazem
tego
jest
konstrukcja art. 23 k.c.14 W przepisie tym
ustawodawca
wymienia
jedynie
przykładowe, najważniejsze dobra osobiste
podlegające ochronie. Ten otwarty katalog
dóbr osobistych jest
ciągle poszerzany
dzięki dorobkowi orzecznictwa i doktryny.
Jest
to
naturalna
konsekwencja
dynamicznego rozwoju nauki i techniki,
który powoduje mnożenie się zagrożeń
i
stwarza
potrzebę
istnienia
prawnej
ochrony pewnych dóbr i wartości15. Potrzeba
taka wynika również ze zmiany stosunków
społecznych. Należy przyjąć, że dobrami
osobistymi
są
niematerialne
określone
łączące
wartości
się
ściśle
z jednostką. Prawa osobiste odpowiadające
poszczególnym
dobrom
osobistym
są jednym z rodzajów niemajątkowego
prawa
podmiotowego16.
Nawet
jeżeli
ich naruszenie pociąga za sobą również
skutki majątkowe.
w świetle prawa cywilnego szkodę. Byłyby
bowiem
lub
konsekwencjami
niemajątkowymi)
(majątkowymi
naruszenia
dobra
osobistego. W związku z tym rozważenia
wymaga przede wszystkim to, czy istnieje
dobro osobiste rodziców, które doznaje
naruszenia na skutek urodzenia się chorego
dziecka.
Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna,
14
Ochronę wolności i praw osobistych
ustawodawca reguluje również w rozdziale II
Konstytucji RP. Dobra te są chronione również
przez przepisy należące do innych gałęzi prawa,
np. prawa karnego.
15 Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna,
s. 146.
16 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa
1979, s. 96.
13
Strona 44
Prawo
podmiotowe
natomiast
istnieje
jak i częściowo doktryna w sposób dość
wówczas17, gdy norma prawna przyznaje
automatyczny
wynikającą ze stosunku prawnego (którego
W myśl tego poglądu21, w polskim systemie
nieodłącznym elementem są skorelowane
prawnym istnieje prawo do aborcji, które
ze sobą prawa i obowiązki stron tego
ma
stosunku) sferę możności postępowania
o
w określony sposób zarazem przyznaną
zaistnienia jednej z przesłanek wskazanych
i
prawną
w art. 4a ustawy o planowaniu rodziny.
w ten sposób, że w razie naruszenia podlegać
Pogląd ten, według mnie, nie jest trafny.
będzie
Uważam,
zabezpieczoną
ochronie
przez
w
normę
drodze
przymusu
państwowego18.
pogląd,
według
którego
przy
ocenie,
czy doszło do naruszenia dobra osobistego
decydujące znaczenie ma to, jaką reakcję
wywołuje to naruszenie w społeczeństwie,
nie
zaś
postać
że
subiektywne
odczucie
osoby
żądającej ochrony prawnej19.
regulacją
jego
istnienie.
roszczenia
przeprowadzenie
warunków
Należy zaznaczyć, że obecnie przeważa
przyjmują
w
zabiegu
przypadku
przewidzianych
zabieg
przerwania
matki
w
razie
spełnienia
wskazaną
ciąży
jest
dopuszczalny, kobieta nie może jednak
skutecznie
wymusić
na
lekarzu
przeprowadzenia. O istnieniu
możliwości
żądania
jego
prawnej
przerwania
ciąży
nie świadczy też użycie w art. 4b zwrotu
„prawo do bezpłatnego przerwania ciąży”.
Z
formuły
tej
nie
wynika
bowiem,
oraz
że przyznane zostaje prawo do przerwania
judykatura dla uzasadnienia, że wymienione
ciąży (żądania przeprowadzenia zabiegu),
wyżej elementy (w szczególności koszty
ale że osoby objęte prawem do bezpłatnej
utrzymania
opieki zdrowotnej mają również prawo
Przedstawiciele
dziecka)
doktryny
stanowią
szkodę,
wskazują na naruszenie prawa kobiety
do
do przerywania ciąży20. Zarówno sądy,
zabieg.
Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna,
s. 146.
18 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo
cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001,
s. 128-131 (za:) W. Borysiak, Glosa do wyroku Sądu
Najwyższego z 13 października 2005 r., IV CK
161/05, Państwo i Prawo 2006, z. 7, s. 117.
19 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu
Cywilnego, ks. I, cz. ogólna, Warszawa 2008,
s. 108.
20 Zob. Orzeczenie Sądu Najwyższego z 13
października 2005 r. w tzw. sprawie łomżyńskiej,
pierwszej w Polsce sprawie z tytułu “złego
urodzenia”; V CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71;
Wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2003
r., V CK 16/03, OSNC 2003, nr 6, poz. 104
(W tej sprawie Sąd Najwyższy nie zajmował
nieodpłatności
za
przeprowadzany
17
się wprawdzie roszczeniem z tytułu “złego
urodzenia”, ale zajął stanowisko w sprawie
naprawienia szkody wynikłej z urodzenia
się dziecka. Kobieta domagała się naprawienia
szkody wynikłej z uniemożliwienia wykonania
zabiegu przerwania ciąży w sytuacji określonej
w art. 4a ust. 1 pkt 3 ustawy o planowaniu
rodziny).
21
M.
Nesterowicz,
Glosa
do
wyroku
SN z 21 listopada 2003 r. V CK 16/03, OSP 2004,
nr 10, s. 531 i n.; T. Justyński, Wrongful conception
w prawie polskim, Przegląd Sądowy 2005, nr 1, s.
41 i 42.
Strona 45
jest
Prawo do aborcji często konstruowane
decyzji w kwestii posiadania potomstwa
również
stanowi
w
obrębie
wyrażonego
prawo
podmiotowe
będące
w Konstytucji RP prawa do wolności,
elementem wyrażonego w Konstytucji RP
wymienionego też w art. 23 k.c.22. W myśl
prawa do samostanowienia27. Konsekwencją
tego
kobiety
istnienia takiego prawa miałby być zakaz
do urodzenia chorego dziecka stanowi
ingerencji w sferę swobody decyzji rodziców
naruszenie
wolności
o poczęciu dziecka lub odmowie jego
decydowania
poczęcia. Nie można byłoby jednak, moim
i
założenia
zmuszenie
jej
prawa
prywatności23,
a
do
więc
o swoim życiu osobistym (zgodnie z art. 47
zdaniem,
Konstytucji RP i art. 23 k.c.)24. Często określa
obejmować swobody decyzji w kwestii
się
wskazane
podmiotowe
w
ten
jako
zakresem
wskazanego
prawa
sposób
prawo
urodzenia bądź nieurodzenia dziecka. Biorąc
tzw.
prawo
pod
uwagę
uznawane
nie
sposób
nasciturusa
zaś jako jego element25. Według niektórych,
zaakceptować
preambuła
prawo do decydowania o swoim życiu
ustawy
o
planowaniu
rodziny26 wskazuje, że swoboda podjęcia
osobistym
życia,
prawa
do samostanowienia, prawo do aborcji
do
do
istnienie
poglądu,
według
oznaczałoby
którego
między
innymi
prawo do decydowania o życiu poczętego
Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku
z 21 listopada 2003 r., V CK 16/03, OSNC 2003,
nr 6, poz. 104oraz Sąd Apelacyjny w Białymstoku
w wyroku z 5 listopada 2004 r. w tzw. sprawie
łomżyńskiej, I Aca 550/04, OSA-B 2004, nr 4, s. 313.
