FotograFia dziennikarska Teoria – praktyka – prawo

Fotografia dziennikarska
Teoria – praktyka – prawo
Kazimierz Wolny-Zmorzyński,
Ewa Nowińska,
Krzysztof Groń,
Waldemar Sosnowski
ISBN: 978-83-7561-177-9
format 165/235, oprawa miękka
liczba stron: 172
cena: 39,90 zł
Dzielimy się z Czytelnikami wiedzą o fotografii dziennikarskiej i jej odmianach,
służymy radą i doświadczeniem zdobytym nie tylko w murach uniwersyteckich,
ale także w terenie, w redakcji i sądzie, gdzie w tym ostatnim niejednokrotnie
spotykają się zwaśnieni ludzie, by rozstrzygnąć spór o różne punkty widzenia,
najczęściej powodowane nierzetelnością fotoreporterów. By zapobiec tej nieprofesjonalności, a przynajmniej po części ją powstrzymać, powstała ta książka.
– ze Wstępu
O autorach
Kazimierz Wolny-Zmorzyński – prof. UJ dr hab., kierownik Zakładu Genologii Dziennikarskiej i Komunikacji Wizualnej w IDiKS UJ, specjalista w zakresie
medioznawstwa i literaturoznawstwa. Autor wielu książek z dziedziny mediów,
współautor bestsellerowego podręcznika akademickiego Gatunki dziennikarskie.
Teoria, praktyka, język (z A. Kaliszewskim i W. Furmanem).
Ewa Nowińska – prof. dr hab., kierownik Katedry Prawa Mediów i Reklamy UJ,
specjalizuje się w prawie mediów, prawie konkurencji i reklamy, wykłada przedmioty: prawo autorskie i prasowe, nieuczciwa konkurencja. Prowadzi praktykę
radcy prawnego, doradzając mediom i reprezentując je w kwestiach spornych.
Autorka bestsellerowej publikacji Wolność wypowiedzi prasowej (2007).
Krzysztof Groń – dr sztuk plastycznych, specjalista w zakresie komunikacji wizualnej i designu. Kierownik studiów podyplomowych: Dziennikarstwo i Komunikacja Medialna w IDiKS UJ. Autor m.in. monografii Oddany sztuce. Ignacy Bieniek życie i twórczość (2011).
Waldemar Sosnowski – fotoreporter i fotoedytor, w latach 1993–2007 pracował w „Gazecie Wyborczej”, publikuje swoje prace w wielu gazetach i magazynach, autor albumów autorskich, współpracuje także z wydawnictwami książkowymi i agencjami reklamowymi.
www.poltext.pl
Fotografia dziennikarska
Spis treści
Wstęp 7
TEORIA
Kazimierz Wolny-Zmorzynski
Systematyka fotograficznych gatunków dziennikarskich 11
Charakterystyka fotograficznych gatunków informacyjnych 13
Fotografia prasowa 13
Portret 18
Podpis pod fotografią prasową 21
Fotokronika 23
Charakterystyka fotograficznych gatunków publicystycznych 26
Fotofelieton/fotoesej 27
Zdjęcie okładkowe 30
Fotoreportaż 31
Fotomontaż 39
Fotokomiks 42
Pictorial 44
Fotoblogi 48
PRAKTYKA
Waldemar Sosnowski
Wokół zagadnień praktycznych 53
Sprzęt 56
Rady dla początkujących 60
Zadania fotoedytora 63
Makieta 69
Praca fotografa 74
Opis zdjęcia 82
www.poltext.pl
6
Fotografia dziennikarska
Fotografia dziennikarska.
