Charakterystyka Swarzędzkich Fabryk Mebli w

strona 86
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
Arkadiusz Małyszka
Charakterystyka Swarzędzkich
Fabryk Mebli w dokumentach SB
Swarzędzkie Fabryki Mebli (SFM) to jeden z największych zakładów produkcyjnych w branży stolarskiej, funkcjonujący jeszcze w
latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia w Wielkopolsce. Nie był
to przypadek, ponieważ Swarzędz był znany z tradycji stolar-skich już
w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Rzemiosło meblarskie świetnie
prosperowało w okresie II Rzeczpospolitej. Poradziło sobie nawet w
okresie wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1935, m.in. dzięki
współpracy stolarzy w ramach wspólnego cechu, czego szczególnym
przykładem była budowa pawilonu wystawienniczego, służącego
swarzędzkim stolarzom do dziś. Po II wojnie światowej władze Polski
Ludowej postanowiły zrównoważyć te „prywaciarskie” tradycje i
utworzyły państwową fabrykę produkującą meble, nota bene na bazie
upaństwowionych prywatnych przedsiębiorstw sto-larskich: fabryki
krzeseł Antoniego Tabaki oraz tartaku Franciszka Zawidzkiego. Takie
były początki socjalistycznego koncernu, który w ciągu kolejnych
dziesięcioleci powiększał się o kolejne przedsiębior-stwa. W
pierwszych miesiącach 1970 r. dokonano reorganizacji SFM, tworząc
przedsiębiorstwo złożone z sześciu zakładów produkcyjnych,
zlokalizowanych: w Swarzędzu (dwa zakłady), Kostrzynie, Poznaniu,
Mosinie i Kościanie. W 1990 r., tuż przed przekształceniem w spółkę
akcyjną, SFM składały się z ośmiu zakładów1.
Swarzędzkie Fabryki Mebli jako jeden ze znaczących zakładów
przemysłowych w ówczesnym województwie poznańskim znalazł się
pod „czujnym okiem” Służby Bezpieczeństwa (SB). Prezentowana
poniżej Charakterystyka operacyjna obiektu – Swarzędzkie Fabryki
2
Mebli jest dokumentem znajdującym się w teczce sprawy obiektowej
kryptonim „Kosmos”, którą w latach 1972-1976 prowadziła SB w celu
„ochrony operacyjnej” SFM3. Celem założenia sprawy według wniosku
o jej wszczęcie było:
1
2
3
W 1976 SFM rozszerzyły się o fabrykę w Rawiczu i jej oddział w Bojanowie, a w 1980 r. o
zakład w Gostyniu. Szerzej o dziejach SFM patrz: R. Karolczak, Swarzędzkie Fabryki Mebli.
Drogi i przemiany rozwoju, „Zeszyty Swarzędzkie” nr 1 (2009), s. 46-83.
Sprawa obiektowa [SO] – sprawa operacyjna zakładana w celu „ochrony operacyjnej”
instytucji, organizacji lub środowisk.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Odział w Poznaniu, dalej AIPN Po, 003/583.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 87
„– ujawnianie i zapobieganie zamiarom prowadzenia wrogiej i
szkodliwej działalności;
– ujawnianie i wyjaśnianie faktów sabotażu, awarii i nieprawidłowości zaistniałych w obiekcie;
– rozpoznawanie sytuacji wśród załogi oraz zapobieganie
4
sytuacjom konfliktowym i ewentualnym zamiarom przerw w pracy” .
Mimo „założenia sprawy” 28 kwietnia 1972 r. w aktach zachowały się
także dokumenty starsze, z lat wcześniejszych, z których wynika m.in., że
mimo zastraszenia i obojętności, marazmu i zwątpienia, ro-botnicy potrafili
upomnieć się „o swoje” już w latach sześćdziesiątych. 4 stycznia 1962 r.
miała miejsce kilkugodzinna „przerwa w pracy”, na Wydziale Obróbki
Zasadniczej SFM, której powodem było obniżenie zarobków. W meldunku
SB z 8 stycznia 1962 r. wymieniono imiennie trzech pracowników.
Podano, że podczas sporu „dość aktywnie i w spo-sób wulgarny wystąpili”
pracownicy: Józef Harackiewicz (napisano o nim, że już w czerwcu 1956 r.
„przejawiał dużą aktywność, zmuszając pracowników do przerwania pracy
przy pomocy kija”), Zygmunt Górka (który miał głośno wykrzykiwać, że
„kiedyś nas okłamywali i robią to
Fragment linii produkcyjnej w Z-1, poł. lat 70-tych XX w.
Fot. z „Informatora SFM”, Swarzędz 1975
4
Tamże, k. 7.
strona 88
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
5
i teraz”) oraz Zygmunt Roszkowski . Również na tym samym Wydziale
został zorganizowany strajk w maju 1966 r. W obronie swoich zarobków 5
maja w godz. 17.00-19.00 zastrajkowało 100 robotników, a 6 maja od
godz. 6.00 do 7.00 rano przerwało pracę 30 osób z Zakładu nr 1 w
Swarzędzu. Powodem niezadowolenie robotników było zmniejszenie ich
zarobków w granicach od 70 do 300 złotych za miesiąc kwiecień, co było
związane z przejściem Zakładu na bardziej pracochłonny cykl produkcji
eksportowej i w związku z tym niepełne wyrobienie normy. Dzięki strajkowi
robotnicy wywalczyli wyrównanie różnic zarobków, na co zgodziło się
6
Zjednoczenie Przemysłu Meblarskiego w Poznaniu . Również i tym razem
odnotowano nazwiska czterech „prowody-rów”: Bolesława Kozyka,
Kazimierza Brodziszewskiego, Edmunda Kuczyńskiego i Tadeusza
Juszczaka. Według meldunku SB w sposób fałszywy i napastliwy usiłowali
„negować dorobek i osiągnięcia załogi na przestrzeni ostatnich lat,
wypowiadając się, że są stale gnębieni, że fabryka, w której pracują
niczym nie różni się od obozu pracy, że pod względem zarobku są stale
7
oszukiwani itp.” . Kierownictwo SFM wyciągnęło konsekwencje wobec
najbardziej aktywnych podczas straj-ku, a jedną osobę zwolniono z pracy.