23 Prawo do przerwania ciąży wskazywane jest
także jako element prawa do autonomii prokreacji,
które
jest
z
kolei
przejawem
prawa
do prywatności objętego zagwarantowanym
jednostce
prawem
do
wolności.
Tak:
M. Nesterowicz, Glosa do uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 22.02.2006 r. III CZP 8/06,
Prawo i Medycyna 2007, nr 1, s. 131.
24 Z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego
z 13 października 2005 r., IV CK 161/05,OSP 2006,
nr 6, poz. 71.
25 Tak m.in.: T. Justyński, Wrongful conception ...,
s. 44. Autor stwierdza, że „(...) kobieta czyni użytek
ze swego prawa do samostanowienia, które
koliduje
jedynie
z
prawem
dziecka
do życia.”
26 „Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem
człowieka, a troska o życie i zdrowie należy
do podstawowych
obowiązków
państwa,
społeczeństwa i obywatela; uznając prawo
każdego do odpowiedzialnego decydowania
o posiadaniu dzieci oraz prawo dostępu
do informacji, edukacji, poradnictwa i środków
umożliwiających korzystanie z tego prawa,
stanowi się, co następuje: (...)”.27 T. Justyński,
22
dziecka. Jego prawo do życia podlega
bowiem odrębnej ochronie. Z tego względu
konstruowanie
w
obrębie
prawa
do samostanowienia prawa podmiotowego
do przerwania ciąży jest niedopuszczalne.
Co więcej, na gruncie omawianych roszczeń
prawo to musiałoby być interpretowane jako
prawo
czy
do
też
posiadania
wolność
zdrowych
od
dzieci
“niechcianych”,
bo chorych dzieci. Nie można zatem zgodzić
się
z
T.
Justyńskim,
który
twierdzi,
że naruszenie prawa do aborcji stanowi
jednocześnie
naruszenie
prawa
do samostanowienia, które niewątpliwie
stanowi
chronione
dobro
osobiste.
Poczęcie i urodzenie się dziecka ..., s. 152, przypis
nr 307; Idem, Wrongful conception..., s. 44.
27 T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka ...,
s. 152, przypis nr 307; Idem, Wrongful
conception..., s. 44.
Strona 46
Możliwość podjęcia decyzji o legalnym
Prawo do planowania rodziny nie jest
przerwaniu ciąży nie może być utożsamiana
wyodrębnione w zawartym w kodeksie
z wolnością w rozumieniu prawa cywilnego,
cywilnym
jest bowiem sferą faktycznej wolności,
Podstawę do jego wyróżnienia mogłaby
w ramach której uchyla się wyjątkowo
jednak
bezprawność działań z reguły zakazanych.
o planowaniu rodziny. Dość powszechnie
Stanowi
przyjmuje
zatem
bardziej
wolność
katalogu
dóbr
stanowić
się,
preambuła
że
ustawy
przejawem
do
niż prawo matki stworzone dla ochrony
decydowania o tym, czy, a także z kim, kiedy
dobra osobistego, jakim jest jej wolność.
i ile dzieci chce się mieć30. Musiałoby
i orzecznictwo dobrem prawnie chronionym,
które może wchodzić w grę, jest prawo
do
planowania
takiego
prawa
rodziny28.
przyjął
Istnienie
Sąd
Najwyższy
w uzasadnieniu pierwszego w polskim
orzecznictwie
wyroku
przyznającego
odszkodowanie z tytułu „złego urodzenia”.
Prawo to miałoby, jak się wydaje, chronić
przed
posiadaniem
względów
dzieci
“niechcianych”.
z
różnych
Planowanie
rodziny rozumiane jest jako sfera decyzji
podejmowanych przez przyszłych rodziców
w związku z planowanym potomstwem29.
mu
Pogląd taki wyrażany jest w doktrynie między
innymi przez S. Rudnickiego, Glosa do wyroku SN
z 21.11.2003 r., V CK 16/03, Monitor Prawniczy
2004, nr 10, s. 476, M. Wiącka, Naruszenie prawa
podmiotowego do aborcji jako przesłanka
roszczeń odszkodowawczych?, Przegląd Prawniczy
Uniwersytetu Warszawskiego 2006, nr 2, s. 173,
M. Nesterowicza, Glosa do wyroku SN z 21
listopada 2003 r. ..., s. 531 i n. i T. Justyńskiego,
Wrongful conception ..., s. 41 i 42. W orzecznictwie
na istnienie prawa do przerwania ciąży będącego
elementem prawa rodziców do świadomego
planowania rodziny Sąd Najwyższy wskazał
w wyroku z 13 października 2005 r., IV CK 161/05,
OSP 2006, nr 6, poz. 71
29 M. Kowalski, Koncepcja prawa do planowania
rodziny w systemie dóbr osobistych, Przegląd
odpowiadać
podmiotowe.
jest
chroniące
Możliwość
jakiegokolwiek
możność
je
prawo
konstruowania
prawa
podmiotowego
w sferze decyzji prokreacyjnych budzi
jednak
wątpliwości.
podmiotowego
Istnieniu
prawa
odpowiada
bowiem
obowiązek jego nienaruszania, czy inaczej,
obowiązek
zapewnienia
jego
realizacji.
Prokreacja
natomiast,
czy
metody
jej uniknięcia, mimo znacznego postępu
w
medycynie
“ryzykiem
obarczone
błędu”,
a
z
są
zawsze
tego
wynika,
że nie można tworzyć prawa podmiotowego
w tym zakresie, niemożliwa jest bowiem jego
pełna
jest
28
rodziny
prawa
przerywającego ciążę od sankcji karnej,
Kolejnym wskazywanym przez doktrynę
planowania
osobistych.
ale
ochrona.
zatem
rodziny
wolnych
decyzji,
sferą
wspomniana
pojawiania
Planowanie
się
ich
coraz
realizacja,
mimo
skuteczniejszej
jej kontroli, nie może być przedmiotem
gwarancji. Z tego względu niemożliwe jest
konstruowanie prawa podmiotowego. Nawet
jednak w przypadku wyodrębnienia prawa
do planowania rodziny w systemie dóbr
Sądowy 2003, nr 5, s.54; T. Justyński, Poczęcie
i urodzenie się dziecka ..., s. 152, przypis nr 307.
30 M. Kowalski, Koncepcja prawa do planowania
rodziny..., s. 59.