Teoria – praktyka – prawo
Krzysztof Groń
Modyfikacje obrazu cyfrowego 87
Nowe media a powszechność obrazu cyfrowego 87
Percepcja wzrokowa i modele kolorów w grafice 88
Kanony projektowania i ich wpływ na realizację i modyfikację obrazu 92
Opracowanie fotografii za pomocą programu graficznego 95
Formaty i rozdzielczość plików graficznych 97
Adobe(r) Photoshop(r) w służbie fotografii prasowej 100
Narzędzia Photoshopa wykorzystywane w retuszu fotografii 109
PRAWO
Ewa Nowińska
Ochrona prawna fotografii przepisami ustawy
o prawie autorskim i prawach pokrewnych 117
Uwagi wprowadzające 117
Fotografia w ujęciu historycznym. Szkic problematyki 117
Przedmiot ochrony przepisami ustawy o prawie autorskim. Definicja utworu 119
Podmiot chroniony 125
Autorskie prawa osobiste i majątkowe 127
Dozwolony użytek – uwagi ogólne 130
Fotografia a prawo do wizerunku osoby na niej widniejącej 141
Ograniczenie prawa do wizerunku, czyli prawo rozpowszechniania go
bez zgody osoby na nim utrwalonej 143
Przytaczanie fotografii za gazetami czy internetem 147
Dzieło zależne 147
Umowy o przeniesienie i korzystanie z autorskich praw majątkowych 148
Ochrona praw autorskich 152
Bibliografia 155
Indeks nazwisk 169
www.poltext.pl
Fotografia dziennikarska
Kazimierz Wolny-Zmorzynski
Systematyka fotograficznych
gatunków dziennikarskich
Ludzie postrzegają świat za pomocą obrazów, które są sposobem porozumiewania
się, a także sposobem myślenia. Fotografia jako obraz jest środkiem informacji
z każdej dziedziny wiedzy, również rozrywką. Jest także dokumentem wypadków,
wojen, dowodem dołączonym do akt sądowych1. Melchior Wańkowicz w Karafce
LaFontanie`a podkreślał, że „wystarczą nieraz fotografie-autentyki z albumów powstańczych, partyzanckich albo zniszczonej Warszawy, aby stawały się zbędne
wszelkie słowa”2 . Żadne słowo nie zastąpi obrazu, który potwierdza to, co widział
dziennikarz. Fotografia pokazuje miejsca zdarzeń i sytuacje, tak jak one wyglądały
w rzeczywistości, kształtuje i narzuca odbiorcy pewien określony sposób postrzegania
i rozumienia świata, niezależnie od różnic językowych i kulturowych odbiorców3.
Zainteresowanie fotografią miało i ma nadal źródło m.in. w tym, że utrwala ona
chwilę, można dzięki niej zobaczyć coś, czego nie było się bezpośrednim świadkiem.
Odbiorca jest wreszcie przekonany, że fotografia jest bardziej wiarygodna niż relacja pisana4.
To dzięki pojawieniu się i wreszcie zastosowaniu fotografii prasa zyskała na popularności. Zastąpiła skutecznie rysunek jako ilustrację, do którego przyzwyczaił
1
U. Czartoryska, Rola obrazu fotograficznego, „Fotografia” 1964, nr 9, s. 196.
M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, t. 1, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972, s. 611.
3
Por. teoriopoznawcze koncepcje Wilhelma von Humboldta (1767–1835) oraz hipotezy Edwarda
Sapira i Benjamina Whorfa o języku i mowie.
4
Por. U. Czartoryska, Rola obrazu fotograficznego, „Fotografia” 1964, nr 9, s. 196 oraz por.
Z. Toczyński, Prawda w fotografii, w: Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku. Antologia,
M. Hopfinger (projekt i red. nauk.), Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 44–58.
2
www.poltext.pl
12
Fotografia dziennikarska. Teoria – praktyka – prawo
Fotografia dziennikarska
czytelników w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku Joseph Pulitzer na łamach „New
York Word”, a następnie potentat prasowy William R. Hearst, uważany za założyciela nowoczesnej prasy ilustrowanej5, prasa wreszcie przeżyła na zachodzie Europy
znaczny rozwój w latach 20. i 30. XX wieku za sprawą m.in. Ericha Salomona
(1886–1944), Borysa Ignatowicza (1899–1976), Billa Brandta (1904–1983), którzy
rozpowszechnili fotografię reportażową6 w Niemczech, Anglii i Rosji7.