W aktach nie podano nazwiska osoby wyrzuconej z Zakładu. Natomiast
zachowała się ocena sytuacji napisana przez Naczelnika Wydziału III
KWMO w Poznaniu ppłk Władysława Nowickiego. W swym meldunku do
MSW z 9 maja 1966 r. napisał wprost, że kierownictwo Zakładu: „w
sposób nieudolny potraktowało sam fakt przejścia z jednego cyklu
produkcji na drugi, który jest bardziej pracochłonny i znając faktycznie
wyrobienie norm nie doszukiwało się przyczyn, a bezkrytycznie obliczyło
zarobki za m-c kwiecień nie informując załogi. [...] Poza tym nie
zareagowało w sposób właściwy na głosy niezadowolenia, które miały
8
miejsce już na zmianie pierwszej dnia 5 bm.” .
Akta sprawy zawierają również dokument obrazujący na jednym
konkretnym przykładzie, jak politykę władz komunistycznych oce-niali
zwykli obywatele. To, że pismo znalazło się w aktach sprawy
dotyczącej Swarzędzkich Fabryk Mebli związane było z miejscem
5
6
7
8
AIPN Po 003/583, k. 197-198.
AIPN Po 06/71/100, k. 291, Telefonogramy nr 1401 do Dep. III, z 6V 1966r. Zob. też A.
Małyszka, Ocena bezpieczeństwa w powiecie poznańskim na przełomie lat sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych XX wieku w dokumentach SB, „Kronika Wielkopolski” 2011, nr 3 (139),
s. 52-69.
AIPN Po 003/583, k. 204-206.
AIPN Po 003/583, k. 205v.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 89
pracy autora – Władysława Dłużyńskiego, pracownika Zakładu nr 4 w
Poznaniu. Otóż w październiku 1973 r. ten sześćdziesięcioletni wówczas
mężczyzna, który w swym życiu „z niejednego pieca chleb jadł” napisał,
nie anonimowo, ale pod swoim nazwiskiem list adresowany do
popularnego wtedy telewizyjnego programu informacyjnego „Monitor
Polski”. Prawdopodobnie z racji adresata i braku nadawcy na kopercie list
został sprawdzony przez komórkę „W” Służby Bezpieczeństwa, zajmującą
się perlustracją, czyli kontrolą korespondencji. W swoim „manifeście” autor
skrytykował
komunistyczną
politykę,
dążącą
do
ateizacji
i
demoralizowania społeczeństwa, która dokonywała się przez podważanie
autorytetu Kościoła, przeciwstawianiu sobie dzieci i rodziców czy
wmawianiu, szczególnie młodym ludziom, że Boga nie ma. Jego zdaniem
taka polityka skutkowała nie tylko szerzeniem się bezbożnictwa, ale także
rozwydrzenia obyczajów, „seksualizmu”, nieuczciwości czy wzrostem
przestępczości. W swoim liście pracownik SFM przeciwstawił polityce
komunistycznego państwa zasługi Kościoła w tysiącletniej historii Polski
oraz wspieranie wielomilionowej Polonii. Swój trzystronicowy tekst
zakończył pytaniami m.in.: „Czy komunizm ze swoją planowaną
bezbożnością nie zaprzeda naszej Ojczyzny? [...] Czy wypadki w Chile nie
9
dają dużo do myślenia naszym politykom ”. W ostatnim akapicie autor
wyjaśnił motywy swego „pisania”: „Te kilka myśli rzuconych naszym
politykom pragnę otrząsnąć ich z le-targu i kieruję się jedynie dobrem
naszego kraju [tak w oryginale]”. Autor podpisał się „syn powstańca
10
wielkopolskiego i wnuk powstań-ca z 1863 r.” . Z dokumentów nie
wynika, aby pan Dłużyński miał większe problemy z SB. Prawdopodobnie
dlatego, że treść listu nie dotarła do adresata i nie została
upowszechniona, skończyło się na postraszeniu i rozmowie
ostrzegawczej.
Teczka sprawy obiektowej o kryptonimie „Kosmos” zawiera również wiele dokumentów pokazujących, jakie były największe proble-my
zakładów przemysłowych realnego socjalizmu. Cały czas trwała w nich
„walka” o wykonanie planu produkcji miesięcznej czy rocznej.
Szczególnie dramatycznie ta „walka” przebiegała, gdy dotyczyła produkcji na eksport: do krajów zachodnich (bo przynosił cenne dewizy)
oraz do krajów bloku wschodniego (bo był obowiązkowy). W wielu
wypadkach wykonanie planu nie zależało od pracowników SFM, tylko
Autor nawiązywał do aktualnego wówczas wydarzenia, tj. zamachu stanu w Chile. 11 IX
1973 generał Augusto Pinochet obalił rząd prezydenta Salvadora Allende.