Strona 47
osobistych, nie sposób uznać, że oznacza
który
ono również prawo do aborcji, tworząc
do
“jakieś” prawo do nieposiadania dziecka
decydowania o posiadaniu dzieci ogranicza
w sytuacjach określonych w art. 4a ustawy
się jedynie do możliwości zapobieżenia
o
prawna
poczęciu; prawa tego nie można rozciągać
czym
na stan, gdy dziecko jest już poczęte, wtedy
szczegółowo będzie mowa w dalszej części
bowiem jedyne istniejące prawo to prawo
pracy, nie przyznaje prawa podmiotowego,
do posiadania dziecka32. Jak często podkreśla
ale kształtuje sferę wolności pozostawioną
się
poza zakazami prawnymi.
przyznanie prawu rodziców do planowania
planowaniu
zawarta
w
rodziny. Norma
tym
przepisie,
o
Oznacza to tylko tyle, że przerwanie ciąży
jest w tych sytuacjach (po spełnieniu ściśle
określonych
warunków)
dozwolone
i nie powoduje negatywnych konsekwencji
prawnych. Prawo do planowania rodziny,
jeśli uznać w ogóle jego istnienie, wygasa
zatem
w
momencie
poczęcia
dziecka,
a wobec poczynionych wcześniej uwag
należy właściwie stwierdzić, że wyczerpuje
się ono w decyzji o współżyciu. Od tej chwili
możliwość
dokonania
przez
orzekł,
że
świadomego
również
rodziny
uwidacznia
w
prawo
i
rodziców
odpowiedzialnego
doktrynie
charakteru
niemieckiej,
bezwzględnego
przedmiotowe
traktowanie
osoby dziecka33. Założenie będące podstawą
roszczeń
(według
którego
urodzenie
“nieplanowanego, bo chorego” dziecka jest
stanem niepożądanym, naruszającym prawa
rodziców), sprawia bowiem, że prawo
do planowania rodziny musiałoby również
obejmować “wolność” od “niechcianych”
dzieci34.
rodziców
Nie sposób nie dostrzec, że jakkolwiek
wyboru dotyczącego posiadania dziecka31
nazywane (prawo do autonomii prokreacji,
zostawałaby pozbawiona charakteru prawa
prawo do planowania rodziny, element
podmiotowego, a stawałaby się decyzją
prawa do samostanowienia), de facto prawo
osobistą, niepodlegającą zarówno sankcji
do nieposiadania dziecka, w tym wypadku
prawnej, jak i ochronie typowej dla dóbr
chorego,
osobistych. Tego
rozróżnienia
o art. 4a ust. 1 pkt. 2 ustawy o planowaniu
dokonał również Trybunał Konstytucyjny,
rodziny. Wnioskuje się, jak się wydaje,
istotnego
W związku z istnieniem ochrony prawa
do życia dziecka poczętego, w tym momencie
decyzje rodziców nie mieszczą się już w zakresie
planowania, a posiadania dziecka. Odmiennie:
M. Nesterowicz, Glosa do uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 22.02.2006 r. ..., s. 131. Autor
uważa, że prawo do planowania rodziny w swoim
aspekcie negatywnym oznacza nie tylko prawo
do uniknięcia poczęcia dziecka, ale również
(w
sytuacjach
wskazanych
w
ustawie
o planowaniu rodziny) prawo do uniknięcia jego
urodzenia się.
31
konstruuje
się
w
oparciu
że “prawo” kobiety do przerwania ciąży
z przyczyn eugenicznych oznacza prawo
do nieposiadania (nieurodzenia) chorego
K 26/96, OTK 1997, nr 2, poz. 19.
Tak: Fischer [w:] Juristische Schulung (JuS)
1984, 437 i n. (za:) A. Wudarski, Odpowiedzialność
za szkody prenatalne na tle orzecznictwa sądów
niemieckich i austriackich, Palestra 2003, nr 5-6
s. 177.
34 Ibidem.
32
33
Strona 48
dziecka.
się
z
Należy
jednak
zgodzić
zabronionego,
według
którego
Zaznacza
poglądem,
nie
się,
jest
że
bezprawny”36.
istota
kontratypu
art. 4a wspomnianej ustawy nie kreuje
nie sprowadza się do rozszerzania granic
żadnego
wolności innych osób, ale ma na celu
prawa
podmiotowego
(czy to roszczenia, czy prawa chroniącego
ochronę
uznane dobra osobiste), a co za tym idzie,
z jednostką, bądź też ochronę interesu
nie
wyniku
publicznego37.
decyzji
z orzeczeń Sąd Najwyższy wyraził stanowczy
można
podnosić,
uniemożliwienia
iż
w
podjęcia
innych
W
wartości
związanych
uzasadnieniu
o przerwaniu ciąży została wyrządzona
sprzeciw
jakakolwiek
wynikła
w ustawie o planowaniu rodziny możliwości
Według
przerwania
z
szkoda
urodzenia
się
zwolenników
dziecka35.
ciąży
w
dopuszczonej
kategorii
dobra
zapatrywania,
osobistego, a samego prawa do aborcji jako
do których również należę, wspomniany
elementu prawa do planowania rodziny38.
przepis ma charakter kontratypu, a więc
Uzasadniając
“okoliczności,
czyn
Sąd Najwyższy odwołał się do orzeczenia
czynu
Trybunału Konstytucyjnego z 28 maja 1997
bezprawny”36.
roku39, w którym stwierdzono, że regulacja
kontratypu
zawarta w art. 4a tejże ustawy ma charakter
nie sprowadza się do rozszerzania granic
wyjątkowy, legalizujący zachowania z zasady
wolności innych osób, ale ma na celu
zabronione, gdyż życie dziecka pozostaje pod
ochronę
związanych
ochroną prawa od chwili poczęcia. Trybunał
z jednostką, bądź też ochronę interesu
Konstytucyjny zaznaczył, że wszelkie czyny
urodzenia się dziecka35.
zmierzające
pomimo
które
powodują, iż
wypełnienia
zabronionego,
Zaznacza
takiego
kwalifikowaniu
jednego
nie
się,
jest
że
innych
znamion
istota
wartości
Według zwolenników takiego zapatrywania,
do których również należę, wspomniany
przepis ma charakter kontratypu, a więc
“okoliczności,
pomimo
które
powodują, iż
wypełnienia
znamion
czyn
czynu
M. Wild, Roszczenia z tytułu wrongful birth
w prawie polskim (Uwagi na tle wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 2003 r., V CK
16/03), Przegląd Sądowy 2005 r., nr 1, s. 52-53; W.
Borysiak, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego
z 13 października 2005 r. ..., s. 117-118.
36 W. Wolter, O kontratypach i braku społecznej
szkodliwości czynu, Państwo i Prawo 1963, nr 10,
s. 507 (za:) G. Jędrejek, Czy można wyróżnić dobro
osobiste w postaci wolności do dokonania aborcji?
[w:] Prawo rodzinne w Polsce i Europie, Lublin
2005, s. 560 i n.
35
swoje
do
stanowisko
pozbawienia
poczętego
dziecka życia, a w szczególności przerwanie
ciąży, są z zasady zakazane40. Z tego względu
niedopuszczalne jest uznanie istnienia dobra
osobistego
(konstruowanie
podmiotowego)
prawa
obejmującego
swoim
zakresem możliwość przerywania ciąży.
Uchylenie bezprawności pewnych zachowań
nie
oznacza
jakiekolwiek
bowiem,
prawo
że
powstaje
podmiotowe
godne
M. Wild, Roszczenia z tytułu wrongful birth
w prawie polskim..., s. 52.
38 Uchwała Sądu Najwyższego z 22 lutego 2006
r., III CZP 8/06, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 123.
39 K 26/96, OTK 1997, nr 2, poz. 19.
40 K 26/96, OTK 1997, nr 2, poz. 19.
37
Strona 49
ochrony prawnej i egzekwowania. Pogląd
jest nieuzasadniona42. Mogłoby się wydawać,
taki znajduje potwierdzenie w treści samej
że art. 4a ustawy o planowaniu rodziny
ustawy
przyznaje
o
planowaniu
rodziny.
