Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Światowa Sieć Naro

Transkrypt

SPIS TREŚCI
Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Światowa Sieć Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia) .......................
3
Barbara Bacler: Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum L. na Równinie Opolskiej ....................................
15
Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: Nowe stanowisko goździka kosmatego Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae) na Płaskowyżu Głubczyckim .........................................................................................
22
Maciej Buchalik, Jacek D r o b n i k : Tojad dzióbaty Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae) ponownie odnaleziony na Opolszczyznie
25
Aneta Czarna, Magdalena Wawrzyniak: Nowe stanowisko mlecznika nadmorskiego Glaux maritima L. na terenie Wielkopolski ...........
28
Anna Delimat, Tomasz Borucki: Nowe stanowiska bylicy skalnej
Artemisia eriantha Ten. w Tatrach Wysokich ..................................
34
Kamilla Gutowska, Magdalena Moska: Chronione gatunki ssaków
okolic Wołowa ................................................................................
42
Agnieszka Henel: Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk. w województwie śląskim .....
57
Grzegorz Kopij: Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. na Śląsku Opolskim ........................................................
64
Dariusz Kubiak: Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica L.
w północno-wschodniej Polsce ........................................................
67
Bartłomiej Najbar, Magdalena Salej, Ewa Szuszkiewicz: Kolektor
ściekowy pułapką dla płazów .........................................................
74
Adam Olszewski, Tomasz Hryniewicki, Grzegorz Okołów: Nowe
stanowiska pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
na Nizinie Mazowieckiej .................................................................
84
Małgorzata Stasińska: Nowe stanowiska gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens Pers.: Pers. i włosogwiazda czarnogłowego Trichaster
melanocephalus Czern. na Pomorzu Zachodnim .............................
87
Adam Stebel: Nowe dane do rozmieszczenia krzywoszczeci pogiętej Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. (Bryopsida) w Polsce ....................
93
Bogdan Wiśniowski, Robert Rozwałka: Gniewosz plamisty Coronella
austriaca (Laurenti, 1768) w Ojcowskim Parku Narodowym .................
99
I N S T Y T U T
P O L S K I E
J
O C H R O N Y
P R Z Y R O D Y
A K A D E M I I
N A U K
Dwumiesiêcznik
R. LXIII (63) – 2007 – Zeszyt 2 (Marzec–Kwiecieñ)
O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y
Member of
KRAKÓW
„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą
narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie
przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu:
Chrońmy przyrodę ojczystą”
(A. Wodziczko)
Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz
Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas
Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski,
Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając
Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
Zeszyt wydano przy pomocy finansowej
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej w Warszawie
oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej w Krakowie
Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty
nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku
do bibliotek szkół wszystkich typów
Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych
w “Zoological Record” (W. Brytania)
ISSN 0009-6172
Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.
31-505 Kraków, ul. Bosacka 6
Nakład 1000 egz.
ZOFIA ALEXANDROWICZ, KRZYSZTOF MIŚKIEWICZ
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
e-mail: [email protected]
Światowa Sieć Narodowych Geoparków
UNESCO (procedura tworzenia)
Dążność do zachowania wartościowych elementów przyrody nieożywionej była od początku, z różnym skutkiem, nieodłączną częścią kształtowania się idei i zadań szeroko pojętej
ochrony przyrody. Zwracano wówczas uwagę głównie na pojedyncze stanowiska geologiczne i geomorfologiczne takie, jak
głazy narzutowe, skałki, odsłonięcia w kamieniołomach, wodospady, jaskinie i inne obiekty, obejmując je ochroną prawną,
zazwyczaj jako pomniki przyrody, a tylko niekiedy były ustanawiane rezerwaty przyrody nieożywionej, ograniczone zwykle
do niewielkich obszarów. Dysproporcja pomiędzy postępem
rozwoju ochrony przyrody żywej a nieożywionej uwidoczniła
się wyraźnie w całej Europie począwszy od lat 70. ubiegłego
wieku, kiedy wchodziły w życie międzynarodowe konwencje
i programy integrujące prace na rzecz ochrony biocenoz, zarówno w aspekcie jej naukowych podstaw, jak i działalności praktycznej. Dopiero w ostatnim dwudziestoleciu na forum międzynarodowym zaczęły pojawiać się koncepcje dotyczące ochrony
dziedzictwa geologicznego w wymiarze regionalnym i globalnym
(Actes 1994, Patzak, Eder 1998, Alexandrowicz, Wimbledon 1999, Wimbledon 1999). Zmierzające w tym kierunku inicjatywy i działalność Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzictwa Geologicznego (ProGEO), zawiązanej w 1988 r. początkowo
jako Grupa Robocza, uzyskały poparcie UNESCO. Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych (IUGS), jako organizacja UNE3
SCO, zainicjowała w 1995 r. program Global GEOSITES, który jest realizowany przez Regionalne Grupy Robocze ProGEO
(Wimbledon 1999, Alexandrowicz 1999, Ber i in. 2004,
Alexandrowicz 2006a).
Ważnym dokumentem, zwracającym uwagę na problem
ochrony dziedzictwa geologicznego w skali świata, była „Deklaracja Prawa Pamięci o Ziemi” uchwalona we Francji w 1991 r. w
czasie pierwszego sympozjum międzynarodowego pod patronatem UNESCO (Actes 1994). Znaczącym dokumentem jest również „Rekomendacja ochrony dziedzictwa geologicznego obszarów o specjalnym geologicznym znaczeniu w Europie”, przyjęta
w 2004 r. przez Radę Europy do zastosowania w działalności
polityczno-gospodarczej krajów członkowskich (Alexandrowicz 2004). Ostatnio Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody
(IUCN) opracowała raport dotyczący geologicznego dziedzictwa
światowego (Dingwall i in. 2005). Obejmuje on 9 zaleceń (rekomendacji) promocji i ochrony uniwersalnych wartości geologicznych i geomorfologicznych w myśl wiodących założeń Światowej Konwencji Dziedzictwa. Jest to oficjalny dokument, w
którym po raz pierwszy wyraźnie zaleca się potrzebę rozwijania
współpracy w tym zakresie pomiędzy IUCN a różnymi organizacjami UNESCO (głównie IUGS – Międzynarodowa Unia Nauk
Geologicznych, i IGU – Międzynarodowa Unia Geograficzna),
a także stowarzyszeniami pozarządowymi. Według omawianego
raportu narodowe geoparki, podobnie jak większość rezerwatów biosfery (MAB), są tylko dodatkowym uzupełnieniem Światowej Listy Dziedzictwa (WH), a nie są w nią wliczane. Geoparki
są tworzone decyzjami narodowymi popartymi przez UNESCO.
Ich tworzenie i włączenie do Światowej Sieci Narodowych Geoparków, a w przypadku europejskich krajów także do Sieci Europejskich Geoparków (EGN), opiera się na kryteriach, procedurze i kontroli UNESCO.
Kryteria typowania geoparków
Geoparki tworzy się w obszarach ważnych ze względu na ich
dziedzictwo geologiczne i strukturalny krajobraz. Są to głównie
obszary podlegające już narodowej, prawnej ochronie w różnej
formie, ale mogą być to również tereny, które nie mają takie4
Tab. 1. Światowa sieć Narodowych Geoparków wspieranych przez
UNESCO (stan na wrzesień 2006 r.)
Table 1. Global Network of National Geoparks assisted by UNESCO
(September 2006)
Kraje europejskie
Liczba
Kraje pozaeuropejskie
Liczba
European countries Number Non-European countries Number
Austria
2
Czechy
1
Francja
2
Grecja
2
Niemcy
6
Włochy
2
Norwegia
1
Portugalia
1
Rep. Irlandii
1
Rumunia
1
Hiszpania
4
Wielka Brytania
5
Razem/Total
28
Brazylia
1
Chiny
18
Iran
1
Razem/Total
20
go statusu. Podstawowym wymogiem jest, aby w planowanym
parku istniała sieć chronionych geostanowisk. Pierwszym dokumentem promującym i wspierającym tworzenie geoparków
jest Decyzja Rady Wykonawczej UNESCO z czerwca 2001 r.
(UNESCO 2001). W oparciu o nią do końca 2006 r. nominację
w randze geoparku uzyskało 48 obszarów, w tym 28 w Europie (tab. 1). Głównymi zadaniami geoparków są z jednej strony skuteczne sposoby zabezpieczania obiektów przyrodniczych
i kulturowych, szeroka promocja wiedzy o Ziemi dla potrzeb
edukacji i turystyki, a z drugiej strony bezkonfliktowe wykorzystanie naturalnych walorów obszarów w polityce zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego i kulturalnego.
Wyboru obszaru jako potencjalnego geoparku dokonuje się
na podstawie zestawu kryteriów, które dotyczą jego położenia, zagospodarowania, rozwoju ekonomicznego, stanu ochro5
ny oraz możliwości przyrodniczej i środowiskowej edukacji
(Guidelines 2007). Kryteria te nie uległy zmianie w stosunku do pierwszej instrukcji tworzenia narodowych geoparków
ubiegających się o wsparcie ze strony UNESCO – „Operational
Guidelines for National Geoparks seeking UNESCO’s assistance” (Eder, Patzak 2004, Guidelines 2004, Alexandrowicz
2006b). W ogólnym ich ujęciu geopark starający się o uznanie
przez UNESCO powinien:
– mieć określone granice i obszar wystarczająco duży, aby
mógł służyć lokalnemu rozwojowi ekonomicznemu i kulturalnemu;
– posiadać zróżnicowaną sieć geologicznych stanowisk dostępnych do zwiedzania oraz innych obiektów o znaczeniu ekologicznym, archeologicznym, historycznym i kulturowym;
– być uznany przez lokalne władze i posiadać swój zarząd
oraz plan zagospodarowania uwzględniający zarówno ochronę
wartości przyrodniczych i kulturowych, jak i regionalne potrzeby socjalno-ekonomiczne;
– współpracować z różnymi organizacjami oraz wspierać
i promować rozwój ekonomiczny i kulturalny lokalnej społeczności;
– służyć pomocą w edukacji, szkoleniach i badaniach naukowych, związanych z naukami geologicznymi, środowiskiem
i zrównoważonym rozwojem;
– rozwijać turystykę (zwłaszcza geoturystykę);
– doskonalić metody ochrony przyrody dla utrzymania dobrego stanu dziedzictwa geologicznego.
Procedura starań o utworzenie geoparku
Starania o nominację obszaru jako geoparku podlegają
specjalnej procedurze. Wersje wytycznych różnią się głównie
sposobem oceny i zestawienia zwaloryzowanych elementów
proponowanego geoparku. W obowiązujących instrukcjach
(Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) przyjęta
została ocena punktowa poszczególnych elementów, zamiast
ich opisowej charakterystyki stosowanej w pierwszej wersji
(Alexandrowicz 2006b). Wprowadzone zmiany mają na celu
usprawnienie starań poszczególnych państw o uznanie ob6
szaru za geopark. UNESCO ma udział we wszystkich etapach
starań zarówno na poziomie oceny walorów projektowanego geoparku, jak i decyzji o jego utworzeniu. W tej procedurze są przyjęte określone etapy postępowania, które prowadzą
od wstępnego projektu, poprzez narodowy geopark wspierany
przez UNESCO, do włączenia go w sieć międzynarodową (ryc.
1). Narodowe geoparki usytuowane w Europie, aby osiągnąć
wyższy stopień uznania, powinny wejść w strukturę Europejskiej Sieci Geoparków (EGN), która jest bezpośrednią częścią
składową Światowej Sieci Geoparków. Narodowy geopark starający się o wsparcie przez UNESCO i włączenie do Europejskiej Sieci Geoparków (EGN) oraz Światowej Sieci Narodowych
Geoparków, projektuje się równolegle na wspólnej podstawie
koncepcyjnej w myśl tej samej procedury (ryc. 1). Udokumentowany wniosek jest rozpatrywany stopniowo, a zespół ekspertów
UNESCO może wymagać jego poprawy i uzupełnienia zarówno
przed, jak i po wizytacji obszaru. Od decyzji ekspertów zależy akceptacja i promocja projektowanego geoparku oraz jego
ewentualna lokacja w narodowym czy światowym systemie tej
formy ochrony. Poszczególne geoparki mogą zatem uzyskiwać
sukcesywnie członkostwo i nominację w obrębie tego systemu.
Ma on zagwarantować zrównoważoną reprezentację regionów
geograficznych. W tym celu wnioski będą rozpatrywane corocznie przez ekspertów UNESCO, w kolejności i z ograniczeniem
do dwóch geoparków na kraj, ewentualnie trzech obszarów w
przypadku państw startujących po raz pierwszy. Cały proces
postępowania powinien trwać kilka miesięcy, a pozytywna ocena wniosku jest potwierdzana oficjalnym listem i certyfikatem,
skierowanym do Narodowej Komisji UNESCO.
Narodowe geoparki wspierane przez UNESCO wchodzą w
strukturę Światowej Sieci Narodowych Geoparków. Spełnia ona
funkcję platformy współpracy, wymiany doświadczeń i kreowania strategii tej sieci. Z niej promowane są obszary o uniwersalnej wartości geologicznej, odpowiadające standardowi Światowej Sieci Geoparków UNESCO. Światowe systemy ochrony
geoparków pod patronatem UNESCO mają na celu realizację
następujących zadań (Guidelines 2007):
– chronić dziedzictwo geologiczne dla obecnych i przyszłych
pokoleń,
7
-
Ryc. 1. Procedura starania się Narodowego Geoparku o wsparcie przez
UNESCO i członkostwo w Światowej Sieci Narodowych Geoparków.
Fig. 1. Procedure of National Geoparks seeking assistance of UNESCO
to become member of the Global Network of National Geoparks.
8
– edukować społeczeństwo w zakresie wiedzy geologicznej
i jej relacji do problemów środowiska,
– kształtować i utrwalać zrównoważony rozwój socjalno-ekonomiczny i kulturalny w danym regionie,
– utrzymywać geologiczną i kulturową różnorodność terenu poprzez jego ochronę i w oparciu o społeczne współuczestnictwo i partnerstwo,
– inicjować i rozwijać odpowiednie prace badawcze,
– przyczyniać się aktywnie do rozwoju sieci ochrony stanowisk poprzez różne społeczne inicjatywy jej popularyzacji, sposoby informacji i metody zabezpieczenia,
– upowszechniać istnienie geoparku poprzez przekaz informacji o nim w specjalnych biuletynach, książkach i innych publikacjach.
Procedura utworzenia geoparku wymaga opracowania dokumentacji w języku angielskim lub francuskim w formie trzech
kopii i trzech dysków CD-ROM. Według obowiązującej procedury (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) część
tekstowa aplikacji nie powinna przekraczać 30 stron i zawierać informacje dotyczące: 1 – identyfikacji obszaru, 2 – naukowego opisu (międzynarodowe znaczenie geologiczne, georóżnorodność, liczba geostanowisk i inne walory), 3 – głównych
danych o obszarze (położenie geograficzne, sytuacja ekonomiczna, ludność, infrastruktura, zatrudnienie, walory naturalnego
krajobrazu, cechy klimatu, siedliska przyrodnicze, działalność
człowieka, w tym dziedzictwo kulturowe i archeologiczne),
4 – planu i struktury zagospodarowania, 5 – polityki oraz strategii zrównoważonego rozwoju i w tym kontekście ich znaczenia
dla rozwoju geoturystyki (regionalny rozwój terenowego planu
działania), 6 – argumentacji przemawiającej za nominacją obszaru jako Geopark w obrębie światowej sieci. Wiarygodność
zamieszczonych danych oraz wyrażenie poparcia dla starań
o uznanie geoparku powinno być desygnowane listem polecającym, oficjalnym potwierdzeniem zgody kompetentnych władz,
a także działającej w danym kraju Narodowej Komisji UNESCO
i Narodowej Sieci Geoparków, jeśli ona istnieje.
Szczegółową składową dokumentacji są informacje zawarte
w formie aneksu, które służyć będą niezależnej grupie eksper9
tów, wyznaczonej przez UNESCO, do dokładnej oceny walorów
geoparku kandydującego do Światowej Sieci Narodowych Geoparków (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007).
