Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu

Kontrola i kszta³towanie warunków pracy w polach i promieniowaniu

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
tyfikacji obiektów niebezpiecznych. Dyrektywa Seveso II (Redakcja:
¯urek J.). Wyd.: GEA Sp. z o.o., Warszawa-W³oc³awek 2000
[10] Borysiewicz M., Dziembowski J., Milczarek A.: Wytyczne planów
ratowniczych dla instalacji magazynowania i przesy³u niebezpiecznych
substancji chemicznych oraz instalacji procesowych z reaktorem chemicznym. Wyd.: IChP, Warszawa 2000
[11] Borysiewicz M., Furtek A., Potempski S.: Poradnik metod ocen
ryzyka zwi¹zanego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi. Wyd.:
IEA, Otwock-Œwierk 2000
[12] Milczarek A., Dziembowski J., Borysiewicz M.: Pakiet materia³ów wspomagaj¹cych prowadzenie szkoleñ dotycz¹cych audytów bezpieczeñstwa instalacji procesowych. Wyd.: IChP, Warszawa 2000
[13] Michalik J.S., Kijeñska D.T., Gajek A.: Wykonywanie procedury
zg³oszenia zak³adów o zwiêkszonym oraz o du¿ym ryzyku powa¿nej awarii
przemys³owej. Poradnik. Wyd.: CIOP, Warszawa 2001
[14] Zaleski B., Majka A., Grosset R., Kubicki W., Grunt-Mejer I.: Poradnik. Plany operacyjno-ratownicze wewnêtrzne i zewnêtrzne. (Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001
[15] Borysiewicz M., Lisowska-Mieszkowska E., ¯urek J.: Systemy zintegrowanego zarz¹dzania bezpieczeñstwem procesowym w zak³adzie
przemys³owym oraz ochron¹ zdrowia i oddzia³ywaniem na œrodowisko.
(Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001
[16] Borysiewicz M., Kacprzyk W., ¯urek J.: Poradnik zintegrowanych
ocen ryzyka i zarz¹dzania zagro¿eniami w obszarach przemys³owych
(Redakcja: Michalik J.S.). Wyd.: CIOP, Warszawa 2001
[17] I Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna pn. G³ówne procedury zapobiegania powa¿nym awariom przemys³owym i ograniczania
ich skutków. CIOP, 13 marca 2001 r., Warszawa. Materia³y konferencji.
Wyd.: CIOP, Warszawa 2001
mgr in¿. JOLANTA KARPOWICZ
mgr in¿. KRZYSZTOF GRYZ
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Kontrola i kszta³towanie warunków pracy
w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym
Zakres czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz
rzesy³anie i przetwarzanie energii
elektrycznej oraz wykorzystywanie fal radiowych do komunikacji bezprzewodowej, a tak¿e szerokie
wykorzystanie energii pól elektromagnetycznych w ró¿norodnych procesach
przemys³owych i w medycynie, to g³ówne przyczyny wystêpowania pól elektromagnetycznych w œrodowisku pracy i
¿ycia codziennego ludzi.
Powszechnie wiadomo, ¿e energia pól
elektromagnetycznych oddzia³uj¹c bezpoœrednio na organizm cz³owieka mo¿e
byæ przyczyn¹ niepo¿¹danych efektów
biologicznych, zmian funkcjonowania
komórek, a nawet ca³ego organizmu
cz³owieka. Dyskusjê na ten temat sprowokowa³y liczne doniesienia medialne
nt. bezpieczeñstwa telefonów komórkowych i linii energetycznych wysokiego
napiêcia. Obawy przed negatywnymi
skutkami ekspozycji, niejednokrotnie s¹
przyczyn¹ nieuzasadnionego stresu odczuwanego w pobli¿u wszelkiego rodzaju urz¹dzeñ wytwarzaj¹cych pola elektromagnetyczne.
Poniewa¿ ekspozycja zawodowa na
pola o du¿ych natê¿eniach i d³ugim czasie trwania mo¿e wp³ywaæ na zdrowie i
zdolnoϾ do pracy, pola i promieniowanie elektromagnetyczne uznano za jeden
z niebezpiecznych i szkodliwych czynników wystêpuj¹cych w procesie pracy
(PN-80/Z-08052). W przepisach krajowych ustalono warunki dopuszczalnej
ekspozycji oddzielnie dla: ekspozycji
zawodowej ogó³u pracowników zatrudnionych przy eksploatacji Ÿróde³ pól
elektromagnetycznych, ekspozycji pracowników m³odocianych i kobiet w ci¹¿y oraz w stosunku do ekspozycji ogó³u
ludnoœci. Ze wzglêdu na to, ¿e skutki
ekspozycji s¹ bardzo silnie uzale¿nione
nie tylko od natê¿enia pól oraz od czasu
trwania ekspozycji, ale równie¿ od charakterystyki zmiennoœci natê¿enia pola
w czasie – dopuszczalna ekspozycja
zmienia siê wraz z czêstotliwoœci¹ pól i
promieniowania oddzia³uj¹cego na cz³owieka.