Można
kobiecie
prawo
podmiotowe
wskazać chociażby na samo sformułowanie
do przerwania ciąży. Należy jednak zwrócić
art. 4a tejże ustawy, w którym nie ma mowy
uwagę na to, że nie każda norma prawna
o istnieniu prawa do przerwania ciąży.
tworzy prawo podmiotowe, nawet wówczas
Ustawodawca
jedynie,
gdy
że przerywanie ciąży może być dokonane
czy
(...),
być ona źródłem korzystnej dla danego
nie
stanowi
zaś,
że
kobieta
ma
prawo
chroni
pewne
indywidualne
społeczne
interesy.
Może
do przerwania ciąży. Moim zdaniem, również
podmiotu sytuacji,
na podstawie wykładni literalnej można
żadnego prawa na jego rzecz43. Omawiany
wysunąć powyższe wnioski. Gdyby jednak
przypadek jest tego dobrym przykładem.
kwalifikować w jakiś sposób uprawnienie
Na potwierdzenie słuszności takiego poglądu
wynikające z ustawy o planowaniu rodziny,
przytacza się przykład innego kontratypu,
na płaszczyźnie etycznej można byłoby
a mianowicie stan wyższej konieczności.
według S. Rudnickiego określić je jako
Zadaje się przy tym pytanie, czy jeśli ktoś,
“mniejsze zło”, nigdy zaś żadne dobro41.
działając w stanie wyższej konieczności,
Zgodzić się należy, że niemożliwa jest
kwalifikacja tego uprawnienia w kategorii
dobra. Budzi jednak wątpliwość określenie
„mniejsze zło”. Należałoby bowiem uznać,
że
unicestwienie
obciążonego
wadami
poczętego dziecka jest „mniejszym złem”,
niż jakieś zło związane z jego urodzeniem
się. Takie rozumowanie również należy
odrzucić. Urodzenie się dziecka jako wartość
szczególnie ceniona nie może być oceniane
negatywnie.
Wyraża
nie tworząc
jednak
zostanie powstrzymany przez właściciela
rzeczy
on
przed
mógł
jej
zniszczeniem,
wystąpić
odszkodowawczym
z
z
tytułu
będzie
roszczeniem
naruszenia
prawa podmiotowego do działania w stanie
wyższej
konieczności44.
Odpowiedź
Przepis
4a
przecząca.
art.
jest
ustawy
o planowaniu rodziny tworzy faktyczną,
korzystną dla kobiety sytuację, nie kreując
jednak dobra osobistego, które byłoby
chronione
prawem.
Należy
podkreślić,
że dla stwierdzenia, że mamy do czynienia
się
słuszny
pogląd,
z
dobrem
osobistym
konieczne
jest,
że obserwowana tendencja do utożsamiania
określonych
uprawnień
przyznawanych
przez ustawodawcę z treścią dóbr osobistych
S. Rudnicki, Glosa do wyroku SN z 21.11.2003 r.
..., s. 476.
41
42A.
Górski, J.P. Górski, Zadośćuczynienie
za naruszenie praw pacjenta, Palestra 2005 r. ,
nr 5-6, s. 89.
43
S. Grzybowski, System prawa cywilnego,
t. I. Część ogólna, Ossolineum 1985, s. 216;
W. Borysiak, Glosa do wyroku z13 października
2005r....,s.117.
44 W. Borysiak, Glosa do wyroku z 13 października
2005 r. ..., s. 118.
Strona 50
aby
dany
stan
rzeczy
przedstawiał
porządku prawnego. Uznane dobra osobiste
się w powszechnym odczuciu jako dobro.
muszą
Nie można za takowe uznać natomiast
w
przerwania ciąży, powodującego przecież
dobrami podstawowymi, a w powszechnym
zniweczenie życia nienarodzonego dziecka.
odczuciu
O
swoboda
ochrony. Nie sposób tej cechy przypisać
ocenianie
omówionym wyżej, rzekomo istniejącym
są pozytywnie, a zatem w powszechnym
dobrom, których naruszenie powodować
odczuciu jawią się jako określone dobro,
ma
o tyle trudno byłoby popierać tę tezę
urodzenia”.
w
roszczeń.
kontrowersyjna, że sprawcą choroby dziecka
Dla ich uzasadnienia musiałoby zatem istnieć
nie jest podmiot pozywany w sprawach
wspomniane prawo rodziców do posiadania
o “złe urodzenie”. Nie ma tu mowy
dziecka zdrowego (nieposiadania dziecka
o odpowiedzialności za naruszenie dobra,
chorego). Taki rodzaj wolności, stanowiący
jakim jest zdrowie ludzkie. Jak podkreślają
wspomnianą wolność od „niechcianych”,
przeciwnicy tego typu roszczeń na gruncie
bo chorych dzieci, nie może stanowić dobra
amerykańskim, dokonanie przez rodziców
osobistego. Brak tu bowiem spełnienia
wyboru
warunku, aby w powszechnym odczuciu
lub
funkcjonowała ona jako dobro, a przez
bądź nieurodzenia) obciążonego wadami,
to wartość godna ochrony.
ma charakter moralny, a nie prawny46.
ile
wolność
jednostki,
podejmowania
decyzji
przypadku
omawianych
Podsumowując
że
w
nie
sposób
należy
stwierdzić,
uzasadniać
istnienia
formie
prawa
jakiejkolwiek
do nieposiadania dziecka, czy to zdrowego
czy też, jak w omawianym przypadku,
chorego.
Z
aprobatą
należy
odnieść
się do stwierdzenia, że fakt urodzenia
się chorego dziecka i sama jego choroba
stanowią
subiektywnie
“uciążliwość”
i
źródło
odczuwaną
cierpień45.
Taki
subiektywny interes nie powinien jednak
uzyskiwać
ochrony
w
świetle
całego
M. Domański, Urodzenie się dziecka jako źródło
szkody?, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu
Warszawskiego 2005, nr 2, s. 134.
być
zgodne
z
respektowanymi
demokratycznych
społeczeństwach
przedstawiać
odpowiedzialność
Sprawa
w
wartość
z
jest
tytułu
tym
sprawie
nieposiadania
godną
dziecka
„złego
bardziej
posiadania
(urodzenia
Uprawnienie w tym zakresie jest ściśle
osobistym uprawnieniem rodziców, a jego
realizacja nie może zostać wymuszona
na lekarzu. Mowa o sferze swobodnych
decyzji każdego człowieka. Istnieje wiele
“praw”
w
życiu
człowieka,
które
nie są egzekwowane za pomocą przymusu
państwowego. To że można coś zrobić,
nie oznacza w takich przypadkach, że można
pociągać
kto
do
nam
odpowiedzialności
w
tym
osobisty
i
decyzji
powoduje,
kogoś,
przeszkodził.
prywatny
charakter
moim
Ściśle
takiej
zdaniem,
45
M. Safjan, Odpowiedzialność za wadliwą
diagnozę prenatalną ..., s. 107-108.
46
Strona 51
że odpowiedzialność w tych przypadkach
stanowią koszty utrzymania dziecka47. Polski
“przenoszona jest” każdorazowo w sferę
Sąd
sumienia
związanych z upośledzeniem dziecka rodzice
zaś
rodziców.