Składa się on z dwóch części A i B (ryc. 1)
A) Opis obszaru
– administracja (potwierdzona podpisami);
– identyfikacja terenu: geologia i krajobraz, struktura zagospodarowania, informacja i edukacja środowiskowa, geoturystyka i regionalna, zrównoważona działalność gospodarcza.
Informacje na powyższe tematy zamieszcza się w specjalnych wzorach tabel (Annex 2006). Bardzo rozbudowany dział
identyfikacji terenu obejmuje 5 tabel z zakresu podanych wyżej
tematów. Każda z nich obejmuje kilka działów, w których są
zawarte szczegółowe pytania i przypisana jest im maksymalna
liczba punktów. Odpowiedzi udziela się również w formie punktów, a ich suma wskazuje na różnicę względem maksymalnej
ich liczby określonej w danym dziale tabeli. Jest to sposób waloryzacji wymagający dobrego rozpoznania w terenie i precyzyjnej oceny stanu poszczególnych elementów.
B) Ocena realizacji wniosku:
– powiązanie z Europejską Siecią Geoparków;
– struktura zarządzania i status finansowy;
– strategia geoochrony;
– strategiczne współuczestnictwo;
– marketing i promocja;
– zrównoważony rozwój ekonomiczny.
Waloryzacja według podanych wskaźników ma określić, w
jakim stopniu rozwoju i planowania działalności znajduje się
dany obszar pretendujący do sieci geoparków. Praktycznie
przed przystąpieniem do opracowania dokumentacji geoparku
należy porozumieć się listem intencyjnym z Sekretariatem Geoparków w Paryżu lub Jednostką Koordynującą do spraw europejskich geoparków w Digne-les-Bains, aby uzyskać aktualne
informacje o trybie i dokumentacji wymaganej przy składaniu
wniosku (adresy – ryc. 1).
10
Perspektywa tworzenia geoparków w Polsce
W Polsce planowanie tworzenia geoparków znajduje się jeszcze na wstępnym etapie, a brak jakichkolwiek regulacji prawnych w tym zakresie utrudnia samorządom podjęcie własnych
starań. Spośród wielkoprzestrzennych krajowych form prawnej ochrony, park krajobrazowy jest najbardziej odpowiedni
dla urzeczywistnienia nominacji geoparku (Alexandrowicz Z.,
Alexandrowicz S.W. 2004). To właśnie dyrekcje parków krajobrazowych powinny być zainteresowane nową kategorią międzynarodowej ochrony promowanej przez UNESCO i wykazać
inicjatywę w tworzeniu Narodowej Sieci Geoparków. Z dotychczas proponowanych obszarów realne szanse mają jedynie te,
które posiadają rozwinięty system chronionych i projektowanych geostanowisk, udostępnionych siecią ścieżek dydaktyczno-turystycznych, i które znalazły się już w szerszym obiegu
informacji. W takiej korzystnej sytuacji znajduje się bardzo niewiele chronionych obszarów (Alexandrowicz 2006c). Na ogół
parki krajobrazowe, mimo ich ustawowej funkcji, nie posiadają
wcale lub mają zbyt skromną liczbę stanowisk geologicznych
i geomorfologicznych. Założenia programowe geoparków są dla
wielu parków krajobrazowych sposobem ich aktywizacji i wykorzystania dla potrzeb edukacji na różnym poziomie kształcenia,
w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi oraz rozwoju właściwych
kierunków turystyki i rekreacji.
Proces tworzenia geoparków w Polsce wymaga szybkiego
opracowania koncepcji, która powinna uwzględniać:
– regulacje prawne, kryteria waloryzacji i procedury tworzenia narodowej sieci geoparków,
– kryteria wyboru obszarów z narodowej sieci do europejskiej / światowej sieci geoparków,
– ustalenie kolejności starań,
– przygotowanie wniosku i dokumentacji proponowanego obszaru jako geoparku, według schematu ustalonego przez
UNESCO,
– utrzymywanie kontaktów z UNESCO i współuczestniczenie w procedurze zmierzającej do utworzenia geoparku.
Realizacja wymienionych zadań wymaga koordynacji badań
naukowych ukierunkowanych w tym celu oraz równoczesne11
go zaangażowania i uruchomienia inicjatyw społecznych przy
poparciu administracji lokalnej i państwowej służby ochrony
przyrody.
SUMMARY
Global Network of National Geoparks UNESCO
(procedure of the creation)
Identify, protect and promote areas of geological and
geomorphological importance has become more conceptual for the last
twenty years. One of the new ideas are geoparks which are establish
by the national decisions based on criteria, procedure and control of
UNESCO.
Until 2006 there are 48 members of the Global Network of
National Geoparks, including 28 in Europe (Table 1). Main tasks of
geoparks are on the one hand, preserve natural and cultural objects
and wide promotion of knowledge about the Earth and on the other
hand, sustainable development. According to UNESCO’s instructions
(UNESCO 2004, Eder, Patzak 2004, Guidelines 2006, Annex 2006,
Guidelines 2007) geopark should be area with well-defined limits
and large enough to serve local economic and cultural development,
has diverse geosites network and other objects, be accepted by local
authorities, has managing body and arrangement plan, cooperates
with various organizations, be helpful with education, training and
researches, develop geotourism, improve nature conservation methods
for preservation of geological heritage.
National geopark seeking UNESCO’s assistance can be member
of the European Geoparks Network (ENG) and the Global Network of
National Geoparks according to special procedure (Fig. 1). Submission
of geopark requires application (not exceed 30 pages) written in
English or French in 3 printed copies and 3 CD-ROMs with following
topics (Annex 2006, Guidelines 2007): 1 – identification of the
area, 2 – scientific description, 3 – general information of the area,
4 – management plan and structure, 5 – sustainable development policy
strategy and importance of geotourism in this context, 6 – arguments
for the nomination as a Geopark within the Global Network. Application
should have signature part and self-evaluation form divided into
12
2 parts: A – description of the area, B – geoparks progress evaluation.
Part A consists: administrative data (confirmed by signatures) and
identification of the territory (geology and landscape, management
structure, information and environmental education, geotourism,
sustainable regional economy). Part B consists: 1 – relationship with
European Geopark Network, 2 – management structure and financial
status, 3 – geoconservation strategy, 4 – strategic partnership,
5 – marketing and promotion, 6 – sustainable economic development.
Planning of geoparks in Poland is in the preliminary stage. Creation
process of geoparks requires conception which should take into
consideration: regulation by law, geoparks nominations standards
and develop national network, selection of areas for European/global
network, establishing efforts order and preparing application for
UNESCO.
PIŚMIENNICTWO
Actes 1994. Actes du premier symposium international sur la protection
du patrimoine géologique, Digne-les-Bains, juin 1991. Mém. Soc.
Géol. France, nlle sér. 165: 1–276.
Alexandrowicz Z. (red.). 1999. Representative Geosites of Central
Europe. Proceedings of the Central Working Group. Workshop
ProGEO’97. Polish Geological Institute Spec. Pap. 2: 1–102.
Alexandrowicz Z. 2004. Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach
Wspólnoty Europejskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60 (3): 86–99.
Alexandrowicz Z. 2006a. Framework of European geosites in Poland.
Nature Conservation 62 (5): 63–87.
Alexandrowicz Z. 2006b. Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony
dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geol. 54 (1): 36–41.
Alexandrowicz Z. 2006c. Geopark – nature protection category aiding
the promotion of geotourism (Polish perspectives). Geoturystyka
(Geotourism) 2 (5): 3–12.
Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004. Geoparks – the most
valuable landscape parks in southern Poland. Polish Geological
Institute Spec. Pap. 13: 49–56.
Alexandrowicz Z., Wimbledon W.A.P. 1999. The concept of world
lithosphere reserves. Mem. Descr. Carta Geol. d’Italia 54: 347–
352.
Annex 2006. Applicant’s self-evaluation and progress evaluation
forms for National Geoparks seeking assistance of UNESCO to
13
become member of the Global Network of National Geoparks. Annex
(April 2006). UNESCO: 19 pp. (http://www.worldgeopark.org/
newsletter/GGNselfevaluationDocument060406.pdf)
Ber A., Alexandrowicz Z., Balabanis P. (red.). 2004. Proceedings
of the Conference “Geological Heritage Concept, Conservation and
Protection Policy in Central Europe”, Cracow 2003. Polish Geological
Institute Spec. Pap. 13: 1–212.
Dingwall P., Weighell T., Badman T. 2005. Geological World
Heritage: a Global Framework. A Contribution to the Global Theme
Study of World Heritage Natural Sites. IUCN, Gland: 51 pp. (http://
www.iucn.org/themes/wcpa/pubs/pdfs/heritage/geology.pdf)
Eder F.W., Patzak M. 2004. Geoparks – geological attractions: A tool for
public education, recreation and sustainable economic development.
Episodes 27 (3): 162–164.
Guidelines 2004. Operational Guideline for National Geoparks
seeking UNESCO’s assistance (Global UNESCO Network of
Geoparks). UNESCO (Paris, 12 January 2004): 15 pp. (http://www.
worldgeopark.org/Official%20Documents.htm)
Guidelines 2006. Guidelines and Criteria for National Geoparks
seeking UNESCO’s assistance to join the Global Geoparks Network
(April 2006). UNESCO: 9 pp. (http://www.unesco.org/science/
earth/geoparks/2005guidelinesfinal030406.pdf)
Guidelines 2007. Guidelines and Criteria for National Geoparks
seeking UNESCO’s assistance to join the Global Geoparks Network
(January 2007). UNESCO: 10 pp. (http://www.unesco.org/science/
earth/geoparks/2007guidelinesJanuary.pdf)
Patzak M., Eder F.W. 1998. UNESCO – GEOPARK. A new programme
– a new UNESCO label. Geol. Balcanica 28 (3–4): 33–35.
UNESCO 2001. Recommendations by the MAB International
Coordinating Council on the feasibility study on developing a
UNESCO geosites/geoparks programme. W: Decisions adopted
by the Executive Board at its 161st session (Paris, 28 May – 13
June 2001). UNESCO Executive Board, 161 EX/Decisions, Paris,
29 June 2001: 3.3.1 (http://unesdoc.unesco.org/images/0012/
001229/122959E.pdf)
Wimbledon W.A.P. 1999. GEOSITES – an International Union of
Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage.
Polish Geol. Inst., Spec. Pap. 2: 5–8.
14
BARBARA BACLER
Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa
Śląska Akademia Medyczna w Katowicach
41-200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30
Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego
Ophioglossum vulgatum L.
na Równinie Opolskiej
Nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum L. to drobna,
osiągająca zwykle od 5 do 20 cm wysokości (nie przekraczająca 30 cm) paproć grubozarodnikowa z rodziny nasięźrzałowatych Ophioglossaceae. Jest byliną, geofitem i co roku z jej
pionowego, wieloletniego podziemnego kłącza wyrasta jeden
liść, bardzo rzadko dwa lub trzy (var. polyphyllum A. Br.; Rutkowski 2004). U podstawy liść dzieli się na część asymilacyjną
i zarodnionośną. Mięsista, połyskująca, całobrzega część asymilacyjna, o charakterystycznym siatkowatym unerwieniu ma
jajowaty lub lancetowaty kształt i klinowato zbiega po ogonku
liściowym. Część zarodnionośna składa się z długiego ogonka
wznoszącego do góry kłos z licznymi, ułożonymi w dwóch szeregach, zrośniętymi ze sobą zarodniami. Szczyt kłosa ma postać
płonnego kończyka (Wójcik 2003).
Nasięźrzał pospolity posiada zasięg subatlantycko-cyrkumborealny obejmujący północną część Europy po Rosję, zachodnią, północną i wschodnią Azję oraz Amerykę Północną (Czarnecka 2003). W Polsce spotykany jest na niżu i w niższych
położeniach górskich (Szafer 1988, Zając A., Zając M.
2001).
Jest to rzadka w Polsce paproć, a stan jej populacji określany jest jako niestabilny z powodu zanikania lub zmiany użytkowania potencjalnych dla tego gatunku siedlisk (Wójcik 2003,
15
16
o
o
19
o
o
54
50
2
Ma³a P
an
23
o
3
4
KALETY
.
Pot
0
0,5
bi e
Du lski
1,0
1,5 km
Bukowiec
Strzebiñ
Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum w okolicy Bukowca:
1 – nowe stanowisko, 2 – kompleksy leśne, 3 – zbiorniki i cieki wodne, 4 – tereny zurbanizowane.
Fig. 1. New locality of Ophioglossum vulgatum L. near the Bukowiec village: 1 – new station, 2 – forest,
3 – water courses and reservoirs, 4 – build up areas.
1
o
o
19
Drutarnia
50
15
ew
Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Mimo to do 2002 roku gatunek ten nie był uwzględniany w polskiej czerwonej liście zagrożonych roślin naczyniowych (Zarzycki 1986, Zarzycki, Szeląg 1992). Później zagrożenie tego gatunku na obszarze Polski
określono jako narażony na wyginięcie (V) (Zarzycki i in. 2002)
i kategoria ta nie uległa zmianie (Zarzycki, Szeląg 2006). Do
2004 roku nasięźrzał pospolity nie był objęty ochroną prawną. Obecnie znajduje się na liście gatunków ściśle chronionych
(Rozporządzenie 2004).
W skali województwa śląskiego nasięźrzał pospolity został
uznany za gatunek o niższym ryzyku wyginięcia (LR; Bernacki
i in. 2000). Na Dolnym Śląsku jest szczególnie narażony na wyginięcie w północno-wschodniej części regionu (Kącki 1998).
Nasięźrzał pospolity rośnie zwykle gromadnie na wilgotnych
łąkach, w zaroślach, niekiedy na skraju torfowisk. Jest gatunkiem charakterystycznym dla półnaturalnych jednokośnych
i nienawożonych łąk zmiennowilgotnych ze związku Molinion
caeruleae, występujących na glebach mineralnych o szerokiej
amplitudzie troficznej (Matuszkiewicz 2003). Również na
Równinie Opolskiej optimum swego rozwoju osiąga w fitocenozach Molinietum caeruleae (Molinietum medioeuropaeum) (Kącki
1998, Spałek 2003). Dotychczas z obszaru Równiny Opolskiej
nasięźrzał pospolity był podawany z 11 stanowisk (Krawiecowa, Kuczyńska 1965, Spałek 1996, Kącki, Dajdok 1997,
Spałek 2003, Kołodziejek, Michalska-Hejduk 2004).
Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego odnaleziono
10.08.2006 r. w górnym biegu Potoku Dubielskiego we wsi
Bukowiec (gmina Koszęcin, powiat lubliniecki) we wschodniej części Równiny Opolskiej (województwo śląskie), kwadrat
ATPOL DF 0233 (ryc. 1). Współrzędne geograficzne tego stanowiska wynoszą 50º36’20’’ N i 18º55’52’’ E, a wysokość ok.
312 m n.p.m. Omawiana paproć rośnie na skraju wąskiej doliny potoku sąsiadującej z różnowiekowym drzewostanem złożonym ze świerka pospolitego Picea abies i sosny zwyczajnej
Pinus sylvestris z domieszką brzozy brodawkowatej Betula
pendula, olszy czarnej Alnus glutinosa i pojedynczymi okazami
buka pospolitego Fagus sylvatica. W runie dominują głównie
mezofilne gatunki leśne, tj. kopytnik pospolity Asarum europaeum, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, perłówka zwisła
Melica nutans, turzyca rzadkokłosa Carex remota i kłosowni17
18
Ryc. 2. Pęd płony nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum w dolinie Potoku Dubielskiego (Fot. J.
Żbikowski).
Fig. 2. Sterile stem of Ophioglossum vulgatum in the valley of the Potok Dubielski stream (Photo J.
Żbikowski).
ca leśna Brachypodium sylvaticum. Bliżej potoku występują:
śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, karbieniec pospolity Lycopus europaeus oraz manna jadalna Glyceria fluitans.