Nowelizowane i ujednolicone zasady
bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach
Praca wykonana w ramach Programu
Wieloletniego (b. SPR-1) pn. „Bezpieczeñstwo i ochrona zdrowia cz³owieka w œrodowisku pracy” dofinansowanego przez
Komitet Badañ Naukowych
elektromagnetycznych w³¹czono do rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej na podstawie art. 228 § 3 Kodeksu pracy [4]. Postanowienia tego rozporz¹dzenia, ustalaj¹ce kryteria oceny
czynników fizycznych i chemicznych
wystêpuj¹cych w procesie pracy, zawieraj¹ obecnie Czêœæ E: „Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu
czêstotliwoœci 0 Hz – 300 GHz”.
Wartoœci NDN pól elektromagnetycznych, zamieszczone w tym rozporz¹dzeniu zosta³y oparte na projekcie opracowanym na podstawie wniosków ze
szczegó³owej analizy dotychczasowych
przepisów krajowych, zaleceñ miêdzynarodowych, miêdzy innymi ICNIRP’98,
IEEE C95.1, ILO i WHO, projektów norm
europejskich, rezultatów badañ krajowych
7
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
oraz przegl¹du œwiatowego piœmiennictwa w zakresie biologicznego oddzia³ywania i skutków zdrowotnych ekspozycji na pola. Projekt ten zosta³ zaakceptowany przez Miêdzyresortow¹ Komisjê ds.
NDS i NDN Czynników Szkodliwych dla
Zdrowia w Œrodowisku Pracy [1].
Przyjêty uk³ad wartoœci dopuszczalnych koryguje wady dotychczasowego
niejednorodnego systemu, który nie
obejmowa³ pe³nego zakresu czêstotliwoœci pól elektromagnetycznych, a jednoczeœnie umo¿liwia jak najszersze stosowanie w dalszym ci¹gu skutecznie funkcjonuj¹cych i sprawdzonych w d³ugoletniej praktyce zasad systemu ochrony pracowników przed nadmiern¹ ekspozycj¹.
ZNOWELIZOWANE WARUNKI
DOPUSZCZALNEJ EKSPOZYCJI ZAWODOWEJ
Strefy ochronne bezpieczeñstwa
i higieny pracy
w polach elektromagnetycznych
Ochrona przed nadmiern¹ ekspozycj¹
wymaga kontroli warunków ekspozycji
pracowników w silnych polach elektromagnetycznych w pobli¿u Ÿróde³ pól.
Obszar ten nazwano strefami ochronnymi. W niektórych przypadkach czas ekspozycji pracownika w ci¹gu zmiany roboczej jest skracany. W rozporz¹dzeniu
ujednolicono dotychczasowe zasady
przebywania pracowników w strefach
ochronnych (niebezpiecznej, zagro¿enia
i poœredniej). Granice stref ochronnych
zosta³y ustalone dla wszystkich czêstotliwoœci z zakresu od 0 Hz do 300 GHz,
po raz pierwszy w zakresach czêstotliwoœci 0–50 Hz i 50–1000 Hz. Strefa poœrednia zosta³a zdefiniowana dla wszystkich zakresów czêstotliwoœci, po raz
pierwszy w zakresie poni¿ej 100 kHz.
Strefa ta umo¿liwia wyraŸne odseparowanie nadzorowanej ekspozycji pracowników w strefie zagro¿enia (krócej ni¿ 8
godzin) od nie kontrolowanej ekspozycji ogó³u ludnoœci (do 24 godzin na
dobê), uwzglêdnia stosunkowo du¿¹ niepewnoœæ pomiaru warunków ekspozycji,
8
a tak¿e niezbêdne ograniczenie nara¿enia pracowników m³odocianych i kobiet
w ci¹¿y oraz osób postronnych, przebywaj¹cych w pobli¿u czynnych Ÿróde³ pól.
Osoby te powinny przebywaæ jedynie w
strefie bezpiecznej – wyraŸnie ró¿ni¹cej
siê od strefy zagro¿enia, w której obowi¹zuje skracanie zmianowego czasu
ekspozycji. Jest to szczególnie istotne ze
wzglêdu na to, ¿e normy œrodowiskowe
nie obowi¹zuj¹ na terenie zak³adu pracy, gdzie mog¹ równie¿ przebywaæ osoby nie zatrudnione, np. dostawcy lub
petenci w biurach.
