docpełny tekst - Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk
download 
Reklamacja Transkrypt
pełny tekst - Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk
ZESZYTY NAUKOWE WSOWL Nr 3 (153) 2009 ISSN 1731-8157 Szymon NIEDZIELA ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH NOWOŻYTNYCH Etiopia jest krajem śródlądowym usytuowanym w Rogu Afryki graniczącym z: Erytreą, Sudanem, Somalią, Kenią i Dżibuti. Jest jednym z najstarszych państw w Afryce. Etiopia utrzymała niepodległość przez cały okres swej historii z wyjątkiem krótkiej okupacji włoskiej w latach 1936-1941. W 1974 r. junta wojskowa DERG obaliła cesarstwo proklamując powstanie socjalistycznej republiki. Reżim pułkownika Mengistu Haile Mariama utrzymał się do 1991 r. Etiopia pogrążona jest w niekończących się konfliktach wewnętrznych, sporach granicznych z Erytreą oraz problemami gospodarczymi. Państwo to mogłoby jednak odgrywać rolę ważnego sojusznika Zachodu w regionie Rogu Afryki, zagrożonego fundamentalizmem islamskich z Somalii i Sudanu. Słowa kluczowe: Etiopia, wojna włosko – abisyńska1935 – 1936, konflikt zbrojny erytrejsko – etiopski, polityka wewnętrzna - - - - - WSTĘP Etiopia może się poszczycić znamienitą historią oraz dużymi osiągnięciami cywilizacyjnymi na wielu płaszczyznach w porównaniu z innymi państwami Afryki Wschodniej. Przez setki lat była dominującym podmiotem politycznym na tym obszarze stosunków międzynarodowych. Pomimo trudnego położenia geopolitycznego udało jej się zachować własną tożsamość w otoczeniu wrogich i konkurencyjnych aktorów. Długo opierała się mocarstwom kolonialnym, odnosząc spektakularny sukces pod Aduą w 1896 r. Niestety ekspansja Włoch doprowadziła do wybuchu wojny i utraty niepodległości. Po zakończeniu II wojny światowej Etiopia miała szanse wejść do grona regionalnych mocarstw Afryki, jednak uniemożliwiły to niekorzystne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. W artykule skupiono się na przedstawieniu najnowszych dziejów Etiopii w kontekście militarnym. Najpierw opisano agresję Włoch na Abisynię w latach 1935-36. Następnie scharakteryzowano anachroniczny system feudalny podtrzymywany przez mgr Szymon NIEDZIELA Szymon NIEDZIELA cesarza Haile Sellasje I, który petryfikował monarchię, hamując rozwój i modernizację. Zwrócono też uwagę na separatyzmy wewnętrzne pogłębiające państwo w permanentnej wojnie domowej oraz politykę zagraniczną w kontekście konfliktu z Erytreą i Somalią. W konkluzjach postawiono hipotezę, że chrześcijańska Etiopia może być ważnym sojusznikiem USA w walce z fundamentalizmem islamskim w regionie Afryki Wschodniej. Z tego powodu kraj ten powinien być bardziej wspierany przez Zachód. 1. ETIOPIA NA TLE REGIONU AFRYKI WSCHODNIEJ Etiopia jest państwem charakteryzującym się wieloma partykularyzmami w skali kontynentu afrykańskiego. Posiada wiele cech zasadniczo odróżniających ją od pozostałych krajów. Była jedynym obszarem Afryki, którego nie udało się skolonizować aż do XX wieku. Odniosła efektowne zwycięstwo nad armią włoską pod Aduą w 1896r. Jako jedno z pierwszych państw na świecie przyjęła chrześcijaństwo w IV wieku. Pod względem pochodzenia etnicznego Etiopczycy należą do ludów semickich, które przybyły na obszar Afrykańskiego Rogu z Półwyspu Arabskiego. Początki państwa etiopskiego związane są z legendarną królową Sabą, której mężem był Menelik, syn króla żydowskiego Salomona. On właśnie otworzył najpotężniejszą w dziejach Etiopii dynastię Salomonidów i został pierwszym władcą Królestwa Aksum. Państwo przeżywało rozkwit gospodarczy dzięki pośredniczeniu w handlu między Afryką a Półwyspem Arabskim. Etiopia prowadziła też ożywioną wymianę handlową ze światem hellenistycznym. Było to możliwe dzięki wybudowaniu przez Ptolemeusza Ewergeta portu Adulis znajdującego się obok dzisiejszego miasta Massaua. Towary oraz niewolnicy byli przewożeni statkami do Egiptu, Arabii, Persji, Indii i na Malaje. Zdaniem znawcy dziejów Czarnego Lądu, Basila Davidsona, Królestwo Aksum było pasem transmisyjnym wielu osiągnięć cywilizacyjnych w głąb terytorium Afryki. Wielce prawdopodobne wydaje się, że w ten sposób przenikały na południe: znajomość terasowania wzgórz, umiejętność budowania z kamieni bez wiązania, wznoszenie świątyń i twierdz w kształcie elipsy1. Niezwykle ważnym wydarzeniem w dziejach Abisynii było zaprowadzenie chrześcijaństwa. W 333 r. władca Aksum Ezana przyjął nową wiarę z rąk Bizancjum. Kościół etiopski związany był od początku z patriarchatem aleksandryjskim. Prof. Jerzy Prokopczuk pisał, że dzięki temu perspektywicznemu aktowi polityczno-kulturowemu Etiopia zachowała odrębne oblicze aż do dzisiaj2. Odseparowała się w ten sposób od wpływów islamu i afrykańskiego animizmu. Zachowała swój partykularyzm, dzięki któremu jest historycznym ewenementem w dziejach Afryki. Okres rozkwitu polityczno-gospodarczego Aksum trwał do IX wieku n.e. Królestwo uległo wtedy upadkowi i rozbiciu dzielnicowemu, trwającemu aż do końca XIX wieku3. Nowożytne odrodzenie Etiopii miało swój początek w 1889 r., gdy na tronie cesarskim zasiadł Menelik II. Jego priorytetowym zadaniem było scalenie państwa trapionego wewnętrznymi separatyzmami oraz wzmocnienie gospodarczo-militarne celem - 1 - 2 - - 3 B. Davidson, Stara Afryka na nowo odkryta, Warszawa 1972, s. 234 oraz A. Bartnicki, J. MantelNiećko, Historia Etiopii, Ossolineum 1987, s. 7-14. J. Prokopczuk, Historia Afryki w zarysie, Warszawa 1964, s. 29 oraz M. Ember, C. Ember, Countries and their Cultures, T. II, New York 2001, s. 740-755. J. Mantel-Niećko, Aksum-Etiopia, [w:] M. Tymowski, Historia Afryki do początku XIX wieku, Wrocław 1996, s. 290-297. - 61 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… odparcia mocarstw europejskich (szczególnie Włoch), chcących podbić Etiopię i zamienić ją w posiadłość kolonialną. W tym czasie Włosi posiadali już niewielkie terytoria na somalijskim wybrzeżu Oceanu Indyjskiego i główne porty w Erytrei nad Morzem Czerwonym. Menelik II musiał uporać się z silną opozycją wewnętrzną. Nie uznawali jego zwierzchności ras Alula i ras Mengesza. Cesarz w taktycznej walce politycznej zdecydował się na sojusz z Włochami. W 1889 r. podpisano traktat w Uccialli. Był on wyjątkowo korzystny z punktu widzenia kolonialnych aspiracji Rzymu. Włosi zinterpretowali postanowienia tego układu w ten sposób, że de facto oznaczało to ustanowienie protektoratu nad Etiopią4. Układ napisany w języku amharskim przewidywał, że cesarz może konsultować swoją politykę zagraniczną z Włochami. Przekład na język włoski zasadniczo zmienił sens tego dokumentu, de facto nakładając na Etiopię obowiązek scedowania na Rzym decyzji odnoszących się do stosunków zagranicznych 5. Menelik II zdecydowanie przeciwstawił się tak instrumentalnemu traktowaniu porozumień z Uccialli. Doprowadziło to do kryzysu dyplomatycznego, którego eskalacja groziła wybuchem konfliktu zbrojnego. W 1894 r. 17-tys. armia włoska przekroczyła granice Etiopii. Dowodzący nimi gen. Oreste Baratieri zapowiadał buńczucznie, że przywiezie Menelika II do Rzymu w klatce. W 1896 r. doszło do bitwy pod Aduą. Liczniejsze, lecz o wiele gorzej uzbrojone wojska etiopskie, pokonały armię włoską. Ta spektakularna klęska odbiła się szerokim echem w całej Europie. Etiopczycy jako pierwsi w tak zdecydowany sposób przeciwstawili się europejskiemu kolonializmowi6. Wiktoria aduańska tymczasowo uchroniła Abisynię przed zakusami wrogich mocarstw, jednak miało to charakter krótkotrwały. W tym regionie Afryki ogniskowały się interesy Wielkiej Brytanii, Francji i Italii. Państwa te podpisały w 1906 r. w Londynie traktat o wytyczeniu stref wpływów w Etiopii. Niepodległość państwa zawisła na włosku. 