Fotografia dziennikarska stała się dla czytelników prasy oknem na świat, w które
mogli sami spojrzeć szczególnie wtedy, kiedy zaczęły rozwijać się elektroniczne
techniki przekazu (telewizja). To właśnie dzięki fotografii gazety wyszły obronną
ręką z rywalizacji z telewizją, stały się atrakcyjniejsze. Pokazywały bowiem zdarzenia
z najbardziej odległych miejsc bez pośpiechu, tak by odbiorca mógł się nad obrazem
zastanowić, przypatrzeć dokładnie prezentowanym sytuacjom i pokazywanym na
nich ludziom.
Na przełomie XX i XXI wieku fotografia w prasie stała się jednym z ważniejszych
gatunków. Fotoreporterzy pokazują informacje od najprostszych, sztampowych
(m.in. sceny uliczne, spotkania polityków – uściski dłoni), do skomplikowanych,
trudnych, specjalistycznych – z różnych dziedzin kultury, geografii, gospodarki,
finansów8. W dobie rozwoju technik elektronicznych dysponują oni wieloma możliwościami prezentowania świata. Ale by odgrywali swą rolę muszą przestrzegać wymogów, jakie wyznaczają poszczególne gatunki.
Kategorie gatunku mają zawsze charakter filozoficzny, wynikają ze społecznej
natury człowieka, pozwalają na realizację określonej funkcji międzyludzkich kontaktów9. Dlatego fotografia dziennikarska jako gatunek występuje wśród innych
gatunków dziennikarskich10: informacyjnych oraz publicystycznych. Jest więc gatunkiem, którego celem wypowiedzi jest informowanie (pokazywanie faktów) lub
wywieranie wpływu na odbiorcę (publicystyka).
5
Por. U. Czartoryska, Rola obrazu fotograficznego, op. cit., s. 195 oraz por. L. Grabowski, Obraz
i rzeczywistość, „Fotografia” 1963, nr 8, s. 187.
6
Por. U. Czartoryska, Rola obrazu fotograficznego, op. cit., s. 196 oraz N. Rosenblum, Historia
fotografii światowej, tł. I. Baturo, Baturo Grafis Projekt, Bielsko-Biała 2005, s. 475.
7
Por. J. Rek, Fotografia, w: Encyklopedia wiedzy o prasie, J. Maślanka (red.), Ossolineum, Wrocław–
–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 84.
8
Por. R. Burzyński, Fotografia w prasie i książce, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego,
Warszawa 1958, s. 49.
9
S. Żak, Słownik. Kierunki, szkoły, terminy literackie, Wydawnictwo Pedagogiczne ZG ZNP,
Kielce 1991, s. 182.
10
Patrz: K. Wolny-Zmorzyński, A. Kaliszewski, W. Furman, Gatunki dziennikarskie. Teoria,
praktyka, język, WAiP, Warszawa 2006.
www.poltext.pl
Systematyka fotograficznych gatunków dziennikarskich
Fotografia dziennikarska
E
E
W obrębie gatunków informacyjnych występują:
fotografia prasowa,
fotokronika.
W obrębie gatunków publicystycznych:
fotofelieton/fotoesej,
E zdjęcie okładkowe,
E fotoreportaż,
E fotomontaż,
E fotokomiks,
E pictorial,
E fotoblogi.
E
Charakterystyka fotograficznych gatunków
informacyjnych
Fotografia prasowa
Fotografia prasowa (zwana reporterską, ilustrującą) – cieszyła się już ogromnym
powodzeniem w Europie i świecie w okresie międzywojennym. Po II wojnie światowej w Europie i Stanach Zjednoczonych stała się jednym z ważniejszych gatunków.
