Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP

Tomasz Sadowski
Katowice
Odpowiedzialność cywilna notariusza
Rozdział I
Status notariusza
1. Okres międzywojenny
Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości po I wojnie
światowej pojawiła się konieczność ustanowienia aktów prawnych, które zastąpiłyby obowiązujące do tej pory ustawodawstwo zaborców. Jednym z aktów, którego istnienie było niezbędne
dla właściwego funkcjonowania całego systemu prawnego nowego
państwa było prawo o notariacie.
Pierwsze polskie prawo o notariacie 1 weszło w życie dnia 1
stycznia 1934 roku. Art. 1 rozporządzenia określał notariusza jako funkcjonariusza publicznego powołanego do sporządzania dokumentów i aktów, którym strony były obowiązane lub pragnęły
nadać znamię wiary publicznej, oraz do spełniania innych czynności zleconych mu przez prawo. Notariusz jako funkcjonariusz publiczny nie był jednak urzędnikiem państwowym, chociaż zgodnie
z art. 23 rozporządzenia korzystał on przy wykonywaniu swoich
czynności z ochrony prawnej przysługującej urzędnikom państwowym. W konsekwencji tego państwo nie było odpowiedzialne za
szkodę wyrządzoną przez notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnych. Odpowiedzialność ponosił osobiście notariusz
na podstawie art. 43 rozporządzenia. Mimo tego więc, że obo-
1
Rozporządzenie Prezydenta RP z 27 X 1933 - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 84,
67
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
wiązki, które notariusz „powinien spełniać zgodnie z prawem i
sumieniem" 2 miały charakter publicznoprawny, to mogły z nich
powstać roszczenia o charakterze prywatnoprawnym3. Notariusza
mianował i zwalnił minister sprawiedliwości. Zgodnie z rozporządzeniem mógł nim zostać mianowany tylko ten, kto posiadał obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw obywatelskich i cywilnych, był nieskazitelnego charakteru, miał ukończone trzydzieści
lat, władał językiem polskim w mowie i piśmie, ukończył studia
prawnicze z wymaganymi w Polsce egzaminami, odbył aplikację
notarialną oraz zdał egzamin notarialny. Od aplikacji i egzaminu notarialnego zwolnione były osoby, które piastowały stanowisko sędziego lub prokuratora co najmniej przez pięć lat. Przy
czym chodziło o okres czynnego sprawowania owych funkcji. Do
okresu tego nie wliczano czasu pozostawania asesorem. Rozporządzenie ponadto przewidywało, że w wyjątkowych przypadkach notariuszem mogła być mianowana osoba, która ze względu na
kwalifikacje i działalność w służbie publicznej dawała rękojmię należytego wykonywania obowiązków notariusza. Osoba ta był jednak obowiązana zdać uprzednio egzamin notarialny, a przed jej
mianowaniem należało jeszcze uzyskać zgodę prezesa Rady Ministrów. Notariuszem mógł więc być mianowany, po uprzednim
złożeniu egzaminu, np. adwokat lub osoba, która parała się służbą referendarską w Generalnej Prokuratorii Rzeczypospolitej. Zdanie egzaminów było również wymagane od profesorów prawa, chociaż mogli oni zostać adwokatami bez egzaminu adwokackiego i
aplikacji na podstawie prawa o ustroju adwokatury lub sędziami
bez aplikacji sądowej i egzaminu na podstawie prawa o ustroju sądów powszechnych4. Notariuszowi nie wolno było zajmować żadnego urzędu państwowego z wyjątkiem stanowisk profesora, docenta i lektora uczelni wyższej, jednakże pod warunkiem, aby
piastowanie wyżej wymienionych stanowisk nie przeszkadzało
mu w pełnieniu urzędowych obowiązków. Nie mógł on także podejmować żadnych zajęć ubocznych, które narażałyby na szwank
2
3
4
Artykuł 13 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie.
M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 14 i n.
M Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 27.
68
Odpowiedzialność cywilna notariusza
powagę lub godność jego urzędu albo utrudniałyby pełnienie nałożonych nań obowiązków. W wypadku wybrania notariusza na posła
lub senatora, otrzymywał on od prezesa sądu apelacyjnego urlop
na czas trwania mandatu. Jak więc widać, notariusz zajmował w
II Rzeczypospolitej szczególną pozycję, której wykonywanie w dużej mierze zależało od przestrzegania wielu ustawowych warunków.