4 IV 1930 r. po śmierci cesarzowej Zauditu nastąpiła uroczysta koronacja nowego cesarza. Od tej chwili Teferi Makonnen, od 1916 r. ras i regent Etiopii, od 1928 r. negus Szoua, został uznany za „król królów”(negus negesti), „Niezwyciężonego Lwa z Plemienia Judy”, wybrany z woli Boga cesarz Etiopii Haile Sellasje I (Potęga Trójcy). Nowy władca rozpoczął rządy od gruntownych przemian politycznych. W 1931 r. weszła w życie konstytucja Etiopii. Stwierdzała ona, że Etiopia jest monarchią, państwem jednolitym i niepodzielnym. Miało to położyć kres feudalnym tendencjom separatystycznym. Cesarz podejmował również wysiłki zmierzające do wyzwolenia spod gospodarczego protektoratu Wielkiej Brytanii i Włoch. Haile Sellasje I zdawał sobie sprawę, że tylko spójna wewnętrznie, silna militarnie i niezależna gospodarczo Etiopia będzie w stanie utrzymać swą niepodległość. - - 2. DUCE KONTRA „NIEZWYCIĘŻONY LEW Z PLEMIENIA JUDY”. KRÓTKA HISTORIA WOJNY WŁOSKO- ABISYŃSKIEJ 1935-36 Zjednoczone Włochy bardzo szybko przystąpiły do wyścigu kolonialnego. Aspiracje Rzymu kierowane były przede wszystkim ku Afryce Wschodniej. Nad Tybrem ekspansję kolonialną uzasadniano potrzebą powrotu Italii do świetności z okresu Cesarstwa Rzymskiego. W koncepcjach polityków włoskich efektowne sukcesy kolonialne miały być swoistym remedium, mogącym odwrócić uwagę społeczeństwa od bardzo 4 6 - - 5 - 62 W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych, Warszawa1996, s. 281. H. Deschamps, Histoire Générale de l’Afrique Noire (Tom II), Paris 1971, s. 306-309. A. Bartnicki, Adua 1896, [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996, Warszawa 1998, s. 31. Szymon NIEDZIELA ciężkiej sytuacji gospodarczej7. Przyłączone obszary mogły stać się potencjalnym regionem osadnictwa zubożałego chłopstwa południowej Italii oraz rynkiem zbytu dla włoskiego przemysłu. W Rzymie liczono, że rezygnując z ekspansji europejskiej na rzecz ekspansji afrykańskiej, Włochy zyskają przychylność kajzerowskich Niemiec, od czasów Bismarcka pragnących rozszerzać niezbędne dla rasy niemieckiej lebensraum przede wszystkim w Europie Wschodniej. Włosi zdawali sobie również sprawę z cichego poparcia ze strony Londynu. Wielka Brytania bowiem w strategicznej rywalizacji kolonialnej z Francją, rozumowała w następujących kategoriach: im więcej zdobędą Włochy, tym mniej zostanie dla Francji. Forza Italia - krzyczały miliony Włochów. Rzym po raz drugi nogą najeźdźcy wkroczył na czarny ląd. Na początku lat trzydziestych XX wieku koniunktura międzynarodowa wyraźnie sprzyjała Włochom. Benito Mussolini (faszystowski przywódca Włoch od 1922 r.), obserwując postawę Ligi Narodów wobec agresji japońskiej w 1931 r. w Mandżurii, słusznie przypuszczał, iż podobnie organizacja ta zachowa się w przypadku aneksji Abisynii. Pozycję Włoch wzmocniło objęcie władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera w 1933 r. W zamian za ustępstwa Rzymu w kwestii Austrii, Berlin wykazywał oficjalne désintéressement w sprawie polityki kolonialnej Rzymu w Afryce. Strategia Mussoliniego wobec Trzeciej Rzeszy była jednak ambiwalentna. Świadczy o tym układ z Francją (tzw. układ Laval-Mussolini), w którym uzgodniono, iż w zamian za poparcie, jakie Italia udzieli Francji w związku z ekspansywnymi zamierzeniami Hitlera w Europie, Paryż zobowiązał się nie przeciwdziałać włoskiej ekspansji w Etiopii. Trudniej było Mussoliniemu uzyskać poparcie lub milczącą zgodę Wielkiej Brytanii. Etiopia graniczyła z Sudanem, który razem z Egiptem i z Kanałem Sueskim miał dla imperialnej strategii brytyjskiej żywotne znaczenie. Chodziło o bezpieczeństwo wielkiej arterii handlowej z Europy do Indii. Londyn nie popierał wprawdzie imperialnych zapędów Mussoliniego, jednakże wychodząc z założenia, że zachowanie dobrych stosunków z Włochami wzmocni pozycję Wielkiej Brytanii w rywalizacji z Trzecią Rzeszą, rząd Jej Królewskiej Mości ostatecznie zaakceptował włoską politykę faktów dokonanych. Włochy zapewniwszy sobie poparcie Niemiec i Francji oraz cichą aprobatę Wielkiej Brytanii, przekonane o decyzyjnej impotencji Ligi Narodów, czekały tylko na dogodny pretekst, który formalnie stałby się sygnałem do ataku. Iskrą, która zapaliła wojenny lont, okazał się incydent w oazie Uol-Uol. 5 XII 1934 r. doszło tam (oaza znajdowała się na teryto7 J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 1999, s. 176. - - - - W drugiej połowie XIX wieku Włosi skolonizowali Erytreę (nazwa pochodzi od starożytnej nazwy Morza Czerwonego - Mare Erythreum). W 1885 r. opanowali południową i środkową część Somalii. W 1896 r. Italia zapragnęła skolonizować Etiopię. Ku zaskoczeniu całego świata, Włosi ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie pod Aduą. Było to drugie w dziejach zwycięstwo armii afrykańskiej nad armią europejską. Po raz pierwszy Europejczycy doznali porażki w bitwie pod Bonsaso w 1824 r. w trakcie podboju państwa Ashanti (dzisiejsza Ghana). Tymczasem mocarstwa europejskie porozumiały się w 1906 r. w Londynie, co do strategii wobec Etiopii. Uznano, iż w interesie Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch będzie utrzymanie politycznego i terytorialnego status quo tego państwa. Zdobycie Abisynii przez którekolwiek mocarstwo mogło zakłócić równowagę kolonialną w Afryce, stając się przyczyną konfliktu zbrojnego. Dzięki temu niepodległość Etiopii mogła być utrzymana przez kolejnych 30 lat. - 63 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… rium Etiopii, blisko granicy z Somali Włoskim) do zbrojnego starcia między oddziałami włoskimi i etiopskimi8. Wszelkie poszlaki wskazywały jednoznacznie, iż incydent w oazie Uol-Uol został sprowokowany przez Włochów konsekwentnie zmierzających ku wojnie. Jak pokazał bieg wydarzeń, zniecierpliwiony Mussolini nie musiał na nią długo czekać. 3 I 1935 r. rząd Etiopii wniósł skargę przeciwko Włochom na forum Ligi Narodów. Benito Mussolini zaproponował, aby w myśl układu włosko - etiopskiego z 1928 r. rozwiązać powstały spór w drodze rokowań bezpośrednich. Wkrótce okazało się jednak, że Włochy nie zmierzają wcale do rozstrzygnięć pokojowych, lecz do eskalacji konfliktu. W Genewie tymczasem ważniejsze sprawy zrzucały sen z powiek dygnitarzom Ligi Narodów. Uwaga Europy skupiała się na Niemczech, gdzie ogłoszono ustawę o tworzeniu armii i o jawnej remilitaryzacji. Po nieudanej interwencji Ligi Narodów kolejną propozycję złożyli Włosi. Tym razem planowano powołać komisję arbitrażową. Koncepcja ta okazała się jednak kolejną zasłoną dymną. W sierpniu 1935 r. inicjatywa rozwiązania konfliktu abisyńskiego przeszła w ręce Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Było to ewidentne nawiązanie do praktyki imperialnej, zgodnie z którą mocarstwa europejskie decydować miały o przyszłości państw afrykańskich i azjatyckich. Propozycje Paryża i Londynu zostały przez Włochy kategorycznie odrzucone. Ani Liga Narodów, ani dyplomacja brytyjska i francuska, nie potrafiły rozwiązać abisyńskiego węzła. Dokonał tego Benito Mussolini, naruszając podstawowe zasady prawa międzynarodowego. Po raz kolejny siła militarna okazał się sprawnym narzędziem polityki zagranicznej. W latach trzydziestych XX wieku armia etiopska w niewielkim tylko stopniu różniła się od pospolitego ruszenia z czasów Menelika II. Świadomy tego Haile Sellasje I podjął kroki w celu jej szybkiej modernizacji. Z Europy, przede wszystkim zaś z Belgii i ze Szwecji, sprowadzono instruktorów wojskowych. Jednym z głównych doradców cesarza w dziedzinie obronności kraju został szwedzki generał Eric Virgin. Niestety ze względu na skąpe fundusze i brak czasu, udało się zmodernizować tylko kilka oddziałów. Zacofanie było tak rażące, że przed wybuchem wojny dowódcy apelowali do niektórych żołnierzy i oficerów, aby zrezygnowali ze złotych ozdób i jaskrawo inkrustowanych tarcz. 8 - - - - Przygotowania do agresji na Abisynię nasiliły się po incydencie w oazie UolUol. Włosi pomni klęski pod Aduą, tym razem poważnie potraktowali przeciwnika. Żołnierze rekrutowali się głównie z Sycylii i z terenów górzystych, gdyż łatwiej im było przystosować się do trudnych warunków afrykańskich. Część wojsk pochodziła z Erytrei i z Somali Włoskiego. W sumie, w przededniu rozpoczęcia działań wojennych zmobilizowano do uderzenia na Etiopię około trzystutysięczną armię, wspieraną przez czołgi, artylerię i lotnictwo. Sztab włoski szczególną uwagę poświęcał rozbudowie portów w Mogadiszu i w Massaua, celem zwiększenia możliwości przyjmowania przez nie transportów. Dużą rolę odegrał też wywiad włoski. Zdawano sobie bowiem sprawę z konfliktów wewnętrznych w Etiopii. Włosi – mistrzowie polityki divide et impera – zwerbowali na swoją stronę wysokiego dygnitarza etiopskiego, dedżazmacza Haile Sellasje Gugsa, który pretendując do tronu w Addis Abebie, widział w armii włoskiej jedyną szansę na obalenie cesarza Haile Sellasje I. - 64 W. Dobrzycki, Historia..., op. cit., s. 509. Szymon NIEDZIELA Ogółem armia cesarska liczyła wprawdzie 300 tys. żołnierzy, siły te jednak pozbawione były broni pancernej i lotnictwa. Na nowoczesnym polu walki wojska tego typu stawały się bezładną masą, wystawioną na mordercze ataki lotnictwa i szybkich oddziałów pancernych. Główne siły etiopskie zgrupowane były na odcinku północnym (na granicy z włoską Erytreą). Dowódcami zgrupowań byli: Mulu Gieta, ras Syjjum Mengesza, ras Kassa Hailu, ras Ymru i dedżazmacz Ajalieu Byrru. Na froncie południowym (granica z Somali Włoskim) dowódcami byli: ras Nesibu Zamaniel i ras Desta Demtau. Plan sztabu cesarskiego przewidywał prowadzenie walki partyzanckiej. W czasie działań wojennych z rozkazu Hajle Sellasje doprowadzono jednak do masowych batalii, wskutek czego wojska etiopskie ponosiły ogromne straty w ludziach. 