W Polsce natomiast odrodziła się w połowie 1946 roku na łamach „Głosu Ludu”,
choć pierwsze zdjęcia pojawiły się 28 lutego 1945 roku11. Zdjęcia publikowane
w polskiej prasie w latach 1944–1946 były złej jakości, częściej za ilustrację służył
rysunek. Warto zaznaczyć, że zdjęcia były anonimowe, przy niektórych pojawiały się
skróty agencji prasowych (Polpres, WAF, Film Polski). 4 sierpnia 1946 roku „Głos
Ludu” opublikował zdjęcie, którego autor już się podpisał: R. Bylicki. Na fotografii
zaprezentował on pomnik poległych o wolność Warszawy12. Tygodnik „Odrodzenie”
z 22 września 1946 roku zamieścił natomiast zdjęcia autorstwa Barbary Zdanowskiej
– krajobraz pomorski i kobiet zbierających zboże. W następnych numerach drukowano także fotografie reporterskie Edmunda Zdanowskiego i Liliany Zdanowskiej.
11
12
M. Gawałkiewicz, Polska fotografia prasowa w latach 1944–46, „Fotografia” 1980, nr 2, s. 30.
Ibidem, s. 31.
www.poltext.pl
13
14
Fotografia dziennikarska. Teoria – praktyka – prawo
Fotografia dziennikarska
W latach późniejszych zaczęto publikować coraz więcej fotografii prasowych lepszej jakości.
W tych tytułach prasowych, gdzie redakcja przywiązywała wagę do tradycyjnej
szaty graficznej i słowo było naczelnym przekazem, wymogiem była zasada stosowania najwyżej trzech fotografii na jednej stronie, by nie rozpraszać uwagi odbiorcy.
Jednak po 1989 roku w Polsce, ze względów komercyjnych, zaczęły przeważać publikacje fotografii nad tekstami pisanymi, nie tylko w gazetach ilustrowanych. Fotografie
zaczęły zachęcać nie do czytania pism, ale do ich przeglądania. Zdjęcia bowiem
bardziej przyciągają wzrok odbiorcy13 i łatwiej jest sprzedać dany tytuł, ponieważ
recepcja informacji jest o wiele prostsza (m.in. „Polityka”, „Wprost”, „Ozon”).
W 1973 roku Roger Theron – dyrektor generalny „Paris Match” – wymyślił formułę pisma, nadając pierwszeństwo fotografii. Od tego czasu zdjęcia tam publikowane stanowią szkielet materiału, a tekst traktowany jest jako uzupełnienie14, a więc
odwrotność zasady, że to fotografia jest ilustracją tekstu pisanego. Credo „Paris
Match’a” jest wymowne: „informować – to przede wszystkim pokazywać”15.
Fotografia prasowa jako samodzielne zdjęcie ma na celu szybkie przekazanie
informacji adresatowi (na łamach prasy bądź w internecie) o zdarzeniu, które
przebiega w przedstawionym na fotografii fragmencie rzeczywistości. W fotografii
prasowej nie chodzi autorowi i fotoedytorowi danej gazety o pokazanie emocji
(choć nie zawsze im się to uda), ale przekazanie przede wszystkim informacji.
Dlatego podstawową jej funkcją jest wywołanie natychmiastowej reakcji u odbiorcy,
który zobaczy: kto jak wygląda i jak coś wygląda.
Poetyka obrazu fotografii prasowej wyrażana jest najprostszymi środkami, aby
został on natychmiast zrozumiany przez czytelnika, nawet bez podpisu16. Fotografia
prasowa skupia się na wydarzeniu. Dlatego fotografowie nie muszą – zdaniem Kenta
Kobersteena dyrektora działu fotografii „National Geographic” – fotografując
sprawdzać, czy jest odpowiednie oświetlenie, ostrość, dobry układ rzeczywistości
13
Zwrócił uwagę na to zjawisko już w latach 60. XX wieku J.A. Keim, który obserwował pisma
zachodnie. Por. J.A. Keim Fotografia i jej podpis. „Fotografia” 1964, nr 1, s. 13 oraz por. K. Wolny-Zmorzyński, Jaka informacja? Rzecz o percepcji fotografii dziennikarskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2011.
14
A. Bajka, Szpiedzy sekretów, „Press” 1998, nr 11, s. 26.
15
Por. W. Brzozowski, Fotografia prasowa jako środek masowego przekazu i kształtowania opinii
publicznej, w: Dziennikarstwo. Zagadnienia i materiały, Seria B, z. 1, Fotografia prasowa, Ośrodek Dziennikarstwa przy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich, Warszawa 1970, s. 5, maszynopis powielony.