Nie
odpowiedzialności
pośrednio
„nie
powoduje
podmiotu,
zapobiegł”
Najwyższy
stwierdził,
że
kosztów
który
nie planowali i nie godzili się ich ponosić48.
urodzeniu
Rodzice nie zostaliby obciążeni obowiązkiem
się chorego dziecka. Nie zostaje w ten sposób
alimentacyjnym
naruszone żadne prawnie chronione dobro
pozwani nie naruszyli prawa rodziców
rodziców, a zatem nie zostaje spełniona
do
planowania
podstawowa przesłanka odpowiedzialności.
ten
reprezentowany
Szkodą w rozumieniu prawa cywilnego jest
w
doktrynie50,
bowiem uszczerbek w dobrach prawnie
się,
chronionych.
działania (bądź jego wadliwość) powoduje,
Szkoda wynikająca ze “złego urodzenia”
że
wobec
dziecka,
rodziny49.
niepodjęcie
jest
gdyby
Pogląd
również
gdzie
zaznacza
przez
pozwanego
że powinna zostać naprawiona szkoda
majątkowa powstała na skutek naruszenia
Uznając, że po stronie rodziców nie istnieje
prawa podmiotowego rodziców. Analizując
dobro prawnie chronione, które ulegałoby
wypowiedzi doktryny i judykatury dostrzec
naruszeniu na skutek “złego urodzenia”
można
(skutkiem
dochodziło-
powtarza się, że szkodą nie jest urodzenie
urodzenia
się dziecka, ale powstałe na skutek tego
by
się
którego
do
“niechcianego”
niepełnosprawnego
dziecka),
należy
koszty
pewną
nieścisłość.
jego
Wielokrotnie
utrzymania51.
Zauważa
skonstatować, że jakakolwiek naturalna
się, że w przypadku roszczeń wynikających
konsekwencja przyjścia na świat chorego
z
dziecka
do
nie
może
Reprezentowany
stanowić
szkody.
również
pogląd
jest
faktu
urodzenia
czynienia
z
się
dziecka mamy
sytuacją
szczególną52.
Wydatki ponoszone na utrzymanie dziecka
odmienny, według którego istnieje dobro
prawne
związane
z
nieurodzeniem
się chorego dziecka. Zgodnie z takim
zapatrywaniem,
podlegającego
naruszenie
ochronie
tego
dobra
stwarza
podstawy do odpowiedzialności za szkody
będące konsekwencją takiego naruszenia.
Zazwyczaj
chodzi
głównie
majątkowe.
Sąd
Najwyższy
podziela
w
orzecznictwie
Stanów
ugruntowane
Zjednoczonych
stanowisko,
oraz
według
o
skutki
(częściowo)
którego
RFN
szkodę
Wyrok Sądu Najwyższego z 13 października
2005 r., IV CK 161/05,OSP 2006, nr 6, poz. 71;
Wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2003 r., V
CK 16/03, OSNC 2003, nr 6, poz. 104.
W uzasadnieniach wskazanych wyroków Sąd
Najwyższy odwołuje się do orzecznictwa
zagranicznego.
48 V CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71.
49 V CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71.
50 D. Korszeń, Koncepcja prawa podmiotowego
przysługującego
na
podstawie
ustawy
o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży,
Przegląd Sądowy 2008, nr 4, s. 133.
51 Wyrok Sądu Najwyższego z 13 października
2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71.
52 Uchwała Sądu Najwyższego z 22 lutego 2006 r.,
III CZP 8/06, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 123.
47
Strona 52
nie
służą
skutków,
ograniczeniu
zmniejszeniu
życia dostrzega się szkodę58. Majątkowe
szkody53.
następstwa urodzenia się dziecka, również
Nakłady te mają na celu zaspokojenie
niepełnosprawnego, są naturalną, nieroze-
potrzeb życiowych dziecka, służą więc
rwalnie
interesom dziecka, którego życie samo
konsekwencją przyjścia na świat59. Trudno
w sobie postrzegane jest jako najwyższa,
wyobrazić sobie rodzicielstwo niezwiązane
chroniona
wartość54.
z obciążeniami o charakterze majątkowym,
Nie wyłącza to jednak, zdaniem Sądu
nie ma bowiem możliwości wyboru: dziecko
Najwyższego, możliwości zakwalifikowania
z kosztami jego utrzymania albo dziecko
wspomnianych
bez tych kosztów60.
Sąd
czyli
negatywnych
konstytucyjnie
kosztów
Najwyższy,
jako
szkody55.
uzasadniając
wskazane
stanowisko stwierdził jednak, że bezprawne
zachowanie pozwanego powoduje zdarzenie
oceniane
w
społeczeństwie
jako
wartościowe56. Stanowisko takie zyskuje
aprobatę
również
zauważa
się,
że
w
doktrynie,
uznanie
gdzie
konsekwencji
za szkodę nie oznacza negatywnej oceny
istnienia dziecka (jako przyczyny czy źródła
szkody)57.
Łatwo
odnieść
wrażenie,
że w ten sposób jedynie omija się problem,
próbując
znaleźć
rozwiązanie,
które
jednocześnie nie podważy wartości życia
człowieka i zapewni rodzicom pokrycie
kosztów
jego
takie
nie
utrzymania.
Stanowisko
przekonuje.
Tkwi
w tym wewnętrzna sprzeczność. Słusznie
zwraca
uwagę
R.
Trzaskowski
związaną
z
jego
życiem
Zasądzając odszkodowanie na pokrycie
kosztów
utrzymania
dziecka
sądy
odwołują się do art. 444 k.c.61 Jako jedną
ze szkód wskazuje się w tym przepisie
koszty leczenia, które również służą życiu
i
zdrowiu.
Należy
jednak
zauważyć,
że klasyfikowanie ich w kategorii szkody
wynika właśnie z faktu, że naruszone zostało
dobro
prawnie
chronione,
jakim
jest
zdrowie. Ich negatywna ocena wynika
więc
z
faktu,
że
spowodowane
są one negatywnym zdarzeniem, które
wywołała osoba, która ma ponosić z tego
tytułu odpowiedzialność. W omawianym
przypadku
negatywnym
zdarzeniem
musiałoby zatem być posiadanie (urodzenie
się dziecka), uznawane przecież przez sądy
na to, że uznaje się bowiem urodzenie
się i życie człowieka za dobro, najwyżej
cenione i chronione dobro w systemie
prawnym, a jednocześnie w kosztach tego
Ibidem.
Ibidem.
55 Ibidem.
56 Ibidem.
s. 59-60.
53
54
R. Trzaskowski, Czy urodzenie dziecka może
być źródłem szkody?, Palestra 2007, nr 9-10, s. 16.
59 M. Domański, Urodzenie się dziecka jako ...?,
s. 132.
60 M. Domański, Urodzenie się dziecka jako ...?,
s. 133.
61 Wyrok Sądu Najwyższego z 13 października
2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71 oraz
wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2003 r., V
CK 16/03, OSNC 2003, nr 6, poz. 104.
58
Strona 53
orzekające w sprawach z tytułu “złego
Dodać
urodzenia” za najwyższe dobro. Nie sposób
na zdrowiu dziecka i zwiększone koszty jego
zatem zgodzić się z T. Justyńskim, który
utrzymania
nie
uważa, że akceptacja dla absolutnej wartości
działania
pozwanego;
dziecka oraz postrzeganie szkody w kosztach
są
przez
związanych
uciążliwość sprawiająca, że są one kosztami
z
jego
utrzymaniem
należy
jedynie
również,
są
że
uszczerbek
przecież
skutkiem
spowodowane
naturę.