Prawdopodobnie ze względu na znaczne zacienienie żaden
z ośmiu stwierdzonych tam osobników nasięźrzału nie wytworzył kłosów zarodnionośnych (ryc. 2). Ponieważ jest to stanowisko nowe, więc nie można stwierdzić, czy to pozostałość liczniejszej populacji. Stanowisko znajduje się w sporej odległości
od ścieżek i duktów leśnych, więc nie ma bezpośredniego zagrożenia, że zostanie zniszczone. Jednak liczebność populacji też
ma wpływ na szanse jej przetrwania. Zatem, ze względu na bardzo nieliczną populację na nowym stanowisku można ją uznać
za zagrożoną.
SUMMARY
New station of Ophioglossum vulgatum L.
in the Równina Opolska Plain (S Poland)
Adderstongue Ophioglossum vulgatum is a rare, protected fern
species which belongs to Ophiglossaceae family. This species is
listed in the red list of vascular plants threatened in Poland with the
vulnerable category. In the Silesia province adderstongue has been
classified among the lower risk category. O. vulgatum occurs in wet
meadows, scrubs and sometimes on edges of the peatbogs. This
species is characteristic of the alliance Molinion coeruleae.
There are 11 localities of adderstongue publicated so far from the
Wyżyna Śląska Upland. New locality of this fern has been recorded in
the Potok Dubielski valley near Bukowiec village (50º36’20’’ N, 18º55’52’’
E, altitude 312 m; the ATPOL grid reference DF 0233). The population
discovered on 10 August 2006 consisted of 8 sterile stems.
PIŚMIENNICTWO
Bernacki L., Nowak T., Urbisz An., Urbisz Al., Tokarska-Guzik B.
2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we forze województwa
śląskiego. Acta Biol. Siles. 35 (52): 78–107.
19
Czarnecka B. 2003. Nowe stanowiska nasięźrzału pospolitego
Ophioglossum vulgatum w dolinach rzecznych strefy krawędziowej
Roztocza Tomaszowskiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (6): 85–89.
Kącki Z., Dajdok Z. 1997. Nowe stanowiska nasięźrzału pospolitego
Ophioglossum vulgatum na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz.
53(3): 84–86.
Kącki Z. 1998. Rozmieszczenie Ophioglossum vulgatum L. na Dolnym
Śląsku i jego udział w zbiorowiskach roślinnych. W: Botanika polska
u progu XXI wieku. Mat. 51 Zjazdu PTB, 15–19 września, Gdańsk.
Kołodziejek J., Michalska-Hejduk D. 2004. Charakterystyka
geobotaniczna łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae na polanach
śródleśnych północnej części województwa śląskiego. Fragm. Flor.
Geobot. Polonica 11: 141–155.
Krawiecowa A., Kuczyńska I. 1965. Materiały do flory Śląska. I.
Flora wschodniej części powiatu opolskiego. Acta Univ. Wratisl. 42
Pr. bot. 6: 67–93.
Matuszkiewicz W. 2003. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. Vademecum geobotanicum 3. PWN, Warszawa.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2006. Rośliny chronione. Flora Polski.
Multico. Warszawa.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn.
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin
objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.
Rutkowski L. 2004. Klucz od oznaczania roślin naczyniowych Polski
niżowej. PWN, Warszawa.
Spałek K. 1996. Stanowisko nasięźrzału pospolitego Ophioglossum
vulgatum na Równinie Opolskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52(1): 62–
64.
Spałek K. 2003. Materiały do rozmieszczenia rzadkich i interesujących
gatunków paprotników (Pteridophyta) na Równinie Opolskiej. Fragm.
Flor. Geobot. Polonica 10: 209–220.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1988. Rośliny polskie. Opisy
i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych
rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej
hodowanych. Wyd. 6, PWN, Warszawa.
Wójcik H. 2003. Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. Multico,
Warszawa.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin
naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej
Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
Zarzycki K. 1986. Lista wymierających i zagrożonych roślin
naczyniowych Polski. List of threatened vascular plants in Poland. W:
20
Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). 1986. Lista roślin wymierających
i zagrożonych w Polsce. List of threatened plants in Poland. PWN,
Warszawa.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek
J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants
of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 2. Władysław
Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roslin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. Red list of threatened vascular plants in
Poland. W: Zarzycki K., Wojewoda W, Heinrich Z. (red.). Lista
roślin zagrożonych w Polsce. Wydanie 2. Inst. Bot. im. Władysława
Szafera PAN, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland.
Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki
K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in
Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. W. Szafer Institute
of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 9-20.
21
MACIEJ BUCHALIK1, JACEK DROBNIK2
Katowice; e-mail: [email protected]
Śląska Akademia Medyczna w Katowicach,
41–200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30
1
2
Nowe stanowisko goździka kosmatego
Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae)
na Płaskowyżu Głubczyckim
Goździk kosmaty to gatunek występujący w całej Europie
oraz na Kaukazie i w Armenii (Claphan i in.1987). W Polsce
znany z rozproszonych stanowisk, głównie na niżu i pogórzu
(Zając, Zając 2001). W województwie opolskim gatunek ten został uznany za wymarły (Spałek 1997), natomiast na Górnym
Śląsku za zagrożony wymarciem (Parusel i in. 1996). Z Płaskowyżu Głubczyckiego znane było jedno stanowisko z okolic Kazimierza w gminie Głogówek w województwie opolskim (Grabowski 1843), gdzie mimo specjalnych poszukiwań prowadzonych
w latach 1997–2004 nie udało się go ponownie odnaleźć, stąd
stanowisko to należy uznać za historyczne (Buchalik 2005). Istnieją, co prawda, również notowania z Głogówka i pobliskiego
Klisina (Szotkowski 1999), jednakże nie ma pewności co do ich
naturalnego charakteru, gdyż badaniami florystycznymi objęto
w cytowanej pracy również florę klombów i ogródków działkowych.
Dnia 10 lipca 2004 r. znaleziono nowe stanowisko Dianthus armeria zlokalizowane 0,5 km na SW od Pawłowa w gminie Pietrowice Wielkie w województwie śląskim (50°06’26,7’’N, 18°07’22,8’’E;
kwadrat ATPOL CF 6603). W czasie badań znaleziono jedynie
5 kwitnących osobników, rosnących na powierzchni 2 m² w
22
murawie wykształconej na skarpie przydrożnej (szosa miedzy
Pawłowem a Kornicami). Goździkowi kosmatemu towarzyszyły
m.in.: przelot pospolity Anthyllis vulneraria, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, klinopodium pospolite Clinopodium
vulgare, kanianka macierzankowa Cuscuta epithymum, groszek
bulwiasty Lathyrus tuberosus oraz goryczel jastrzębcowaty Picris hieracioides.
Biorąc pod uwagę fakt, że występująca tu populacja goździka kosmatego złożona jest z zaledwie kilku okazów rosnących
na niewielkiej powierzchni, szanse na jej zachowanie są niewielkie.
SUMMARY
New locality of Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae)
in the Płaskowyż Głubczycki Plateau (S Poland)
Dianthus armeria is one of the rarest plants of the Opole region.
The last unquestionable observation of its population was published
in 1843 from the Płaskowyż Głubczycki Plateau. Despite thorough
search in years 1997–2004 this historic station was not confirmed.
Many authors considered this species as locally extinct in the wild.
On July 10, 2004 a new locality of D. armeria was discovered between
villages Pawłów and Kornice (50°06’26,7’’N, 18°07’22,8’’E; ATPOL grid
reference: CF 6603). The population consisted of only 5 flowering stems.
D. armeria grew on a roadside escarpment, in a thermophilous plant
community. The accompanying species were: Anthyllis vulneraria,
Centaurea scabiosa, Clinopodium vulgare, Cuscuta epithymum,
Lathyrus tuberosus and Picris hieracioides.
PIŚMIENNICTWO
Buchalik M. 2005. Przemiany geograficzno-historyczne flory naczyniowej centralnej i wschodniej części Płaskowyżu Głubczyckiego.
Praca doktorska. Uniwersytet Śląski, Katowice.
23
Claphan A.R, Tutin T.G., Moore D.M. 1987. Flora of the British Isles.
Cambridge University Press, Cambridge.
Grabowski H. 1843. Flora von Ober-Schlesien und dem Gesenke,
mit Berücksichtigung der geognostischen, Boden- und HöhenVerhältnisse. Verlag von A. Gosohorsky, Breslau.
Parusel J.B., Wika S., Bula R. (red.). 1996. Czerwona lista
roślin naczyniowych Górnego Śląska. Raporty i opinie Centrum
Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska 1: 8–42.
Spałek K. 1997. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w
województwie opolskim. Natura Silesiae Superioris 1: 17–32.
Szotkowski P. 1999. Flora miasta i gminy Głogówek i jej współczesne
przemiany pod wpływem gospodarki człowieka. Przyroda Śląska
Opolskiego 5: 3–67.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst.
Bot. UJ, Kraków.
24
MACIEJ BUCHALIK1, JACEK DROBNIK2
Katowice; e-mail: [email protected]
1
2
Tojad dzióbaty Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae)
ponownie odnaleziony na Opolszczyznie
Tojad dzióbaty to gatunek górski reprezentujący podelement
środkowoeuropejski, o typie rozmieszczenia alpejsko-środkowoeuropejskim (Hegi 1966, Zając 1996). W Polsce występuje
w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu Karpackim, Wyżynie Lubelskiej i Małopolskiej, Nizinie Śląskiej, Kujawach, Pomorzu
Gdańskim i Mazurach (Bróż, Przemyski 1986, Zając A., Zając M. 2001). Z Opolszczyzny był znany dotychczas z jednego
stanowiska na Płaskowyżu Głubczyckim w Lesie Gierałtowickim, leżącym między wsiami Gierałtowice i Naczysławki w gminie Reńska Wieś (Grabowski 1843, Fiek 1881, Schube 1903,
1904). Na tym stanowisku mimo wielu poszukiwań nie udało
się go odnaleźć, toteż uznano go za wymarły w skali całego województwa opolskiego (Buchalik, Drobnik 2002).
7 sierpnia 2004 r. znaleziono nowe stanowisko A. variegatum zlokalizowane 1 km na SW od Nowosadów (przysiółek wsi
Lisięcice, gmina Głubczyce, kwadrat ATPOL CF 4510 w systemie 1/16; 50º14’11.35” N, 17º54’43.61” E). Nowe stanowisko
znajduje się w odległości ok. 10 km od stanowiska w Lesie Gierałtowickim. W czasie badań znaleziono jedynie 5 osobników,
rosnących w zaroślach krzewów na skarpie niedaleko starej
kapliczki. Na stanowisku tym, w towarzystwie wyżej wymienionego gatunku rosły m.in. dzięgiel leśny Angelica sylvestris, bu25
kwica pospolita Betonica officinalis, marek szerokolistny Sium
latifolium oraz czyściec leśny Stachys sylvatica.
Bliska odległość (15 m) od opuszczonej kapliczki mogłaby
wskazywać na antropogeniczny charakter tego stanowiska, jednak z drugiej strony A. variegatum nie jest hodowany jako roślina ozdobna, a w dodatku stwierdzono go na typowym dla siebie
siedlisku – w wilgotnych, cienistych zaroślach. Biorąc pod uwagę fakt, że występująca tu populacja jest bardzo nieliczna, tojad
dzióbaty może znów znaleźć się na liście gatunków wymarłych
na terenie Opolszczyzny.
SUMMARY
Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae)
rediscovered in the Opole region (S Poland)
Aconitum variegatum is a rare montane species of aconite, which is
known from some scattered stations within Polish uplands and northern
lowlands. Within the Opole Province only one site of this species has
been recorded in the Las Gierałtowicki Forest at Gierałtowice and
Naczysławki villages. Despite special field search, this station has not
been confirmed since 1904, so the species was accounted to regionally
extinct ones.
On 7 September 2004 a new locality was found in a wet thicket
near an old chapel in the area of an abandoned settlement Nowosady,
which belongs to the village Lisięcice (the local administrative unit of
Głubczyce, ATPOL grid reference: CF 45 10). The population consisted
of merely five flowering stems.
PIŚMIENNICTWO
Bróż E., Przemyski A. 1986. Występowanie, zagrożenie
i możliwości ochrony dwóch gatunków tojadu: Aconitum moldavicum
i A. variegatum w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 42(6): 28–41.
26
Buchalik M., Drobnik J. 2002. Aconitum variegatum L. – Tojad
dzióbaty. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin
województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone
i rzadkie. Seria Wydawnicza ,,Przyroda Opolska”, Opole: 124.
Fiek E. 1881. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen
Antheils, enthaltend die wildwachsenden, verwilderten und
angebauten Phanerogammen und Gefäss-Cryptogrammen. J.U.
Kern’s Verlag, Breslau.
Grabowski H. 1843. Flora von Ober-Schlesien und dem Gesenke,
mit Berücksichtigung der geognostischen Boden- und HöhenVerhältnisse. Verlag von A. Gosohorsky, Breslau.
Hegi G. 1966. Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Verlag Paul Parley,
Berlin und Hamburg 3: 501–502.
Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien
preussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky,
Breslau.
Schube T. 1904. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen
Anteils. Verl. von W.G. Korn, Breslau.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych
w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot.
UJ, Kraków.
Zając M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish
Bot. Stud. 11: 1–92.
27
ANETA CZARNA, MAGDALENA WAWRZYNIAK
Katedra Botaniki AR
60-625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c
e-mail: [email protected]; [email protected]
Nowe stanowisko mlecznika nadmorskiego
Glaux maritima L. na terenie Wielkopolski
Mlecznik nadmorski Glaux maritima L. z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) jest mięsistą byliną dorastającą do 20 cm
wysokości. W naszym kraju kwitnie zwykle od maja do lipca.
Kwiaty są drobne, siedzące pojedynczo w kątach liści, o barwie
białej lub różowawej, szerokodzwonkowate o długości do 5 mm
(ryc. 1). Owocem jest torebka krótsza od kielicha z nielicznymi
nasionami (Pawłowska 1963).
Gatunek ten związany jest z solniskami nadmorskimi i śródlądowymi o zasięgu cyrkumborealnym. W Polsce występuje na
nielicznych stanowiskach, głównie na Pomorzu Zachodnim
wzdłuż wybrzeży Bałtyku oraz na Kujawach i w Wielkopolsce
(Zając A., Zając M. 2001, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003).
W Polsce mlecznik nadmorski objęty jest ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2004). W skali całego kraju traktowany jest jako gatunek rzadki – R (Zarzycki, Szeląg 2006),
a na obszarze Wielkopolski zaliczony został do taksonów narażonych na wyginięcie – V (Żukowski, Jackowiak 1995, Żukowski i in. 2001).
W czerwcu 2006 r. na terenie wsi Słonawy (gmina Szubin,
powiat Nakło n/Notecią, województwo kujawsko-pomorskie)
odnaleziono dwa dotychczas nieznane skupienia G. maritima
oddalone od siebie o około 500 m. Pierwsze z nich o wielkości
28
29
Ryc. 1. Kwitnący mlecznik nadmorski Glaux maritima (Fot. A. Czarna).
Fig. 1. Flowering Glaux maritima (Photo A. Czarna).
30
o
19o
19o
23
o
50o
54
o
War
ta
Noteæ
B
C
D
1
2
3
4
Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk mlecznika nadmorskiego Glaux maritima w Wielkopolsce (Żukowski i in. 2001,
uzupełnione). Ostatnie obserwacje: 1 – XIX w., 2 – lata 1901–1951, 3 – po 1951 r., 4 – nowe stanowisko.
Fig.2.Distribution of localities of Glaux maritima in the Wielkopolska (Żukowski et al. 2001, updated). Last record:
1 – 19th century, 2 – between 1901 and 1951, 3 – after 1951, 4 – new locality.
50
o
ra
15
Od
D
C
A
³a
Wis
około 0,5 × 3 m, położone jest na wilgotnej drodze prowadzącej
przez łąkę w południowo-wschodniej części wsi, w niewielkiej
odległości od starego, cmentarza ewangelickiego (około 3 tys.
pędów), natomiast drugie o wielkości 5 × 5 m znajduje się na
pastwisku w północno-wschodniej części wsi przy drodze do
Starych Słonaw (około 10 tys. pędów). Oba skupienia znajdują
się w kwadracie ATPOL (5 × 5 km) CC3301 (ryc. 2).