10 AIPN Po 003/583, k. 142-143.
9
strona 90
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
od kooperantów, którzy zaopatrywali zakłady w surowce i materiały
potrzebne do produkcji. Funkcjonariusze SB niczym urzędnicy od
spraw zaopatrzeniowych odnotowywali informacje o brakach w dostawach okuć i wkrętów, lakierów czy płyt stolarskich. Przy okazji
zauważali, że walka o plan powoduje nieracjonalne wykorzystanie
czasu pracy pracowników, kiedy bowiem były materiały i komponenty
praca trwała „na okrągło”, także w godzinach nadliczbowych, a później
– gdy brakowało środków – były dni przestoju i pozorowania pracy.
Opiekunowie z SB informowali również zwierzchników o nieprzestrzeganiu parametrów i reżimów technologicznych czy nieprawidłowym
magazynowaniu wyrobów. Brak bowiem dbałości o właściwą tech-nologię
czy magazynowanie powodowało, że wyroby były niepełno-wartościowe,
co z kolei było przyczyną reklamacji, szczególnie przez odbiorców z
zagranicy. „Obserwatorzy” z SB zwracali też baczną uwagę na
nadużywanie zwolnień lekarskich przez pracowników SFM oraz problemy
z dyscypliną pracy. Ustalili m.in. dzięki informacji tajnego
współpracownika, że brama do wyładunku mebli w Zakładzie nr 1 była
prawie cały czas otwarta, co wykorzystywali pracownicy drugiej zmiany,
11
często wychodząc nią do bufetu na stacji kolejowej na piwo .
Funkcjonariusze SB dzielili się czasem swoimi spostrzeżeniami na
powyższe tematy bezpośrednio z kierownictwem zakładu. Nawet jeśli przy
pomocy dyrekcji czy informatorów z wewnątrz przedsiębiorstwa udało się
poprawić jakąś nieprawidłowość, to było to tylko działanie doraźne,
bowiem większość zauważanych przez nich „dolegliwości” miała naturę
systemową, charakterystyczną dla gospodarki socjalistycznej.
Sprawę obiektową o kryptonimie „Kosmos” zamknięto w pierwszym kwartale 1976 r. w związku ze zmianami organizacyjnymi wewnątrz Służby Bezpieczeństwa 12. We wniosku o zakończenie sprawy
kapitan Mieczysław Chęciński13, naczelnik Wydziału IIIA14 Komendy
Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Poznaniu, napisał m.in. że „nie
11
12
13
14
IPN Po 003/583, k. 78, doniesienie z 2 IX 1974 r.
W połowie 1975 r. nastąpiła reforma administracyjna, w wyniku której zlikwidowano powiaty i
17 dotychczasowych dużych województw, a w ich miejsce utworzono 49 nowych mniejszych
województw.
Mieczysław Chęciński (ur. 30.06.1941) – funkcjonariusz organów bezpieczeństwa państwa
(SB) w latach 1964-1990. W czasie swojej kariery zawodowej m.in. Naczelnik Wydz. IIIA
KWMO w Poznaniu, w latach VI 1975 – XI 1981. Więcej informacji na stronie: www.
katalog.bip.ipn.gov.pl/ w zakładce Funkcjonariusze organów bezpieczeństwa PRL (dostęp
15.04.2011 r.).
Wydział IIIA utworzono w województwie poznańskim 1 VI 1975 r. Został on wyodrębniony z
dotychczasowego Wydziału III, a jego zadaniem było najogólniej zabezpieczenie operacyjne
gospodarki. Szerzej m.in. P. Piotrowski, Struktury służby bezpieczeństwa MSW 1975-1990,
„Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1(3), s. 51-107.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 91
zanotowano w okresie prowadzenia sprawy poważniejszych
sytuacji konfliktowych. Nie miały
miejsca fakty celowego niszczenia
maszyn i urządzeń, czy też kol15
portażu wrogich haseł i ulotek” .
Zapoznanie się z dokumentem pozwala zorientować się,
jakie zadania miała policja
polityczna w zakładzie pracy w
czasach PRL. Prezentowana
Charakterystyka obejmuje szereg zagadnień, które wówczas
znajdowały się w obszarze zainteresowań SB. Współcześnie
uznalibyśmy, iż są to sprawy
należące do nadzoru właścicielFragment artykułu o tragicznym
skiego przedsiębiorstwa, policji i
wybuchu w kotłowni Z-4 SFM,
„Gazeta Poznańska”, 28 IX 1971 r.
prokuratury, straży pożarnej oraz
innych państwowych służb
kontrolnych, np. Państwowej Inspekcji Pracy.
W analizie SB wymienione są trzy „poważniejsze awarie”, które
zdarzyły się w omawianym okresie. Jedna z nich miała tragiczne
konsekwencje. 27 września 1971 r. w Zakładzie nr 4 w Poznaniu przy ul.
Jeleniogórskiej, nastąpił wybuch w kotłowni. Była to chyba największa
katastrofa w historii kombinatu SFM. Jej skutkiem była śmierć dwóch
pracowników, rany i obrażenia dwudziestu sześciu in-nych oraz spore
straty materialne. Wypadku tego nie dało się ukryć, jak to często w
czasach PRL bywało. Tragiczny wybuch był szeroko omawiany na łamach
16
poznańskiej prasy . Podkreślano solidarność nie tylko pracowników
poszczególnych zakładów SFM, ale i innych przedsiębiorstw i instytucji
Poznania i okolic. Pomoc ta polegała m.in. na dodatkowym oddawaniu
krwi potrzebnej dla poszkodowanych w wy-padku. W wyniku bardzo
szybkiego działania różnych przedsiębiorstw
15
AIPN Po, 003/583, op. cit., k. 266.