Zasady przebywania pracowników w
strefach ochronnych s¹ obecnie [4] nastêpuj¹ce (rys.):
– strefa niebezpieczna (SN) – obszar,
w którym nie wolno przebywaæ zarówno
ludnoœci, jak i pracownikom (przebywa-
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
nie w tym obszarze dozwolone jest jedynie w specjalnych kombinezonach
ekranuj¹cych, ograniczaj¹cych nara¿enie) – dolna granica strefy niebezpiecznej odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu pojedynczych minut na zmianê robocz¹ (w niektórych przypadkach
dopuszcza siê równie¿ ekspozycjê koñczyn na pola w tej strefie),
– strefa zagro¿enia (SZ) – obszar, w
którym mog¹ przebywaæ jedynie pracownicy zatrudnieni przy Ÿród³ach pól – po
przejœciu specjalistycznego przeszkolenia i poddaniu siê badaniom lekarskim,
które wyka¿¹ brak przeciwwskazañ do
zatrudnienia w zasiêgu pól ekspozycji
zawodowej. W strefie zagro¿enia mo¿na przebywaæ przez czas ograniczony,
krótszy ni¿ 8 godzin na dobê, tak aby
przebywanie w polach wystêpuj¹cych na
stanowisku pracownika oraz specyfika
pracy Ÿród³a pola i jego obs³ugi nie spowodowa³o przekroczenia dopuszczalnego wskaŸnika ekspozycji – dolna granica strefy zagro¿enia odpowiada dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin na
zmianê robocz¹,
– strefa poœrednia (SP) – obszar zdefiniowany podobnie do strefy zagro¿enia,
w którym czas przebywania nie podlega
ograniczeniom w ramach ca³ej 8-godzinnej zmiany roboczej.
– strefa bezpieczna (SB) – obszar poza
strefami, w którym dozwolona jest jedynie ekspozycja zawodowa.
Wielkoœci charakteryzuj¹ce
ekspozycjê pracowników
Zgodnie z postanowieniami rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej [4] pola i promieniowanie elektromagnetyczne na stanowiskach pracy charakteryzowane s¹ jednoczeœnie przez nastêpuj¹ce wielkoœci normatywne:
– widmo czêstotliwoœci [f, w Hz],
– natê¿enie pola magnetycznego o
ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz
do 3 GHz) [H, w A/m],
– natê¿enie pola elektrycznego o ogól-
nym dzia³aniu na organizm cz³owieka (w
zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do
300 GHz) [E, w V/m],
– natê¿enie pola magnetycznego o
dzia³aniu miejscowym na koñczyny pracownika – rêce do ³okci i nogi do kolan
(w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do
800 kHz) [H, w A/m],
– dozê rzeczywist¹ pola magnetycznego strefy zagro¿enia, o ogólnym
dzia³aniu na organizm cz³owieka [DH, w
(A/m)2h lub T2h],
– dozê rzeczywist¹ pola elektrycznego strefy zagro¿enia, o ogólnym dzia³aniu na organizm cz³owieka [DE, w
(V/m)2h],
– wskaŸnik ekspozycji dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej pola magnetycznego w strefie
zagro¿enia (W).
Wartoœci graniczne natê¿enia pola
elektrycznego, jako podstawowe kryterium oceny ekspozycji w ca³ym zakresie czêstotliwoœci do 300 GHz, ustalono, aby zmniejszyæ b³¹d metody oceny i
oprzeæ j¹ na wielkoœci z regu³y faktycznie mierzonej, poniewa¿ podstaw¹ pomiaru wielkoœci u¿ywanej dotychczas, tj.
gêstoœci mocy promieniowania mikrofalowego jest zwykle pomiar natê¿enia
pola elektrycznego i przeskalowanie
wskazañ miernika – ale przy za³o¿eniu
wykonywania pomiarów w polu dalekim. Dotychczas wartoœci graniczne powy¿ej czêstotliwoœci 300 MHz by³y ustalone tylko dla gêstoœci mocy promieniowania, tzn. wielkoœci fizycznej, która w
polu bliskim, gdzie s¹ czêsto sytuowane
stanowiska pracy, mo¿e byæ oceniona na
podstawie pomiarów wykonanych wymienionym tu miernikiem z bardzo du¿ym b³êdem.
Wartoœci graniczne natê¿enia pola
magnetycznego ustalono w poszerzonym
zakresie czêstotliwoœci a¿ do 3 GHz, co
skutkuje bardziej rygorystycznym skracaniem dopuszczalnego czasu pracy w
obszarze strefy zagro¿enia. W polach mikrofalowych powy¿ej 300 MHz, gdzie
dotychczas obowi¹zywa³ wzór z czwart¹ potêg¹ natê¿enia pola elektrycznego,
Rys. Strefy ochronne
zmniejszono ró¿nicê oceny po zmianie
sposobu obliczania dozy.