3 X 1935 r. o godzinie piątej rano wojska włoskie bez wypowiedzenia wojny przekroczyły granice Etiopii9. Abisynia miała stanowić ostatni element budowanego pieczołowicie od 1882 r. Włoskiego Imperium Kolonialnego. Benito Mussolini przekonany o ogromnej przewadze technicznej własnych oddziałów, liczył na szybkie i łatwe zwycięstwo. Tymczasem Etiopia, pomimo ogromnej dysproporcji sił i braku skutecznego wsparcia ze strony Ligi Narodów, nie zamierzała kapitulować bez walki. „Agresja spotka się z jednoznacznym i bezlitosnym odparciem ze strony całego narodu”. Tymi słowami „zapraszał” Włochów na ziemię afrykańską „król królów”, „Niezwyciężony Lew z Plemienia Judy”, ostatni cesarz Etiopii Haile Sellasje I. Plan włoski przewidywał, że główne uderzenie nastąpi na froncie północnym, na linii Addigrat-Adua-Aksum, a później Mekelie-Desje-Addis Abeba. Stolica Etiopii była docelowym punktem operacji. Dowódcą zgrupowania północnego został generał Emilio de Bono. Armia południowa (d-ca generał Rodolfo Graziani), miała pełnić rolę pomocniczą. Początkowo w taktyce wojsk włoskich brakowało śmiałych i zdecydowanych ataków. Spowodowało to dymisję generała de Bono. Zastąpił go energiczny marszałek Pietro Badoglio, opowiadający się za wojną błyskawiczną. Pragnął szybko podbić Etiopię, by tak jak Juliusz Cezar po zwycięstwie nad królem Pontu Farnacesem w 47 r. p.n.e., wykrzyknąć w rzymskim senacie: veni, vidi, vici. Tak się jednak nie stało. Kampania abisyńska okazała się o wiele trudniejsza niż to sobie wyobrażali politycy w Rzymie. Już w styczniu 1936 r. Etiopczycy odnieśli sukces w tzw. pierwszej bitwie w Tembien. Decydujące znaczenie miała jednak tzw. druga bitwa w Tembien (27-29 II 1936 r.). Wojska włoskie użyły przeciwko Etiopczykom gazów bojowych (iperyt). Nieśmiertelną sławą w tej batalii okrył się dedżazmacz10 Bejjene Habte Marjam. Niczym generał Mac 9 - - - - 10 Zob. szerzej: H. Deschamps, Histoire Générale…, op. cit., s. 463-477 oraz J. A. Gierowski, Historia Włoch, Ossolineum 1999, s. 530-532. System władzy Etiopii od czasów średniowiecza do XX wieku charakteryzował się bardzo ścisłą i skrupulatnie przestrzeganą hierarchią stanowisk. Na czele państwa stał cesarz posiadający absolutystyczne atrybuty władzy czyniące zeń pana życia i śmierci wszystkich obywateli. Określając cesarza używano nazewnictwa historyczno-religijnego: Niezwyciężony Lew z Plemienia Judy, Król Królów, Obrońca Wiary Chrześcijańskiej, Światłość Etiopii. Na drabinie władzy kolejny stopień zajmował meryd azmacz (wspaniały wódz). Tytuł ten otrzymał pierworodny syn Haile Sellasje I Asfa Uossen. Synowie cesarscy mogli otrzymać tytuł lyul (jego wysokość) a córki cesarza lyyult (jej wysokość). Hierarchia stanowisk feudalnych wyglądała następująco: bittuedded, afe negus, tsehafie tyyzaz, azzaż, bedżyrond, negadras, kentiba, blattiengieta, like mekuas, uehni azzaż, lydż i ato. Tytuły wojskowe to: ras bituedded, ras, dedżazmacz, ligaba, fitaurari, aggafari, keniazmacz, gyrazmacz, balambaras, szaka, balderas, basza. Szafarzem tych godności był cesarz. Dlatego jakakolwiek kariera politycznowojskowo-obszarnicza w Etiopii możliwa była dzięki uzyskaniu łaski i hojności Króla Królów. Zob. szerzej: L. Onichimowski, Koniec Cesarstwa na Dachu Afryki, Warszawa 1976, s. 68-69. - 65 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… Mahon w bitwie pod Sewastopolem w czasie wojny krymskiej, etiopski oficer wykrzyknął, że pozostanie na stanowisku do końca: J’y suis et j’y reste! Rzucił się samotnie z szablą w dłoni na grupę Włochów, ponosząc śmierć godną żołnierza gwardii cesarskiej. W wyniku drugiej bitwy w Tembien rozbite zostały główne siły etiopskie. Ostatnia batalia wojny abisyńskiej odbyła się pod Majczeu na drodze do Addis Abeby11. Poprzedziło ją powstanie ludności w prowincji Godżam, które znacznie osłabiło armię etiopską. 21 III 1936 r. cesarz podjął decyzję o przejściu do generalnej ofensywy. Był to taktyczny błąd, gdyż armia etiopska nieposiadająca broni pancernej, ani ciężkiej artylerii, nie mogła stoczyć otwartej bitwy z wojskami włoskimi liczącymi pod Majczeu 125 tys. żołnierzy, 276 czołgów i lotnictwo. Majczeu, abisyńskie Waterloo, zadecydowało o losach dalszej kampanii. Etiopia była już de facto włoska. Cesarz ochraniany przez tysiąc żołnierzy przybocznej gwardii udał się do stolicy. Agresja Włoch na Etiopię dokonana została w okresie, kiedy Europę zajmowały inne problemy. Odradzanie się potęgi militarnej Niemiec groziło wybuchem nowej wojny światowej. Mało kto przejmował się losem narodu afrykańskiego, który samotnie walczył o zachowanie niepodległości. Addis Abeba liczyła szczególnie na interwencję Ligi Narodów, organizacji stojącej na straży światowego bezpieczeństwa. Ta wprowadziła co prawda sankcje gospodarcze, jednak Włochy prowadziły handel z państwami nienależącymi do Ligi Narodów, tj. z Niemcami i z USA. Francja i Anglia zgłosiły wprawdzie własny projekt rozwiązania kryzysu, jednak był to jeden z najbardziej hańbiących aktów, jakie opracowała europejska dyplomacja. Ulitowani nad losem Etiopii Pierre Laval premier Francji i S. Hoare, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii zaproponowali, aby ją dobić, by zbyt nie cierpiała. Tak lapidarnie można ująć sens tzw. planu Hoare-Laval12. Zakładał on między innymi: 1) zmiany na korzyść Włoch w regionie Ogadenu i Danakilu; 2) przyłączenie do Erytrei włoskiej części prowincji Igraj; 3) Włochy uzyskać miały specjalne prawa do ekspansji gospodarczej w Etiopii. Klęska pod Majczeu wstrząsnęła Etiopią. W Addis Abebie zastanawiano się nad dalszą strategią. Część dostojników państwowych radziła cesarzowi, aby udał się do miasta Gorie i stamtąd dowodził wojną partyzancką. Zwyciężyła jednak inna opcja, według której Haile Sellasje I powinien wyjechać do Europy w celu skłonienia Francji i Wielkiej Brytanii do zaangażowania się w wojnę o wyzwolenie Etiopii. Tak też się stało. 2 V 1936 r. cesarz opuścił swoją ojczyznę udając się do Europy. 5 V 1936 r. Włosi zajęli Addis Abebę. 9 V w Rzymie ogłoszono dekret o nadaniu królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III tytułu imperatora Etiopii. Duce triumfował. Ziścił się jego wieloletni sen o włoskim imperium kolonialnym. Po zajęciu Somalii (1885), Erytrei (1889) i Etiopii (1936) uroczyście proklamowano powstanie Włoskiej Afryki Wschodniej - - Granicą miał być ósmy stopień szerokości geograficznej północnej. Świat patrzył obojętnie na śmierć Etiopii. Liga Narodów ograniczyła się do kosmetycznych zabiegów. Bezkarność agresorów wciąż rosła. W Londynie i Paryżu nie zdawano sobie sprawy, że polityka appeasementu doprowadzi już niedługo do wybuchu wojny światowej. 12 - - 11 - 66 A. Bartnicki, Etiopska wojna Mussoliniego, [w:] Zarys...op. cit., s. 167. W. Dobrzycki, Historia..., op. cit., s. 513. Szymon NIEDZIELA (Africa Orientale Italiana). W 1941 r. „Niezwyciężony Lew z Plemienia Judy” z pomocą wojsk brytyjskich powrócił do Etiopii, by wyzwolić ją spod rzymskiego jarzma. 5 V 1941 r. oddziały brytyjsko-etiopskie wkroczyły do wyzwolonej Addis Abeby. 3. NEGUS NEGESTI - - Król Królów urodził się 3 VII 1892 r. Jego ojciec ras Makonnen pełnił ówcześnie funkcję gubernatora prowincji Harer i był bliskim współpracownikiem cesarza Menelika II. Makonnen cieszył się ogromnym szacunkiem w całej Etiopii dzięki swojej bohaterskiej postawie w czasie bitwy pod Aduą w 1896 r. Po śmierci Menelika II na tron w Addis Abebie powołany został jego 13-letni wnuk Lydż Ijasu. Nominacja była jednak bardzo kontrowersyjna i nie została zaakceptowana przez wielu feudałów oraz głowę etiopskiego kościoła ortodoksyjnego. Kryzys polityczny pogłębiał się, grożąc wewnętrznym chaosem. Pod naciskiem lokalnej arystokracji ogłoszono detronizację Lydż Ijasu. Cesarzem obwołano córkę Menelika II – Zauditu. System monarszej władzy przybrał postać dualistyczną, gdyż równocześnie ustanowiono instytucję regenta współrządzącego cesarstwem. Został nim syn rasa Makonnena – ras Teferi Makonnen (późniejszy cesarz Haile Sellasje I)13. Ras Teferi skutecznie ograniczał kompetencje Zauditu i stopniowo stawał się człowiekiem numer jeden w państwie. W 1928 r. koronował się na negusa prowincji Szoua. W 1930 r. po śmierci Zauditu ras Teferi Makonnen został proklamowany cesarzem Etiopii jako Haile Sellasje I (Potęga Trójcy)14. Haile Sellasje I został władcą absolutnym ogromnego państwa sam będąc bardzo nikłej postury. Ryszard Kapuściński pisał żartobliwie, że Król Królów sypiał w olbrzymim łożu, jednak ze względu na mizerny wzrost nie było go widać bo ginął w pościeli15. W czasie swojego panowania cesarz podjął spektakularną inicjatywę okcydentalizacji Etiopii. Z wielką pompą oddawano do użytku nowe mosty, szkoły, kilometry utwardzonych dróg, szpitale. W 1955 r. cesarz nadał Etiopii