W pierwszym skupieniu mlecznik nadmorski rósł w towarzystwie następujących gatunków: komonica wąskolistna Lotus
tenuis (halofit fakultatywny), mniszek błotny Taraxacum palustre, sit ściśniony Juncus compressus, wiechlina równoplewa
Poa subcaerulea, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, kostrzewa
łąkowa Festuca pratensis, pięciornik gęsi Potentilla anserina,
ponikło jednoprzysadkowe Eleocharis uniglumis, stokrotka pospolita Bellis perennis, turzyca obła Carex diandra i wyczyniec
kolankowy Alopecurus geniculatus. Z kolei w drugim skupieniu gatunkami współwystępującymi były: koniczyna rozdęta
Trifolium fragiferum (halofit fakultatywny), kostrzewa czerwona
Festuca rubra, pięciornik gęsi, brodawnik jesienny Leontodon
autumnalis, ponikło jednoprzysadkowe, wiechlina równoplewa,
turzyca odległokłosa Carex distans (halofit fakultatywny), babka
wielonasienna Plantago intermedia, świbka morska Triglochin
maritimum (halofit obligatoryjny), wyczyniec kolankowy, mniszek pospolity Taraxacum officinale. Oba skupienia reprezentowane są przez zespół Triglochino-Glaucetum maritimae, który
należy do zbiorowisk bezpośrednio zagrożonych wymarciem na
terenie Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Pierwsze skupienie jest silnie zagrożone z powodu niszczenia drogi w czasie
zwózki siana z łąk, natomiast drugie pozostaje niezagrożone.
Na terenie wsi Słonawy stwierdzono występowanie jeszcze
innych halofitów fakultatywnych, jak: mannica odstająca
Puccinellia distans, oczeret Tabernemontana Schoenoplectus
tabernaemontani i sitowiec nadmorski Bulboschoenus
maritimus.
31
SUMMARY
New locality of sea milkwort Glaux maritima L.
in the Wielkopolska Region (W Poland)
Two aggregations of Glaux maritima were found in Słonawy village
near Szubin (square CC3301 of the ATPOL grid) in June 2006. They
are situated about 500 m one from each other. G. maritima grows in
Triglochino-Glaucetum maritimae association.
PIŚMIENNICTWO
Brzeg A., Wojterska M. 2001. Zespoły roślinne Wielkopolski, ich
stan poznania i zagrożenie. W: Wojterska M. (red.). Szata roślinna
Wielkopolski i Pojezierza Południopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52 Zjazdu PTB, 24–28 września 2001, Poznań.
Pawłowska S. 1963. Rząd: Primulales, Pierwiosnkowce. W: Pawłowski B. (red.). Flora Polska, Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. 10: 38-76. Nakł. Inst. Botaniki PAN, PWN, Warszawa–Kraków.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski, Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej
Inst. Bot. UJ, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z.
(red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of
Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 9–20.
Żukowski W., Celka Z., Chmiel J., Jackowiak B., Latowski
K., Szkudlarz P. 2001. Rozmieszczenie wybranych gatunków
roślin ginących w Wielkopolsce. Prace Zakładu Taksonomii Roślin
UAM 12: 1–68.
32
Żukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W:
Żukowski W., Jackowiak B. (red.). Ginące i zagrożone rośliny
naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu
Taksonomii Roślin UAM 3: 9–99.
33
ANNA DELIMAT1 , TOMASZ BORUCKI2
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Tatrzańska Stacja Terenowa
34-501 Zakopane, ul. Antałówka 13,
2
Rabka
1
Nowe stanowiska bylicy skalnej
Artemisia eriantha Ten. w Tatrach Wysokich
Bylica skalna Artemisia eriantha należy do rodziny astrowatych (złożonych) Asteraceae (Compositae) i jest byliną o grubym,
rozgałęzionym kłączu, z którego wyrastają łukowato wzniesione
łodygi, sięgające 5–15 (20) cm. Cała roślina jest jedwabiście, filcowato owłosiona i wydziela silny, aromatyczny zapach. Dolne
i środkowe liście są ogonkowe, w zarysie trójkątne, trójdzielne,
z odcinkami trójłatkowymi; górne pierzastodzielne, prawie siedzące, często całobrzegie. Kuliste koszyczki koloru bladożółtego
zebrane są w szczytowe grona. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
Jest gatunkiem wysokogórskim, środkowoeuropejskim, występującym w wilgotnych szczelinach skał, zarówno węglanowych, jak i kwaśnych (Żukowski 1971). Ogólny zasięg tego
gatunku obejmuje Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny i góry Półwyspu Bałkańskiego (Tutin i in. 1976). Bylica skalna związana
jest ze zbiorowiskami szczelin skalnych i uważa się ją za gatunek charakterystyczny dla zespołu Drabo-Artemisietum (Pawłowski 1972, Matuszkiewicz 2001).
Bylica skalna należy do najrzadszych składników polskiej
flory, znana jest z pojedynczych stanowisk, wyłącznie w Tatrach
(ryc. 1, tab. 1). Została zamieszczona w Polskiej czerwonej księdze roślin (Baryła 2001) w kategorii LR (gatunek rzadki, niższego ryzyka) oraz na „czerwonych listach roślin zagrożonych”:
34
o
19
o
o
19
8
23
o
50
o
54
o
11
1400
1000
6
10 9
5 km
160
0
3
0
18
7
0
12
45
13 2
1
0
Ryc. 1. Rozmieszczenie bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w Tatrzańskim Parku Narodowym: 1–11
– stanowiska znane z literatury, 12–13 nowe stanowiska (objaśnienia w tabeli 1).
Fig. 1. Distribution of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra National Park: 1–11 stations known from the
literature, 12–13 – new stations (explanations in table 1).
1200
50
o
00
14
15
100
35
36
Mięguszowiecki Szczyt Wielki
Niżne Rysy
Koło (nad Zadnim Stawem pod Kołem)
Pod Cubryną
Piarg nad Morskim Okiem
Ciemniak – Rzędy Tomanowe
Pod Zadnim Mnichem
Baniste koło Błyszcza
Piekło pod Kopą Kondracką
Piekło pod Kopą Kondracką
Kamienista
Ściana Niżnej Galerii Cubryńskiej
Ściana Kazalnicy Mięguszowieckiej
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Stanowisko Położenie
Station
Location
1640
1870
2080
1670
1635
1945
2150
1610–1825 (1930)
(1460) 1500
ok. 1710
1800–1900
1800–1900
1590–1650 (1700)
Nowe stanowisko /New station/
Nowe stanowisko /New station/
Piękoś-Mirkowa, Miechówka 1999
Piękoś-Mirkowa i in. 1996;
Radwańska-Paryska 1950
leg. Motyka (KRAM) 1929;
Pawłowski 1930;
leg. Jasiewicz (KRAM) 1953
Pawłowski i in. 1928
leg. Pawłowski (KRAM) 1927;
leg. Wallisch (KRAM) 1926
Wysokość (m n.p.m.) Źródło
Altitude (m)
Source
Tab. 1. Stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w polskich Tatrach
Table 1. Stations of Artemisia eriantha Ten. in Polish portion of the Tatra Mts
Ryc. 2. Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha w Tatrach
Wysokich na mapie topograficznej Sztabu Generalnego WP 1: 10 000
(objaśnienia w tabeli 1).
Fig. 2. New stations of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts on
topographic map of the General Headquarters of the Polish Army
(explanations in table 1).
ogólnopolskiej (Zarzycki, Szeląg 2006) i dla polskich Karpat
(Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992) z kategorią R.
Nowe stanowisko (1 na ryc. 2), znalezione 2 lipca 2002 r.,
znajduje się ok. 150 m od dna Małego Kotła Mięguszowieckiego, w lewym (orograficznie) kominie wschodniej ściany Niżniej
Galerii Cubryńskiej w masywie Cubryny, na wysokości ok.
1870 m, w terenie o nastromieniu 70–80o (dojście „trudne” – III).
Bylica skalna rośnie tu w strefie kruchych skał mylonitowych,
w szczelinach i na małych półeczkach skalnych, na których
37
wytworzyła się cienka warstwa gleby inicjalnej (litosol). Gleba
na tym stanowisku była wilgotna i zawierała ponad 50% części szkieletowych. Z analizy próbki gleby wynika, że posiadała
ona stosunkowo wysokie pH zarówno w H2O (6,5), jak i KCl
(6,2), zawierała 5,39% węgla organicznego oraz 0,63% azotu
ogólnego. Stosunek C/N w częściach ziemistych wynosił 8,6. W
próbce gleby z wierzchnich poziomów genetycznych oznaczono
również zawartość K2O (10,00 mg/kg) i MgO (5,64 mg/kg).
Populacja bylicy liczy kilka osobników. W pobliżu tego stanowiska stwierdzono występowanie następujących roślin: dzwonka alpejskiego Campanula alpina, fiołka dwukwiatowego Viola
biflora, goździka lodnikowego Dianthus glacialis, goryczki przezroczystej Gentiana frigida, gnidosza dwubarwnego Pedicularis
oederi, jaskrów: alpejskiego Ranunculus alpestris i halnego (górskiego) R. pseudomontanus, kostrzewy barwnej Festuca picta,
lepnicy bezłodygowej Silene acaulis, lilijki alpejskiej Lloydia serotina, macierzanki halnej Thymus alpestris, marchwicy pospolitej Mutellina purpurea, nawłoci alpejskiej Solidago alpestris,
niebielistki trwałej Swertia perennis, pierwiosnka maleńkiego
Primula minima, przetacznika różyczkowego Veronica aphylla,
rdestu żyworodnego Polygonum viviparum, szelężnika wysokogórskiego Rhinanthus alpinus, turzycy zawsze zielonej Carex
sempervirens, skalnic: gronkowej Saxifraga paniculata, nakrapianej S. aizoides i naprzeciwlistnej S. oppositifolia, szczawioru alpejskiego Oxyria digyna, ukwapu karpackiego Antennaria
carpatica, wierzby wykrojonej Salix retusa i zawilca narcyzowego Anemone narcissifolia, oraz kilku gatunków typowych dla
podłoża węglanowego: dębika ośmiopłatkowego Dryas octopetala, pępawy Jacquina Crepis jacquinii, przytulii nierównolistnej
Galium anisophyllon, stokrotnicy górskiej Bellidiastrum michelii
i zerwy kulistej Phyteuma orbiculare.
Drugie dotąd nie notowane w literaturze stanowisko Artemisia eriantha zostało odkryte 29 września 2006 r. w ścianie
Kazalnicy Mięguszowieckiej nad Czarnym Stawem pod Rysami,
na wysokości ok. 1640 m n.p.m. (2 na ryc. 2). Bylica rośnie
tu w szczelinach i rysach dolnej, niemal pionowej partii ściany o ekspozycji północno-wschodniej. Na wysokości 2,5 m od
podstawy ściany, na prawie litej skale naliczono 6 osobników.
Obok, nieco wyżej, kilkanaście metrów w kierunku południo38
wo-wschodnim, w linii i na prawo od mylonitowego komina (o
jasnych, kruchych skałach) z nyżą, na wysokości 5–15 m od
podstawy ściany stwierdzono występowanie 23 osobników bylicy skalnej. W kominie jest stały ciek wodny z Kotła Kazalnicy (tzw. „Sanktuarium”). Na tym stanowisku w bezpośrednim
otoczeniu populacji bylicy skalnej rosną następujące rośliny:
paprotnica krucha Cystopteris fragilis, skalnica nakrapiana,
jaskier skalny Ranunculus oreophilus, gęsiówka alpejska Arabis alpina, szczawiór alpejski i słonecznica wąskolistna Heliosperma quadridentatum.
Opisane wyżej populacje bylicy skalnej, mimo że rzadkie
i niezbyt liczne, nie są obecnie zagrożone. Ich specyficzne siedlisko w strefach kruchych skał mylonitowych nie jest terenem
atrakcyjnym dla taterników uprawiających wspinaczkę skalną.
Ten rzadki gatunek w Polskiej czerwonej księdze roślin (Baryła 2001) został zakwalifikowany do taksonów niższego ryzyka.
Obie nowo znalezione populacje bylicy skalnej nie należą do
zbyt licznych, ale nie stwierdzono ich zagrożenia ani ze strony
czynników antropogenicznych ani naturalnych.
Autorzy serdecznie dziękują Pani Prof. dr hab. Annie Miechówce za
wykonanie analiz glebowych.
SUMMARY
New localities of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts
Artemisia eriantha Ten. is one of the rarest elements of the Polish
flora. In Poland the species has hitherto been recorded from a very few
localities limited to the Tatra Mts. In 2002 and 2006 two new localities
were discovered in the Polish Tatra in the vicinity of the Morskie Oko
Lake: in eastern part of Niżnia Galeria Cubryńska at the altitude
of about 1870 m in the Cubryna mountain range over Mały Kocioł
Mięguszowiecki, and in the wall of the Kazalnica Mięguszowiecka
over Czarny Staw Pod Rysami Lake at the altitude of about 1640
m. A. eriantha grows on zone of fragile mylonite rocks at both these
localities. They are situated in areas unattractive for tourists or
39
climbers. Therefore, despite the fact that the populations are relatively
small they do not seem to be threatened by anthropogenic or natural
factors.
PIŚMIENNICTWO
Baryła J. 2001. Artemisia eriantha Ten. Bylica skalna. W:
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga
roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN
i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 373–375.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H.1992. Contemporary threat to the
vascular flora of the Polish Carpathians (S. Poland). Veröff. Geobot.
Inst. ETH, Stiftung Rübel, Zürich, 107: 151–162.
Pawłowski B., Sokołowski M., Wallisch K. 1928. Zespoły roślin w
Tatrach. Część VII. Zespoły roślinne i flora doliny Morskiego Oka.
Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU 67, Dz. A/B: 171–311.
Pawłowski B. 1930. Zapiski florystyczne z Tatr. III. Floristische Notizen
aus der Tatra. III. Acta Soc. Bot. Pol. 7: 127–138.
Pawłowski B. 1972. Zespoły wysokogórskie. W: Szafer W., Zarzycki
K. (red.). Szata roślinna Polski. T. 1. PWN, Warszawa: 366-382.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., Miechówka A. 1996. Materiały do
flory ekologicznej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Cz. I. Fragm.
Flor. et Geobot. Polonica 3: 77–84.
Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1998. Distribution and habitats of
Artemisia eriantha (Asteraceae) in the Tatra Mts (West Carpathians).
Fragm. Flor. Geobot. 43(2): 215–222.
Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1999. Nowe stanowiska sasanki
wiosennej Pulsatilla vernalis i bylicy skalnej Artemisia eriantha w
Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55(1): 74–79.
Radwańska-Paryska Z. 1950. Tatrzańskie notatki florystyczne.
Floristic notes from the Tatra Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 20(2):
557–576.
Tutin T.G., Persson K., Gutermann W. 1976. Artemisia L. W:
Tutin T.G, Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine
40
D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red). Flora Europaea 4: 178–
186. Cambridge University Press, Cambridge–London–New York
–Melbourne.
W: Mirek Z., Zarzycki K, Wojewoda W., Szeląg Z. (red). Red list
of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany PAS,
Kraków: 9–20.
Żukowski W. 1971. Artemisia L. W: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.).
Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. 12.
PWN, Warszawa – Kraków: 288–304.
41
KAMILLA GUTOWSKA, MAGDALENA MOSKA
Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
51-631 Wrocław, ul. Kożuchowska 7
Chronione gatunki ssaków okolic Wołowa
Wstęp
Gmina Wołów położona jest w północnej części województwa
dolnośląskiego. Według Kondrackiego (2001) leży na obszarze
trzech mezoregionów geograficznych: Obniżenia Ścinawskiego
(zachodnia i północno-zachodnia część gminy), Wysoczyzny
Rościsławickiej (środkowa część gminy) oraz Wzgórz Trzebnickich (wschodnia jej część) (ryc. 1). Gmina Wołów, zajmująca
powierzchnię 331,1 km² liczy 22,6 tys. mieszkańców, a średnia
gęstość zaludnienia wynosi na jej obszarze 68 osób/km². Krajobraz zdominowany jest przez lasy. Zajmują one 13 453 ha,
co stanowi 41% powierzchni gminy, jednak wskaźnik lesistości
jest bardzo zróżnicowany i waha się od 0,8% do ponad 86%.