16
Patrz. m.in.; K. Feliczak, Tragiczny wybuch w kotłowni przy ul. Jeleniogórskiej, „Gazeta
Poznańska” 28. IX 1971; tegoż, Zakłady pracy pomagają w usuwaniu skutków wypadku, „Gazeta
Poznańska” 29. IX 1971; tegoż, Dalsza wszechstronna pomoc dla ofiar wypadku, „Gazeta
Poznańska” 30 IX 1971; (K.F.), Dalsza poprawa stanu zdrowia poparzonych, „Gazeta Poznańska”,
1 X 1971; (Żuk), Uruchomiono już kotłownię, „Gazeta Poznańska”, 2-3 X 1971.
strona 92
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
oraz nawet nocnej pracy wielu pracowników odbudowano w ekspresowym terminie kotłownię. Już 1 października 1971 r. zaczęła ogrzewać
pomieszczenia zakładowe przy ul. Jeleniogórskiej.
Prezentowana Charakterystyka jest też interesującym dokumentem
czasu pokazującym jak wówczas, w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, zorganizowane było przedsiębiorstwo wielozakładowe, jakim
było SFM. Pokazuje firmę w jednym z najważniejszych punktów jej
rozwoju, w fazie jej wzrostu. Z drugiej strony mówi o zamkniętym już
rozdziale,
ponieważ
od
lat
nie
istnieje
wielozakładowe
przedsiębiorstwo pod nazwą Swarzędzkie Fabryki Mebli.
W Swarzędzu nie ma już ani Zakładu nr 1, ani Zakładu nr 2. Na
terenie, gdzie funkcjonował Z-2, pozostały ruiny dawnych zabudowań
przemysłowych, zaś sam teren, który ma dzisiaj wielu właścicieli,
objęty jest planem zagospodarowania miejscowego. Przewidziano tu,
w okolicach ulicy Wrzesińskiej,
budownictwo mieszkaniowe z
funkcją usługową, natomiast w
części położnej bliżej drogi nr 92
dominować mają usługi. Po
wyburzeniu budynków fabrycznych na terenie Z-1 powstał na
razie market budowlany sieci
„Castorama” o łącznej powierzch2
ni ponad 6 tys. m , a w przyszłości wzdłuż torów kolejowych
poprowadzona zostanie droga. W
Zakładzie w Mosinie także nie ma
już stolarstwa. W jednym z
najnowocześniejszych
kiedyś
oddziałów SFM, w których prowadzono produkcję m.in. dla tak
znanej dzisiaj firmy IKEA; budynki wynajmowane są częściowo na magazyny lub pod inną
działalność gospodarczą. Część
terenu (po byłym Zakładzie nr 5)
Komin, który przez pewien czas był jedynym
stanowi własność gminy, bo
śladem po Zakładzie nr 1 SFM. Obecnie na
został przejęty za niezapłacone
jego miejscu powstał market budowlany
„Castorama”. Fot. Agnieszka Małyszka
podatki. W Kostrzynie, w miejsce
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 93
wyburzonych zabudowań Zakładu nr 3, powstaje Osiedle Rycerza
Kostro, składające się z szeregu wielorodzinnych budynków. W
Poznaniu przy ul. Jeleniogórskiej, na miejscu gdzie były budynki
fabryczne Zakładu nr 4, zbudowano już osiedle mieszkaniowe, a
znajdujący się przy ulicy biurowiec służy różnym firmom. W Kościanie
pomieszcze-nia fabryczne po Zakładzie nr 6 stały cały czas puste,
obecnie znala-zły nowego nabywcę, który wyburzył jednak
niepotrzebne mu hale. W Rawiczu część budynków byłego Zakładu nr
7 użytkowana jest przez prywatnych przedsiębiorców, którzy prowadzą
tam działalność gospodarczą, głównie stolarską. W Gostyniu
zabudowania fabryczne nie są użytkowane i niszczeją, od kilku lat
mają kilku właścicieli, co utrudnia odsprzedanie ich jakiemuś jednemu
kontrahentowi. Część załogi dawnego Zakładu nr 8 znalazło pracę w
Jarocińskiej Fabryce Mebli. Najlepiej sytuacja wygląda w Bojanowie, w
budynkach byłego oddziału SFM prowadzona jest działalność
gospodarcza. Kilkanaście lat temu nieruchomość tę nabył od SFM
17
nowy właściciel, który uru-chomił produkcję stelaży do mebli .
Publikowana Charakterystyka operacyjna obiektu – Swarzędzkie
Fabryki Mebli, datowana 25 lutego 1974 r., została sporządzona przez
kapitana Mariana Jelenia18, starszego inspektora SB w Komendzie
Powiatowej MO w Poznaniu. Charakterystyka publikowana jest pra-wie
w całości, pominięto przede wszystkim dane techniczne dotyczące
m.in. ochrony przeciwpożarowej mające małą wartość poznawczą oraz
informacje szczegółowe o zakładach SFM znajdujących się poza
Swarzędzem. Opuszczenia zostały zaznaczone nawiasami kwadratowymi [...]. Nie zostały rozwwiązane powszechnie znane skróty, tj.
PKP, MO, MTP, ppoż. czy bhp. Zachowano oryginalny styl i składnię,
poprawiano błędy ortograficzne i interpunkcyjne. Teksty opatrzono
przypisami tekstowymi i merytorycznymi.
17
18
Na podstawie informacji od byłych pracowników SFM lub urzędników urzędów gminnych
Bojanowa, Gostynia, Kościana, Kostrzyna i Rawicza.