konstytucję. Były to jednak posunięcia na pokaz. Daremny lifting ukrywający gnijące wnętrze. Dzięki nim Haile Sellasje postrzegany był na świecie jako wybitny reformator, chcący wprowadzić zmurszałą monarchię na drogę nowoczesności. W polityce międzynarodowej przyjmowano postawę prozachodnią, czego wyrazem było uczestnictwo wojsk etiopskich w wojnie koreańskiej po stronie Stanów Zjednoczonych. Cesarz był bardzo aktywny w procesie dekolonizacji Afryki, wspierał dążenia niepodległościowe narodów Czarnego Kontynentu. W 1963 r. współtworzył Organizację Jedności Afrykańskiej. W rzeczywistości cesarstwo choć na zewnątrz przyozdobione modernistycznym impregnatem, wewnątrz wciąż pozostawało strukturą tkwiącą głęboko w epoce średniowiecza. Haile Sellasje I był ucieleśnieniem jedynowładztwa. Mógł śmiało powtórzyć za Ludwikiem XIV - państwo to ja! Pałac cesarski w Addis Abebie był jedynym centrum wydawania każdej decyzji dotyczącej każdej sfery życia społeczeństwa. Król Królów miał zwyczaj podpisywania nawet najbardziej błahej dyrektywy. Chciał o wszystkim wiedzieć i nad wszystkim mieć kontrolę. Monarcha sprawował rządy w całym państwie za pośrednictwem bałwochwalczo oddanych mu feudałów i gubernatorów. Cesarz akceptował nawet najbardziej porażającą korupcję lokalnej administracji w zamian za pełną lojalność. Za cenę krwi i potu milionów Etiopczyków, Haile Sellasje I kupował sobie posłuch i wier13 15 L. Onichimowski, Koniec..., op. cit., s. 28. Ibidem, s. 30. R. Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1988, s. 11. - - 14 - 67 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… ność chciwych paladynów. Sam naturalnie dawał jak ,,najlepszy” przykład. Tron cesarski wprost uginał się od bogactw niesprawiedliwie zawłaszczonych narodowi. Władca nie tolerował takiej sytuacji, kiedy obdarowany przez niego dygnitarz odmawiał przyjęcia apanaży. Uczciwy i nieskorumpowany urzędnik, obszarnik ziemski lub gubernator był dla tronu śmiertelnym zagrożeniem. Takim człowiekiem był bohater wojny 1935-36 Tekele Wolda Hawariat. Kiedy po raz kolejny odrzucił proponowane mu przywileje, cesarz kazał go uwięzić, a następnie zabić16. Naród etiopski posłusznie znosił ciężary feudalne i fanaberie swojego władcy. Jakże buntować się przeciwko Królowi Królów? Jakże zwykły zjadacz prosa mógł rzucić cień podejrzeń na Światłość Etiopii? Tron monarszy podtrzymywany był przecież przez autorytet kościoła. Rebelia to grzech śmiertelny, to pogwałcenie boskich nakazów. Haile Sellasje I wiedział doskonale, że posłuch i porządek w narodzie etiopskim buduje się na dwóch fundamentach: częstych postach i ciemnocie. Wierny chrześcijanin zmuszany mocą wielowiekowej tradycji do bardzo częstych postów, myślał tylko o najedzeniu się do syta. Nie interesowała go, polityka lecz błogie uczucie nasyconego żołądka. Nie można było tego zmieniać, bo kto dostał ,,trochę” będzie się domagał więcej. To był pierwszy trybik poruszający niebezpieczny dla każdego tronu mechanizm rewolucji17. Ciemnota i brak jakiejkolwiek świadomości innego życia, utrzymywała w duszach milionów Etiopczyków przeświadczenie, że tak być musi. Sytuacja polityczno-gospodarcza Etiopii była jednak coraz bardziej dramatyczna. Brak środków finansowych na zaspokojenie podstawowych potrzeb socjalnych, nieopłacana od miesięcy armia, ciągłe konflikty wewnętrzne zwłaszcza w Erytrei i Ogadenie, notoryczne susze powodujące śmierć głodową dziesiątków tysięcy ludzi. Wszystko to stanowiło siłę, która mogła zachwiać niewzruszonym dotąd tronem w Addis Abebie. Pierwsza próba obalenia Haile Sellasje I miała miejsce 13 XII 1960 r. Na czele spisku stanęli bracia: Gyrmanie Nynaj i dowódca gwardii cesarskiej gen. Mengystu Nynaj. Zdobyto pałac cesarski i proklamowano intronizację nowego króla. Został nim syn cesarza Haile Sellasje I Asfa Uossen. Zamachowcy wydali wkrótce odezwę do narodu ,,Etiopia szczyci się sławą swej 3000 lat trwającej historii, ale w ciągu tego długiego okresu nie nastąpiły żadne poważniejsze zmiany. Wynika to z tego, że garstka dostojników zamknęła się w egoizmie i nepotyzmie zamiast pracować dla dobra ogółu” 18. Niestety spiskowcy nie uzyskali poparcia większości armii i lokalnych gubernatorów. Rebelię brutalnie zduszono. Gen. Mengystu Nynaj został publicznie powieszony. - 12 IX 1974 r. do pałacu cesarskiego w Addis Abebie przyjechała grupa wyższych oficerów. Łamiąc wszelkie zasady oficjalnego protokołu, bez należnych w takiej sytuacji pokłonów i pełnych uwielbienia pozdrowień, wtargnęła do prywatnego gabinetu Haile Sellasje I. Gen. Aman Andom odczytał dokument, w którym zawarte były postanowienia Wojskowego Komitetu Koordynacyjnego (DERG)19. Był to pozakonstytucyjny organ utworzony przez polityków i oficerów dążących do obalenia cesarza. Najważniejszą decyzją Komitetu było usunięcie ze stanowiska Haile Sellasje I. Królem Etiopii miał zostać następca tronu merid azmacz Asfa Uossen. Jego kompetencje zosta- - 16 17 19 - - 18 - 68 Ibidem, s. 47. Ibidem, s. 104. L. Onichimowski, Koniec..., op. cit., s. 41. W języku gyyz - rada Szymon NIEDZIELA ły znacznie uszczuplone. Funkcja monarchy miała być czysto tytularna i reprezentacyjna. Król miał panować, a nie rządzić. Wojskowy Komitet Koordynacyjny zawiesił działalność etiopskiego Senatu i Izby Reprezentantów. Ciała te – zdaniem wojskowych – nie posiadały legitymizacji narodu, gdyż wolne wybory w Etiopii były dotychczas fikcją. W przyszłości społeczeństwo wybierze swoich prawdziwych przedstawicieli. Zniesiono również konstytucję z 1955 r., która za fasadą eufemistycznie brzmiących artykułów w rzeczywistości petryfikowała system skrajnej niesprawiedliwości społecznej. Następnego dnia po detronizacji znacjonalizowano cały majątek cesarza20. Struktury nowej władzy ewoluowały i dostosowywały się do warunków panujących w państwie. Wojskowy Komitet Koordynacyjny przybrał nazwę Tymczasowego Wojskowego Komitetu Administracyjnego. Hasłem przewodnim junty było wezwanie ,,Etiopia Tigdem” (Etiopia przede wszystkim). Oznaczało obowiązek działania dla dobra narodu i państwa wszystkich warstw społecznych na każdym odcinku życia i działalności publicznej. W polityce wewnętrznej za priorytetowe uznano realizację następujących postanowień: równość wszystkich obywateli bez względu na przynależność klasową, etniczną i religijną; reforma rolna i uwłaszczenie chłopów; nacjonalizacja przemysłu; likwidacja ciemnoty i analfabetyzmu. W zakresie polityki zagranicznej podkreślano konieczność i zasadność utrzymywania dobrych stosunków z państwami afrykańskimi w duchu Organizacji Jedności Afrykańskiej. Zwrócono uwagę zwłaszcza na stosunki bilateralne z Somalią. Napięcia związane z konfliktem terytorialnym w prowincji Ogaden groziły niebezpieczną eskalacją. - Początkowo zamach stanu w Etiopii przebiegał w sposób ,,aksamitny”. Nie dopuszczono do aktów krwawego rewanżyzmu i zemsty. Nie sprofanowano instytucji cesarza. Znamienne były słowa samego Haile Sellasje I wypowiedziane 12 IX 1974 r. w dniu detronizacji - ,,Jeśli rewolucja ma służyć narodowi etiopskiemu, to jestem za rewolucją”. Jednak stopniowo etiopscy żyrondyści wypierani byli przez żądnych krwi jakobinów. Gen. Aman Andom stojący na czele Tymczasowego Wojskowego Komitetu Administracyjnego był zwolennikiem samoograniczającej się rewolucji bez terroru i ścinania głów. Spotkało się to jednak ze zdecydowanym oporem frakcji radykalnej. Gen. Andom został zastrzelony. Niedługo później dokonano egzekucji na kilkudziesięciu członkach dawnego reżimu. Prasa światowa mówiła o masakrze w Addis Abebie. Na czele Komitetu stanął gen. Teferi Banti, jednak de facto symbolem nowego etapu politycznych przemian w Etiopii został Mengistu Haile Mariam. Sprawował urząd prezydenta państwa w l. 1977-1991. Niestety okres jego rządów był potwierdzeniem jakże częstego w krajach trzeciego świata politycznego algorytmu. Wynoszeni do władzy na rękach milionów sfrustrowanych ludzi przywódcy rewolucji, junt i spisków zamieniali się w takich samych tyranów, których wcześniej sami obalili. Etiopia stała się areną krwawej rozprawy nowego reżimu z przeciwnikami rządów Mengistu. Na czele ruchów dysydenckich wysunęła się Ludowo-Rewolucyjna Partia Etiopii. W latach 1977-78 zginęło wskutek tzw. czerwonego terroru około 5 tyś ludzi. Addis Abeba stała się w okresie prezydencji Mengistu Haile Mariama główną ostoją marksizmu-leninizmu w Afryce. Nastąpiło wyraźne zbliżenie w stosunkach międzynarodowych ze Związkiem RaHaile Sellasje śmiało mógł uchodzić za afrykańskiego Krezusa. Jego majątek szacowany był na miliardy dolarów ulokowanych w europejskich i amerykańskich bankach. Był ponadto właścicielem niezliczonych nieruchomości w samej Etiopii. Miało to miejsce w kraju, gdzie setki tysięcy obywateli