W zbiorowiskach leśnych dominującymi gatunkami są: sosna
zwyczajna Pinus sylvestris (zajmująca 66% powierzchni leśnej),
dęby: szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. petrea
(ogółem 18%), brzoza brodawkowata Betula pendula (5%), jarząb pospolity Sorbus aucuparia oraz klon zwyczajny Acer platanoides. Sporadycznie występuje tu również buk Fagus sylvatica. Uzupełnieniem zwartych kompleksów leśnych są mniejsze
zespoły zieleni wysokiej: tereny zadrzewione, stare cmentarze
i parki przy dawnych majątkach (Mazur, Selwa 2004). Główny element hydrografii gminy Wołów stanowi rzeka Odra wraz
z prawobrzeżnymi dopływami: rzeką Juszką oraz rzeką Jezierzycą. Obok rzek ważnymi środowiskami wodnymi są starorze42
43
2
0
Zagórzyce
Mojêcice
5 km
Lipnica
Uskórz
Ma³y
Wo³ów
Stary Wo³ów
Golina
Jezierzyca
Smogorzów
50
o
15
o
Garwó³
Pe³czyn
19
o
o
19
Mikorzyce
Warzêgowo
Nieszkowice
23
o
50
o
54
o
Ryc. 1. Gmina Wołów: 1 – obszary leśne, 2 – stanowiska, z których zebrano zrzutki sów.
Fig. 1. The administrative unit of Wołów: 1 – forests, 2 – sites from which owl pellets were collected.
Prawików
Lubi¹¿
Rataje
Rez. “Odrzyska”
Wrzosy
Rudno
zka
Jus
Krzydlina
Ma³a
Domaszków
Dêbno
Boraszyn
Gliniany
Tarchalice
1
dr
a
O
cza, występujące praktycznie wzdłuż całej doliny Odry.
Czynnikiem, który w ostatnim dziesięcioleciu miał niewątpliwie istotny wpływ na obecny stan fauny i flory części obszaru
gminy Wołów, była powódź w 1997 roku. Wówczas pod wodami Odry i lokalnych cieków wodnych znalazło się 17 235 ha.
Obecnie obszary leśne w coraz większym stopniu są narażone na szkody antropogeniczne (zanieczyszczenia powietrza z
Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz Zakładów
Chemicznych „Rokita” w Brzegu Dolnym) (Bobrowicz, Czepnik 1997). Innym bardzo istotnym niebezpieczeństwem zagrażającym lasom gminy Wołów są pożary. Przyczyną większości
z nich jest wypalanie suchych traw na wiosnę oraz ściernisk
pod koniec lata (według planu urządzenia lasu Nadleśnictwa
Wołów obszary leśne gminy zostały zakwalifikowane do I kategorii zagrożenia pożarowego, co oznacza, że zagrożenie pożarowe jest tu bardzo wysokie). W celu ochrony obszarów będących
naturalnymi siedliskami wielu cennych elementów flory i fauny utworzono w gminie Wołów cztery obszary objęte ochroną
prawną: Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy, rezerwat przyrody „Odrzyska”, rezerwat przyrody „Uroczysko Wrzosy” i użytek
ekologiczny „Dolina Juszki”. Dodatkowo dwa obszary włączono
do sieci Natura 2000: Dębniańskie Mokradła i Warzęgowskie
Wzgórza (Jankowski, Świerkosz 1995).
Stosunkowo duże zróżnicowanie geomorfologiczne gminy
Wołów oraz istnienie w zachodniej części gminy korytarza ekologicznego wzdłuż doliny Odry sprawia, że istniejące tu bogactwo środowisk (lasy, rzeki, stawy, bagna, pola, łąki) stanowi
siedliska wielu gatunków fauny i flory, w tym także ssaków.
Pierwsze badania drobnych ssaków gminy Wołów prowadzone
były już przed II wojną światową przez badaczy niemieckich
(Pax 1925). W okresie powojennym badania nad teriofauną
gminy prowadzone były przez licznych przyrodników (Pucek,
Raczyński 1983, Bartmańska 1991, Indyk, Kokurewicz
1991, Bobrowicz, Czepnik 1997, Bartmańska, Gryszkiewicz 1999, Czepnik 2002, Ważna 2002, Furmankiewicz
2003, Szlachetka 2003), ale nigdy nie miały charakteru kompleksowego.
W latach 2005–2006 przeprowadzono badania teriofauny
gminy Wołów mające na celu uzupełnienie i uaktualnienie da44
nych dotyczących chronionych i zagrożonych gatunków ssaków
występujących na jej obszarze. Badania oparto o analizę zrzutek płomykówki Tyto alba, puszczyka Strix aluco i sowy uszatej
Asio otus, obserwacje własne prowadzone w terenie oraz o badania ankietowe i wywiady. Zrzutki pochodziły z 5 stanowisk:
trzech zlokalizowanych we wsi Lubiąż (skansen, młyn, kościół
na terenie pocysterskiego zespołu pałacowo-klasztornego), jednego z okolicy wsi Nieszkowice oraz jednego z młodnika sosnowego w okolicy Domaszkowa (leśnictwo Dębno, oddz. 179) (ryc.
1). Obserwacje w terenie dotyczyły zarówno samych zwierząt,
jak również śladów ich aktywności życiowej (ślady żerowania,
głosy, tropy, odchody, gniazda i nory). Poszukiwania przedstawicieli rodziny popielicowatych obejmowały ponadto kontrole
skrzynek lęgowych dla ptaków.
Na podstawie przeprowadzonych badań oraz dostępnej literatury stwierdzono, że w zespole ssaków okolic Wołowa dominują gatunki pospolite, występujące na terenie całego kraju.
Tym bardziej zasługuje na uwagę występowanie tu 25 gatunków ssaków podlegających ochronie ścisłej i 6 gatunków chronionych częściowo (Rozporządzenie 2004). Większość z nich
figuruje na Czerwonej Liście IUCN (IUCN 2006), zwykle jako
gatunki niższego ryzyka/najmniejszej troski (kategoria LR/lc),
i jest wymieniona w załącznikach: II (gatunki ściśle chronione)
i III (gatunki chronione) Konwencji Berneńskiej (KB; Konwencja 1979) oraz w załącznikach: II (gatunki, których ochrona
wymaga wyznaczania specjalnych obszarów ochrony) i IV (gatunki, które wymagają ścisłej ochrony) Dyrektywy Siedliskowej
(DS; Dyrektywa 1992). Pomimo, że występowanie nocka Natterera, chomika europejskiego i popielicy obecnie wydaje się
być niepewne, gatunki te włączono do poniższego przeglądu
ssaków, ze względu na to, iż były notowane na obszarze gminy
stosunkowo niedawno.
45
Przegląd gatunków chronionych
Rząd: Owadożerne – Insectivora
Rodzina: Jeżowate – Erinaceidae
Jeż zachodni Erinaceus europaeus L., 1758. Gatunek objęty
ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Jeż zachodni jest ssakiem
szeroko rozpowszechnionym na całym badanym terenie. Jego
obecność obserwowano przede wszystkim w przydomowych
ogródkach i w parkach śródmiejskich WOK i Gancarz w Wołowie oraz na łąkach otaczających miasto, rzadziej spotykano go
w lasach. Niewykluczone, iż w okolicy Wołowa występuje także
jeż wschodni E. concolor Martin, 1838. Powszechnie uważa się,
że naturalną granicę występowania obu gatunków wytycza rzeka Odra (Pucek, Raczyński 1983), jednak znane są przypadki
stwierdzenia jeża wschodniego na zachód od niej, np. pojedyncze osobniki stwierdzono w pokarmie puchacza z obszaru Gór
Bystrzyckich (Miszczyszyn, Mikusek 1995).
Rodzina: Kretowate – Talpidae
Kret Talpa europea L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Kret występuje na całym badanym terenie, o czym świadczą licznie obserwowane kopczyki. Bytuje
głównie na polach, łąkach oraz w przydomowych ogródkach,
rzadziej spotykany był na obrzeżach lasów.
Rodzina: Ryjówkowate – Soricidae
Ryjówka aksamitna Sorex araneus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości ryjówki aksamitnej stwierdzono w zrzutkach płomykówki i puszczyka zebranych w młynie i na wieży kościelnej w Lubiążu, a także w
zrzutkach puszczyka w okolicy Nieszkowic oraz sowy uszatej w
okolicy Domaszkowa.
Ryjówka malutka Sorex minutus L., 1766. Gatunek objęty
ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzutkach
brak było tego gatunku. Z badań inwentaryzacyjnych Indyka
i Kokurewicza (1991), przeprowadzonych na obszarze gminy
Wołów w 1991 r. wynika natomiast, że ryjówka malutka jest
dość często spotykana w lasach o bogatym podszyciu, w parkach poprzecinanych ciekami wodnymi oraz biotopach o dużej
46
wilgotności (autorzy podali jedynie środowiska bytowania tego
gatunku na obszarze gminy Wołów, bez dokładnej lokalizacji
stanowisk).
Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens Pennant, 1771. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzutkach nie stwierdzono kości tego gatunku. Występowanie rzęsorka wykazali Indyk i Kokurewicz (1991) stwierdzając jego
obecność w pobliżu różnych zbiorników wodnych zlokalizowanych w okolicy Wołowa (bez dokładnej lokalizacji stanowisk).
Zębiełek karliczek Crocidura suaveolens Pallas, 1811. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości zębiełka karliczka stwierdzono w Lubiążu (w zrzutkach płomykówki
ze skansenu oraz w zrzutkach puszczyka zebranych na wieży
kościelnej).
Rząd: Nietoperze – Chiroptera
Rodzina: Mroczkowate – Vespertilionidae
Nocek duży Myotis myotis Borkhausen, 1797. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria
LR/nt; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku obserwowano na starorzeczach w okolicy wsi Boraszyn i Tarchalice (Furmankiewicz 2003).
Nocek Natterera Myotis nattereri Kuhl, 1818. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek
ten został stwierdzony przez Pucka i Raczyńskiego (1983) w
zrzutkach zebranych we wsi Lubiąż.
Nocek wąsatek Myotis mystacinus Kuhl, 1819. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące
osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna,
Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).
Nocek Brandta Myotis brandti Eversmann, 1845. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące
osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna,
Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).
Nocek rudy Myotis daubentoni Kuhl, 1819. Gatunek objęty
ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Kolonię rozrodczą
stwierdzono w dębie niedaleko mostu na drodze Tarchalice–Boraszyn (Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003). Ponadto
żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach koło Boraszy47
na, Tarchalic, Domaszkowa, Lubiąża (w rezerwacie „Odrzyska”)
oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).
Mroczek późny Eptesicus serotinus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Pojedyncze osobniki obserwowano na starorzeczu we wsi Tarchalice
oraz na starorzeczu otaczającym pocysterski zespół pałacowo-klasztorny w Lubiążu (Furmankiewicz 2003).
Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III; DS: IV). Żerujące osobniki stwierdzono na starorzeczach koło Boraszyna,
Tarchalic, Lubiąża i Prawikowa (Furmankiewicz 2003).
Karlik większy Pipistrellus nathusii Keyserling et Blasius,
1839. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS:
IV). Żerujące osobniki i sygnały socjalne stwierdzono na starorzeczach koło wsi Boraszyn, Tarchali, Lubiąża i Prawikowa
(Furmankiewicz 2003).
Karlik drobny (najmniejszy) Pipistrellus pygmaeus Leach,
1825. Gatunek objęty ochroną ścisłą (KB: II; DS: IV). Pojedyncze osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy wsi Boraszyn, zespołu pałacowo-klasztornego w Lubiążu oraz koło
Prawikowa (Furmankiewicz 2003).
Borowiec wielki Nyctalus noctula Schreber, 1774. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek
szeroko rozpowszechniony na obszarze gminy Wołów: Najczęściej notowany na starorzeczach koło Boraszyna, Tarchalic,
Domaszkowa, Lubiąża, Prawikowa, w rezerwacie „Odrzyska”
(Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003) oraz w parku śródmiejskim WOK w Wołowie.
Borowiec Leislera (borowiaczek) Nyctalus leisleri Kuhl,
1818. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski
zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: IV) oraz umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001)
jako gatunek narażony (VU). Kilka żerujących osobników obserwowano na starorzeczu koło wsi Gliniany (Furmankiewicz
2003).
Gacek brunatny Plecotus auritus L., 1758. Gatunek objęty
ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Na starorzeczu
otaczającym pocysterski zespół pałacowo-klasztorny w Lubiążu w sieci chiropterologiczne odłowiono karmiącą samicę, co
48
wskazuje na obecność w promieniu 2 km koloni rozrodczej tego
gatunku (Furmankiewicz 2003).
Gacek szary Plecotus austriacus Fischer, 1929. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). W kościele
w Pełczynie zlokalizowano kwaterę przejściową tego gatunku
(Indyk, Kokurewicz 1991).
Mopek Barbastella barbastellus Schreber, 1774. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek narażony, kategoria VU,
kryterium A2c; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku odnotowano na starorzeczu koło wsi Domaszków (Furmankiewicz
2003) oraz w lesie przy drodze Lubiąż–Kawice (Szlachetka
2003).
Rząd: Gryzonie – Rodentia
Rodzina: Wiewórkowate – Sciuridae
Wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris L., 1758. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria NT; KB: III). Na podstawie ankiet i wywiadów stwierdzono, że wiewiórka występuje na całym badanym terenie, ale jest
gatunkiem rzadko spotykanym. Częściej obserwowana była w
lasach niż w parkach. Wszystkie obserwowane osobniki reprezentowały odmianę rudą.
Rodzina: Bobry – Castoridae
Bóbr europejski Castor fiber L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/
nt; KB: III; DS: II i IV). Na podstawie informacji uzyskanych od
leśniczych wiadomo, że obecnie na obszarze gminy Wołów występuje 11 bobrzych rodzin. Zamieszkują one teren 3 leśnictw:
Tarchalice (staw w Tarchalicach, oddz. 41), Dębno (oddz. 177,
178) i Prawików (oddz. 255, 262, 321, 324, 356). Ta populacja jest wynikiem reintrodukcji przeprowadzonej w 1993 roku.
Wówczas do Nadleśnictwa Wołów wsiedlono 12 osobników pochodzących z Puszczy Knyszyńskiej (Ważna 2002). Jako nowe
siedliska wybrano starorzecze Odry (koło wsi Boraszyn) oraz
rzekę Juszkę (w pobliżu wsi Wrzosy) (Bartmańska, Gryszkiewicz 1999). Obecnie populacja bobra rozwija się dobrze i wykazuje ekspansję terytorialną, o czym świadczą obserwowane
ślady żerowania w postaci zgryzów oraz tam.
49
Rodzina: Chomikowate – Cricetidae
Chomik europejski Cricetus cricetus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Pierwsze doniesienie stwierdzające obecność chomika europejskiego na obszarze gminy Wołów (we wsi Pełczyn) pochodzi z 1971 r. (Pucek,
Raczyński 1983). Z badań ankietowych przeprowadzonych w
1991 r. przez Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego
wynika, że gatunek ten wówczas dość powszechnie występował
na obszarze pięciu sołectw: Rudno, Krzydlina Mała, Zagórzyce,
Mikorzyce, Stary Wołów (Bartmańska 1991). Obecne badania
nie potwierdziły występowania chomika na badanym terenie.
Prawdopodobnie do znacznego ograniczenia (całkowitego zaniku?) jego populacji przyczyniła się powódź w 1997 r. oraz masowe stosowanie pestycydów, nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin na polach uprawnych.
Rodzina: Nornikowate – Arvicolidae
Karczownik Arvicola terrestris L., 1758. Gatunek objęty
ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Z obserwacji leśniczych wynika, że gryzoń ten występuje na całym obszarze gminy Wołów,
ale liczniejszy jest w jej części zachodniej. Kości karczownika
stwierdzono w zrzutkach zebranych w Lubiążu, Nieszkowicach
i okolicach Domaszkowa.