Nowelizacja norm dopuszcza wykonanie oceny ekspozycji pracownika równie¿ na podstawie pomiarów indukcji
magnetycznej B lub gêstoœci mocy S (w
obszarze promieniowania tzn. w strefie
dalekiej).
Wartoœci graniczne
okreœlaj¹ce dopuszczaln¹ ekspozycjê
Zgodnie z g³ównymi zasadami przyjêtymi w rozporz¹dzeniu najwy¿sze dopuszczalne natê¿enia czynnika fizycznego szkodliwego dla zdrowia, podobnie
jak najwy¿sze dopuszczalne stê¿enia
czynników chemicznych i py³owych,
ustalono na poziomie, którego oddzia³ywanie na pracownika w ci¹gu 8-godzinnego dobowego i tygodniowego,
okreœlonego w Kodeksie pracy, wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywnoœci zawodowej, nie powinno spowodowaæ ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia
jego przysz³ych pokoleñ. W stosunku do
pola i promieniowania elektromagnetycznego z zakresu czêstotliwoœci (0 Hz
– 300 GHz) podstawowe kryteria zosta³y ustalone w odniesieniu do dopuszczalnej ekspozycji w ci¹gu 8 godzin dziennie, czyli jako wartoœci graniczne miêdzy stref¹ zagro¿enia a poœredni¹ (tab. 1
i 2) [4]. Natomiast ustanowione wartoœci doz dopuszczalnych w po³¹czeniu ze
wskaŸnikiem ekspozycji okreœlaj¹ warunki ekspozycji w skróconym czasie w
9
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
Tabela 1
DOPUSZCZALNE WARTOŒCI NATʯENIA POLA ELEKTRYCZNEGO Ek(f) I GÊSTOŒCI MOCY Sk(f) ORAZ DOZY DOPUSZCZALNE WYRA¯ONE
DLA NATʯENIA POLA ELEKTRYCZNEGO DdE(f) I GÊSTOŒCI MOCY DdS(f). WARTOŒCI GÊSTOŒCI MOCY S OBLICZONO KORZYSTAJ¥C Z
ZALE¯NOŒCI OBOWI¥ZUJ¥CEJ DLA FALI P£ASKIEJ, tj. S = E2/377
Tabela 2
DOPUSZCZALNE WARTOŒCI NATʯENIA POLA MAGNETYCZNEGO Hk(f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ Bk(f) ORAZ DOZA DOPUSZCZALNA
WYRA¯ONA DLA NATʯENIA POLA MAGNETYCZNEGO DdH(f) I INDUKCJI MAGNETYCZNEJ DdB(f)
10
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
ci¹gu zmiany roboczej i pe³ni¹ rolê podobn¹ do NDSCh (najwy¿sze dopuszczalne stê¿enie chwilowe) dla czynników chemicznych. Wartoœci graniczne
dla strefy niebezpiecznej, okreœlone w
rozporz¹dzeniu jako pochodne w stosunku do wartoœci ustalaj¹cych doln¹ granicê strefy zagro¿enia, mo¿na traktowaæ
jako odpowiednik NDSP (najwy¿sze dopuszczalne stê¿enie pu³apowe) dla czynników chemicznych. S¹ to wartoœci, które nie mog¹ byæ przekraczane w ¿adnym
momencie w miejscu, w którym znajduje siê pracownik.
Wprowadzono jednolite dla pól elektromagnetycznych wszystkich czêstotliwoœci zasady oceny ekspozycji w strefie zagro¿enia opieraj¹c siê na dozie,
zdefiniowanej jako kwadrat natê¿enia
pola i czasu ekspozycji oraz wskaŸniku
ekspozycji. Metodê obliczania dopuszczalnego czasu przebywania w strefie
zagro¿enia na podstawie dozy rzeczywistej i wskaŸnika ekspozycji, zarówno w
odniesieniu do sta³ych, jak i zmiennych
stanowisk pracy szczegó³owo okreœlono
z powodów formalnych w normach [5].