Subiektywna
nie
wykluczają
się
wzajemnie62.
Autor
niechcianymi, nie oznacza, że z punktu
ten
podkreśla,
że
negatywna
ocena
widzenia regulacji prawnych czy całego
obciążenia kosztami utrzymania dziecka
porządku
nie oznacza negatywnej oceny samego jego
negatywnie. Trzeba, jak się wydaje, dostrzec
istnienia63. Tymczasem dla stwierdzenia,
tę różnicę.
że wspomniane koszty są szkodą należy
wykazać, że przyjście na świat dziecka było
„niepożądane”,
a
zatem
że
dziecko
to w związku z istnieniem jego choroby było
„niechciane”. Negatywna ocena zdarzenia
warunkuje
ocenę
jego
konsekwencji
w kategorii szkody. Tak jak spowodowanie
uszkodzenia
ciała
(naruszenie
dobra
osobistego jakim jest zdrowie) sprawia,
że
koszty
leczenia
stanowią
szkodę.
Sąd Najwyższy dostrzegł tę sprzeczność,
stwierdzając
że
w
jednym
dogmatyczny
prowadziłby
do
utrzymania
dziecka
który
orzeczeń64,
punkt
widzenia
wniosku,
przedmiotem
odszkodowawczej
z
nie
że
koszty
mogą
być
odpowiedzialności
obciążającej
uniemożliwił
przerwanie
podmiot,
ciąży65.
T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka...,
s. 56-57.
63 Ibidem.
64 III CZP 8/06,OSNC 2006, nr 7-8, poz. 123.Mimo
że sprawa dotyczyła uniemożliwienia przerwania
ciąży będącej skutkiem przestępstwa, wniosek ten
dotyczy
również
omawianego
przypadku
urodzenia się chorego dziecka.
65 Sąd Najwyższy uznał jednak koszty utrzymania
dziecka za szkodę.
62
prawnego
są
one
oceniane
Argumentem przeciwko postrzeganiu
kosztów utrzymania dziecka w kategorii
szkody jest również to, że zasądzając
odszkodowanie na pokrycie tych kosztów,
obowiązek
alimentacyjny
przenoszony
jest na inne osoby, do czego nie ma podstaw
prawnych66. Art. 133 k.r.o. bezwzględnie
nakłada
na
rodziców
obowiązek
alimentacyjny wobec dziecka. Nie można
jednak
z
obowiązku
przepisami
Koszty
prawa
utrzymania
przewidzianego
“tworzyć”
dziecka
szkody.
nie
mogą
być jednocześnie przedmiotem obowiązku
ich ponoszenia i prawa do uniknięcia
ich ponoszenia. Nie stanowią one uszczerbku
w
dobrach
majątkowych
rodziców.
Nie przekonuje zatem twierdzenie, zgodnie
z
tych
którym
kosztów
rodzicami
a
obowiązek
w
ponoszenia
stosunkach
dzieckiem
nadal
między
obciąża
rodziców, a jedynie w układzie zewnętrznym
66A.
Górski,
Roszczenia
związane
z uniemożliwieniem legalnego przerwania ciąży
w aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego,
Przegląd Sądowy 2007, nr 5, s. 31.
Strona 54
przeniesiony zostaje na sprawcę szkody67.
(dostarczania). T. Justyński uważa jednak,
Według przedstawicieli takiego stanowiska,
że gdyby uznać przyznanie odszkodowania
zobowiązania
za niedozwolone „przerzucenie” obowiązku
alimentacyjne,
mimo
ich pierwotnego wobec prawa charakteru,
alimentacyjnego
mogą zostać przeniesione na osoby trzecie
za tak samo niedopuszczalne należałoby
na skutek zastosowania
uznać
reguł prawa
na
osoby
przysporzenia
natury
trzecie,
socjalnej,
odszkodowawczego68. Roszczenie odszkodo-
czy też inne świadczenia, na przykład
wawcze rodziców nie powoduje bowiem,
te pochodzące od pozostałych członków
że
rodziny73. Twierdzenie to nie jest moim
rodzice
przestają
być
dłużnikami
alimentacyjnymi dziecka, a zatem sprawca
zdaniem
szkody nie wstępuje na miejsce rodziców
wymienia Autor nie naruszają przepisów
zobowiązanych
świadczeń
prawa albo są wręcz prawem przewidziane.
alimentacyjnych69. T. Justyński podkreśla,
W omawianym przypadku natomiast, moim
że w przypadku objęcia kosztów utrzymania
zdaniem, dochodzi do naruszenia przepisu
dziecka obowiązkiem odszkodowawczym
art. 133 k.r.o. Należy też wspomnieć,
pozwanego nie dochodzi do przeniesienia
że
niezbywalnego stosunku między rodzicami
czy świadczeń dobrowolnych spełnianych
a
Autora,
przez osoby trzecie jest przede wszystkim
wywołuje
pomoc dziecku i rodzicom. Charakteru
przecież skutki jedynie między rodzicami
takiego nie posiadają zaś środki ochrony
a
pozwanym,
przewidziane w prawie odszkodowawczym.
na
stosunki
z
dzieckiem70.
przyznanie
Według
tego
odszkodowania
rodziców z
zatem
tytułu
nie
mając
łączące
w
tym
dzieckiem71.
według
Nie
T.
wpływu
zakresie
następuje
Justyńskiego
przesunięcie prawnorodzinnego stosunku
alimentacyjnego72.
się
z
powyższym
Nie
można
poglądem.
zgodzić
Na
jego
podstawie należałoby bowiem wnioskować,
że
ustawodawca
obowiązek
przewidział
dysponowania
jedynie
środkami
utrzymania dziecka, nie zaś ich świadczenia
T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka ...,
s. 59.
68 Ibidem, s. 62.
69 Ibidem.
70 Ibidem.
71 Ibidem.
72 Ibidem, s. 59.
67
słuszne.
celem
Świadczenia,
świadczeń
które
socjalnych
T. Justyński powołuje się również
na rzekome podobieństwo istniejące między
powstaniem
obowiązku
w
przypadku
a
„odpadnięciem”
alimentacyjnego
“złego
takiego
urodzenia”
obowiązku
w sytuacji spowodowania śmierci osoby
zobowiązanej
tacyjnych74.
do
Autor
świadczeń
zauważa,
alimenże
skoro
„odpadnięcie” obowiązku alimentacyjnego
może być szkodą, nie ma powodów, aby jego
„niechciane”
z
urodzeniem
powstanie
się
(związane
niepełnosprawnego
Ibidem, s. 63.
T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka ...,
s. 58.
73
74
Strona 55
dziecka), które według tego Autora stanowi
się, czy ochrona ma za przedmiot, choćby
„lustrzane odbicie” „odpadnięcia” obowiązku
pośrednio,
alimentacyjnego,
następstw
miało
być
traktowane
uniknięcie
niekorzystnych
ekonomicznych
w sposób odmienny75. Pomijając kwestię
z
istnienia
dziecka. Warto przytoczyć tu fragment
wyraźnej
stanowiącej
za
podstawę
tym
prawnej
odpowiedzialności
“odpadnięcie”
alimentacyjnego,
w
normy
obowiązku
niewątpliwe
przypadku
jest
istnienie
prawa
urodzeniem
wskazanego
się
związanych
już
w
niepełnosprawnego
pracy
orzeczenia76
Trybunału Konstytucyjnego z 28 maja 1997
roku, w którym Trybunał Konstytucyjny
orzekł
o
niekonstytucyjności
art.