Rodzina: Myszowate – Muridae
Badylarka Micromys minutus Pallas, 1771. Gatunek objęty
ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria
LR/nt). Występowanie badylarki stwierdzono w okolicy Lubiąża
(zrzutki puszczyka i płomykówki) oraz w okolicy wsi Domaszków (zrzutki sowy uszatej).
Mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus L., 1758. Gatunek
objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Kości tego gatunku
stwierdzono w zrzutkach pochodzących ze wszystkich badanych stanowisk.
Rodzina: Popielicowate – Gliridae
Popielica Glis glis L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą
(IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III) oraz
figurujący w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciń50
ski 2001) jako gatunek rzadki, bliski zagrożenia (kategoria NT).
W trakcie przeprowadzonych badań nie udało się potwierdzić
występowania popielicy. Wiadomo jednak, że podczas inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w 1991 r. badania ankietowe wykazały obecność tego gatunku w okolicy wsi Rudno
(Indyk, Kokurewicz 1991). Gatunek ten figuruje również w
spisie ssaków występujących na obszarze Nadleśnictwa Wołów
(Czepnik 2002), ale w tym przypadku autor nie precyzuje lokalizacji. Brak aktualnych informacji o występowaniu popielicy może być związany, podobnie jak w przypadku pozostałych
pilchów, z jego biologią (zwierzę o aktywności typowo nocnej),
a także ze słabą znajomością tego gatunku wśród miejscowej
ludności i leśniczych (nierzadko mylona jest z wiewiórką).
Orzesznica Muscardinus avellanarius L., 1758. Gatunek
objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III; DS: IV). Badania ankietowe przeprowadzone
wśród leśniczych oraz wywiady wykazały występowanie orzesznic w lesie koło Garwołu: zamieszkiwały tam gniazdo drozda
śpiewaka ulokowane na leszczynie (obserwacja z początku
kwietnia 2005 r.). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku
na obszarze gminy Wołów. Wcześniej był on notowany w sąsiedniej gminie Wińsko (Bobrowicz, Konieczny 2000).
Rząd: Drapieżne – Carnivora
Rodzina: Łasicowate – Mustelidae
Wydra Lutra lutra L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II;
DS: II i IV). Wydra jest ssakiem rzadko spotykanym na obszarze
gminy Wołów. Wielkość populacji zamieszkującej obszar gminy
szacowana jest przez leśniczych na około 10 osobników. Ślady
żerowania oraz bytowania wydry obserwowano w latach 2005-2006 (omawiane badania) na sześciu stanowiskach: stawie
w Tarchalicach, rzece Juszce (leśnictwo Wrzosy, oddział 83),
stawie koło Warzęgowa, kanale Dębnickim, starorzeczu Odry
(leśnictwo Dębno, oddział 146), stawie koło Wołowa (leśnictwo
Mojęcice, oddział 271c).
Gronostaj Mustela erminea L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Gronostaj wydaje się być nieliczny w okolicy Wołowa. Z informacji uzyskanych od leśniczych
wiadomo, że pojedyncze osobniki widywano na terenie leśnictwa Dębno oraz w pobliżu wsi Uskórz Mały.
51
Łasica łaska Mustela nivalis L., 1766. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Występuje na całym badanym
terenie, ale nigdzie nie jest liczna. Jak wynika z badań ankietowych pojedyncze osobniki obserwowano na terenie leśnictw:
Tarchalice (oddz. 32, 33, 96, 97), Dębno, Mojęcice, Smogorzów,
Garwół, Prawików (oddz. 333, 322, 323), Lipnica oraz w pobliżu domostw na polach i łąkach we wsiach: Stary Wołów, Zagórzyce, Krzydlina Mała, Warzęgowo, Rataje, Golina, Lubiąż
i Wrzosy.
Podsumowanie
Wśród 31 gatunków ssaków podlegających ochronie ścisłej
lub częściowej występujących w okolicach Wołowa, do najcenniejszych w skali regionu (ze względu na rzadkość występowania) i kraju (ze względu na umieszczenie w Czerwonej Księdze)
należą przedstawiciele popielicowatych: popielica (stwierdzona
w latach 90-tych XX w.) i orzesznica oraz nietoperzy – borowiaczek. Dlatego szczególnie niepokoi brak potwierdzenia występowania popielicy w trakcie omawianych badań. Popielica
i orzesznica są gatunkami nadrzewnymi, o nocnej aktywności,
gnieżdżą się głównie w dziuplach starych drzew. Dla ich utrzymania ważna jest ochrona czynna polegająca przede wszystkim
na utrzymywaniu starych drzewostanów z udziałem gatunków
liściastych (buk, dąb, jawor, lipa, leszczyna), które zapewniają bazę pokarmową oraz naturalne schronienia. W drzewostanach pozbawionych starych dziuplastych drzew wskazane jest
wieszanie specjalnych budek dla popielicowatych. Pozostałe
gatunki chronione również wymagają przede wszystkim zachowania odpowiednich dla nich siedlisk.
Godne uwagi są także te ssaki, które jeszcze niedawno stanowiły stały i liczny element fauny badanego obszaru. Królik
Oryctolagus cuniculus L., 1758, jak wynika z relacji leśniczych
oraz miejscowej ludności jeszcze w latach 70-tych XX wieku
dość powszechnie występował na obszarze gminy Wołów. Później jego populacja uległa drastycznemu załamaniu, którego
powodem, według leśniczych i łowczych, były choroby wirusowe – myksomatoza i pomór. Ostatnia informacja o występowaniu królika na badanym terenie pochodzi z danych Nadleśnictwa Wołów: w 2003 r. 4 osobniki obserwowano na obszarze
52
leśnictwa Smogorzów. Podobnie wygląda stan populacji łosia
Alces alces L., 1758, który według leśniczych i myśliwych był
gatunkiem dość licznym w okolicach Wołowa w latach 70-tych
i 80-tych XX wieku. Obecnie, jak wynika z ankiet oraz wywiadów, na badanym obszarze stwierdza się pojedyncze osobniki
w północno-zachodniej części gminy (np. latem 2005 r. w leśnictwie Dębno przebywała klępa z dwoma łoszakami, których
wiek wskazywał na to, iż ocieliła się na terenie leśnictwa). Prawdopodobnie obecność łosi wynika wyłącznie z tendencji migracyjnych charakterystycznych dla tego gatunku (Gębczyńska,
Raczyński 2001).
Gatunkiem, który jak się wydaje ma już za sobą regres populacyjny jest zając szarak Lepus europaeus L., 1758. Jak wskazują przeprowadzone badania ankietowe występuje on na całym
obszarze Nadleśnictwa Wołów. Według danych Nadleśnictwa w
latach 1996-1998 zanotowano drastyczny spadek liczebności
zająca, co prawdopodobnie było częściowo spowodowane gwałtownym wzrostem populacji lisa (po wprowadzeniu szczepionek
przeciw wściekliźnie) oraz powodzią w 1997 r. Od 2000 r. według danych Nadleśnictwa Wołów liczebność populacji zająca
utrzymuje się na stałym poziomie (około 200 osobników).
Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja piżmaka Ondatra
zibethicus L., 1766. Wielkość populacji zamieszkującej okolice
Wołowa szacuje się obecnie, w oparciu o dane Nadleśnictwa
Wołów, na 30 osobników. Tak mała liczebność tego ziemnowodnego gryzonia jest przypuszczalnie efektem pojawienia
się na badanym obszarze norki amerykańskiej Mustela vison
Schreber, 1777 w latach 80-tych XX wieku. Pojawienie się tego
wszechstronnego drapieżnika spowodowało drastyczny spadek
liczebności piżmaka, a w niektórych przypadkach (w leśnictwie
Dębno) całkowity zanik tego gatunku.
Szczyt ekspansji norki w okolicach Wołowa przypadł na lata
2004–2005. Wówczas liczebność jej populacji (szacowana przez
Nadleśnictwo Wołów) wynosiła ponad 100 osobników. Obecnie
populacja norki według leśniczych jest stabilna i nie przekracza
70 osobników. Na obszarze gminy Wołów stwierdzono występowanie jeszcze dwóch gatunków inwazyjnych. Są to również
ssaki drapieżne: jenot Nyctereutes procyonoides Gray, 1834
i szop pracz Procyon lotor L., 1758. Według ankiet i wywiadów
53
jenot występuje na całym obszarze gminy i pozostaje w ciągłej
ekspansji. W Nadleśnictwie Wołów wielkość populacji jenota w
2006 r. oszacowano na ok. 100 osobników. Szop pracz jest nowym elementem teriofauny okolic Wołowa. Badania ankietowe
przeprowadzone wśród leśniczych oraz wywiady wykazały występowanie dwóch osobników na terenie leśnictwa Prawików
(oddz. 359; jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na terenie gminy).
SUMMARY
Protected mammals of the vicinity of Wołów
(Lower Silesia, SW Poland)
The study comprising field survey, analysis of owl pellets,
questionnaire addressed to the Forest Service and hunters, and
collection of published data was carried out in 2005–2006. Within
the administrative unit of Wołów (51°20’20’’ N, 16°38’40’’ E) which
covers an area of 331.1 km² with a population of 22,600 the
occurrence of 31 protected mammal species was recorded. They were
insectivores (Erinaceus europaeus, Talpa europea, Sorex araneus, S.
minutus, Neomys fodiens, Crocidura suaveolens), bats (Myotis myotis,
M. nattereri, M. mystacinus, M. brandti, M. daubentoni, Eptesicus
serotinus, Pipistrellus pipistrellus, P. nathusii, P. pygmaeus, Nyctalus
noctula, N. leisleri, Plecotus auritus, P. austriacus, Barbastella
barbastellus), rodents (Sciurus vulgaris, Castor fiber, Glis glis,
Muscardinus avellanarius, Micromys minutus, Apodemus sylvaticus,
Cricetus cricetus, Arvicola terrestris), and carnivores (Lutra lutra,
Mustela erminea, M. nivalis). Special attention should be paid to
fat dormouse G. glis and Leisler’s bat N. leisleri. They are listed in
the Polish Red Book of Animals, the first one as a species of near
threatened category (NT) which need special care, and the second one
as a vulnerable species (VU category).
In the vicinity of Wołów 3 invasive carnivore species were recorded:
American mink Mustela vison, raccoon dog Nyctereutes procyonoides
and northern raccoon Procyon lotor. The last one was recorded for
54
first time in this area. Expansion of American mink peaked in 20042005 and resulted in strong decrease or even local extinction of the
populations of another alien species, muskrat Ondatra zibethicus.
PIŚMIENNICTWO
Bartmańska J. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza woj.
wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 1–10 (msc.).
Bartmańska J., Gryszkiewicz B. 1999. Bóbr europejski Castor fiber
w Parku Krajobrazowym Dolina Jezierzycy i na terenach sąsiednich.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (3): 73–80.
Bobrowicz G., Czepnik J. 1997. Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy
– informator turystyczny. Wyd. „Journal”, Bydgoszcz.
Bobrowicz G., Konieczny K. 2000. Osobliwości przyrodnicze gminy
Wińsko i propozycje ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (4):
5–31.
Czepnik J. 2002. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Wołów.
Wrocław – Wołów: 102–103.
Furmankiewicz J. 2003. Znaczenie starorzeczy Odry jako miejsc
żerowania nietoperzy. Fundacja Zielona Akcja w Legnicy: 135–
250.
Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992
roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny
i flory [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/dokumenty_europejskie.php]
Gębczyńska Z., Raczyński J. 2001. Sytuacja łosia Alces alces (L.)
w Polsce, zagrożenia i program odbudowy jego populacji. Chrońmy
Przy. Ojcz. 57 (4): 35–55.
Głowaciński Z. 2001 Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce.
PWRiL, Warszawa.
Indyk F., Kokurewicz T. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza
woj. wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 25–29 (msc.).
IUCN 2006. 2006 IUCN Red List of threatened species [www.iucnredlist.
org]
Jankowski W., Świerkosz K. 1995. Korytarz ekologiczny doliny
Odry. IUCN Warszawa: 168–169.
55
Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Konwencja 1979. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory
i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. Berno, 19 września
1979 roku. European Treaty Series (ETS), Nr 104.
Mazur R., Selwa M. 2004. Plan urządzeniowo-rolny gminy Wołów.
WOŚ UMiG w Wołowie: 9–11.
Miszczyszyn A., Mikusek R. 1995. Skład pokarmu puchacza Bubo
bubo w Górach Bystrzyckich. Przegl. zool. 39: 115–124.
Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin.
Pucek Z., Raczyński J. 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce.
PWN, Warszawa.
28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących
zwierząt objętych ochroną. Dz.U. nr 220 (2004), poz. 2237.
Szlachetka A. 2003. Inwentaryzacja zasiedlania przez nietoperze
wybranych drzew dziuplastych w dolinie Odry. Fundacja Zielona
Akcja w Legnicy.
Ważna A. 2002. Bóbr europejski Castor fiber na Śląsku Dolnym
i Opolskim studium ekologiczno-sozologiczne. Praca doktorska, Kat.
Zool. i Ekol. Akad. Rol. we Wrocławiu.
56
AGNIESZKA HENEL
Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody,
Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego
40-032 Katowice, ul. Jagiellońska 28
Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej
Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk.
w województwie śląskim
Purchawica olbrzymia, przedstawiciel rzędu purchawkowców Lycoperdales i rodziny purchawkowatych Lycoperdaceae,
jest jednym z grzybów wytwarzających największe owocniki na
świecie (Gumińska 1961). Owocniki tego gatunku mają kształt
kulisty lub owalny i osiągają imponujące rozmiary (przeciętna
wielkość waha się w granicach 20–50 cm średnicy, ciężar może
dochodzić do 20 kg). Spotykane są latem i jesienią w miejscach
o żyznej próchniczej glebie, głównie w zbiorowiskach nieleśnych
na siedliskach lasów grądowych i łęgowych, w parkach, w ogrodach, na łąkach i pastwiskach, jak również na siedliskach synantropijnych (Lasota 1963, Friedrich 1977). Owocniki mogą
wyrastać pojedynczo lub w grupach, tworząc często tzw. czarcie koła. Dojrzałe owocniki z biegiem czasu rozpadają się od
szczytu kawałkami. Peridium (zewnętrzna warstwa owocnika
zróżnicowana na dwie warstwy egzoperidium i endoperidium)
w czasie wzrostu ma zabarwienie białawe, w trakcie dojrzewania zmienia barwę na żółtawo-szarą a egzoperidium łuszczy się
dużymi płatami (Lasota 1963).
Purchawica olbrzymia jest grzybem kosmopolitycznym, występującym w wielu rejonach Europy, Azji, Ameryki Północnej
oraz w Afryce Południowej (Danielewicz, Maliński 1999). W
57
Polsce gatunek ten znany jest z ponad 100 stanowisk, z których
większość zlokalizowana jest w zachodniej Polsce (Pomorze Zachodnie, Wielkopolska, Nizina Śląska), przy czym największe
ich zagęszczenie znajduje się w centralnych rejonach Wielkopolski (Friedrich 1977, Danielewicz, Maliński 1999). Liczne
stanowiska stwierdzono także w południowej Polsce (Wojewoda 2003 i cytowana tam literatura, Rozwałka, Stachowicz
2004, Wojewoda 2005).