2. Sytuacja w latach 1950-1980
Ustawa z dnia 25 maja 1951 r. - Prawo o notariacie 5 diametralnie zmieniła ustrój polskiego notariatu. Stał się on organem
państwowym dostosowanym do socjalistycznego ustroju państwowego. W miejsce, funkcjonujących na podstawie prawa o notariacie
z 1933 roku, prywatnych kancelarii notarialnych utworzono państwowe biura notarialne. Do nich też, a nie do notariusza, jak to było
pod rządami rozporządzenia z 1933 roku, należało według art. 1
ustawy sporządzanie aktów, którym strony były obowiązane lub
chciały nadać formę notarialną, uwierzytelnianie i poświadczanie
dokumentów oraz dokonywanie innych czynności zleconych przez
prawo. Notariusz stracił przymiot funkcjonariusza publicznego i
stał się pracownikiem zatrudnionym w państwowym biurze notarialnym. Konsekwencją takiego uregulowania była odpowiedzialność Skarbu Państwa, na podstawie kodeksu cywilnego, za szkodę
wyrządzona przez notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnej. Notariusz został zobowiązany wiernie służyć Polsce Ludowej, czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i interesów instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz innych podmiotów
gospodarki uspołecznionej, a w postępowaniu swym kierować się
zasadami godności, uczciwości i sprawiedliwości społecznej. Taka
regulacja powodowała, że notariusz był zmuszony uwzględniać w
pierwszym rzędzie interesy państwa, co niejednokrotnie oznaczało kierowanie się względami politycznymi i ideologicznymi podczas wykonywania swych obowiązków. Notariusza mianował,
przenosił na inne stanowisko oraz zwalniał minister sprawiedliwo5
Ustawa z 25 V 1951 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 36, poz. 27.
69
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
ści. Zgodnie z art. 11 § 1 ustawy na stanowisko notariusza mogły
zostać mianowane osoby, które dawały rękojmię należytego wykonywania obowiązków notariusza w Polsce Ludowej, posiadały obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz miały pełną zdolność do czynności
prawnych, były nieskazitelnego charakteru, ukończyły wyższe
studia prawnicze, a także złożyły egzamin notarialny. Ustawa z
1951 roku w znacznym stopniu rozszerzyła (w stosunku do prawa
o notariacie z 1933 roku) krąg osób, które nie musiały składać egzaminu notarialnego. Oprócz sędziów i prokuratorów zwolnieni od
tego wymogu zostali profesorowie i docenci nauk prawniczych w
polskich państwowych szkołach wyższych (a więc np. profesor z
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego takiego przywileju nie
posiadał), osoby posiadające kwalifikacje wymagane do wpisu na
listę adwokatów, pracownicy organów zastępstwa prawnego, którzy pozostawali w służbie referendarskiej, osoby, które posiadały
kwalifikacje sędziowskie i zajmowały stanowiska prezesa, wiceprezesa lub radcy do spraw orzecznictwa w państwowych komisjach arbitrażowych, osoby, które pozostawały w służbie referendarskiej na stanowiskach związanych z pracami ustawodawczymi
w biurach (departamentach, wydziałach) prawnych państwowych
władz naczelnych6. Należy również zwrócić uwagę, iż ustawa nie
przewidywała żadnych kryteriów czasowych co do pełnienia wyżej
wymienionych funkcji.
Fakt stania się notariusza urzędnikiem państwowym pociągał za sobą dalekosiężne skutki. Przede wszystkim wpłynął na
ograniczenie bezstronności notariatu, która była jego zasadniczym
fundamentem odróżniającym go od innych wolnych zawodów prawniczych.
3. Zmiany ustroju polskiego notariatu w latach osiemdziesiątych
Lata 80-te to okres wielu przeobrażeń w polskim ustawodawstwie, przeobrażeń, które objęły również notariat. Roboczy pro6
Artykuł 13 ustawy z 25 V 1951 r. - Prawo o notariacie.
70
Odpowiedzialność cywilna notariusza
jekt ustawy, dotyczący zmiany ustawy z 1951 roku - Prawo o notariacie, powstał już w październiku 1982 roku7. Projekty (zwłaszcza te ostatnie z 1988 i 1989 roku) zajęły się w dużej mierze problemem zapewnienia rzetelnej obsługi prawnej osobom fizycznym
i prawnym poprzez usprawnienie funkcjonowania notariatu. Nie
wolno nam bowiem zapomnieć, że koniec lat 80-tych to czas tworzenia nowych podmiotów gospodarczych, m.in. spółek z udziałem kapitału zagranicznego, to czas zmierzania w stronę gospodarki wolnorynkowej. Uwzględniając te oraz inne potrzeby, ustawodawca
uchwalił dnia 24 maja 1989 roku - Prawo o notariacie 8 uchylające obowiązującą dotychczas ustawę z 1951 roku. Ustawa zezwoliła na tworzenie, obok państwowych biur notarialnych, indywidualnych kancelarii notarialnych. Trzeba zasygnalizować, iż
od razu pojawiły się głosy postulujące równoprawne traktowanie
obu form funkcjonowania notariatu. Było to spowodowane najprawdopodobniej faktem, że poprzednie projekty prawa o notariacie zakładały, iż indywidualne kancelarie notarialne będą tylko jednostkami uzupełniającymi państwowych biur notarialnych9.
Zgodnie z brzmieniem art. 1 § 1 ustawy, dokonywanie czynności
notarialnych należało do notariusza prowadzącego indywidualną
kancelarię notarialną. Dokonując czynności notarialnych notariusz
działał jako osoba zaufania publicznego (art. 1 § 2). Jak więc widać, ustawa wzmocniła pozycję notariusza, wyposażając go w
przymiot osoby zaufania publicznego, czego konsekwencją było
nadanie charakteru dokumentu urzędowego czynnościom notarialnym dokonywanym przez niego w formie dokumentu, zgodnie z
prawem. Notariusz nadal jednak pozostawał pracownikiem państwowym, chociaż nie zostało to expressis verbis w ustawie wyrażone.