4a
podmiotowego, które zostaje naruszone
ust. 1 pkt 477 ustawy o planowaniu rodziny.
na skutek spowodowania śmierci osoby
Orzeczenie to wydano po rozpoznaniu
zobowiązanej do świadczeń alimentacyjnych.
wniosku
Prawo to zostaje wyraźnie
stwierdzono między innymi, że „zezwalając
naruszone
grupy
osoby. Nie byłoby mowy o jakiejkolwiek
ciężkich warunków życiowych lub trudnej
odpowiedzialności w przypadku naturalnej
sytuacji
śmierci
naruszony zostaje art. 1 Konstytucji poprzez
W
takiej
osobistej
w
którym
na
zobowiązanej.
ciąży
w
wskutek działania sprawcy śmierci takiej
osoby
przerywanie
senatorów,
przypadkach
kobiety
ciężarnej,
sytuacji obowiązek alimentacyjny po prostu
naruszenie
zasady
wygasa, natomiast w omawianych w pracy
społecznej.
Zdaniem
przypadkach obowiązek ten w sposób
ustawodawca w sposób naruszający zasady
naturalny powstaje i na mocy przepisów
sprawiedliwości
prawa oraz biologicznej zależności obciąża
interesom matki, związanym z warunkami
rodziców dziecka.
życiowymi i sytuacją osobistą, przed prawem
Należy zwrócić uwagę na jeszcze inną
kwestię. Nawet gdyby uznać istnienie prawa
rodziców do uniknięcia posiadania chorego
dziecka, to również na innym tle może
pojawić
się
wątpliwość
dotycząca
kwalifikowania kosztów jego utrzymania
jako
stanowiącej
konsekwencji
prawa.
szkodę
naruszenia
Skoro
prawo
majątkowej
wspomnianego
to
miałoby
być uzasadniane treścią art. 4a ustawy
o planowaniu rodziny, to można zastanawiać
75
Ibidem.
sprawiedliwości
wnioskodawcy
przyznał
pierwszeństwo
dziecka do życia. Wybór taki stanowi
rozstrzygnięcie
zabezpieczające
potrzeby
dobra o mniejszej wartości kosztem dobra
o
większej
wartości.”78
Konstytucyjny
uznał
między
Trybunał
innymi,
że dopuszczenie przerwania ciąży w takiej
sytuacji
chroni
„zachowanie
wartość,
przez
jaką
kobietę
stanowi
ciężarną
określonego statusu majątkowego, który
K 26/96, OTK ZU 1997, nr 2, poz. 19.
Regulacja ta dopuszczała przerwanie ciąży, gdy
kobieta ciężarna znajduje się w ciężkich
warunkach życiowych lub trudnej sytuacji
osobistej.
78 Za: G. Jędrejek, Czy można wyróżnić...?, s. 557.
76
77
Strona 56
mógłby ulec pogorszeniu lub stracić szansę
sama choroba. Pamiętać należy jednak,
poprawy w związku z kontynuowaniem
że nie została ona wywołana zachowaniem
ciąży i urodzeniem dziecka (...)”. Skoro
pozwanego. Nie odpowiada on z tytułu
czynniki
spowodowania
ekonomiczne
nie
stanowią
uszkodzenia
ciała
podstawy dopuszczenia przerwania ciąży
czy wywołania rozstroju zdrowia. W związku
(które uzasadnia rzekome istnienie prawa
z powyższym, nie sposób nie dostrzec,
do nieposiadania dziecka w określonych
że
prawem sytuacjach), nie można uznać,
urodzenia”
że koszty utrzymania dziecka urodzonego
jaką
z
następstwo
z posiadaniem chorego dziecka. Uznać trzeba
ekonomiczne naruszenia takiego prawa)
zatem, że rodzicom przysługuje roszczenie
stanowią szkodę. Ma to istotne znaczenie,
o zadośćuczynienie za krzywdę, jaką ponoszą
bowiem
na skutek posiadania chorego dziecka.
wadą
rozwojową
(jako
roszczenia
z
tytułu
“złego
urodzenia” są roszczeniami o naprawienie
przede wszystkim właśnie tak określonej
szkody
majątkowej.
Można
twierdzić,
że bardziej uzasadnione byłoby przyznanie
zadośćuczynienia
cierpienia
za
krzywdę,
rodziców
a
więc
wynikające
z konieczności przyglądania się ciężko
choremu dziecku. Zamiar ich uniknięcia jest
bowiem, jak się wydaje, jednym z założeń
leżących u podstaw wprowadzenia przepisu
art. 4a ustawy o planowaniu rodziny.
Odnosząc
są
Dla
tytułu
„złego
wynagradzać
krzywdę,
cierpienia
związane
porządku
rozważań
należy
również wskazać na problem związany
z zakresem szkody majątkowej wynikłej
ze “złego urodzenia”. Wątpliwości dotyczą
tego, czy szkodę stanowią pełne koszty
utrzymania dziecka, czy jedynie te, które
powstają na skutek jego niepełnosprawności.
W
kwestii
określenia
zakresu
szkody
powstała rozbieżność zarówno w doktrynie
i
jak
orzecznictwie
i
na
gruncie
państw
obcych,
polskiego
porządku
kwestii
prawnego.
niemajątkowej,
można
utrwaliła się zasada, że na rzecz rodziców
stwierdzić, że w pewnym sensie zatarciu
upośledzonego dziecka sąd może zasądzić
ulega granica między odpowiedzialnością
odszkodowanie
związaną
dodatkowe, ale łączne koszty utrzymania
lub
a
szkody
z
jednak
ma
z
do
istnienia
się
zadośćuczynienie
uszkodzeniem
wywołaniem
rozstroju
przypadkach.
Chodzi
ciała
w
zdrowia
omawianych
bowiem
de
facto
o cierpienia związane z chorobą dziecka,
a
odczuwane
przez
rodziców,
którzy
tym cierpieniom musza się przyglądać.
Przyczyną krzywdy jest zatem pośrednio
i
W orzecznictwie niemieckim
obejmujące
wychowywania
dziecka79.
nie
tylko
Uzasadnia
to tzw. sfera ochronna umowy, która
ma na celu przeciwdziałanie tego rodzaju
Na ten temat: M. Nesterowicz, Odpowiedzialność
cywilna lekarza i szpitala za wrongful conception,
wronful birth i wrongful life w orzecznictwie
europejskim (2000-2005), Prawo i Medycyna 2007,
nr 3, s. 27.
79
Strona 57
szkodom80.
Odmiennie,
co
do
zasady,
na chorobę dziecka. Drugie stanowisko83
orzekają sądy amerykańskie. W tamtejszej
opiera
judykaturze81 przyjmuje się, że szkodą
wysokości
podlegającą naprawieniu są jedynie koszty
obowiązującej na gruncie prawa polskiego
opieki i leczenia związane z upośledzeniem
metody
dziecka.
stanie, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło
Na gruncie polskiego porządku prawnego
reprezentowane
stanowiska.
są
oba
Według
powyższe
przedstawicieli
pierwszego z nich, szkodę stanowią jedynie
zwiększone na skutek choroby dziecka
koszty związane z jego utrzymaniem82.