Obszar województwa śląskiego jest słabo rozpoznany pod
względem występowania tego interesującego gatunku. W literaturze podanych jest jedynie siedem stanowisk: Kuźnia Raciborska (Świejkowski 1956), wzgórze Babiak k. Katowic (Skirgiełło 1970), Mirów k. Częstochowy (Hereźniak i in. 1973),
Lelów (Łuszczyński 1997), Fiołkowa Góra w Mikołowie Mokrym (Radołowicz-Nieradzik, Klęczek-Kasperczyk 2001),
Racibórz-Brzezie (Duda 2001) oraz Rybnik-Stodoły (Krotoski
2005). W granicach miasta Raciborza purchawica olbrzymia
była obserwowana w kilku różnych miejscach, lecz bez podania
dokładnej lokalizacji (Duda 2001). Z terenu Opolszczyzny znanych jest pięć stanowisk omawianego grzyba: Strzelce Opolskie
(Orłoś 1959), Walidrogi, Raków (Leśniczak 1992), Stobrawa
i Utrata (Nowak S., Nowak A. 2000). Prezentowane poniżej
dane uzupełniają wiedzę o rozmieszczeniu tego gatunku o 14
kolejnych stanowisk:
Cisownica w gminie Goleszów [ATPOL DG 01]. W 1990 r.
znaleziono jeden okaz na łące kośnej (T. Beczała).
Kamieniec w gminie Goleszów [ATPOL DG 01]. W latach
1997-1998 na łące kośnej stwierdzono 8 owocników (T. Beczała).
Góra Bucze w Górkach Wielkich w gminie Brenna [ATPOL
DF 91]. W dniu 18.09.2003 r. znaleziono 1 stary owocnik w
zadrzewieniu o charakterze lasu grądowego (A. Henel, T. Jonderko).
Rezerwat Wiślicka Skarpa w gminie Skoczów [ATPOL DF
91]. W 2003 r. znaleziono 1 owocnik (M. Fiedor, L. Bernacki, E.
Chwastek, T. Beczała).
Ochaby w gminie Skoczów [ATPOL DF 91]. W dniu
12.09.2004 r. znaleziono 6 owocników rosnących w ogródku
warzywnym (A. Henel, K. Henel).
58
Zawada Książęca w gminie Nędza, na wschód od miejscowości, w odległości ok. 100 m od północno-zachodniego krańca
rezerwatu Łężczok [ATPOL CF 57]. 29.08.2004 r. znaleziono 81
owocników, które rosły na powierzchni około 100 m2, na nieużytku porośniętym roślinnością ruderalną, położonym pośród
pól obsianych pszenicą. Owocniki o różnym stopniu dojrzałości i o różnej wielkości były rozmieszczone na skraju nieużytku wśród obumarłych pędów przytuli czepnej Galium aparine
oraz w jego centralnej części między pędami trzciny pospolitej
Phragmites australis, pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica, bylicy pospolitej Artemisia vulgaris i wokół krzewów bzu czarnego
Sambucus nigra. Wymiary największego owocnika wynosiły:
43×37cm (A. Henel, K. Henel).
Rybnik, w pobliżu Elektrowni Rybnik [ATPOL CF 59]. W
2003 r. znaleziono w lesie 1 owocnik purchawicy olbrzymiej o
wadze 1,4 kg i dł. 27 cm (inf. z prasy lokalnej: tygodnik „Nowiny” z dn. 18.06.2003 r., notatka z fotografią, okaz błędnie
oznaczony jako tęgoskór pospolity).
Katowice – Brynów [ATPOL DF 43]. W dniu 04.09.2006 r.
stwierdzono 47 owocników w różnym wieku wzdłuż wykoszonego pasa trawnika o charakterze świeżej łąki pomiędzy nasypem linii tramwajowej a zadrzewieniem topoli Populus sp., dębu
szypułkowego Quercus robur i brzozy zwisłej Betula pendula.
Wymiary największych owocników wynosiły: 21×15 cm oraz
12×19 cm. W tym samym miejscu rosły też pojedyncze okazy
czernidłaka kołpakowatego Coprinus comatus (K. Henel, K. Rostańska, K. Skowrońska).
Katowice – Dąbrówka Mała [ATPOL DF 43]. W dniu
03.09.2004 r. znaleziono 3 okazałe owocniki przy osadniku
oczyszczalni ścieków (A. Kopiec, M. Koćmańska, A. Nowicka,
P. Król).
Świętochłowice [ATPOL DF 32]. W 2004 r. stwierdzono w
Parku Jordanowskim kilkadziesiąt owocników w różnym wieku. Odnaleziono je w miejscu porośniętym brzozami i topolami
(J. Wojtczak, A. Ochmann).
Rezerwat Smoleń w gminie Pilica [ATPOL DF 27]. W dniach
11-13.09.2006 r. znaleziono w okolicach ruin zamku 20 owocników purchawicy olbrzymiej, spośród nich 10 było zniszczo59
nych przez ludzi. Rosły one w płacie żyznej buczyny sudeckiej
Dentario enneaphylli-Fagetum (A. Miszta, J.B. Parusel).
Ołudza w gminie Szczekociny [ATPOL DF 18]. W latach
1992-1993 stwierdzono od kilkunastu do 50 owocników na
łące kośnej (Z. Dylewska).
Żarki [ATPOL DF 05]. W dniu 30.07.2005 r. w ogrodzie przydomowym znaleziono 1 owocnik o wadze 1,3 kg (inf. z prasy:
„Dziennik Zachodni” z dnia 03.08.2005 r., notatka z fotografią;
okaz błędnie oznaczony jako pieczarka).
Kopiec w gminie Kłobuck [ATPOL DE 63]. W dniu
24.09.2006 r. stwierdzono 6 owocników na grobli stawów, 4
owocniki zostały zniszczone przez przejeżdżający traktor (P.
Hermański).
Purchawica olbrzymia jest objęta ścisłą ochroną gatunkową
(Rozporządzenie 2004). Na regionalnej Czerwonej Liście grzybów wielkoowocnikowych Górnego Śląska (Wojewoda 1999) ma
status „nt” – gatunku niezagrożonego. Liczne niepublikowane
obserwacje wskazują, iż na obszarze województwa śląskiego gatunek ten na większości stanowisk związany jest z siedliskami
synantropijnymi.
SUMMARY
New stations of the giant puffball
Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk.
in the Województwo Śląskie Province (S Poland)
The giant puffball is under the strict protection in Poland. It is
known to appear on more than 100 localities, most of them are situated
in the west part of the country. So far only seven localities of this
species have been reported from the Wojewódzwo Śląskie Province.
In 1990–2006 14 new stations of Langermannia gigantea were found
within this region, mostly in seminatural or synanthropic habitats like
hay-growing meadows, gardens and parks, in the following localities:
1. Cisownica village near Goleszów (DG 01 square of the ATPOL
grid; 1 fruiting body in the hay-growing meadow).
60
2. Kamieniec village near Goleszów (DG 01; 8 fruiting bodies in the
hay-growing meadow).
3. Bucze Mt. near Brenna village (DF 91; 1 fruiting body in
deciduous forest).
4. The “Wiślicka Skarpa” nature reserve near Skoczów (DF 91; 1
fruiting body in the deciduous forest).
5. Ochaby village near Skoczów (DF 91; 6 fruiting bodies in
vegetable garden).
6. Zawada Książęca village near Racibórz (CF 57; 81 fruiting bodies
were noted there in a neglected area with ruderal vegetation within
arable fields).
7. Rybnik (CF 59), 1 fruiting body weighing 1.4 kg was recorded in
forest at the coal-fired power plant).
8. Brynów, the quarter of Katowice (DF 43; 47 fruiting bodies were
recorded on the lawn along a tram line).
9. Dąbrówka Mała, the quarter of Katowice (DF 43; 3 fruiting bodies
at sewage settlement tank).
10. Świętochłowice (DF 32; several dozen fruiting bodies were noted
in the urban park).
11. The “Smoleń” nature reserve near Pilica (DF 27; 20 fruiting
bodies were found in a beech forest).
12. Ołudza village near Szczekociny (DF 18; about 50 fruiting
bodies were noted in the hay-growing meadow).
13. Żarki near Myszków (DF 05; 1 fruiting body was found in a
garden).
14. Kopiec village near Kłobuck (DE 63; 6 fruiting bodies grew on
a fishpond dyke).
PIŚMIENNICTWO
Danielewicz W., Maliński T. 1999. Materiały do znajomości
rozmieszczenia purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea
(Batsch: Pers.) Rostk. w zachodniej Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach.,
Seria B 48: 239–248.
Duda J. 2001. Osobliwości przyrodnicze Raciborza. Wyd. Towarzystwo
Ziemi Raciborskiej. Racibórz.
Friedrich S. 1977. Langermannia gigantea (Batsch ex Pers.) Rostk. na
Pomorzu Szczecińskim. Fragm. Flor. Geobot. 23(1): 107–112.
61
Gumińska B. 1961. Purchawka olbrzymia – największy grzyb na
świecie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 17(5): 16–18.
Hereźniak J., Krasowska H., Ławrynowicz M. 1973. Flora przełomu
Warty koło Częstochowy. III Rocznik Muzeum w Częstochowie,
Przyroda: 35–80.
Krotoski T. 2005. Chronione i rzadkie grzyby wielkoowocnikowe
stwierdzone na Płaskowyżu Rybnickim w latach 2001-2004. Scripta
Rudensia 14: 67–69.
Lasota J. 1963. Największy grzyb i najpłodniejszy organizm.
Wszechświat 3: 70–73.
Leśniczak A.B. 1992. O purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea
na Opolszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 48(3): 84–85.
Łuszczyński J. 1997. Interesting macromycetes found in the Kielce
town. Acta Mycol. 32(2): 207–228.
Nowak S., Nowak A. 2000. Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej
Langermannia gigantea w województwie opolskim. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 56(3): 96–98.
Orłoś H. 1959. Niech dojrzewa purchawka olbrzym. Przyr. Pol.
11:12.
Radołowicz-Nieradzik A., Klęczek-Kasperczyk M. 2001. Grzyby
chronione występujące w okolicach Mikołowa. Przyroda Górnego
Śląska 25: 8–9.
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów
objętych ochroną. Dz.U. nr 168, poz. 1765.
Rozwałka R., Stachowicz J. 2004. Nowe stanowisko purchawicy
olbrzymiej Langermannia gigantea w południowo-wschodniej
Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60(5): 95–97.
Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia
geograficznego grzybów wyższych w Europie 3. Acta Mycol. 6(1):
101–123.
Świejkowski L. 1956. Ochrona roślin w Polsce. Wyd. Poziom, Łódź.
Wojewoda W. 1999. Czerwona Lista Grzybów Wielkowocnikowych
Górnego Śląska. W: Parusel. J.B. (red.). Raporty Opinie, 3: 8–51.
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice.
Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes.
Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych
Polski. Biodiversity of Poland, Vol. 7. Inst. Botaniki PAN, Kraków.
62
Wojewoda W. 2005. Grzyby Krzemionek Podgórskich. W: Szczepańska
M., Pilecka E. (red.). Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów
pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich
wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych. Wyd. Inst. Gosp.
Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków: 75–87, 127–130.
63
GRZEGORZ KOPIJ
Katedra Zoologii i Ekologii, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
51-631 Wrocław, ul. Kożuchowska 5b
Nowe stanowisko goździka pysznego
Dianthus superbus L. na Śląsku Opolskim
Goździk pyszny to bylina z rodziny goździkowatych o małych, lancetowatych liściach i dość okazałych liliowych, różowych lub białych kwiatach o postrzępionych płatkach okwiatu.
Rośnie na łąkach trzęślicowych ze związku Molinion caeruleae,
rzadziej na torfowiskach niskich. Występuje na większości obszaru Polski, ale wszędzie jest gatunkiem rzadkim (Zając A.,
Zając M. 2001). Podlega ścisłej ochronie prawnej (Rozporządzenie 2004). W województwie opolskim wykazano go tylko na
3 stanowiskach na Równinie Opolskiej i na jednym stanowisku
koło Krapkowic (Nowak, Spałek 2002). W południowej części
tego regionu był notowany na kilkunastu stanowiskach, żadne z nich nie zostało jednak potwierdzone po 1980 r. (Nowak,
Spałek 2002). W związku z tym gatunek ten uznano za wymierający w woj. opolskim i umieszczono w regionalnej czerwonej
księdze (Nowak, Spałek 2002). Znajduje się również na polskiej czerwonej liście jako ‘narażony na wyginięcie’ (Zarzycki,
Szeląg 2006).
W dniu 31 lipca 2004 r. odnalazłem stanowisko tej rośliny
nad Ścinawą Niemodlińską, koło Rączki (50°28’40’’ N, 17°35’30’’
E), gm. Korfantów, pow. Nysa. Obszar ten należy do mezoregionu Równiny Niemodlińskiej. Stanowisko znajduje się na nieużytkowanej od kilkunastu lat łące o powierzchni około 0,5 ha,
64
graniczącej z polem ornym oraz z młodnikiem brzozy brodawkowatej Betula pendula i olchy czarnej Alnus glutinosa. Głównymi gatunkami roślin są tu: trzęślica modra Molinia caerulea,
trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, bukwica zwyczajna
Betonica officinalis, przytulia właściwa Galium verum, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris. Ponadto występuje wrzos zwyczajny Calluna
vulgaris, przetacznik kłosowy Veronica spicata, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, pięciornik rozłogowy Potentilla
reptans, dzwonek okrągłolistny Campanula rotundifolia i jeżyny
Rubus sp. Na tej łące rosą też młode drzewa (dąb szypułkowy
Quercus robur, lipa drobnolistna Tilia cordata, topola czarna
Populus nigra, oraz kępa olch czarnych).
Stanowisko jest dość obfite, liczy 100–200 okazów. Goździk pyszny rośnie w 4 luźnych skupieniach o przybliżonej powierzchni 50, 50, 20 i 5 m2. Stanowisko może być zagrożone
naturalną sukcesją lasu, lub zmianą nie użytkowanej dotąd
łąki na pole uprawne bądź pastwisko. W pobliskich zadrzewieniach występują także inne chronione rośliny, jak śnieżyczka
przebiśnieg Galanthus nivalis i konwalia majowa Convallaria
majalis.
SUMMARY
A new site of Dianthus superbus L.
in the Opole Silesia (SW Poland)
On 31 July 2004, a new site of this protected and rare in the
Opole Province plant species was recorded on an abandoned meadow
located in the Ścinawa Niemodlińska River valley at the Rączka village
(50°28’40’’ N, 17°35’30’’ E). There were 100–200 specimens clumped
in four groups, covering, in total, an area of 125 m2.
65
PIŚMIENNICTWO
Nowak A., Spałek K. 2002. Goździk pyszny. W: Nowak A., Spałek K.
(red.). Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego. Śląskie
Wydawnictwo Adan, Opole: 38.
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of
the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish
Academy of Sciences, Kraków.
66
DARIUSZ KUBIAK
Katedra Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
10-957 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 1A
Stanowiska ozorka dębowego
Fistulina hepatica L.
w północno-wschodniej Polsce
W latach 2005–2006 na obszarze Lasów Kudypskich, Puszczy
Nidzickiej (Lasy Purdzko-Ramucko-Napiwodzkie) i Biebrzańskiego Parku Narodowego stwierdzono stanowiska ozorka dębowego
Fistulina hepatica L. Ozorek dębowy jest stosunkowo rzadkim w
Polsce grzybem. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej od 2004 r.
(Rozporządzenie 2004), jednak o jego ochronę apelowano już
w połowie ubiegłego wieku (Orłoś 1949). W 1992 r. gatunek
umieszczono na czerwonej liście grzybów zagrożonych wymarciem w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 1992), gdzie sklasyfikowany został jako narażony na wymarcie – V. W najnowszym
wydaniu czerwonej listy (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) gatunek ten zaliczono do kategorii grzybów rzadkich – R.
Ozorek dębowy jest jedynym przedstawicielem rodziny ozorkowatych Fistulinaceae. Owocniki tego grzyba pojawiają się latem i na początku jesieni (od lipca, lub nawet wcześniej, od
maja, do listopada). Rosną zwykle w dolnych partiach starych,
żywych dębów Quercus robur, Q. petraea i kasztanów jadalnych
Castanea sativa, ale mogą występować również na wysokości
kilkunastu metrów nad ziemią lub na świeżo ściętych pniakach.
Ozorek tworzy owocniki jednoroczne, pojedyncze lub złożone z kilku kapeluszy zrośniętych nasadami, przyrośnięte bo67
68
Ryc. 1. Położenie stanowisk ozorka dębowego Fistulina hepatica w północno-wschodniej Polsce na tle siatki
kwadratów ATPOL (Wojewoda 2000): romby – stanowiska znane (Wojewoda 2003), kółka – nowe stanowiska.