Można o tym wnioskować z art. 9 ustawy nakazującego przepisy dotyczące państwowych biur notarialnych stosować odpowiednio do
indywidualnych kancelarii notarialnych, oraz z art. 5 § 4 ustawy,
według którego funkcję kierownika zakładu pracy dla notariusza
prowadzącego indywidualną kancelarię notarialną miał sprawować
7
8
9
A. Oleszko, Nowe prawa o notariacie, „Państwo i Prawo" 1989, nr 12, s. 49 i n.
Ustawa z 24 V 1989 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 33, poz. 176.
A. Oleszko, Nowe prawo o notariacie, „Państwo i Prawo" 1989, nr 12, s. 50.
71
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
prezes sądu wojewódzkiego, w którego okręgu kancelaria miała
swoją siedzibę. Ustawa z 1989 r. rozszerzała w stosunku do prawa o notariacie z 1951 roku katalog wymogów, jakie powinien
spełniać kandydat na notariusza. Oprócz posiadania obywatelstwa polskiego i korzystania z pełni praw cywilnych, ukończenia
wyższych studiów prawniczych, złożenia egzaminu notarialnego,
posiadania nieskazitelnego charakteru oraz dawania rękojmi
należytego wykonywania obowiązków notariusza, koniecznym
również było odbycie aplikacji notarialnej, pozostawanie w charakterze asesora notarialnego co najmniej rok oraz ukończenie
26 lat. Wymogi dotyczące odbycia aplikacji notarialnej, złożenia
egzaminu notarialnego oraz pozostawania w charakterze asesora
notarialnego nie dotyczył profesorów i docentów nauk prawnych w
polskich szkołach wyższych, sędziów i prokuratorów, asesorów sądowych, którzy orzekali w sprawach z zakresu prawa cywilnego co
najmniej przez okres roku, adwokatów i radców prawnych, którzy
wykonywali ten zawód co najmniej trzy lata (art. 12). Analizując
prawo o notariacie z 1989 roku, można zauważyć, że jest ono
swoistą mieszanką rozwiązań obowiązujących na podstawie
ustawy z 1951 roku i tych, z którymi mieliśmy do czynienia w
prawie o notariacie z 1933 roku. Niewątpliwie jej dużym plusem
było wzmocnienie pozygi notariusza poprzez określenie go mianem
osoby zaufania publicznego.
4. Obecnie obowiązujące przepisy dotyczące pozycji
notariusza
Ustawa z 24 maja 1989 roku - prawo o notariacie, „zawierała
wiele niejasności, niedopowiedzeń i odesłań do przepisów wykonawczych w oczekiwaniu - jak się wydaje - na dalszy rozwój sytuacji w kraju" 10 . Koniecznością stało się więc uchwalenie nowej
ustawy, która byłaby dopasowana do nowych realiów ustrojowych
w naszym kraju. Dnia 14 lutego 1991 roku zostało uchwalone
obecnie obowiązujące prawo o notariacie11. Na jego podstawie na10
11
B. "tyniecki, Nowe prawo o notariacie, „Przegląd Sądowy" 1991, nr 5/6, s. 24.
Ustawa z 14 II 1991 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 22, poz. 91.
72
Odpowiedzialność cywilna notariusza
stąpił powrót do koncepcji notariatu z okresu międzywojennego.
W miejsce państwowych biur notarialnych ustawa wprowadziła
ustrój oparty na prywatnych kancelariach notarialnych, które
mogą być prowadzone przez notariuszy jednoosobowo lub w postacie spółki prawa cywilnego. Notariusz został powołany do dokonywania czynności, którym strony są obowiązane lub pragną
nadać formę notarialną (art. 1 § 1). W zakresie uprawnień związanych z dokonywaniem czynności notarialnych notariusz działa
jako osoba zaufania publicznego, korzystając z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Z art. 1 § 1 ustawy wynika, że notariusz korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym tylko i wyłącznie przy dokonywaniu
czynności notarialnych, nie jest więc on funkcjonariuszem publicznym. Taka regulacja powoduje, że będziemy mieli do czynienia
z innym, niż w przypadku funkcjonariuszy publicznych, zakresem odpowiedzialności notariusza za szkodę wyrządzoną przy
wykonywaniu swych obowiązków. Nie będzie to odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c., lecz odpowiedzialność osobista notariusza na podstawie art. 49 ustawy, zawierającego odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego12. W przypadku
prowadzenia kancelarii notarialnej w formie spółki cywilnej,
każdy z notariuszy dokonuje czynności notarialnych we własnym imieniu i ponosi odpowiedzialność za czynności przez siebie
dokonane (art. 4 § 3 ustawy). Notariusza powołuje na czas nieokreślony i wyznacza siedzibę jego kancelarii minister sprawiedliwości, na wniosek osoby zainteresowanej, po zasięgnięciu opinii rady właściwej izby notarialnej. Notariuszem może zostać
osoba, która: posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z
praw obywatelskich i cywilnych, jest nieskazitelnego charakteru,
ukończyła wyższe studia prawnicze, odbyła aplikację notarialną,
złożyła egzamin notarialny, pracowała w charakterze asesora notarialnego co najmniej dwa lata, ukończyła 26 lat. Jak widać, jest to