Uzasadniane jest to tym, że rodzice podjęliby
decyzję
o
przerwaniu
ciąży
właśnie
ze względu na istnienie wad rozwojowych.
Gdyby płód był zdrowy, ewentualność
ta i możliwość nie pojawiłyby się, a zatem
rodzice musieliby ponosić „zwykłe” koszty
utrzymania. W przypadku roszczeń z tytułu
„złego
do
urodzenia”,
roszczeń
w
przeciwieństwie
wynikających
z
wrongful
conception, urodzenie dziecka z reguły było
planowane, a więc „chciane”. Fakt ten stał
się
„niepożądany”
jedynie
ze
względu
na
klasycznym
szkody
z
ustaleniu
zastosowaniem
dyferencyjnej84. W hipotetycznym
zdarzenie wyrządzające szkodę, rodzice
w ogóle nie ponosiliby kosztów związanych
z utrzymaniem dziecka. Dziecko bowiem
nie urodziłoby się. Punktem odniesienia
nie są koszty utrzymania zdrowego dziecka,
ale brak jakichkolwiek kosztów. Rodzice
nie
mieli
na
dodatkowego
ale
w
celu
uniknięcia
obciążenia
ogóle
upośledzonego.
urodzenia
Według
jedynie
finansowego,
się
dziecka
zwolenników
przedstawianego poglądu, w przypadku
zawinionego doprowadzenia do urodzenia
się dziecka obciążonego wadą rozwojową,
gotowość rodziców do ponoszenia kosztów
jego
utrzymania
nie
powinna
być automatycznie rozumiana jako zgoda
na ich ponoszenie85. Według części autorów
należy zatem zrównać sytuację urodzenia
się dziecka niepełnosprawnego i dziecka
w
Koncepcja tzw. sfery ochronnej umowy
(Schutzzwecklehre) zakłada, że szkoda tylko wtedy
powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą, gdy
mieści się w granicach sfery ochronnej
wyznaczonej przez umowę lub przepis prawa
(T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka...,
s. 107).
81 Harbeson v. Park-Davis Inc., 656 P. 2d 483
(Wash.1983). Odmiennie: Speck v. Finegold, 408
A. 2d. 496 (Pa.Super. 1979) (za:) T. Justyński,
Ibidem, s. 185.
82 Sąd Najwyższy w wyroku z 13 października
2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71,
s. 33. Pogląd taki zdaje się równieżwyrażać
M. Kowalski, Odpowiedzialność odszkodowawcza
lekarza z tytułu wrongful birth w prawie
niemieckim, Prawo i Medycyna 2002, nr 11, s. 70.
się
ogóle
nieplanowanego
(wrongful
80
T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka...,
s. 214-216; M. Nesterowicz, Glosa do wyroku Sądu
Najwyższego z 13.10.2005 r., IV CK 161/05, OSP
2006, nr 6, poz. 71, s. 335.
84 Za pomocą tej metody ustala się aktualny stan
majątku poszkodowanego, a zatem stan istniejący
po zajściu zdarzenia sprawczego. Należy tak
ustalony stan porównać ze stanem poprzednim
oraz stanem hipotetycznym, takim więc, który
istniałby, gdyby szkoda nie została wyrządzona
(A. Duży,
Dyferencyjna
metoda
ustalania
wysokości szkody, Państwo i Prawo 1993, nr 10,
s. 57).
85 T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka...,
s. 214-215.
83
Strona 58
conception)86.
majątkową
Z
tego
stanowić
względu,
miałyby
szkodę
wszelkie
zwiększone
z jego niepełnosprawnością87.
utrzymania
dziecka
związane z jego upośledzeniem.
koszty wynikające z posiadania chorego
dziecka, zarówno „zwykłe”, jak i te związane
koszty
Podsumowując powyższe rozważania
należy stwierdzić, że nie istnieje żadne
prawo rodziców do uniknięcia posiadania
Uważam, że w przypadku uznania
chorego dziecka. Nie można zatem uznać,
istnienia szkody, za przekonujące należałoby
że
naturalne
przyjąć stanowisko pierwsze. Konieczne
się
niepełnosprawnego
dla
twierdzenie,
zakwalifikować jako szkodę (majątkową
że na gruncie ustawy o planowaniu rodziny
lub niemajątkową). Nawet gdyby przyjąć
istnieje prawo kobiety do przerwania ciąży,
istnienie wspomnianego prawa rodziców,
implikuje
szkody
konsekwencje jego naruszenia (na skutek
wyznaczony byłby przez przyznane prawo.
“doprowadzenia” do urodzenia się dziecka)
To zaś na gruncie przepisu art. 4a ust.1 pkt 2
trudno traktować jako szkodę. Istnieje wiele
wskazanej ustawy, powstawałoby wyłącznie
sprzeczności
w
sytuacji
jak i wypowiedziach tych przedstawicieli
W
przypadku,
istnienia
szkody
wniosek,
że
zakres
istnienia
gdy
wad
płód
płodu.
rozwijałby
doktryny,
konsekwencje
zarówno
którzy
urodzenia
dziecka
w
można
orzecznictwie,
uznają
zasadność
się prawidłowo, prawo takie nie istniałoby.
omawianych roszczeń. W świetle rozważań
Wady
możliwość
przedstawionych w tym rozdziale pracy,
przerwania ciąży prowadzącą między innymi
należy zauważyć, że roszczenia z tytułu
do
płodu
możliwości
uzasadniałyby
uniknięcia
ponoszenia
“złego urodzenia” są roszczeniami z tytułu
zwiększonych
kosztów
związanych
urodzenia się i posiadania chorego dziecka,
z
takiego
posiadaniem
tym
rodzice,
jak
dziecka.
zostało
Poza
wskazane,
co było stanem niepożądanym. Uznawanie
za
szkodę
naturalnych
konsekwencji
co do zasady, chcieli posiadać dziecko
związanych z posiadaniem dziecka, przy
(a więc godzili się na ponoszenie kosztów
jednoczesnym twierdzeniu, że urodzenie
jego utrzymania). Rezygnację z tej decyzji
się i życie człowieka są najwyższą wartością,
uzależniali
występowania
opiera się na pewnej sztucznej, wewnętrznie
wad rozwojowych. Należy zatem przyjąć,
sprzecznej konstrukcji, wątpliwej w świetle
że „zwykłe” koszty utrzymania dziecka
prawa i etyki.
jedynie
od
nie stanowiłyby szkody. Z tego powodu
za szkodę powinny być uznane jedynie
M. Kowalski, Odpowiedzialność odszkodowawcza lekarza z tytułu wrongful birth..., s. 70.
s. 214-216; M. Nesterowicz, Glosa do wyroku Sądu
Najwyższego z 13.10.2005 r. ..., s. 335.
86
Strona 59
Strona 60

Wiedza Prawnicza nr 4/2011 roku

Transkrypt

Podobne dokumenty

Oświadczenie zarządu o wniesieniu wkładów na kapitał zakładowy

Downstream merger – wymóg podwyższenia kapitału zakładowego

zfśs wniosek o przyznanie świadczenia

Proponowane zmiany do treści Statutu Spółki

PD_109 Dane osobowe do dyplomu - iSod

Ocena przebiegu praktyki zawodowej