marzyło o garści prażonego prosa. - - - 20 - 69 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… dzieckim, Kubą, Wietnamem i państwami Układu Warszawskiego. W globalnej rywalizacji międzyblokowej to przewartościowanie geopolityczne mogło okazać się niebezpieczne dla interesów Zachodu. Doskonałym tego świadectwem była wojna etiopskosomalijska o Ogaden, w czasie której po stronie Etiopii opowiedziała się Moskwa i Kuba, a po stronie Somalii Stany Zjednoczone. Epoka Mengistu przebiegała niestety w skrajnie trudnych warunkach gospodarczych potęgowanych cyklicznymi suszami, zwłaszcza w 1980 i 1987 r. Społeczeństwo przeżywało ogromną frustrację. Zapowiadana buńczucznie przez DERG od 1974 r. poprawa realnej stopy życia była ledwo wyczuwalna. Bezlitosne struktury bezpieczeństwa tłumiły wszelkie przejawy wewnętrznego niezadowolenia. Oszukany po raz kolejny naród domagał się prawdy i sprawiedliwości. Słowa ,,Etiopia tigdem” będące politycznym credo od 1974 okazały się tylko niewybrednym chwytem politycznego marketingu. Analizując sytuację w kraju w l. 1974-91, można by raczej powiedzieć ,,Mengistu tigdem”. Dyktator etiopski zdołał umknąć wymiarowi sprawiedliwości, udając się do Zimbabwe, gdzie uzyskał azyl. W grudniu 2006 sąd w Addis Abebie oskarżył go o odpowiedzialność za tysiące ofiar ,,czerwonego terroru”. Ekstradycja i osądzenie Mengistu Haile Mariama byłoby ważnym aktem sprawiedliwości i formalnym jedynie zadośćuczynieniem dla rodzin kilku tysięcy pomordowanych oraz milionów oszukanych Etiopczyków. Nie wpłynie jednak na polepszenie codziennej egzystencji umęczonego głodem, suszami i wojną domową narodu. Wskaźniki gospodarcze są zastraszające. Tli się wciąż konflikt wewnętrzny w Ogadenie na pograniczu somalijskim. Brak stabilizacji w stosunkach bilateralnych z Erytreą21. 4. ETIOPIA – KONFLIKTY WEWNĘTRZNE I SPORY MIĘDZYNARODOWE Najnowsza historia Etiopii zdominowana jest problematyką utrzymania integralności państwa zagrożonej silnymi ruchami separatystycznymi o podłożu etnicznym i religijnym. Struktura narodowościowa Etiopii jest zdywersyfikowana22. Szczególną rolę w dziejach Abisynii odegrali Amharowie. To zdecydowanie podstawowy komponent etniczny państwa, który poprzez wieki wywarł na kulturę Etiopii największy wpływ. Amharowie zamieszkują przede wszystkim okolice jeziora Tana (dzisiejsze prowincje: Godżam, Begiemdyr i Szoua). Z tego ludu od średniowiecza wywodzili się zasiadający na tronie etiopskim cesarze. Język amharski był językiem urzędowym i państwowym. Amharowie wyznają chrześcijaństwo. Kolejna grupa etniczna w narodowościowej stratyfikacji Etiopii to lud Tigraj. Największe wpływy posiadali Tigrajczycy do XIII wieku, w okresie kiedy stolica państwa znajdowała się w Aksum. Jednym z używanych przez nich języków był gyyz – do dzisiaj darzony szczególnym szacunkiem w liturgii. Obecnie większość Tigrajczyków posługuje się językiem tigrinia. Najliczniejszą grupą etniczną są Oromo (Galla). Przybyli do centralnej Etiopii z południa. W XVIII wieku mieli nawet swojego cesarza Joasa na tronie w Addis Abebie23. Wschodnia prowincja Ogaden zdominowana jest przez kuszyckich Somalisów wyzna- 22 - - 21 - - 23 - 70 Erytrea ogłosiła niepodległość w 1993 r. Ethiopia: ethnic federalism and its discontents, [w:] ,,Africa Report” z 4 IX 2009 r. (publikacja International Crisis Group) oraz S. Vaughan, Identité éthnique et fédéralisme en Éthiopie du Sud, [w:] ,,Politique Africaine” z października 2005. Galla są konglomeratem wielu plemion (Uello, Uellega, Liben, Tulama, Miecza, Raja, Azebo, Gudru, Arusi, Jedżu, Itu i Boradża). Razem stanowią ok. 50 % ludności Etiopii. Część wyznaje chrześcijaństwo, niektóre plemiona islam. Szymon NIEDZIELA jących islam24. Zachodnie i północne regiony zamieszkują plemiona nilockie nazywane przez Amharów Szankalla (murzyni). Wchodzą w jej skład takie ludy, jak: Baria, Kunama i Beni Szangul. Dokonując systematyzacji struktury etnicznej w Etiopii, wyodrębnić można trzy grupy: zsemityzowanych ludów kuszyckich: Amharowie, Tigraj, Tigre, Guragie; ludów kuszyckich: Somalisi, Oromo (zwani tez Galla), Ageu, Sidamo; ludów nilo-chamickich: Nuer, Anuak, Turkana. Na losach Etiopii najbardziej zaważyły dwa konflikty, które mają charakter sporów wewnętrznych (intra-state) oraz wojen międzypaństwowych (inter-state): separatyzm erytrejski25 oraz secesjonistyczne dążenia Somalisów z prowincji Ogaden. Erytrea (nazwę tę zapożyczoną z jęz. greckiego – Mare Erythreum wprowadzili kolonialiści włoscy w XIX wieku) od stuleci należała do Etiopii. Była obszarem, gdzie kształtowała się potęga tego państwa w okresie Królestwa Aksum. Znajdują się tam pomniki historii i chwały Etiopii (Aksum, Lalibela, Mekelle). W XIX wieku w Erytrei pojawili się Włosi. Italia dążyła do przejęcia kontroli nad newralgiczną strefą Morza Czerwonego 26. Nowa posiadłość pozwalała też Włochom zbliżyć się do obszaru Somalii. Kolonialiści stosując zasadę divide et impera, wykorzystywali wewnętrzne antagonizmy plemienne, by ułatwić sobie podbój tych ziem. Włochy popierały lud Tigraj przeciwko Tigre. W okresie kolonialnym Erytrea przeżywała okres rozkwitu gospodarczego, dystansując Etiopię. Rozbudziło to tendencje separatystyczne zwłaszcza wśród grupy etnicznej Tigraj. Na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ z 1950 r. Etiopia odzyskała utraconą prowincję, jednak na zasadzie federacji, w której Erytrea uzyskała dużą autonomię. Koegzystencja dwóch podmiotów nie trwała długo. Centralistyczne koncepcje cesarza Hajle Syllasje doprowadziły w 1962 r. do zlikwidowania federacji oraz inkorporacji 24 26 - - - - 25 Somalisi dzielą się na sześć głównych plemion: Dir, Darod, Issak, Hawija, Digil i Rahanwejn. Każde z plemion dzieli się na rody (w jęz. somalijskim rer). Niezwykle ważny w tamtejszej stratyfikacji społecznej jest podział na ludy pasterskie (Dir, Darod, Issak, Hawija) oraz rolnicze (Digil i Rahanwejn). Pasterze – nomadzi we wszystkich wspólnotach Afryki i Bliskiego Wschodu stoją wyżej od plemion uprawiających ziemię. Rody plemienia Dir (Gadabursi, Bijamal, Issa) zamieszkują północną część Somalii. Na wschód od nich siedzibę mają rody Issak (Habar Awal, Garhadżis, Habar Dżallo, Arab i Ajub). Wyżynę somalijską, część etiopskiego Ogadenu i północno-wschodnie obszary Kenii zamieszkują Darod (Dulbahante, Madżerten, Warsangeli, Ogaden, Marehan). Nizina somalijska jest ojczyzną rodów Hawija (Habar Gedir, Abgal, Murasade, Hawadle, Adżoran, Gurreh, Mobilen, Szeikel). Południowa Somalia to rolnicze rody plemion Digil (Tuni) i Rahanwejn (Sijjed i Sagaal). Ludność somalijska zamieszkuje przede wszystkim obszar Somalii oraz Etiopii (Ogaden) i Kenii. Zob. szerzej: S. Niedziela, Wojna domowa w Somalii 1991-2007, [w:] ,,Zeszyty Naukowe WSOWL” 1/2008. s. 201. Problem separatyzmu erytrejskiego oraz stosunków etiopsko-erytrejskich jest szczegółowo przedstawiony w następujących publikacjach: Beyond the fragile peace between Ethiopia and Eritrea: averting New war, ,,Africa Report” z 17 VI 2008; Ethiopia and Eritrea: stopping the sidle to war, ,,Africa Briefing” z 5 XI 2007; Ethiopia and Eritrea: preventing war, ,,Africa Report” z 22 XII 2005; Ethiopia and Eritrea: war or peace, ,,Africa Report” z 24 IX 2003 r.; J. Weraksa, Problem Erytrei, [w:] ,,Sprawy Międzynarodowe” z września 1975. Najpierw Włosi otrzymali koncesję w pobliżu portu Assab w 1869r. Następnie Rzym sukcesywnie rozszerzał swoje wpływy na Massauę w 1885r i resztę Erytrei w 1889r. W czasie okupacji włoskiej (1889-1941) a następnie w okresie brytyjskiej administracji wojskowej (1941-1952) Erytrea uległa wielu przeobrażeniom społeczno-gospodarczym, stając się jednym z najlepiej rozwiniętych obszarów w Afryce Wschodniej. Pod względem ekonomicznym nastąpił wyraźny postęp i rozwój w porównaniu z epoką przedkolonialną: Za: Africa South of the Sahara 2009, s. 417. - 71 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… spornego obszaru do Etiopii. Erytrejczycy odebrali to jako próbę majoryzacji ich ziem przez Amharów27. Powstała organizacja zbrojna postulująca walkę o niepodległość – Front Wyzwolenia Erytrei, grupująca plemiona muzułmańskie. Na jej czele stanęli Tadio Bairu oraz Idriss Muhammad Adam. Natychmiast działalność zbrojna rebeliantów spotkała się z militarnym odwetem wojsk etiopskich. Konflikt toczył się na dwóch płaszczyznach: z jednej strony starcia zbrojne między oddziałami separatystów a armią etiopską, a drugiej strony brutalna pacyfikacja przez siły rządowe miejscowości, które popierały Front Wyzwolenia Erytrei. W tym samym czasie separatyści represjonowali ludność wierną władzom centralnym. Większej autonomii w ramach federacji etiopskiej domagał się inny ruch erytrejski o większości chrześcijańskiej – Ludowy Front Wyzwolenia Erytrei. Należy podkreślić, że nacjonalizm erytrejski nie wzrastał na fundamencie homogenicznej wspólnoty etniczno-religijnej (obszar ten charakteryzuje się wyraźną dywersyfikacją plemienną i wyznaniową)28, lecz katalizatorem secesjonistycznych dążeń Erytrejczyków była przede wszystkim kontestacja dyktatury najpierw cesarza Haile Sellasje, a następnie reżimu pułkownika Mengistu Haile Mariama. Paradygmatem erytrejskich separatystów było ukształtowanie podmiotowości politycznej wspólnoty złożonej z wielu substratów etnicznych na bazie jednego terytorium. Secesjonistyczne tendencje w Erytrei nasiliły się w latach 90. na fali wewnętrznych przemian i napięć w Etiopii. Doszło do taktycznego sojuszu pomiędzy ugrupowaniami erytrejskimi, a opozycją etiopską dążącą do obalenia autokracji płk. Mengistu Haile Mariama29. Erytrejczycy odegrali dużą rolę w etiopskiej rewolucji w 1991 r., która pozbawiła władzy długoletniego dyktatora30. Konflikt trwał do 1993 r., kiedy powstała niepodległa Erytrea. Wydarzenie to stanowi swoisty ewenement w najnowszej historii Afryki. Można zadać pytanie: dlaczego aspiracje niepodległościowe Katangi oraz Biafry nie powiodły się, a Erytrea uzyskała upragnioną suwerenność? Kluczowe znaczenie ma w tym wypadku kondycja państwa federalnego, w którym występują tendencje secesjonistyczne. Etiopia od wielu lat borykała się z opozycją wewnętrzną, która bardzo osłabiała pań27 28 30 - - - - 29 - 72 Należy pamiętać, że impulsem do uaktywnienia się tendencji separatystycznych w Erytrei nie jest konflikt na linii: plemiona chrześcijańskie – plemiona muzułmańskie. Jest to raczej próba wyzwolenia się ludów Tigre i Tigraj z wpływów Amharów. Ponadto Erytrea była najbardziej rozwiniętą ekonomicznie prowincją Etiopii co dodatkowo zachęcało jej mieszkańców do większej autonomii. Erytrejczycy zdawali obie sprawe, iż staną się płatnikami netto w ramach federalnego państwa etiopskiego. Obawiali się, iż środki finansowe przez nich skumulowane będą transferowane do biedniejszych regionów państwa. Struktura etniczno-plemienna Erytrei jest bardzo złożona. Ludy kuszyckie to: Afarowie (inne określenia to Danakil i Teltal). Ich siedzibami są przede wszystkim nizinno-pustynne obszary południowowschodniej Erytrei, Dżibuti i Etiopii. Wąski obszar między Wyżyną Abisyńską a Niziną Danakilską zamieszkuje lud Saho. Na północy Erytrei przy granicy z Sudanem mieszka lud Bedża. Zsemityzowane ludy kuszyckie w Erytrei to: Tigre mający swe główne skupiska w północnej części państwa oraz na wyspie Dahlak. Wokół Asmary znajdują się skupiska Tigrajczyków. W zachodniej Erytrei mieszkają również ludy negroidalne: Baria i Kunama. Pod względem religijnym ludność Erytrei można podzielić na chrześcijan posługujących się językiem tigrinia i zamieszkujących przede wszystkim tereny wyżynne oraz muzułmanów z nizin i wybrzeży Morza Czerwonego. Czynnikiem spajającym secesjonistów erytrejskich oraz opozycję etiopską była wspólnota etniczna. W organizacjach tych dominowali przedstawiciele ludu Tigraj. Stanowiło to fundament taktycznego sojuszu pomiędzy Ludowym Frontem Wyzwolenia Erytrei a Etiopskim Ludowo-Rewolucyjnym Frontem Demokratycznym. Tigrajczykami są przywódcy obu organizacji Isayas Afewerki (Erytrea) i Meles Zenawi (Etiopia). Zob. szerzej: W. Lizak, Etiopia-Erytrea: wojna w Rogu Afryki, [w:] Stosunki Międzynarodowe w Afryce pod red. J. J. Milewski, W. Lizak , Warszawa 2002, s. 219-236. K. Kubiak, Wojny konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Warszawa 2006, s. 156. Szymon NIEDZIELA stwo. Ugrupowania występujące przeciwko pułkownikowi Mengistu Haile Mariamowi liczyły się z tym, że nie uda się utrzymać unitaryzmu federacji. To przyspieszyło i ułatwiło secesję Erytrei31. Rozpad federacji nie pociągnął za sobą początkowo wybuchu wojny. Zostało to przyjęte z wielkim entuzjazmem i nadzieją przez wiele państw i organizacji międzynarodowych. Posługiwano się jakże rzadkim na Czarnym Kontynencie terminem ,,aksamitny rozwód” (velvet divorce). Ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, Bill Clinton, oświadczył, że przykład Etiopii i Erytrei jest niezwykle pożądany dla Afryki oraz że stanowi to dowód na swoiste odrodzenie kontynentu (african renaissance) dotychczas pogrążonego w chaosie niekończących się wojen domowych32. Addis Abeba i Asmara wyrosły na głównych sojuszników USA w regionie Afryki Wschodniej szczególnie w kontekście krucjaty antyterrorystycznej (global war on terror). Postrzegano Etiopię i Erytreę jako pionierów demokratyzacji, liberalizacji i sanacji gospodarczej w Afryce. Rządy obu krajów wspierały separatystów sudańskich w ich walce z reżimem fundamentalistów islamskich w Chartumie33. 31 32 - - - - 33 A. Thomson, An Introduction to African Politics, London 2000, s. 46. K. Hamilton, Beyond the border war: the ethio-eritrean conflict and international mediation efforts, [w:] ,,Princeton Journal of Public and International Affairs” z wiosny 2000. Południe Sudanu zamieszkują plemiona negroidalne wyznające chrześcijaństwo lub animizm: Dinka, Szylluk, Nuer, Bari i Azande. W okresie kondominium anglo-egipskiego (1899-1955) Brytyjczycy faworyzowali Arabów przy obsadzaniu kluczowych stanowisk w sferze polityki i gospodarki. Murzyni należeli do drugiej kategorii społeczeństwa. Niepodległość ogłoszona w 1956 r. niewiele zmieniła. Władzę w dalekim Chartumie objęli muzułmanie. Nastąpiła islamizacja prowincji chrześcijańskich. Bunt na południu wybuchł już w 1955 r. Za broń chwyciły plemiona z trzech regionów: Bahr elGhazal, Upper Nile i Equatoria. Na początku lat 60. Sudańczycy z południa utworzyli na emigracji pierwszą organizację polityczną: Narodowo-Afrykańską Unię Sudanu (Sudanese African National Union SANU). W tym samym czasie w kraju powstała zbrojna formacja Anya-Nya (Jad Żmii). Na jej czele stanął gen. Joseph Lagu. Grupa ta otrzymywała wsparcie ze strony Izraela (wojska sudańskie walczyły przeciwko Państwu Żydowskiemu w 1967 r.).33 W 1969 r. przywódcą Sudanu został gen. Dżafar an-Nimeiri. Zdawał on sobie sprawę z tego, że niekończący się konflikt wewnętrzny może doprowadzić do dezintegracji państwa. Postanowił zmodernizować konstrukcję federalną Sudanu nadając większą autonomię prowincjom zamieszkałym przez plemiona negroidalne. W 1972 r. podpisano porozumienie w Addis-Abebie, które kończyło I wojnę domową (1955-1972). Pokój przetrwał do 1983 r. Stosunki między północą a południem nabrały nowego wymiaru, gdy na początku lat 80-tych specjaliści z amerykańskiej kompanii Chevron odkryli w Sudanie złoża ropy naftowej. Ocenia się, iż terytoria południowe kryją w sobie 3-4 mld baryłek czarnego złota. Niestety możliwości jego eksploatacji były ograniczone, a perspektywy zagranicznych inwestycji mgliste ze względu na realne zagrożenie wybuchu kolejnej wojny. Prezydent Dżafar an-Nimeiri podjął jednoznaczną decyzję: zdusić wszelkie przejawy secesjonizmu oraz przejąć kontrolę nad roponośnym południem. Chartum złamał obietnicę utrzymania autonomii daną w 1972 r. i utworzył z ziem zamieszkałych przez plemiona afrykańskie tzw. Prowincję Jedności, bezpośrednio zarządzaną przez władze centralne. Południowcy zdawali sobie sprawę, że rząd chce uzyskać kontrolę nad złożami ropy naftowej i czerpać z tego zyski. Postanowiono się przeciwko temu zbuntować. Wybucha II wojna domowa, której główną przyczyną jest kontrola roponośnych pól południowego Sudanu. Dodatkowym czynnikiem mobilizującym afrochrześcijan do walki było wprowadzenie przez władze islamskiego prawa – szariatu w 1983 r. W 1983 r. prezydent Dżafar an-Nimeiri wysłał na południe wojska ekspedycyjne w celu stłumienia rebelii. Na ich czele stanął wyróżniający się oficer płk John Garang. Jest on murzynem, wywodzi się z plemienia Dinka. Ku zaskoczeniu władz przyłączył się do rebeliantów i utworzył Ludową Armię Wyzwolenia Sudanu (Sudanese People’s Liberation Army SPLA). Wojna trwająca do dzisiaj pochłonęła już ponad 2mln ofiar śmiertelnych, a 4,5 mln zmusiła do ucieczki z miejsca zamieszkania. Zob. szerzej: G. Prunier, Paix introuvable au Soudan, [w:] ,,Le Monde Diplomatique” z grudnia 2002. - 73 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… Te optymistyczne prognozy były jednak przedwczesne. Etiopia utraciła niezwykle ważny z geopolitycznego i gospodarczego punktu widzenia region zapewniający jej dostęp do morza. Posługując się metaforą, można by powiedzieć, że kraj pozbawiony został okna na świat w postaci erytrejskich portów Assab i Massaua. Z tego względu w geopolitycznym układzie i w stosunkach międzynarodowych w Rogu Afryki Addis Abeba wspiera Dżibuti34 oraz francuską obecność militarną w tym państwie. Gwarantuje ona stabilizację wewnętrzną i suwerenność tego niewielkiego