właściwie powtórzenie art. 11 ustawy z 24 maja 1989 roku - Prawo
12
B. Tymecki, Nowe prawo o notariacie, „Przegląd Sądowy" 1991, nr 5/6, s. 28.
73
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
o notariacie, z tą tylko różnicą, że pominięto punkt o rękojmi należytego wykonywania obowiązków notariusza oraz wydłużono
okres pracy w charakterze asesora notarialnego do 2 lat. Wymagania obejmujące: odbycie aplikacji notarialnej, złożenie egzaminu notarialnego, pracę w charakterze asesora notarialnego nie
dotyczą profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych
oraz sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co najmniej trzy lata. Gwoli przypomnienia należy dodać, iż prawo o notariacie z 1989 roku wymóg
wykonywania zawodu przez co najmniej 3 lata przewidywało tylko
dla radców prawnych i adwokatów. Konkludując należy, niestety,
stwierdzić, że mimo nawiązania w znacznym stopniu do regulacji przedwojennej, obecnie obowiązujące prawo o notariacie nie
obejmuje wszystkich istotnych kwestii związanych z pozycją notariusza i ustrojem notariatu.
Rozdział II
Odpowiedzialność ex contractu
1. Rodzaj stosunku prawnego łączącego notariusza ze
s t r o n ą czynności notarialnej
Ustawa z 1991 roku - Prawo o notariacie reguluje odpowiedzialność notariusza w art. 49, który stanowi: „Notariusz ponosi
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym
z uwzględnieniem szczególnej staranności, do jakiej jest obowiązany przy wykonywaniu czynności". Przepis jest bardzo lakoniczny
i nie określa w ogóle odpowiedzialności notariusza za szkodę wyrządzoną przez jego zastępcę lub przez osoby z personelu kancelarii, jak miało to miejsce w prawie o notariacie z 1933 roku 13 .
Ustawa nie precyzuje również, który z dwóch znanych polskiemu
prawu cywilnemu reżimów odpowiedzialności należy uwzględnić w
wypadku wyrządzenia szkody przez notariusza. Zakładając, że od13
Artykuł 43 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie.
74
Odpowiedzialność cywilna notariusza
powiedzialność notariusza kształtuje się według reżimu ex contractu, należy sięgnąć do art. 471 i n. k.c. Tak więc notariusz jest
odpowiedzialny za szkodę w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Podstawą stosunku zobowiązującego łączącego notariusza ze stroną czynności notarialnej
jest umowa Prawo o notariacie milczy na temat takiej umowy
oraz jej treści. Jedynym wyjątkiem jest art. 5 ustawy - Prawo o
notariacie, który dotyczy umownego określenia wysokości wynagrodzenia, jakie notariusz pobiera za dokonanie czynności notarialnej. Należy także zwrócić uwagę na art. 1 ustawy, zgodnie z
którym notariusz jest powołany do dokonywania czynności notarialnych, to jest czynności, którym strony są obowiązane nadać
formę notarialną pod rygorem nieważności czynności. Można do
nich zaliczyć między innymi umowę zobowiązującą do przeniesienia własności nieruchomości, umowę przenoszącą własność nieruchomości (art. 158 k.c.), umowę przenoszącą użytkowanie wieczyste (art. 237 k.c.) oraz inne umowy. Notariusz jest również
powołany do dokonywania czynności notarialnych także w wypadku, gdy strony pragną nadać czynności prawnej formę aktu
notarialnego bez istnienia ustawowego przymusu. Można więc
przyjąć, że dokonując czynności notarialnych notariusz działa jako organ obsługi prawnej 14 , bowiem świadczy on przecież swojego rodzaju usługi. Stosunek zobowiązaniowy pomiędzy stroną
notariuszem jest zatem stosunkiem o świadczenie usług. Treść
umowy kształtującej ów stosunek prawny musi zawierać określenie rodzaju czynności notarialnej, której dokonania żąda
klient kancelarii notarialnej. Katalog czynności notarialnych zawiera art. 79 pr. o not. Katalog ten nie jest katalogiem zamkniętym, bowiem według art. 79 pkt 9 notariusz sporządza również
inne czynności wynikające z odrębnych przepisów. Umowa powinna także określać wynagrodzenie notariusza za dokonanie
czynności notarialnej, ustalone na podstawie taksy notarialnej 15 .
Konieczne jest również oznaczenie terminu wykonania zobowią14
15
Z. Basak, Z zagadnień odpowiedzialności cywilnej notariuszy, „Rejent" 1992, nr
7/8, s. 44.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 IV 1991 r., Dz.U. Nr 33, poz. 146.
75
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
zania przez notariusza, czyli terminu dokonania czynności notarialnej.
2. Przesłanki odpowiedzialności notariusza
Aby można było mówić o odpowiedzialności notariusza, strona czynności notarialnej musi ponieść szkodę w znaczeniu uszczerbku majątkowego. Szkoda będzie obejmowała zarówno damnum emergens, jak i lucrum cessans. Musi być ona wyrządzona
w wyniku niedokonania lub nienależytego dokonania czynności
notarialnej przez notariusza jako dłużnika. Między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez notariusza a powstałą szkodą musi istnieć związek przyczynowy. Notariusz jest obowiązany do naprawienia szkody jedynie wówczas, gdy
niewykonanie lub nienależyte wykonanie czynności notarialnej jest
następstwem okoliczności, za które ponosi winę. Co do winy notariusza wydaje się, że w większości przypadków będziemy mieli
do czynienia z niedbalstwem, chociaż nie należy wyłączać możliwości winy umyślnej. Według art. 472 k.c. niedbalstwo dłużnika
polega na niezachowaniu należytej staranności, do jakiej był on
obowiązany przy dokonywaniu określonych czynności prawnych.