Marian Jeleń (ur. 6.09.1927) – funkcjonariusz organów bezpieczeństwa państwa (UB, SB) w
latach 1950‑1975. Pod koniec pracy zawodowej funkcjonariusz Referatu SB Komendy
Powiatowej MO w Poznaniu. Więcej informacji na stronie: www.katalog.bip.ipn.gov. pl/w
zakładce Funkcjonariusze organów bezpieczeństwa PRL (dostęp 15.04.2011 r.).
strona 94
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
Dokument nr 1
19
Poznań, dnia 25 lutego 1974 r.
Tajne Egz. nr 1
Charakterystyka
operacyjna obiektu – Swarzędzkie Fabryki Mebli
Swarzędzkie Fabryki Mebli Swarzędzu (Zakład nr 1 i 2) leży we
wschodniej części powiatu poznańskiego, w odległości około 12 km od
centrum Poznania (od granicy miasta 2 km) przy szosie PoznańWarszawa.
W skład SFM wchodzi 6 zakładów produkcyjnych, i tak:
– Zakład nr 1 w Swarzędzu;
– Zakład nr 2 w Swarzędzu;
– Zakład nr 3 w Kostrzynie, pow. Środa;
– Zakład nr 4 w Poznaniu;
– Zakład nr 5 w Mosinie;
– Zakład nr 6 w Kościanie.
Siedziba dyrekcji Zarządu SFM znajduje się w Swarzędzu w Zakład
nr 1 w składzie dyrektora20 i 4 zastępców21, którzy kierują
poszczególnymi pionami działalności zakładu, jak:
– technicznym
– administracyjno-gospodarczym
– ekonomicznym,
– handlowym,
– organizacyjno-prawnym,
– kadr i szkolenia
wraz z poszczególnymi działami administracyjnymi i produkcyjnymi.
Szczegółowy schemat organizacyjny w aktach.
19
20
21
IPN Po 003/583, Sprawa Obiektowa kryptonim „Kosmos”, k. 16-25.
Stefan Maniecki – dyrektor naczelny w latach 1960-1976, R. Karolczak, Swarzędzkie Fabryki
Mebli, s. 58.
W SO kr. „Kosmos” (stan na VI 1972 r.) zostali wymienieni jako zastępcy dyrektora: Andrzej
Pawlak, z-ca ds. technicznych; Andrzej Biniak, z-ca ds. ekonomicznych; Lucjan Łukaszczyk,
z-ca ds. administracyjno-handlowych oraz Ryszard Górka jako pełn. dyr. ds. zabezpieczenia
ruchu. IPN Po 003/583, k. 8-10.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 95
Przy Zarządzie SFM działają: Komitet Zakładowy P[olskiej]
Z[jednoczonej] P[artii] R[obotniczej] oraz Rada Zakładowa i
22
Robotnicza rozciągające swą działalność na wszystkie zakłady.
Plan produkcji na 1974 rok, wykorzystanie zdolności produkcyjnych oraz struktura przedsiębiorstwa przedstawia się następująco:
Zakład nr 1
Zakład nr 2
Zakład nr 3
Zakład nr 4
Zakład nr 5
Zakład nr 6
SFM
Wartość
prod[ukcji]
tow[arów] w mln zł
Udz[iał] prod[ukcji]
eksp[ortowej] w %
Wykorzystanie
zdoln[ości] w %
509,8
125,2
76,6
215,0
127,8
76,1
1.130,5
58,3
88,0
29,2
19,2
26,2
100,0
51,4
96,7
98,0
99,5
96,5
96,7
97,9
98,1
Plan produkcji wg asortymentów:
Zakład nr 1
Swarzędz: komplety kombinowane, kanapotapczany, tapczany.
Zakład nr 2
Swarzędz: krzesła i fotele do kompletów i pojedyncze.
Zakład nr 3
Kostrzyn: stoły i stoliki do kompletów i pojedyncze.
Zakład nr 4
Poznań: komplety kombinowane.
Zakład nr 5
Mosina: meble szkolne, komplety kawiarniane, komple - ty
wypoczynkowe.
Zakład nr 6
23
Kościan: kredensy, regały, ściany
22
23
Rady Robotnicze jako organy samorządu robotniczego powstały po dojściu do władzy
Władysława Gomułki w październiku 1956 r. Rola RR została zmieniona przez ustawę o
samorządzie robotniczym z XII 1958 r. Powstały wówczas konferencje samorządu
robotniczego, w skład których weszły rady robotnicze oraz rady zakładowe (organy
związków zawodowych) i komitety zakładowe PZPR. Konferencje odgrywały w
rzeczywistości fasadową rolę, ponieważ podstawowe znaczenie zyskały zakładowe
organizacje partyjne PZPR, Ustawa o samorządzie robotniczym została uchylona we
wrześniu 1981 r. Zob. np. J. Skórzyński, Upadek rad robotniczych, „Zeszyty Historyczne”
(Paryż) 1985, z. 74, s. 21-29.
W oryginale napisano „siany”, błąd maszynowy. Zob. zapis dotyczący Zakładu nr 6: „Na
przestrzeni lat zaszły istotne zmiany w asortymencie produkcji. Proste meble okleinowe
zaczęły ustępować miejsca różnorodnym odmianom kredensów i szafek. Etap następny
stanowiło wytwarzanie ścian stylowych i stabilizowanych”, Informator pracownika.
Swarzędzkie Fabryki Mebli, b.r.w. [1980?], b.n.s. [5].
strona 96
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
Tapczan „Nordic” produkowany w latach 70-tych w Zakładzie nr
1 SFM. Fot. z „Informatora SFM”, Swarzędz 1975
Struktura wydziałów produkcyjnych
Zakład nr 1:
obróbka wstępna, składalnia oklein, obróbka maszynowa, montaż i
wykańczalnia, tapicernia.