pod względem terytorialnym, ale istotnego z punktu widzenia geostrategii kraju, w obliczu niebezpieczeństwa ze strony Erytrei i Somalii. Dzięki umowie podpisanej z rządem Dżibuti Etiopia może korzystać z portu morskiego. Stosunki bilateralne na linii Addis Abeba- Asmara pogarszały się coraz bardziej grożąc konfrontacją zbrojną. Apogeum napięć miało miejsce w 1998 r. Wtedy też dotychczasowe incydenty graniczne przerodziły się w krwawą wojnę. Istotą antagonizmu był spór graniczny. Dodatkowo podkreślić trzeba, że wykreowanie potencjalnego zagrożenia zewnętrznego jest doskonałym modus operandi wielu dyktatorów chcących w ten sposób pobudzić konsolidację narodu wokół siebie. Tak zapewne było w przypadku przywódcy Erytrei Isayasa Afewerki, który doświadczył jakże charakterystycznej dla wielu polityków afrykańskich metamorfozy: bojownik o niepodległość-autokrata. W pierwszych latach suwerennego bytu, Erytrea wdała się w spory z Jemenem o wyspy Hanisz położone na Morzu Czerwonym35, wspierała niektóre formacje zbrojne w czasie wojny domowej w Somalii oraz czynnie udzielała pomocy zbrojnej sudańskiej opozycji walczącej z rządem w południowych prowincjach negroidalnych. Poza tym w stosunkach bilateralnych na linii Addis Abeba – Asmara nastąpiło wyraźne pogorszenie na płaszczyźnie gospodarczej. Spowodowane to było wprowadzeniem przez Etiopię wysokich taryf celnych na produkty erytrejskie, oraz ustanowieniem przez Erytreę własnej waluty (w Erytrei początkowo zachowano etiopskiego birra jako obowiązującą walutę), co spowodowało osłabienie dotychczasowych powiązań ekonomicznych. Apogeum nastrojów nacjonalistycznych nastąpiło w momencie, gdy Etiopia rozpoczęła deportację tysięcy Erytrejczyków mieszkających po etiopskiej stronie granicy. Formalnym pretekstem do rozpoczęcia działań zbrojnych był brak precyzyjnej delimitacji granicy w regionie Badme, Tserona, Alitena i Bure. Nie mają one dużego znaczenia gospodarczego jednak z punktu widzenia polityki bezpieczeństwa Erytrei dają one temu państwu swoistą głębię strategiczną, gdyż Erytrea to kraj położony wzdłuż Morza Czerwonego. Strony etiopska i erytrejska całkowicie odmiennie interpretowały postanowienia trakta34 - - - - 35 - 74 Dżibuti to dawna kolonia francuska o nazwie Francuskie Terytorium Afarów i Issów. Niepodległość uzyskało w 1977 r. Państwo usytuowane jest w newralgicznym dla regionu Afryki i Środkowego Wschodu punkcie w pobliżu Cieśniny Bab El-Mandab. Źródłem konfliktów wewnętrznych w Dżibuti jest antagonizm plemienny pomiędzy Issami (pochodzenia somalijskiego), którzy zdominowali życie gospodarcze i polityczne kraju a wywodzącymi się z obszaru współczesnej Erytrei Afarami. Ludność afarska rozpoczęła zbrojną rebelię, której apogeum nastąpiło w 1994 r. Interweniowały wtedy oddziały francuskie i niebezpieczeństwo wojny domowej zostało całkowicie zażegnane. Przedmiotem sporu między Erytreą a Jemenem są leżące na Morzu Czerwonym wyspy Hanisz. Jest to archipelag trzech wysepek: Wielki Hanisz, Mały Hanisz i Zukar o łącznej powierzchni zaledwie około 200 km² jednak mających dość duże znaczenie strategiczne u wylotu Morza Czerwonego. Po krótkotrwałych walkach w grudniu 1995 r. wyspy zostały opanowane przez wojska erytrejskie. Początkowo Etiopia popierała roszczenia Asmary do tego obszaru jednak polityka ta uległa diametralnej zmianie po wybuchu wojny etiopsko-erytrejskiej w 1998 r. Ostatecznie spór ten został oddany do rozstrzygnięcia Stałemu Trybunałowi Rozjemczemu w Hadze. Szymon NIEDZIELA tów zawartych w latach: 1900, 1902 i 1908 pomiędzy Włochami a cesarstwem Etiopii. Dwa państwa rościły pretensje do spornego terytorium. Erytrejczycy nazwali zbliżającą się konfrontację zbrojną drugą wojną o niepodległość36. Walki rozpoczęły się 6 V 1998 r. wkroczeniem na obszar Badme wojsk erytrejskich. Asmara została oskarżona przez rząd etiopski o celową eskalację konfliktu i dążenie do konfrontacji zbrojnej. Wpłynęło to destabilizująco na stosunki międzynarodowe w regionie Rogu Afryki. Wojna wzbudziła dużą konsternację w Waszyngtonie. Stany Zjednoczone uważały oba państwa za sojuszników, dzięki którym uda się ograniczać wpływy fundamentalizmu islamskiego promieniującego z Sudanu. Ekstremiści muzułmańscy popierani przez Arabię Saudyjską dążą do przekształcenia Morza Czerwonego w wewnętrzny akwen państw islamskich (Egipt, Sudan, Arabia Saudyjska, Jemen i Erytrea). Pomimo dużej dysproporcji potencjałów demograficznych i ekonomicznych37 wojskom erytrejskim udało się w pierwszej fazie konfliktu okupować sporne terytorium Badme. Fenomen początkowych sukcesów erytrejskich można wytłumaczyć ogromnym doświadczeniem wojskowym tysięcy Erytrejczyków nabytym w czasie antyetiopskiej guerilli. Od maja 1998 r. do lutego 1999 r. Etiopia i Erytrea wzmacniały swoje siły zbrojne, zakupując duże ilości uzbrojenia przede wszystkich w państwach byłego bloku wschodniego38. Druga faza konfliktu rozpoczęła się pomyślną ofensywą wojsk etiopskich 6 II 1999 r. Oddziały armii etiopskiej uderzyły na różnych kierunkach, wchodząc w terytorium Erytrei. 28 II rząd etiopski triumfalnie ogłosił totalne zwycięstwo w granicznej wojnie z Erytreą39. Wydarzenia z 1999 r. uświadomiły stronie erytrejskiej, że ze względu na szczupłość swoich potencjałów Asmara nie będzie w stanie prowadzić z Etiopią wojny na wyczerpanie. Kolejna ofensywa etiopska rozpoczęła się 12 V 2000 r. Siły Powietrzne tego państwa zbombardowały terytorium Erytrei, niszcząc wiele obiektów w stolicy kraju Asmarze40. 31 V 2000 r. rząd etiopski z satysfakcją ogłosił, że sukces jest niepodważalny gdyż 14 z 24 dywizji armii erytrejskiej zostało rozbitych, a 8 z 10 pozostałych poniosło duże straty. 36 37 38 - 39 - - - 40 J. L. Peninou, Éthiopie-Erythrée, une paix en trompe l’oeil, [w:] ,,Le Monde Diplomatique” z lipca 2000. Początkowo potencjały adwersarzy były podobne pomimo dużej dysproporcji demograficznej. Warto przedstawić współczesne siły zbrojne tych państw: Erytrea – 201tys żołnierzy (wojska lądowe, marynarka wojenna, lotnictwo); 150 czołgów, 40 BRDM-1 i BRDM-2, 15 BMP-1 i 25 BTR-152 oraz BTR-60; 170 dział artyleryjskich; kutry patrolowe i łodzie nadbrzeżne; 18 samolotów bojowych (MiG-29, MiG-23, MiG-21, Su-27, śmigłowce Mi-24 (4) i Mi-17 (4). Etiopia: 138tys żołnierzy (wojska lądowe, marynarka wojenna i lotnictwo; 246 czołgów, 460 dział artyleryjskich; 42 samoloty bojowe (Su-27, Su-25, MiG-21, MiG-23). Za: The Military Balance 2009 The annual assessment of global military capabilities and defence economics, s. 302-304. Strony konfliktu przeznaczyły na uzupełnienie swoich arsenałów około 300mln dolarów. W przypadku Erytrei na cele wojskowe skierowano środki finansowe o wartości jednej trzeciej Produktu Krajowego Brutto. Etiopia wydała w 1999 r. 12% PKB. Zob. szerzej: W. Lizak, Etiopia-Erytrea: wojna w Rogu Afryki, op. cit. O ofensywie armii etiopskiej w lutym 1999 r. zob. szerzej: „Keesing’s Record of World Events 1999”, s. 427-660. K. Hryćko, Etiopsko-erytrejski konflikt graniczny 1998-2000. Przyczyny i przebieg, [w:] Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne, pod red. D. Kebede Gemechu, Olsztyn 2009, s. 97-116. oraz M. Leśniewski, Konflikt na wybrzeżu Morza Czerwonego – Erytrea 1961-20 00, [w:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869-2006 pod red. P. Ostaszewski, Warszawa 2006, s. 567-581. - 75 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… Po dwóch latach prowadzonych ze zmienną intensywnością działań zbrojnych, 12 XII 2000 r. podpisano traktat pokojowy w Algierze. Na granicy etiopsko-erytrejskiej misję pokojową sprawowali żołnierze ONZ41. Sukcesem dyplomatów etiopskich było wywalczenie prawa do korzystania przez Addis Abebę z portów erytrejskich na preferencyjnych warunkach. Traktat za aksjomat uznawał powrót do terytorialnego status quo i kontynuowanie wysiłków zmierzających do ostatecznej delimitacji i demarkacji granicy. Walki okazały się jednak bardzo krwawe. Szacuje się, że straty obu stron sięgały łącznie 100 tyś zabitych42. Dziesiątki tysięcy Erytrejczyków oraz Etiopczyków działania wojenne zmusiły do emigracji. Gospodarki obu krajów popadły w głęboką recesję spowodowaną zerwaniem istniejącej kilkadziesiąt lat współpracy43. Równie złożonym i nierozwiązanym od dziesięcioleci problemem w polityce wewnętrznej i zagranicznej Etiopii jest kwestia somalijska. W etiopskim regionie Ogaden większość stanowią Somalisi – lud pochodzenia kuszyckiego. Został on przyłączony do Etiopii za czasów cesarza Menelika II pod koniec XIX wieku. Etiopia wykorzystała wtedy ogólne osłabienie tego państwa, w którego rozbiorach brały udział Włochy i Wielka Brytania. Od tamtego czasu aż do dzisiaj utrzymuje się wysokie napięcie polityczne w tym regionie. Ludność