Z kolei art. 49 ustawy - Prawo o notariacie mówi o szczególnej
staranności, do jakiej jest notariusz obowiązany przy dokonywaniu czynności notarialnych. Staranność należytą określa się jako
staranność ogólnie wymaganą w stosunkach danego rodzaju
(art. 355 § 1 k.c.). Zależnie od rodzaju stosunków mamy do czynienia z różnymi odmianami staranności. W przypadku notariusza
mamy do czynienia z jedną z odmian tak zwanej staranności zawodowej16. Staranność zawodowa nie jest „podwyższeniem", „stopniowaniem" staranności należytej. Jest to po prostu inny rodzaj
staranności należytej. Odróżnia ją nie stopień pilności, który jest
zawsze taki sam, ale odmienna jakość", ,.fachowość". Chodzi tu o
dostosowanie staranności do określonej czynności, w tym wypadku
do czynności notarialnej oraz dostosowanie staranności do podmio16
M. Sośniak, Należyta staranność, Katowice 1980, s. 186 i n.
76
Odpowiedzialność cywilna notariusza
tu, od którego się jej wymaga, w naszym wypadku do notariusza.
Tak więc staranność, która jest wymagana od notariusza, jest
również starannością należytą, ale w odniesieniu do grupy zawodowej notariuszy. Tylko oni bowiem zostali zostali powołani do dokonywania szczególnego rodzaju czynności, jakimi są czynności
notarialne. Niezachowanie przez notariusza staranności, o której mowa, skutkuje jego odpowiedzialność odszkodowawczą wobec strony, która poniosła szkodę w wyniku zawinionego zachowania się notariusza.
3. Obowiązki notariusza
Obowiązki notariusza związane z dokonywaniem czynności notarialnych określa art. 80 pr. o not. Jeżeli strona poniesie szkodę
w wyniku ich naruszenia przez notariusza przy dokonywaniu
czynności notarialnej, będzie on ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą. Według art. 80 § 1 akty i dokumenty powinny
być sporządzone przez notariusza w sposób zrozumiały i przejrzysty. Z kolei art. 80 § 2 stanowi, że przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym
zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych
osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne.
Art. 80 § 3 nakłada natomiast na notariusza obowiązek udzielania stronom niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej
czynności notarialnej. Art. 80 § 1 nie nastręcza żadnych kłopotów interpretacyjnych. Jest bowiem oczywiste, że akty i dokumenty powinny być zrozumiałe i przejrzyste również dla strony
czynności notarialnej, nie tylko dla notariusza, który jest przecież fachowcem. Trudności pojawiają się przy interpretacji art.
80 § 2, w którym ustawodawca użył zwrotu „słuszny interes
stron oraz innych osób", nie precyzując go bliżej. Można zatem
przyjąć, że od notariusza będzie zależało, co w konkretnym przypadku uzna za słuszny interes strony lub innych osób.
Zabezpieczenie praw i słusznych interesów stron oraz innych
osób, dla których czynność notarialna może powodować skutki
prawne, przejawia się w starannym zapoznaniu się ze sprawą,
gdyż może się zdarzyć, iż z całokształtu wiadomości dostępnych
notariuszowi wynika, że dokonana czynność godziłaby w strony
77
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
lub osoby trzecie, np. zmierzałaby do pokrzywdzenia wierzycieli17. W takim przypadku notariusz jest obowiązany odmówić dokonania czynności notarialnej. Art. 80 § 3 jest najmniej przejrzysty. To, jakie wyjaśnienia notariusz uważa za niezbędne, zależy
według mnie od całokształtu okoliczności dotyczących danej konkretnej sprawy. Czy będą to wyjaśnienia dotyczące tylko i wyłącznie sfery prawnej czynności notarialnej, czy też poza nią wykraczające? To zależy od każdego konkretnego przypadku. Mogą się
również pojawić sytuacja gdy niemożliwym będzie oddzielenie wyjaśnień dotyczących sfery prawnej od wyjaśnień dotyczącej sfery
gospodarczej danej czynności. Jednakże zawsze mamy tu do czynienia tylko z wyjaśnieniami pozostającymi w związku z dokonywaną czynnością notarialną, a nie z poradami poza nią wykraczającymi. Gdyby strona poniosła szkodę stosując się do rad notariusza
nie związanych z dokonywaną czynnością notarialną, notariusz
nie byłby zobowiązany do jej naprawienia. Pragnę też, w związku z omawianym zagadnieniem, zwrócić uwagę na art. 19 § 2 pr.