Zakład nr 2
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 3
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 4
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Zakład nr 5
obróbka maszynowa i suszarnia, metalowo-montażowy, tapicernia.
Zakład nr 6
obróbka maszynowa, montaż i wykańczalnia.
Na terenie powiatu poznańskiego24 zlokalizowane są 3 zakłady nr 1
i 2 w Swarzędzu oraz nr 5 w Mosinie.
Zakład nr 1
Znajduje się przy ul. Poznańskiej nr 25. Zajmuje obszar około 10,9 ha.
Jest on nieforemnym wielobokiem okolonym parkanem przemysłowym
– betonowym oraz częściowo siatką. Teren zakładu jest płaski.Od strony
wspomnianej ulicy znajduje się brama wjazdowa dla pojazdów, przy której
jest portiernia. Ponadto od strony południowej są dwie bramy kolejowe,
24
Na terenie dzisiejszego powiatu poznańskiego znajduje się także Kostrzyn, który wówczas
należał do powiatu średzkiego.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 97
przez które zakład ma połączenie własnych bocznic kolejowych ze stacją PKP
25
w Swarzędzu. Bramy są otwierane tylko w czasie przetoku wagonów .
Zabudowa przestrzenna zakładu jest zwarta. Ściany budynków
oraz stropy wykonane są z materiałów niepalnych.
Zakład od strony północnej graniczy z szosą Poznań-Warszawa i te26
renem fabrycznego osiedla mieszkaniowego , od strony wschodniej z te27
renem zajmowanym przez przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej , od
strony południowej z trenem użytkowanym przez PKP, od strony
28
wschodniej z terenami zabudowanymi budynkami mieszkalnymi.
Zasilanie w energię elektryczną odbywa się z trafosta[cji]. jest ona
dwustronna – zasilanie napowietrzne i kablowe.
Zaopatrzenie w wodę odbywa się z wodociągów miejskich.
Ponadto na terenie zakładu jest odwiercona i obudowana studnia
głębinowa oraz dwa baseny z wodą do celów ppoż. Drogi wewnątrz
zakładowe są utwardzane i przejezdne.
W zakresie ochrony fizycznej zakładu przez całą dobę pełni dyżur
15 pracowników (na zmianę) tzw. służba ze Spółdzielni Ochrony
29
Obiektów z Poznania oraz 3 etatowych portierów.
Na granicy terenu zakładu rozmieszczone są 3 posterunki strażnicze, które telefonicznie połączone są z portiernią. Wymienieni są
nadzorowani przez dział administracyjno-gospodarczy.
Ponadto w skład ochrony fizycznej obiektu można wliczyć przyzakładową placówkę ORMO
25
26
27
28
29
30
30
w sile 32 członków.
W doniesieniu tajnego współpracownika o ps. „Czesław” z 2 IX 1974 r. znajduje się
informacja, że brama do załadunku mebli była rzeczywiście zamykana przez strażnika zaraz
po przetoczeniu mebli. Natomiast brama do wyładunku była prawie cały czas otwarta, a
pracownicy drugiej zmiany wychodzili tą bramą do bufetu na stacji kolejowej na piwo. IPN Po
003/583, k. 78.
Od strony północnej Zakład nr 1 graniczył również z istniejącym do dziś cmentarzem
katolickim.
Przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej znajdowało się po drugiej stronie drogi E-8 z
wejściem od ul. Strzeleckiej.
W oryginale dwukrotnie jest mowa o „stronie wschodniej”.
Spółdzielnia Ochrony Obiektów, czy wymieniona także w tekście Spółdzielnia Ochrony
Mienia – takiej nazwy używano również – zajmowały się w PRL pilnowaniem budynków i
terenów różnych instytucji, można je nazwać poprzednikami współczesnych firm
ochroniarskich.
Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej – paramilitarna organizacja utworzona w 1946 r., a
rozwiązana w 1989 r.; ochotnicza i społeczna organizacja wspierająca Milicję Obywatelską.
Członkowie ORMO m.in. ochraniali wiece partyjne i imprezy masowe, zapewniali ochronę
agitatorom partyjnym, zabezpieczali obwody i lokale wyborcze, pilnowali obiektów
publicznych, kontrolowali ruch drogowy, a w pierwszych latach Polski Ludowej na równi z
MO, UB i Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) uczestniczyli w walkach z
formacjami polskiego podziemia niepodległościowego. W szczytowym okresie rozwoju
liczyła kilkaset tysięcy członków. ORMO miało bardzo rozgałęzioną strukturę, b yło
szczególnie zauważalne w dużych zakładach pracy i na wsi.
strona 98
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
Swarzędzkie Fabryki Mebli Zakład nr 2 przy ul. Wrzesińskiej. Fot. z pracy
„Dzieje Swarzędza”, pod red. S. Nawrockiego, Poznań 1988
Zakład nr 2
Położony jest w centrum miasta Swarzędza, przy ul. Wrzesińskiej
nr 7. Teren zajmowany przez zakład jest nieforemnym wielobokiem o
obszarze 4,0 ha okolonym parkanem – siatką. Teren zakładu jest
płaski. Od strony ulicy są 2 bramy wjazdowe ze znajdującą się przy
nich portiernią. Trzecia brama wjazdowa znajduje się przy ul.
Wiankowej. Otwierana jest sporadycznie.