Przyk³adowo, w przypadku sta³ego stanowiska pracy, na którym pracownik
przebywa w strefie zagro¿enia przez czas
t godzin na zmianê robocz¹, w polu elektrycznym o czêstotliwoœci f i natê¿eniu
E(f) oraz równoczeœnie w polu magnetycznym o czêstotliwoœci f i natê¿eniu
H(f), zgodnie z norm¹ [5] wskaŸnik ekspozycji nale¿y wyznaczyæ ze wzoru:
Wprowadzono jednolite zale¿noœci
miêdzy wartoœciami granicznymi dla
poszczególnych stref ochronnych: dla
strefy poœredniej ustalono „szerokoœæ
´3” (czyli stosunek górnej wartoœci granicznej w tej strefie do dolnej wynosz¹cy 3), a dla strefy zagro¿enia ´10. Przyjêta szerokoœæ strefy zagro¿enia wraz z
definicj¹ dozy i ustalonymi wartoœciami
doz dopuszczalnych oznacza bardzo
krótki dopuszczalny czas ekspozycji
(4,8 min) w ci¹gu zmiany roboczej na
granicy strefy niebezpiecznej. W stosunku do pól elektrycznych o czêstotliwoœciach mniejszych od 300 Hz ustalono
wyj¹tek przyjmuj¹c „szerokoœæ” stref
ochronnych (zagro¿enia i poœredniej) ´2,
tak aby dopuszczalny czas pracy w strefie zagro¿enia pól o czêstotliwoœci 50 Hz
by³ nie krótszy ni¿ 2 godziny (analogicznie do postanowieñ, obowi¹zuj¹cego do
1998 r. zarz¹dzenia ministra górnictwa i
energetyki), a granicê strefy bezpiecznej
ustala³o pole o natê¿eniu 5 kV/m (identycznie jak wartoœæ dopuszczalna dla
ogó³u ludnoœci w najnowszej, nieobligatoryjnej rekomendacji Rady Europy z
1999 r.).
Wartoœci NDN pola magnetycznego
dla zakresu czêstotliwoœci 0,5–50 Hz, zosta³y ustalone na poziomie nieznacznie
ni¿szym ni¿ dotychczasowe wartoœci
dopuszczalne dla czêstotliwoœci przemys³owej. Wartoœci NDN dla pola magnetostatycznego pozosta³y bez zmian.
Dla pól magnetycznych ma³ej czêstotliwoœci (w rozszerzonym w stosunku do
dotychczasowych zasad oceny zakresie
czêstotliwoœci, a¿ do 800 kHz) podano
zasady zwiêkszonego lokalnego – ograniczonego do koñczyn dopuszczalnego
nara¿enia w strefie niebezpiecznej.
Badania w³asne wykaza³y, ¿e pr¹dy
indukowane w organizmie cz³owieka w
polach elektromagnetycznych mniejszych ni¿ dotychczasowa granica strefy
niebezpiecznej mog¹ przekraczaæ w niektórych zakresach czêstotliwoœci wartoœci uznawane na podstawie badañ biomedycznych za dopuszczalne [1], a tak¿e wartoœci graniczne strefy niebezpiecznej w tych zakresach by³y znacznie wiêksze ni¿ wartoœci dopuszczalne dla ekspozycji zawodowej (8-godzinnej) wg
ICNIRP’98: dla pola elektrycznego w
zakresie czêstotliwoœci ok. 5–10 MHz
ponad 10-krotnie wiêksze, a dla pola
magnetycznego w zakresie czêstotliwoœci ok. 0,1–10 MHz nawet kilkaset razy
wiêksze. Obni¿ono zatem granice dopuszczalnej ekspozycji wprowadzaj¹c
wartoœci NDN p³ynnie zmieniaj¹ce siê z
czêstotliwoœci¹ (w pobli¿u 10 MHz). W
ten sposób usuniêto równie¿ skoki wartoœci dopuszczalnych przy czêstotliwoœciach granicznych. Wartoœci graniczne
by³y dotychczas przyjête na sta³ym, niezale¿nym od czêstotliwoœci poziomie
wewn¹trz poszczególnych pasm czêstotliwoœci, z du¿ymi skokami na krañcach
pasm. Z tego powodu ocena ekspozycji
pracowników obs³uguj¹cych bardzo podobne Ÿród³a pól, o czêstotliwoœciach
zbli¿onych do czêstotliwoœci granicznej
mog³a znacznie siê ró¿niæ, chocia¿ natê¿enia pól na stanowiskach pracy by³y
identyczne (np. w pobli¿u czêstotliwoœci 10 MHz, gdzie wartoœci graniczne dla
pola elektrycznego zmienia³y siê 3,5
razy, a pole magnetyczne by³o brane pod
uwagê w czasie oceny jedynie w przypadku pól o czêstotliwoœci poni¿ej
10 MHz).
Maksymaln¹ wartoœæ graniczn¹ gêstoœci mocy dla zakresu mikrofalowego
do 3 GHz pozostawiono na dotychczasowym poziomie ok. 100 W/m2, tj.
200 V/m w strefie dalekiej. Powy¿ej tej
czêstotliwoœci przyjêto p³ynnie wzrastaj¹ce z czêstotliwoœci¹ wartoœci dopuszczalne, ze wzglêdu na wzrastaj¹c¹ rolê
powierzchniowego poch³aniania energii
promieniowania elektromagnetycznego
w tym zakresie czêstotliwoœci, tak aby
przy czêstotliwoœci 300 GHz zbli¿yæ
wartoœci dopuszczalne dla promieniowania mikrofalowego do wartoœci dopuszczalnych dla promieniowania podczerwonego.