o not., który zakazuje notariuszowi zajmować się doradztwem w
interesach. Tak więc w sytuacji, gdy klient kancelarii zgłasza się
do notariusza po poradę nie związaną z daną czynnością notarialną, notariusz nie tylko nie musi porady udzielać, ale właściwie nie
wolno mu tego robić, gdyż byłoby to sprzeczne z ustawą - Prawo o
notariacie. W przedwojennej doktrynie pojawiły się dwa przeciwstawne poglądy na temat udzielania stronie czynności notarialnej
wyjaśnień przez notariusza. Według pierwszego z nich notariusz
powinien traktować interes każdej ze stron tak jak gdyby był to
jego własny interes i patrząc poprzez pryzmat własnego interesu
powinien udzielać klientowi wszystkich wyjaśnień dotyczących
danej czynności notarialnej. Mimo że prawo o notariacie z 1933
roku w art. 83 § 2 mówiło tylko o wyjaśnieniach dotyczącym strony
prawnej aktu, postulowano, aby w pewnych przypadkach udzielać
wyjaśnień dotyczących sfery gospodarczej czynności, która w wielu sytuacjach jest nierozerwalnie związana ze sferą prawną, np.
17
Z. Basak, Z zagadnień odpowiedzialności cywilnej notariuszy, „Rejent" 1992,
nr 7/8, s. 46.
78
Odpowiedzialność cywilna notariusza
informować o kursach walut. Notariusz byłby zatem odpowiedzialny wobec strony za szkodę powstałą w wyniku nieudzielenia wszystkich koniecznych wyjaśnień 18 . Według innych zapatrywań notariusz jest obowiązany tylko i wyłącznie do udzielania
wyjaśnień dotyczących strony prawnej czynności. Zatem strona,
która pragnęła uzyskać informacje gospodarcze, powinna zwrócić się z tym do odpowiednich ekspertów, a nie do notariusza 19 .
4. Odpowiedzialność notariusza za osoby zatrudnione
przez niego w kancelarii notarialnej
Notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
stronie czynności notarialnej przez swego zastępcę, na podstawie art. 474 k.c. Jest to więc odpowiedzialność z tytułu ryzyka.
Odpowiadając za zawinione zachowanie swego zastępcy notariusz nie może, powołując się na jego niższe kwalifikacje, postulować, aby miara staranności stosowana do zastępcy była łagodniejsza. Strona czynności notarialnej nie może bowiem ponosić
uszczerbku majątkowego tylko dlatego, że notariusz nie dokonał
czynności notarialnej osobiście. Należy jednak podkreślić, że nie
zawsze notariusz będzie ponosił odpowiedzialność za zawinione
zachowanie swego zastępcy, na podstawie art. 474 k.c. W wypadku gdy szkoda zostanie wyrządzona przez zastępcę notariusza
wyznaczonego przez prezesa rady właściwej izby notarialnej na
mocy art. 21 § 3 ustawy - Prawo o notariacie, lub wyznaczonego
przez radę właściwej izby notarialnej na podstawie art. 22, odpowiedzialność ponosi, posiadająca osobowość prawną, izba notarialna 20 . Notariusz jest również odpowiedzialny wobec strony
czynności notarialnej za szkodę, jaką poniosła ona w przypadku
sporządzenia aktu lub dokumentu, przy użyciu pieczęci kancela-
18
19
20
K. Żuromski, O obowiązkach i odpowiedzialności notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934, nr 21, s. 3.
K. Wolny, Odpowiedzialność cywilna notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934,
nr 7, s. 5.
J. Florkowski,, B. Tymecki, Prawo o notariacie z komentarzem, Warszawa
1993, s. 32.
79
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
rii, przez któregokolwiek z personelu kancelarii. Z kolei notariuszowi przysługuje względem winnego roszczenie regresowe.
5. U w a g i d o t y c z ą c e o d p o w i e d z i a l n o ś c i k o n t r a k t o w e j
notariusza
Odpowiedzialność notariusza ma charakter odpowiedzialności sprawczej 21 , zarówno w przypadku gdy chodzi o naprawienie
szkody wyrządzonej przez samego notariusza, jak też gdyby chodzi o naprawienie szkody wyrządzonej przez osoby, za które ponosi on odpowiedzialność. Reguł odpowiedzialności ex contractu
nie można zastosować, gdy poszkodowanym jest nie strona czynności notarialnej, ale osoba trzecia nie będąca klientem kancelarii, brak jest bowiem w tym przypadku stosunku zobowiązaniowego łączącego notariusza z ową osobą. Notariusz nie może, w
drodze umowy ze stroną, ograniczyć ani wyłączyć swojej odpowiedzialności.
Rozdział III
Odpowiedzialność ex delicto
1. Odpowiedzialność notariusza za szkodę wyrządzoną
osobie trzeciej
Notariusz może wyrządzić szkodę nie tylko bezpośredniemu
klientowi kancelarii notarialnej, którym jest strona czynności
notarialnej, ale również osobie trzeciej, z którą nie ma żadnego
kontaktu. W związku z faktem, że notariusza nie łączy się z osobą trzecią stosunek zobowiązaniowy, jego odpowiedzialność, w
wypadku wyrządzenia przez niego szkody, kształtuje się na podstawie art. 415 k.c., który stanowi: „Kto z winy swej wyrządził
drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". Art. 1
ustawy - Prawo o notariacie nakłada na notariusza powinność
dokonywania czynności notarialnych. Jeżeli więc osoba trzecia
poniesie szkodę w wyniku niedokonania lub niewłaściwego dokonania czynności notarialnej przez notariusza, owe niedokonanie
21
W. Warkalło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1962, s. 62 i n.
80
Odpowiedzialność cywilna notariusza
lub niewłaściwe dokonanie czynności notarialnej będzie uznane
za czyn niedozwolony w rozumieniu art. 415 k.c.