16
S. Peters, Fotografia prasowa, w: Encyklopedia wiedzy o prasie, J. Maślanka (red.), op. cit., s. 84.
www.poltext.pl
Systematyka fotograficznych gatunków dziennikarskich
Fotografia dziennikarska
w klatce. W fotografii prasowej chodzi wyłącznie o realizm i pokazanie prawdy
zastanej sytuacji bez jakiegokolwiek retuszu17.
Fotografia prasowa, wykorzystana jako ilustracja tekstu pisanego, może być fragmentem fotoreportażu. Wtedy występuje jako samodzielne zdjęcie, jedno z wielu,
i zmienia się jego funkcja oraz rola – z publicystycznej na informacyjną, stąd często
fotografia prasowa nazywana jest reporterską.
Fotografię prasową charakteryzuje bogata kolorystyka. Jest ona obecna nie
tylko w tzw. kolorowych tytułach (m.in. „Przyjaciółka”, „Tina”, „Życie na gorąco”,
„Pani Domu”), ale także prasie opinii (m.in.: „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”
„Fakt” oraz „Polityka, Wprost”, „Angora”) oraz tytułach regionalnych (m.in. „Echo
Dnia”, Świętokrzyskie, „Nowa Trybuna Opolska”, Opolskie, „Nowiny. Gazeta Codzienna”, Podkarpackie, „Gazeta Krakowska”, „Dziennik Polski”, Małopolskie).
Bierze tu górę czynnik komercyjny – w prasowej fotografii kolorowej barwy dodają
dynamiki i wyrazu nawet słabemu zdjęciu, temat obrazu jednobarwnego jest naZachęcamy
do lektury!
tomiast trudniejszy do przekazania.
Fotografia
prasowa czarno-biała, nawet zrobiona przez fotoreportera w najprostszy sposób, wymaga od niego doświadczenia
i wyczucia, co i kiedy fotografować, by osiągnąć zamierzony cel. Fotografia czarno-biała – jak uważał Ryszard Kapuściński – ma więcej artyzmu i dramatyzmu niż
zdjęcie kolorowe. Czerń i biel syntetyzują rzeczywistość18. Według Petera K. Buriana
i Roberta Caputo w czerni i bieli autor fotografii musi zwracać uwagę na kompozycję przekazu, dynamiczną perspektywę czy różne formy graficzne19. Użycie barwy
zwalnia go z tego wysiłku i ułatwia pracę fotoreporterom, którym wydawcy gazet
uświadamiają, by mieli przede wszystkim na uwadze odbiorcę i to, czego on oczekuje.
Wychodzenie naprzeciw czytelniczym zapotrzebowaniom jest w pewnym sensie
okłamywaniem odbiorcy, utrwalaniem w błędnym odczytywaniu problemów świata.
Takimi zasadami kierują się w większości wydawcy rządni pomnażania zysków20.
Z rzetelnością przekazu niewiele ma to wspólnego, choć wiadomo, że z założenia
fotografia prasowa jest fotografią na sprzedaż21. Ważne jest w tym wypadku to, co
17
Fotografowie, rozmowa z Kentem Kobersteenem, dyrektorem działu fotografii „National
Geographic”, „Press” nr 8, 15.08.1999, s. 34.
18
R. Kapuściński, Dramat świata, „Gazeta Wyborcza”, 16/17.02.2002, s. 1.
19
Por. P.K. Burian, R. Caputo, Szkoła fotografowania National Geographic, tł. M. Hen, G+J RBA
Warszawa 2000, s. 122.
20
Arcybiskup John Patrick Foley w rozmowie z Ulrichem Bobingerem Bóg w globalnej wiosce,
tł. M. Rodkiewicz, Wydawnictwo M, Kraków 2002, s. 13–17.
21
Por. K. Kenig, Ten konkurs daje motywację, http://fotografia.art.pl/fti-kpft-w99.html.
www.poltext.pl
15