Zabudowa przestrzenna zakładu jest zwarta. Większość budynków
wykonana jest z materiałów niepalnych. Teren zakładu od strony
zachodniej graniczy z prywatnymi parcelami, od południa z szosą
Poznań-Warszawa, od wschodu z odcinkiem ul. Polnej i dalszym
odcinkiem z parcelami rolnymi i zwartą zabudową mieszkaniową, od
strony północnej z ulicą Wrzesińską, i również zwartą zabudo-wą
mieszkaniową.
Zasilanie w energię elektryczną odbywa się z trafostacji. jest ona
dwustronna – zasilanie napowietrzne i kablowe. W wodę zakład zaopatruje się z sieci miejskiej.
Ponadto na terenie zakładu jest odwiert studni głębinowej z obudową oraz 2 zbiorniki z wodą (sztuczny i naturalny) dla celów ppoż.
Drogi wewnątrzzakładowe są przejezdne, częściowo utwardzone.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 99
W zakresie ochrony fizycznej zakładu przez całą dobę pełni dyżur
14 pracowników (na zmianę) tzw. służba dozoru ze Spółdzielni
Ochrony Obiektów z Poznania oraz 2 etatowych portierów. Portiernie
znajdują się przy bramach od ulicy Wrzesińskiej i Wiankowej.
Ponadto na terenie zakładu są dwa posterunki strażnicze. Ww.
podlegają kierownictwu działu administracyjno-gospodarczego.
Ponadto do ochrony fizycznej można zaliczyć 4 członków ORMO
podległych pod palcówkę usytuowaną na zakładzie nr 1.
[...]
Łącznie SFM zatrudniają 3.857 pracowników, w tym 348
umysłowych.
W poszczególnych zakładach przedstawia się to następująco:
– Zakład nr 1 – 1.717 w tym 208 umysłowych;
– Zakład nr 2 – 531 w tym 57 umysłowych;
– Zakład nr 3 – 251 w tym 13 umysłowych;
– Zakład nr 4 – 545 w tym 29 umysłowych;
– Zakład nr 5 – 494 w tym 25 umysłowych;
– Zakład nr 6 – 301 w tym 12 umysłowych.
Ponadto [zatrudnionych jest] 13 pracowników socjalnych.
Na czele każdego zakładu produkcyjnego stoi kierownik posia31
dający zastępcę . Oprócz działów produkcyjnych posiadają działy
administracyjne w pewnym sensie odpowiedniki dyrekcji. Posiadają
również oddziałowe rady zakładowe i robotnicze oraz podstawowe
organizacje partyjne32.
SFM produkują przede wszystkim komplety kombinowane, tapczany, kanapy, meble szkolne, kredensy, fotele i krzesła. Około 52%
produkcji przeznaczone jest na eksport, w tym około 13% do kra-jów
kapitalistycznych.
Do chwili obecnej SFM zanotowano 2 przerwy w pracy w dniu 5 i 6
maja 1966 roku, w których brało udział łącznie 130 pracowników
– zmniejszenie zarobków, wina dyrekcji. Ponadto
miały miejsce 3 poważniejsze awarie.
31
32
Stan na VI 1972 r.: Zakład nr 1: kierownik – Stanisław Rochowiak, zastępca – Jan Budziński;
Zakład nr 2: kierownik – Józef Ławrywianiec, z-ca – Benedykt Jankowski; Zakład nr 3:
kierownik Marian Płowaś, z-ca – Paweł Adamski; Zakład nr 4: kierownik – Jan Bryja, z-ca –
Władysław Flisikowski; Zakład nr 5: kierownik – Janusz Śliwicki, z-ca – Jerzy Orzechowski;
Zakład nr 6: kierownik – Jerzy Semeniuk. AIPN Po 003/583, k. 9-15.
W PRL wyrażenie „organizacja partyjna” oznaczało komórkę partii komunistycznej, tj.
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Zeszyty Swarzędzkie
strona 100
Rocznik regionalny
W dniu 27 września 1971 wybuch kotłowni w Zakładzie nr 4 w wyniku czego zostały zabite 2 osoby oraz 21 zostało rannych – straty
materialne 320 tys. zł.
17 kwietnia 1972 roku pożar lakierni w Zakładzie nr 6 – straty 26
tys. zł;
13 stycznia 1973 roku pożar lakierni w Zakładzie nr 5 – straty 10
tys. zł.
W wyniku sprawdzeń w Biurze „C” MSW 33 pracowników umysłowych nie ujawniono osób karanych w przeszłości karą pozbawiania
wolności, a zajmujących kierownicze stanowiska, bądź odpowiedzialnych materialnie.
Stan zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbowej jest
dobry. Przeprowadzone w 1973 roku dwukrotne kontrole nie ujawniły
na tym odcinku żadnych nieprawidłowości.
Również na odcinku wyjazdów i przyjazdów cudzoziemców z k[rajów] k[kapitalistycznych] z punktu widzenia kontrwywiadowczego nie
uzyskano istotniejszych informacji. Wyjazdów prywatno-służbowych w
1972 roku zanotowano 5, przyjazdów cudzoziemców 41. W 1973 roku
było 7 wyjazdów i 15 przyjazdów.
Na terenie Swarzędzkich Fabryk Mebli posiadamy K.o.34 oraz
35
36
kontakty służbowe . TW. brak.
W
celu
lepszego
operacyjnego
zabezpieczenia
wyżej
wymienionego obiektu planuje się pozyskanie osobowych źródeł
informacji
33
34
35
36
37
38
37
38
przede wszystkim tajnych współpracowników .