somalijska dąży do oderwania się od Etiopii. Doprowadziło to do konfliktu zbrojnego między Etiopią a Somalią w latach 1977-197844. Irredentę ogadeńską wspierała Somalia, Sudan, a współcześnie również Erytrea. Aksjomatem geopolitycznym władz w Mogadiszu jest zjednoczenie wszystkich ziem zamieszkałych przez Somalisów w celu utworzenia Wielkiej Somalii45. Pogłębiająca się destabilizacja sytuacji politycznej w Somalii w latach 90. zaniepokoiła Etiopię. Niebezpieczna wydawała się zwłaszcza perspektywa proliferacji fundamentalizmu islamskiego do Ogadenu. Ponadto Addis Abeba decydując się na zaangażowanie w sprawy somalijskie starała się neutralizować wpływy erytrejskie. Asmara wspiera niektóre strony w wojnie domowej w Somalii. Wśród mudżahedinów przybyłych z wielu państw muzułmańskich, by walczyć w konflikcie somalijskim, obecni byli również Erytrejczycy. Rząd etiopski zdecydował się na zbrojną interwencję w państwie sąsiedzkim w momencie, gdy wzrosły w Somalii wpływy ekstremistów islamskich. W wywiadzie udzielonym BBC Przywódca Etiopii Meles Zenawi podkreślił, że stawką jest zatrzymanie ro41 42 43 - 44 - - - 45 - 76 We wrześniu 2000r Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję o rozmieszczeniu na granicy etiopsko-erytrejskiej 4200 ,,Błękitnych Hełmów” (UN Mission in Ethiopia and Eritrea UNMEE) w celu monitorowania pokoju i stabilizowania sytuacji w tzw. Tymczasowej Strefie Bezpieczeństwa (Temporary Security Zone TSZ). Za: Africa South of the Sahara 2009, op. cit., s. 448. K. Kubiak, Konflikty…, op. cit., s. 157 oraz P. Gilkes, M. Plaut, The war between Ethiopia and Eritrea, [w:] ,,Foreign Policy in Focus” z sierpnia 2000 r. Uważa się, że od 500 tyś do 1mln Erytrejczyków uciekło z kraju na skutek działań wojennych. Wielu z nich szukało schronienia w ubogim i pogrążonym w wojnie domowej Sudanie. Kryzys spowodował ogromne braki w zaopatrzeniu w żywność, co groziło katastrofą humanitarną. Natychmiastowej pomocy w zakresie podstawowych środków do życia potrzebowało 850 tyś Erytrejczyków oraz 8 mln Etiopczyków. Za: Africa South of the Sahara 2009, op. cit., s. 418. The Ogaden War, [w:] J. W. Young, J. Kent, International Relations since 1945 A Global History, Oxford 2004, s. 469-471 oraz T. Hagmann, M. Khalif, La region Somali d’Éthiopie entre intégration, indépendence et irredentisme, [w:] ,,Politique Africaine” z października 2005. Za części składowe Wielkiej Somalii uważa się: Somalię, Dżibuti, etiopską prowincję Ogaden oraz niektóre obszary północnej Kenii. Powstrzymanie naporu chrześcijańskich Amharów i rozszerzanie islamu w Afryce Wschodniej to jedno z cywilizacyjnych zadań Somalisów. Zob. szerzej: J. Ciment, Somalia: civil war since 1991, [w:] Encyclopedia of Conflicts since World War II, Tom II, s. 1146. Szymon NIEDZIELA snących wpływów ,,dzihadistów”46. Potwierdzeniem tych niepokojów była enuncjacja jednego z przywódców Al.-Kaidy Aymana al.-Zawahiriego nawołującego mudżahedinów do przeprowadzania ataków na Etiopię47. Destabilizacji obawiały się także Kenia i Dżibuti posiadające duże skupiska ludności somalijskiej. Armia etiopska po raz pierwszy uderzyła jesienią 2006 r. W grudniu tego roku zbombardowane zostało lotnisko w Mogadiszu oraz wiele celów strategicznych na terytorium Somalii. Addis Abeba osiągnęła swój cel strategiczny. Obalono władzę Talibów somalijskich mogących zamienić region Rogu Afryki w bastion integryzmu islamskiego oraz obóz treningowy dla Al.-Kaidy. Polityka zagraniczna Etiopii była zbieżna ze strategią Stanów Zjednoczonych w Afryce. Doktryna containment w stosunku do ekstremistów islamskich w Somalii powiodła się. Można domniemywać, że Addis Abeba otrzymała ciche przyzwolenie Waszyngtonu na interwencję zbrojną48. Bezpieczeństwo Etiopii jest współcześnie zagrożone ze względu na niebezpieczeństwo ponownego wybuchu konfliktów z Erytreą i Somalią oraz z powodu utrzymujących się silnych tendencji separatystycznych o podłożu etnicznym. Aspiracje te są widoczne zwłaszcza u ludów Tigraj i Oromo. Tigrajczycy zamieszkują północną część Etiopii oraz zachodnio-środkową część Erytrei. W połowie lat 70. powstał Ludowy Front Wyzwolenia Tigre. Celem było ograniczenie dotychczasowej supremacji Amharów w życiu politycznym i gospodarczym oraz wywalczenie większej partycypacji pozostałych podmiotów etnicznych w rządzeniu państwem. W Manifeście Programowym z 1976 r. wzywano do niepodległości, wyzwolenia się z dominacji amharskiej i utworzenia tzw. Wielkiego Tigraj. Powołanie nowej jednostki geopolitycznej w regionie Rogu Afryki oznaczałoby jednak rewizję granic dotychczasowych państw, gdyż Tigrajczycy są obecni w Etiopii i Erytrei. Ta grupa etniczna była podmiotem dominującym wśród erytrejskich ruchów niepodległościowych oraz w organizacjach politycznych występujących przeciwko reżimowi pułkownika Mengistu Haile Mariama. Doszło więc do taktycznego sojuszu Tigrajczyków etiopskich z Tigrajczykami erytrejskimi49. Inną grupą narodowościową występującą z hasłami autonomii są Oromo (zwani też Galla). Stanowią jedną z najliczniejszych wspólnot etnicznych w Etiopii i zamieszkują głównie południową część kraju. Ich ziemie zostały inkorporowane do Cesarstwa za czasów Menelika II. Oromo podobnie jak Somalijczycy są w większości muzułmanami – sunnitami. Płaszczyzną instytucjonalną separatystów Galla jest Front Wyzwolenia Oromo. - Poprzez wieki Etiopia zachowała swój partykularyzm i oryginalność będąc do dzisiaj corpus separatum na mapie czarnego kontynentu. Obroniła swoją tożsamość w bardzo niekorzystnym położeniu geopolitycznym i kulturowym. Jako państwo chrześcijańskie musiała bronić się przed wpływami islamu z Somalii i Sudanu oraz jako kraj o dominującej pozycji zsemityzowanych ludów kuszyckich, współistniała i nadal żyje na styku wpływów kultur negroidalnych. Etiopia ma aspiracje odgrywania roli mocarstwa afrykańskiego, podobnie jak RPA i Nigeria. Jednak potencjał gospodarczy i mili- - 46 47 49 - - 48 S. Plasse, Guerre de Somalie: les Nations Unies mises en accusation, [w:] ,,AFRIK.COM” z 20 XII 2007 r. [online]. [dostęp 2007]. Dostępny w Internecie: (http://www.afrik.com/article13212.html). W. Jagielski, Etiopia weszła do Somalii, ale z niej nie wyjdzie, [w:] ,,Gazeta Wyborcza” z 6-7 I 2007 r. S. Niedziela, Wojna domowa w Somalii 1991-2007, op. cit. Z ludu Tigraj wywodzą się: prezydent Etiopii Meles Zenawi oraz prezydent Erytrei Isayas Afewerki - 77 ETIOPIA – HISTORIA WOJEN I KONFLIKTÓW WEWNĘTRZNYCH W CZASACH… tarny państwa jest wysoce niewystarczający do zrealizowania tego celu50. Dywersyfikacja etniczna oraz długoletnie dyktatury kumulowały hamowane przez centralne władze separatyzmy. Nasiliły się one w XX wieku w postaci wojny o Ogaden, secesji Erytrei oraz rozwoju niepodległościowych organizacji wśród ludów Tigraj i Oromo. Dodatkowym czynnikiem pogarszającym sytuację wewnętrzną w państwie są cykliczne susze i kataklizmy klimatyczne pogłębiające pauperyzację i tak ubogiego społeczeństwa. W kontekście współczesnych stosunków międzynarodowych i globalnej wojny przeciwko terroryzmowi (global war on terror) warto zauważyć, że Etiopia staje się jednym z kluczowych podmiotów w Afryce. Fundamentalizm islamski z regionu Zatoki Perskiej i Afganistanu może przenieść się na obszar Rogu Afryki (z epicentrum w Somalii) oraz Maghrebu i Sahelu (Algieria i Mali). Wspólnota międzynarodowa (USA, ONZ, NATO, UE) powinna wspierać wymienione państwa, w tym Etiopię, by posiadały one na miejscu odpowiednie instrumentarium techniczne i kadrowe do prowadzenia operacji antyterrorystycznych. Rola Addis Abeby w hamowaniu narastającej fali ekstremizmu islamskiego w Afryce Wschodniej z pewnością będzie newralgiczna. ETHIOPIA: HISTORY OF INTERNAL CONFLICTS AND INTERSTATE WARS IN MODERN AGE Summary Ethiopia is a landlocked country situated in the Horn of Africa bordered by Eritrea, Sudan, Somalia, Kenya and Djibuti. It is the oldest country in Africa and one of the oldest in the world. The ancient Ethiopian monarchy maintained its freedom from colonial rule with the exception of a short-lived Italian occupation from 1936 to 1941. In 1974, a military junta, the DERG, deposed Emperor Haile Selassie and established a socialist state. The regime of Colonel Mengistu Haile Mariam was toppled in 1991 by a coalition of rebel forces. Ethiopia is known for its periodic droughts and famines, its long civil conflict and a border war with Eritrea. Addis Abeba could be a very important ally of the West in the Horn of Africa dominated by jihadist movements from Somalia and Sudan. Key words: Ethiopia, Italo-Abyssinian War 1935-1936, Eritrean-Ethiopian armed conflict, internal politics 50 - - - - Artykuł recenzował: mjr dr Mariusz CIEŚLA - 78 J.L. Peninou, Éthiopie-Erythrée, op. cit.