2. Przesłanki odpowiedzialności notariusza
Osoba trzecia musi ponieść szkodę w wyniku zawinionego
działania lub zaniechania notariusza. Szkoda obejmuje zarówno
damnum emergens, jak i lucrum cessans. Między szkodą a działaniem lub zaniechaniem notariusza musi istnieć związek przyczynowy. Koniecznym, jest aby działanie lub zaniechanie notariusza nosiło znamiona winy.
Postępowanie notariusza musi być bezprawne, czyli sprzeczne z
ustawą - Prawo o notariacie.
Według art. 415 k.c. do powstania odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym wystarcza dopuszczenie
się nawet lekkiego niedbalstwa. Aby mówić o dopuszczeniu się
przez notariusza niedbalstwa, należy zwrócić uwagę na staranność, do jakiej jest on obowiązany. Zgodnie z art. 49 pr. o not.,
notariusz jest obowiązany do zachowania szczególnej staranności przy wykonywaniu czynności notarialnych. Jak już była o
tym mowa w rozdziale II, w przypadku notariusza mamy do czynienia z jedną z odmian tak zwanej czynności zawodowej. Jeżeli
oceniamy zachowanie notariusza, koniecznym jest przyrównanie
jego postępowania do postępowania abstrakcyjnego wzorca należącego do grupy zawodowej notariuszy, porównanie zachowania
konkretnego notariusza z zachowaniem abstrakcyjnego notariusza wyposażonego w przeciętne cechy, uważane za właściwe dla
notariuszy. Dzięki takiemu porównaniu można stwierdzić, czy
postępowanie konkretnego notariusza odznaczało się wymaganą
szczególną starannością, czy też zachodzi jej brak. Notariusz może
się ekskulpować, czyli zwolnić od obowiązku odszkodowawczego, jeżeli wykaże, że nie ponosi winy.
3. Obowiązki notariusza
Oprócz wspomnianego już kilkakrotnie art. 1 ustawy — Prawo o
notariacie, szczególne ważne obowiązki nakłada na notariusza art.
80. Pragnę zwrócić uwagę na § 2 tegoż artykułu, w którym jest mo-
81
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
wa o obowiązku czuwania notariusza nad zabezpieczeniem praw
i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność notarialna może powodować skutki prawne. Ustawodawca,
wymieniając expressis verbis „inne osoby" jako podmioty, których
prawa i interesy wymagają zabezpieczenia, zdawał sobie sprawę, że wśród czynności notarialnych dużą grupę stanowią takie,
które powodują skutki dla innych, oprócz stron czynności notarialnej, osób, np. dla wierzycieli czy też spadkobierców. Notariusz w każdej konkretnej sprawie powinien ustalić, jaki jest rzeczywisty zamiar stron i czy zdają sobie one sprawę ze skutków
prawnych, które wywrze dokumentowaną czynność prawna. Powinien ustalić, czy czynność ta nie zmierza do pokrzywdzenia osób
trzecich. Brak staranności notariusza w tym wypadku może
skutkować jego odpowiedzialność odszkodowawczą. Trzeba przy
tym podkreślić, że absolutnie niedopuszczalne jest preferowanie
przez notariusza interesów jednych osób, przy jednoczesnym pokrzywdzeniu drugich. Notariusz musi być zawsze bezstronny
przy dokonywaniu czynności notarialnej. Jak słusznie zauważył
A. Oleszko, notariusz, czyniąc zadość obowiązkowi czuwania nad zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób,
powinien bardzo dokładnie przeanalizować dokumenty, które sta.nowią przesłankę zawarcia różnego rodzaju umów, ujmowanych
następnie w formie aktu notarialnego22. Należy również zapoznać
się z art. 81 pr. o not., który nakłada na notariusza obowiązek odmowy dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem. Jeżeli zatem notariusz dokonałby, wbrew art. 81, czynności notarialnej sprzecznej z prawem, a osoba w wyniku tego poniosłaby
szkodę, wówczas będzie on ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 415 k.c. Art. 81 jest jednakże węższy niż jego odpowiednik art. 64 w pr. o not. z 1933 roku, który oprócz czynności
sprzecznych z prawem zakazywał również dokonywania czynności notarialnych sprzeciwiających się porządkowi publicznemu
lub dobrym obyczajom.