Biuro „C” MSW – jednostka organizacyjna spełniająca jednocześnie rolę archiwum MSW,
posiadająca w swej strukturze także wydziały prowadzące ewidencję operacyjną oraz biuro
adresowe i Centralną Kartotekę Kryminalną.
Kontakt operacyjny [K.o., KO] – jedna z kategorii tajnej i świadomej współpracy o
uproszczonych procedurach związanych z pozyskaniem i prowadzeniem „Źródła” (w l. 70. i
80. często stosowana wobec członków PZPR). [Słowniczek niektórych pojęć używanych w
resorcie http://katalog.bip.ipn.gov.pl/dictionary.do, dostęp 15.04.2011 r.]. Z dokumentów SO
kr. „Kosmos” wynika, że w okresie sporządzania Charakterystyki SFM, SB dysponowało
tylko kontaktem operacyjnym o pseudonimie „Kuba” d. TW (AIPN Po 003/583, k. 31, 42,
59,63).
Kontakt służbowy [KS, k.s.] – niesformalizowana kategoria współpracy (wprowadzona w
1970 r.) osoby utrzymującej kontakt z funkcjonariuszem MSW w związku z zajmowanym
stanowiskiem (zwykle sprawujący funkcję kierowniczą członek PZPR). Słowniczek j.w.
Tajny Współpracownik [tw, TW] – podstawowa kategoria tajnej i świadomej współpracy ze
Służbą Bezpieczeństwa, w l. 1957-1990. Słowniczek, j.w.
Szerzej o osobowych źródłach informacji organów bezpieczeństwa państwa patrz m.in.: W.
Sawicki, Osobowe źródła informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, „Aparat
represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2007, nr 1(5), s. 9-18; M. Komaniecka, Osobowe
źródła informacji w technice operacyjne, tamże, s.19-27.
W VI 1974 r. kpt. M. Jeleń pozyskał, TW ps. „Czesław” (nr rej. 13874), który w latach
siedemdziesiątych był pracownikiem Zakładu nr 1, później przeszedł do pracy w Zakładzie nr
5 w Mosinie. (AIPN Po 003/583, k. 71, 69-70.
Rocznik regionalny
Zeszyty Swarzędzkie
strona 101
Przewidywane kierunki
zagrożenia z punktu widzenia kontrwywiadowczego:
Objęte sprawą obiektową
przedsiębiorstwo
Swarzędzkie
Fabryki
Mebli ze względu na charakter produkcji typowego
zagrożenia
kontrwywiadowczego nie stanowi.
Wrogie służby wywiadu
gospodarczego mogą interesować się:
– wielkością produkcji
eksportowanej i uzysku
dewiz przez gospodarkę
narodową z tego tytułu;
Fotel „London I” produkowany w latach 70tych w Zakładzie nr 2 SFM.
– stosowanie[m] noFot. z „Informatora SFM”, Swarzędz 1975
wych technologii produkcji
oraz osiągnięć naukowo-badawczych;
39
– potrzebami w zakresie zakupów w kk urządzeń surowców i ich
komponentów.
Kierunki pracy agenturalno-operacyjnej:
Celem prowadzonej sprawy obiektowej jest zapobieganie i likwi-dacja
wrogiej i szkodliwej działalności mogącej występować w postaci
ewentualnych prób sabotażu, organizowania przerw w pracy, zapobieganie awariom, pożarom i innym nieprawidłowościom. Mając powyższe na
uwadze pracę agenturalno-operacyjną planuje się koncentrować
w kierunku:
1. Rozbudowy osobowych źródeł informacji wśród personelu administracyjnego przy dyrekcji przedsiębiorstwa, wyższego i średniego
dozoru technicznego szczególnie w zakładach produkcyjnych nr 1, 2 i
4 dla pełniejszego rozpoznawania problemów i osób pozostających
w zainteresowaniu naszej służby;
2. Ujawnianie ewentualnych nieprawidłowości na odcinku zaku-pów
urządzeń produkcyjnych i surowców w krajach kapitalistycznych
39 W oryginale napisano „potrzeby zakupowanych”.
strona 102
Zeszyty Swarzędzkie
Rocznik regionalny
mogących powodować straty ekonomiczne, bądź też przeciek infor-macji o nowych
technologiach i osiągnięciach naukowo-badawczych. W tym należy:
– prowadzić systematyczną kontrolę osób dopuszczonych do pro-wadzenia pertraktacji
handlowych z zagranicznymi kontrahentami,
– rozpoznawać charaktery kontaktów z cudzoziemcami osób de-legowanych służbowo
do kk względnie mających z nimi styki [sic] na terenie zakładów lub podczas trwania MTP,
– kontrolować zasadność styczności cudzoziemców z osobami pracującymi nad nowymi
technologiami oraz posiadających dostęp do tajemnicy państwowej i służbowej.
3. Prowadzenie kontroli w oddziałach produkcyjnych zagrożonych po linii ppoż. i bhp,
zabezpieczenia tajemnicy i przestrzegania dyscy-pliny celem eliminowania nieprawidłowości
na tym odcinku.
4. Operacyjnego rozpoznawania sytuacji i nastrojów wśród załogi przedsiębiorstwa, a
szczególnie podczas ważniejszych akcji państwo-wych lub wydarzeń politycznogospodarczych w kraju.
5. Zabezpieczenia radiowęzłów, małej poligrafii oraz osób przeja-wiających skłonności do
rozpowszechniania wśród załogi wiadomości pochodzących z R[adia] W[olna] E[uropa] i
różnych plotek szkalujących działaczy polityczno-społecznych.
St. Inspektor SB KPMO Poznań
Kpt. Marian Jeleń
Opracował Arkadiusz Małyszka