Ustalono po raz pierwszy wartoœci
dopuszczalne ekspozycji na pola modulowane impulsowo, w postaci maksymalnej dopuszczalnej wartoœci szczytowej
natê¿enia pola elektrycznego – Emax imp.
Brak takich ograniczeñ by³ dotychczas
bardzo niekorzystny, ze wzglêdu na
prawdopodobieñstwo wystêpowania
swoistych efektów biologicznych, indukowanych impulsami promieniowania o
bardzo du¿ych wartoœciach natê¿enia w
krótkotrwa³ym impulsie. Efekty te nie
11
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
wystêpuj¹ w przypadku promieniowania
ci¹g³ego o tej samej wartoœci œredniej
natê¿enia pola. Potrzeba uwzglêdnienia
specyfiki promieniowania mikrofalowego o zmiennym okresowo rozk³adzie
przestrzennym gêstoœci mocy dotyczy
g³ównie cywilnych i wojskowych urz¹dzeñ radiolokacyjnych. W nied³ugim
czasie zagadnienie to mo¿e równie¿ dotyczyæ anten stacji bazowych telefonii
komórkowej, zmieniaj¹cych dynamicznie kierunek emisji w kierunku najwiêkszego nasilenia ³¹cznoœci.
Przepisy uzupe³niaj¹ce
Ze wzglêdu na nowelizacjê przepisów
o NDN pól elektromagnetycznych opracowano równie¿ projekty nowelizacji
norm PN-89/T-06580/01/03 [5], aby
uzupe³niæ ich zakres do potrzeb wynikaj¹cych z nowelizacji rozporz¹dzenia
w sprawie NDN oraz ujednoliciæ stosowan¹ terminologiê i metody badañ warunków pracy w polach.
Omówiona nowelizacja rozporz¹dzenia ministra pracy i polityki spo³ecznej
[4] wesz³a w ¿ycie z dn. 23 lipca br. Równoczeœnie utraci³y moc prawn¹ dotychczasowe przepisy bezpieczeñstwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych tworzone sukcesywnie od 1972 r.
dla poszczególnych zakresów czêstotliwoœci: promieniowania mikrofalowego
0,3–300 GHz (DzU nr 21/72, poz. 153,
DzUrz MZiOS nr 17/72), pola elektrycznego 0,1–300 MHz i magnetycznego
0,1–10 MHz (DzU nr 8/77, poz. 33), pola
magnetostatycznego, magnetycznego
50 Hz, elektrycznego i magnetycznego
1–100 kHz (DzU nr 79/98, poz. 513),
pola elektrycznego 50 Hz (MP nr 3/85,
poz. 24 – straci³o wa¿noœæ ju¿ wczeœniej
na skutek nowelizacji ustawy o ochronie œrodowiska).
Terminologiê dotycz¹c¹ zagro¿eñ
elektromagnetycznych, metody wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych dla wymienionych zakresów czêstotliwoœci oraz parametry przyrz¹dów
stosowanych do wykonywania pomiarów okreœlono w polskich normach: PN72/T-04900, PN-77/T-01025, PN-77/T06581, PN-77/T-06582, PN-89/T-06580,
PN-90/T-06583, PN-90/T-06584, PNIEC 833:1997. Nowelizacja norm PN89/T-06580 spowoduje równoczeœnie
anulowanie norm PN-77/T-01025, PN-
12
77/T-06581, PN-77/T-06582. Los pozosta³ych norm dotychczas nie zosta³ ustalony.
Granice stref ochronnych pól i promieniowania elektromagnetycznego
oraz zasady dopuszczalnej ekspozycji w
poszczególnych strefach s¹ wiêc odpowiednikami ustalonych krajowymi przepisami wartoœci NDS i NDN stosowanych do oceny warunków pracy w razie
wystêpowania na stanowisku innych
czynników fizycznych i chemicznych. S¹
tak¿e odpowiednikami œrodowiska kontrolowanego, zdefiniowanego w szeroko stosowanych na œwiecie normach
IEEE C95.1, 1999 i STANAG 2345 oraz
dopuszczalnych wartoœci tzw. ekspozycji zawodowej i ogó³u ludnoœci wg
ICNIRP’98, ENV 50166:1995 (anulowanej w 2000 r.) i nieobligatoryjnej rezolucji Rady Europy (Council Recommendation 1999/915/EC).
Nowy uk³ad wartoœci dopuszczalnych
jest bardziej zbli¿ony do propozycji
ICNIRP’98 ni¿ dotychczasowy.