22
A. Oleszko, Podstawy i przesłanki odpowiedzialności cywilnej notariusza, „Rejent" 1992, nr 7/8, s. 36.
82
Odpowiedzialność cywilna notariusza
4. Odpowiedzialność notariusza za szkodę powstałą w
wyniku odmowy dokonania czynności notarialnej
Art. 49 ustawy - Prawo o notariacie dotyczy odpowiedzialności, jaką ponosi notariusz za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych. Z treści artykułu wynika więc, że
w sytuacji gdy strona czynności notarialnej lub osoba trzecia poniosła szkodę w wyniku odmowy dokonania czynności notarialnej, podstawą odpowiedzialności notariusza będzie nie art. 49,
ale bezpośrednio art. 415 k.c. Jak widać, art. 49 nie jest jedyną
podstawą odpowiedzialności notariusza. Odpowiada on również
na podstawie przepisów kodeksu cywilnego dotyczących czynów
niedozwolonych. Podobny pogląd ukształtował się w doktrynie
przedwojennej 23 , słusznie bowiem zauważył K. Wolny, że: „artykuł 4324 obostrzą odpowiedzialność cywilną notariusza, ale nie
można przypuszczać, że prawodawca chciał notariusza zwolnić od
odpowiedzialności, którą ponosi każdy obywatel". Notariusz może
odmówić dokonania czynności notarialnej tylko wtedy, gdy jest
ona sprzeczna z prawem (art. 81 ustawy), lub jeżeli naruszałaby
zakazy z art. 84 i art. 86 pr. o not. Jeżeli czynność notarialna nie jest
sprzeczna z prawem oraz nie podlega zakazom z art. 84 i art. 86,
wówczas notariusz jest obowiązany do jej dokonania. Obowiązek
ten wynika z art. 1 i art. 91 pr. o not. Odmowa dokonania czynności
notarialnej jest czynem niedozwolonym w rozumieniu art. 415 k.c.
5. Odpowiedzialność notariusz za zastępcą oraz inne
osoby zatrudnione w kancelarii notarialnej
Art. 430 k.c. stanowi: „Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności
podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego
wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy
tej osoby, przy wykonywaniu powierzonej jej czynności". Zgodnie z
23
24
K. Wolny, Odpowiedzialność cywilna notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934,
nr 7, s. 6.
Artykuł 43 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie.
83
REJENT Nr 5 - maj 1995 r.
tym artykułem odpowiedzialność notariusza jako zwierzchnika
powstanie w przypadku, gdy asesor notarialny powołany do dokonywania czynności notarialnych w zastępstwie notariusza wyrządzi osobie trzeciej szkodę w wyniku własnego, zawinionego
zachowania. Przesłanką odpowiedzialności notariusza za szkodę
wyrządzoną przez jego zastępcę, na podstawie art. 430 k.c., jest
wina zastępcy jako podwładnego. Notariusz wraz z zastępcą będą odpowiadali za wyrządzoną szkodę solidarnie na podstawie
art. 441 § 1 k.c. Z kolei notariusz, na mocy art. 441 § 3 k.c., jako
odpowiedzialny za szkodę mimo braku własnej winy, będzie posiadał roszczenie regresowe wobec swego zastępcy, o ile szkoda
powstanie z winy tego ostatniego. Notariusz może się eskulpować, jeżeli udowodni, że jego zastępca nie ponosi winy. Odpowiedzialność notariusza za jego zastępcę na podstawie art. 430 k.c.
ma miejsce jedynie w sytuacjach, gdy notariusz wyznaczy zastępcę na podstawie art. 21 § 1 i § 2 pr. o not. W przypadku bowiem,
gdy zastępcę notariusza wyznaczy, na mocy art. 21 § 3, prezes
rady właściwej izby notarialnej, lub zastępcę wyznaczy, zgodnie
z art. 22, rada właściwej izby notarialnej, podmiotem odpowiedzialnym jest, posiadająca osobowość prawną, izba notarialna.
W doktrynie przedwojennej ukształtował się pogląd odmienny,
według którego notariusz odpowiadał solidarnie ze swym zastępcą
za szkodę wyrządzoną przez tego ostatniego również w przypadku wyznaczenia zastępcy notariusza przez prezesa sądu okręgowego na mocy art. 20 § 3 pr. o not. z 1933 roku 25 . Z kolei podnoszono, że notariusz nie odpowiada za zastępcę wyznaczonego
przez prezesa sądu apelacyjnego na podstawie art. 21 § 1 pr. o
not. z 1933 roku, gdyż ten dokonuje czynności notarialnych na swój
rachunek, zgodnie z art. 21 § 2 rozporządzenia26. Brak jasnego i
dokładnego uregulowania odpowiedzialności notariusza za swego
zastępcę w obecnie obowiązującej ustawie - Prawo o notariacie, powoduje, że kwestia ta jest bardzo dyskusyjna i skomplikowana.
Brak jest także uregulowania dotyczącego odpowiedzialności notariusza w sytuacji, gdy szkodę wyrządziła osoba z personelu kan26
27
M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 74.
M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s, 73.
84
Odpowiedzialność cywilna notariusza
celarii, dokonując czynności notarialnej z użyciem pieczęci kancelarii. Moim zdaniem, notariusz jest obowiązany do naprawienia szkody na podstawie art. 415 k.c., a nie art. 430, ponieważ o
ile może on powierzyć dokonanie czynności notarialnej asesorowi notarialnemu, o tyle nie będzie się posiłkował np. sekretarką.
Po drugie, chodzi tu o użycie pieczęci notariusza poza jego plecami, bez jego wiedzy i zgody, zatem nie można tu w ogóle mówić
o dawaniu przez notariusza wskazówek przy dokonywaniu czynności notarialnej przez osoby z personelu. Roszczenie ulega przedawnieniu z upływem lat trzech (art. 442 k.c.).
85