Okreœlenie NDN pól elektromagnetycznych dla ca³ego pasma czêstotliwoœci 0–300 GHz wprowadzi³o jednolite
zasady kontroli i kszta³towania warunków pracy osób zatrudnionych w polach
o ró¿nych czêstotliwoœciach, wynikaj¹ce jednoznacznie z Kodeksu pracy i stosownych przepisów wykonawczych. Z
tego powodu anulowanie dotychczasowych przepisów w tym zakresie nie powinno spowodowaæ utrudnieñ w sprawnym funkcjonowaniu ca³ego systemu
prawnego zwi¹zanego z bezpieczeñstwem i higien¹ pracy w polach, poniewa¿ w³aœciciel i u¿ytkownik urz¹dzeñ,
które s¹ Ÿród³ami pól elektromagnetycznych, obowi¹zany jest – zgodnie z krajowymi przepisami – do wielu dzia³añ
zapewniaj¹cych ich bezpieczn¹ dla ludzi i œrodowiska eksploatacjê. Pracodawca (art. 207 Kodeksu pracy) ponosi odpowiedzialnoœæ za stan bezpieczeñstwa
i higieny pracy w zak³adzie pracy. Obowi¹zany jest m.in. zawiadomiæ w ci¹gu
2 tygodni w³aœciwego inspektora pracy
i inspektora sanitarnego o rozpoczêtej
dzia³alnoœci zwi¹zanej z wytwarzaniem
pól elektromagnetycznych. Pracodawca
zobligowany jest stosowaæ maszyny i
urz¹dzenia zabezpieczaj¹ce pracownika
przed promieniowaniem, ustaliæ stopieñ
szkodliwoœci dla zdrowia pracowników
stosowanych procesów technologicz-
nych, informowaæ pracowników o ryzyku zawodowym zwi¹zanym z ekspozycj¹ na pola elektromagnetyczne oraz stosowaæ œrodki ograniczaj¹ce ich oddzia³ywanie, przeprowadzaæ na swój koszt
pomiary pól elektromagnetycznych w
œrodowisku pracy, zapewniæ pracownikom odpowiednie profilaktyczne badania lekarskie, szkolenie w zakresie bezpiecznego wykonywania pracy i œrodki
ochrony indywidualnej (Dzia³ X Kodeksu pracy).
Obowi¹zki te sprecyzowane s¹ w wielu przepisach ogólnych, m.in.:
– rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 9 lipca 1996 r. o pomiarach czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy (DzU nr 86/1996, poz. 394) – aktualnie w nowelizacji,
– rozporz¹dzenie MZiOS z dnia 30
maja 1996 r. o badaniach lekarskich
(DzU nr 69/1996, poz. 332),
– rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 28
maja 1996 r. w sprawie szczegó³owych
zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeñstwa i higieny pracy (DzU nr 62/
1996, poz. 285)
– rozporz¹dzenie RM z dnia 2 wrzeœnia 1997 r. o s³u¿bie bhp (DzU nr 109/
1997, poz. 704),
– rozporz¹dzenie MPiPS z dnia 26
wrzeœnia 1997 r. o ogólnych przepisach
bhp (DzU nr 129/1997, poz. 844).
Dopuszczalne nara¿enie m³odocianych i kobiet w ci¹¿y jest mniejsze ni¿
ogó³u pracowników. Kobiet w ci¹¿y nie
wolno zatrudniaæ w warunkach nara¿enia na pola o natê¿eniach wiêkszych ni¿
ze strefy bezpiecznej (DzU nr 114/1996,
poz. 545). Po nowelizacji rozporz¹dzenia w sprawie NDN pól elektromagnetycznych zasady ekspozycji kobiet w ci¹¿y bêd¹ jednolicie zdefiniowane dla pól
wszystkich czêstotliwoœci, co nie mia³o
dotychczas miejsca, poniewa¿ poni¿ej
1 kHz nie by³a okreœlona granica strefy
bezpiecznej – z wyj¹tkiem pól magnetycznych sta³ych i 50 Hz.
Tak wiêc, rozporz¹dzenie dotycz¹ce
prac wzbronionych kobietom nie wymaga nowelizacji w celu dostosowania do
rozporz¹dzenia w sprawie NDN. Dopuszczalne nara¿enie pracowników m³odocianych (DzU nr 85/1990, poz. 500)
ustalono podaj¹c wartoœci liczbowe natê¿eñ pól elektrycznych i magnetycznych
sta³ych oraz zmiennych o czêstotliwoœciach 50 Hz i powy¿ej 1 kHz, w taki
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 10/2001
sposób, ¿e zezwolono na ekspozycjê pracowników m³odocianych jedynie w strefie bezpiecznej lub w pewnych zakresach
strefy poœredniej. Aby ujednoliciæ zasady dopuszczalnej ekspozycji dla pracowników m³odocianych oraz uzupe³niæ brakuj¹ce zakresy czêstotliwoœci, planowana jest nowelizacja tego rozporz¹dzenia.
Do czasu jego zmiany proponuje siê traktowanie ekspozycji m³odocianych na
pola o czêstotliwoœci poni¿ej 1 kHz analogicznie do ekspozycji osób postronnych
i kobiet w ci¹¿y – czyli dopuszczaæ ich
ekspozycjê tylko w strefie bezpiecznej.
***
Pola elektromagnetyczne w œrodowisku pracy mog¹ byæ nie akceptowane nie
tylko z powodu bezpoœredniego oddzia³ywania na ludzi, ale równie¿ z powodu
niepo¿¹danego oddzia³ywania na urz¹dzenia techniczne. Przyk³adowo, poniewa¿ wiêkszoœæ monitorów komputerowych z lamp¹ kineskopow¹ skonstruowana jest w taki sposób, ¿e w zewnêtrznych polach magnetycznych czêstotliwoœci przemys³owej o indukcji przekraczaj¹cej wartoœæ rzêdu 0,5¸1,0 µT na
ekranie widoczne jest wyraŸne dr¿enie
obrazu. W pomieszczeniach przeznaczonych do pracy przy komputerze pola magnetyczne 50 Hz nie powinny przekraczaæ 0,5 µT. Obowi¹zek zapewnienia
przez pracodawcê odpowiednich warunków pracy wzrokowej (obraz na ekranie
stabilny, bez têtnieñ lub innych form niestabilnoœci) wynika z rozporz¹dzenia
ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy na
stanowiskach wyposa¿onych w monitory ekranowe (DzU nr 149, poz. 973,
1998).
Silne pola elektromagnetyczne mog¹
powodowaæ równie¿ zjawiska inicjuj¹ce wypadki, m.in. zak³ócaæ dzia³anie ró¿nego typu urz¹dzeñ steruj¹cych lub aparatury medycznej. Poniewa¿ zjawiska te
s¹ nieobojêtne dla bezpieczeñstwa ludzi
przebywaj¹cych w pobli¿u Ÿróde³ pól
elektromagnetycznych bardzo wa¿ne jest
przestrzeganie zasad kompatybilnoœci
elektromagnetycznej urz¹dzeñ, aby
zmniejszyæ prawdopodobieñstwo ich
wystêpowania oraz stosowaæ oznakowanie ostrzegawcze obszarów silnych pól.
W œwietle prowadzonych obecnie intensywnych badañ epidemiologicznych
(wg danych WHO ponad 200 szeroko
zakrojonych programów badawczych) i
laboratoryjnych nad skutkami zdrowotnymi d³ugotrwa³ej ekspozycji na pola
elektromagnetyczne, nale¿y przyj¹æ, ¿e
w¹tpliwoœci dotycz¹ce niepo¿¹danego
oddzia³ywania pól o natê¿eniach uznawanych obecnie przez zalecenia miêdzynarodowe za dopuszczalne – s¹ dotychczas nie rozstrzygniête. Wskazana jest
zatem daleko id¹ca ostro¿noœæ w czasie
tworzenia przepisów dotycz¹cych ekspozycji ludzi i ewentualnego ³agodzenia
ich postanowieñ. Rozs¹dek podpowiada równie¿, ¿e nale¿y unikaæ ekspozycji
zbêdnej i jak najszerzej stosowaæ rozwi¹zania techniczne i organizacyjne, ograniczaj¹ce ekspozycjê (zasada ALARA).
PIŒMIENNICTWO
[1] Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K.,
Anio³czyk H., Zmyœlony M., Kubacki R., Cio³ek Z.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu czêstotliwoœci 0 Hz – 300 GHz.
Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartoœci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMOŒ, nr 2, Warszawa 2001
[2] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 1
grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych m³odocianym. DzU nr 85, 1990, poz.
500
[3] Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 10
wrzeœnia 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU nr 114, 1996, poz. 545
[4] Rozporz¹dzenie ministra pracy i polityki
spo³ecznej z dnia 2 stycznia 2001 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie najwy¿szych dopuszczalnych stê¿eñ i natê¿eñ czynników szkodliwych dla zdrowia w œrodowisku pracy. DzU
nr 4, 2001, poz. 36
[5] prPN-T-065890:2001 Ochrona pracy w
polach i promieniowaniu elektromagnetycznym
w zakresie czêstotliwoœci od 0 Hz do 300 GHz.
Arkusz 01. Terminologia. Arkusz 03. Metody
pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. W:
Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Anio³czyk H., Zmyœlony M., Kubacki R., Cio³ek Z.:
Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z
zakresu czêstotliwoœci 0 Hz – 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych
wartoœci dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. PIMOŒ, nr 2 (28), Warszawa 2001
13