Fig. 1. Localities of Fistulina hepatica in north-eastern Poland against the background of ATPOL gird (acc.
to Wojewoda 2000): open diamonds – known localities, black circles – new localities.
kiem do drewna, siedzące lub z krótkim trzonem. Kapelusze są
początkowo guzowate, potem poduszkowate, łopatkowate lub
półkoliste, za młodu miękkie i mięsiste, przypominające konsystencją surowe mięso, potem włókniste i sztywne. Gatunek
charakteryzuje się występowaniem wolno zwisających, nie zrośniętych rurek hymenoforu (Domański i in. 1967). Ze względu
na niezwykły wygląd i barwę owocników jest to grzyb bardzo
łatwy do rozpoznania.
Ozorek jest fakultatywnym pasożytem drzew. Wywołuje delikatną zgniliznę, zwłaszcza rdzenia, która przebarwia drewno
na głęboki, ciemnobrązowy kolor. Proces ten jest stosunkowo
powolny. Po śmierci drzewa grzybnia żyje na jego drewnie saprotroficznie. Ozorek dębowy występuje w różnych typach zbiorowisk lasów liściastych i mieszanych, również w parkach i zadrzewieniach przykościelnych, jednak tylko tam, gdzie rosną
skupienia bardzo starych dębów, a więc najczęściej w rezerwatach przyrody lub parkach narodowych (Grzywacz 1988).
Jest jednym z najbardziej charakterystycznych grzybów zasiedlających drzewa pomnikowe (Zarzyński 2004).Występowanie
ozorka dębowego wskazuje więc na istnienie specyficznych warunków ekologicznych i dlatego ten grzyb może pełnić rolę swoistego bioindykatora (Fiedorowicz i in. 2000, Nitare 2000).
Ozorek jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w strefie klimatu umiarkowanego, występuje jednak miejscowo
(Laessøe, Del Conte 1997). W Europie jego zasięg ograniczony jest przede wszystkim do środkowej części kontynentu
i Wysp Brytyjskich (Svrček, Vančura 1987).
W Polsce ozorek dębowy jest grzybem nieco częstszym w południowej części kraju (Wojewoda 2003). W północno-wschodniej Polsce ma udokumentowane stanowiska jedynie w Puszczy
Białowieskiej (Błoński 1888, 1889, Orłoś 1961, Skirgiełło
1970, 1997, Bujakiewicz 2003) i w Puszczy Piskiej (Abromait
1905, Skirgiełło 1970, Fiedorowicz i in. 2000). Poza tym regionem stanowiska tego gatunku znane są m.in. z okolic Kuźnicy Białostockiej – z terenów położonych obecnie prawdopodobne poza granicami naszego kraju (Skirgiełło 1946, 1970) oraz
z okolic Elbląga (Kaufmann 1890, za Skirgiełło 1970). Nowe
stanowiska ozorka dębowego (ryc. 1) odnotowano na obszarach
bardzo słabo zbadanych pod względem mikologicznym:
69
Be 52: Pojezierze Olsztyńskie, Kudypy, Leśne Arboretum
Warmii i Mazur (53º46’ N, 20º22’ E); grupa pomnikowych dębów szypułkowych, na martwym, częściowo pozbawionym kory
pniu, trzy owocniki u podstawy pnia; 11.11.2005 r.; pięć owocników na wysokości 20-50 cm; 22.09.2006 r.
Be 62: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Las Warmiński”, oddział 656 (53º40’ N, 20º30’ E); grąd, na dębie szypułkowym,
trzy owocniki na wysokości 1,5-3m; 03.09.2005 r.
Be 62: Pojezierze Olsztyńskie, Nadleśnictwo Nowe Ramuki,
oddział 712 (53º38’ N, 20º27’ E); dąb Quercus robur przy szosie
Stawiguda–Łańsk, w otoczeniu drzewostanów sosnowych, pojedynczy owocnik na wysokości 1 m; 30.08.2005 r.
Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Dęby Napiwodzkie”
(53º30’ N, 20º39’ E); grąd, na dwóch dębach szypułkowych
Quercus robur kilkanaście owocników na wysokości 1-15 m;
17.08.2005 r.
Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, Wikno, grupa pomnikowych
dębów Quercus robur przy ujściu rzeki Koniuszanka do jeziora Omulew, koło leśniczówki Wikno (53º28’ N, 20º31’ E);
na dwóch drzewach, jeden i dwa owocniki u podstawy pni;
24.09.2005 r.
Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Koniuszanka II”
(53º28’ N, 20º31’ E); na martwym, pozbawionym kory pniu
dębu szypułkowego (dąb „Cesarza Wilhelma”), pięć owocników
na wysokości 20-50 cm; 08.09.2006 r.
Bf 68: Kotlina Biebrzańska, Biebrzański Park Narodowy,
uroczysko Grzędy (53º37’ N, 22º47’E); grąd, na dębie szypułkowym, pojedynczy owocnik u podstawy pnia; 15.09.2005 r.
Przedstawione stanowiska uzupełniają dotychczasową wiedzę o rozmieszczeniu ozorka na obszarze kraju i dostarczają
nowych informacji o różnorodności gatunkowej i bogactwie
przyrodniczym Lasów Kudypskich, Puszczy Nidzickiej i Biebrzańskiego Parku Narodowego, a zwłaszcza położonych w ich
obrębie terenów objętych ochroną rezerwatową.
70
SUMMARY
Localities of Fistulina hepatica L. in north-eastern Poland
The beefsteak fungus Fistulina hepatica is considered a fairly rare
species in Poland, and in some regions, e.g. north-eastern Poland,
a rare one. Most published information about the occurrence of
Fistulina hepatica comes from the southern part of the country. The
present work gives a description of seven new localities of this species
found between 2005-2006 in the north-eastern Poland (Kudypy Forest
District, Nidzica Large Forest, Biebrza National Park). All localities of
this species were found in forest habitats, on trunks and branches
of living or (rarely) dead oaks Quercus robur. Fistulina hepatica is a
species legally protected in Poland, in Polish edition of “Red Book”
of macromycetes it is situated in the category of rare species (R
category).
PIŚMIENNICTWO
Abromait J. 1905. Bericht über die 43 Jahresversammlung in Culm am
7. October 1904. Schr. physik.-ökon. Ges. Königsberg 46: 50–83.
Błoński F. 1888. Spis roślin skrytokwiatowych zebranych w r. 1887
w Puszczy Białowieskiej. Pamiętn. Fizjogr. 8: 75–96.
Błoński F. 1889. Spis roślin zarodnikowych zebranych lub zanotowanych w lecie w r.1887 w puszczach: Białowieskiej, Świsłockiej
i Ladzkiej. W: Błoński F., Drymer K. (red.). Sprawozdanie z wycieczki Botanicznej, odbytej do Puszczy Białowieskiej, Ladzkiej
i Świsłockiej w 1888 roku. Pamiętn. Fizjogr. 9: 55–115.
Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich
i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr.
22 (3): 323–346.
Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby (Mycota). III.
Instytut Botaniki PAN, Warszawa.
Fiedorowicz G., Lisiewska M., Dynowska M. 2000. Gatunki
grzybów monitorowanych w Mazurskim Parku Krajobrazowym. W:
Lisiewska M., Ławrynowicz M. (red.). Monitoring grzybów. Sekcja
Mikologiczna PTB, Poznań–Łódź: 73–79.
71
Grzywacz A. 1988. Grzyby leśne. PWRiL, Warszawa.
Kaufmann F. 1890. Pilze der Elbinger Umgegend, gesammelt, farbig
gezeichnet und getrocknet. Schriften Natursforsch. Gesellsch.
Danzig N.F. 7 (2): 72–84.
Laessøe T., Del Conte A. 1997. Grzyby. Wielka Księga. Wyd. Wiedza
i Życie, Warszawa.
Nitare J. 2000. Svampar. W: Nitare J. (red.). Signalarten. Indikatorer
på skyddsvärd skog. Skogsstyrelsens förlag, Jönköping: 213–375.
Orłoś H. 1949. Grzyby jadalne i trujące. Spółdzielnia „Las”,
Warszawa.
Orłoś H. 1961. Badania ekologiczne nad mikoflorą niektórych typów
lasu w Białowieskim Parku Narodowym. Prace IBL 229: 57–106.
objętych ochroną. Dz.U. z dnia 28 lipca 2004 r., nr 168, poz. 1765.
Skirgiełło A. 1946. Przyczynek do znajomości flory mikologicznej okolic
Kuźnicy Grodzieńskiej. Acta Soc. Bot. Polon. 17 (2): 239–251.
Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia
geograficznego grzybów wyższych w Europie. III. Acta Mycol. 6 (1):
101–123.
Skirgiełło A. 1997. Fungi: Aphyllophorales. W: Faliński J.B.,
Mułenko W. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities
of Białowieża National Park. Ecological Atlas (Project Crypto 4).
Phytocoenosis 9 (N.S.), Suppl. Cartograph. Geobot. 7, Warszawa–
Białowieża.
Svrček M., Vančura B. 1987. Grzyby środkowej Europy. PWRiL,
Warszawa.
Wojewoda W. (ed.). 2000. Atlas of the geographical distribution of fungi
in Poland 1: 5–7. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of
Sciences, Kraków.
Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. W.
Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów
wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K.,
Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce
(wyd. 2). Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków: 27–56.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of the macrofungi in
Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.).
72
Red list plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.
Zarzyński P. 2004. Zespół grzybów rozkładających drewno sędziwych
dębów i lip. Sylwan 4: 22–26.
73
BARTŁOMIEJ NAJBAR1, MAGDALENA SALEJ1,
EWA SZUSZKIEWICZ2
Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Uniwersytet Zielonogórski,
65-516 Zielona Góra, ul. Szafrana 2
2
Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Zielona Góra,
65-424 Zielona Góra, ul. Podgórna 22
1
Kolektor ściekowy pułapką dla płazów
Wstęp
O niemal 5-kilometrowej długości otwartym kanale doprowadzającym ścieki ogólnospławne z Zielonej Góry do miejskiej
oczyszczalni ścieków w Łężycy – jako o potencjalnym zagrożeniu
dla lokalnej fauny – donosili Najbar i in. (2005a). W jego otoczeniu wykazali oni występowanie w latach 2003–2004 kilkunastu
gatunków zwierząt podlegających w Polsce ochronie prawnej
i wyrazili przypuszczenie, że jedną z grup, która w płynących
ściekach mogła ponosić znaczące straty, były płazy. W 2006 r.
przeprowadzono badania mające na celu wykazanie, czy faktycznie przedstawiciele lokalnych populacji tej grupy zwierząt
stają się ofiarami pułapki, jaką jest kolektor ściekowy.
Teren, metoda i okres badań
Opisywany obiekt zlokalizowany jest na północny-zachód od
Zielonej Góry, tuż za granicami administracyjnymi miasta (ryc.
1). Krótką charakterystykę jego wybranych technicznych parametrów oraz otaczającego go terenu przedstawili Najbar i in.
(2005a). Kolektor stanowi ciągłą barierę ekologiczną o poten74
Ryc. 1. Północno-zachodnia część Zielonej Góry; lokalizacja kolektora
ścieków: a – granica miasta Zielonej Góry, b – granica gminy Zielona
Góra, c – drogi krajowe i drogi wojewódzkie, d – drogi gruntowe,
e – kolej, f – tereny zabudowane, g – lasy, h – wody, i – kolektor ścieków,
j – miejsce odłowów.
Fig. 1. North-western part of the municipal area of Zielona Góra with
location of the sewage drain: a – boundaries of city Zielona Góra,
b – boundaries of commune Zielona Góra, c – national and voivodship
roads, d – other roads, e – railway, f – buildings areas, g – forests,
h – waters, i – sewage drain, j – location on which amphibians were
caught.
75
76
Ryc. 2. Kolektor ściekowy w środkowej części biegu, w okresie niskiego poziomu ścieków.
Fig. 2. The middle course of the sewage drain in the period of low flow of sewage.
cjalnie dużym negatywnym oddziaływaniu. Ma betonowe strome brzegi (ryc. 2) i budowle przelewowe, zwiększające szybkość
przepływu ścieków.
Dla stwierdzenia obecności płazów w ściekach i ułatwienia
im ich opuszczenia, posłużono się rynną zbudowaną z trzech
desek 2,5 m długości i 20–30 cm szerokości (ryc. 3). Tylna część
rynny była zanurzona w ściekach i przy niej umocowano gałęzie, które miały umożliwić podpływającym zwierzętom przytrzymanie się i wyjście na deski. Przednia część wystawała ponad
powierzchnię ścieków i przy jej końcu umieszczono 10-litrowy
pojemnik, do którego wpadały płazy. Pojemnik zaopatrzono w
wewnętrzny kołnierz uniemożliwiający wydostanie się zwierząt
po jego ścianach. Stosunkowo wysokie boczne ściany rynny
także uniemożliwiały wydostawanie się zwierząt poza jej obręb.
Całość przymocowano do brzegu kanału uwzględniając częste
zmiany poziomu ścieków. Urządzenie zostało ulokowane na
końcu otwartego kanału (ryc. 1), tj. przed kratami zbierającymi
największe zanieczyszczenia dopływające do oczyszczalni, gdzie
ze względu na rozszerzenie koryta ścieki płyną nieco wolniej.
Urządzenie pozostawiono w kanale od 1.03 do 25.11.2006 r. Co
3–5 dni oczyszczano gałęzie z nieczystości. Zawartość pojemnika sprawdzano co 1–2 dni. Odłowione zwierzęta po oznaczeniu
wypuszczano do naturalnych zbiorników wodnych oddalonych
2–3 km od kanału.
Wyniki
Pierwsze płazy w pojemniku stwierdzono 23.03.2006 r., zaś
ostatnie 9.11.2006 r. Łącznie w tym okresie odłowiono 666
osobników należących do 5 gatunków. Dominowały ropuchy
szare Bufo bufo, których schwytano 534 osobniki (80,2%), mniej
licznie były łowione żaby trawne Rana temporaria – 51 (7,6%),
ropuchy zielone Bufo viridis – 46 (6,9%), traszki zwyczajne Triturus vulgaris – 22 (3,3%) i żaby wodne Rana kl. esculenta – 13
(2%). Największą liczbę okazów (197 szt.; 29,6%) odłowiono w
lipcu i były to niemal wyłącznie młodociane osobniki ropuchy
77
78
Ryc. 3. Schemat umiejscowienia w kanale urządzenia do odłowu płazów.
Fig. 3. Installation of a device used for collecting amphibians in the sewage drain.
A
B
C
D
E
F
Ryc. 4. Liczba schwytanych płazów w okresie badań. A–E – poszczególne
gatunki.
Fig. 4. The number of amphibians caught during the research period.
A–E – particular species.
79
szarej (194 szt.). Pozostałe gatunki chwytano głównie w chłodniejszych miesiącach tj. kwietniu, maju i wrześniu (ryc. 4).
Dyskusja
Na terenie Zielonej Góry stwierdzono występowanie 11 gatunków płazów (Najbar i in. 2005b), a w latach 2003–2004
w bezpośrednim otoczeniu kolektora ściekowego znaleziono
3 z nich (Najbar i in. 2005a). Były to: ropucha szara, ropucha zielona i żaba trawna. Wyniki odłowów przeprowadzonych
w 2006 r. wykazały obecność kolejnych gatunków, tj. traszki
zwyczajnej i żaby wodnej, stosunkowo często spotykanych w
innych peryferycznych rejonach aglomeracji. Płazy te znajdują
siedliska w otoczeniu kolektora (nieużytki, lasy sosnowe i mieszane, potok Gęśnik) i trafiają do kanału migrując.
Liczba płazów, które trafiły do ścieków była duża, a należy
zakładać, że udało się odłowić tylko część z nich. Trudno jednak spekulować, jaka to mogła być część. Obiekt ten jednak
można uznać za poważną barierę, wręcz pułapkę uniemożliwiającą, bądź utrudniającą swobodne przemieszczanie się płazów,
w której zapewne część z nich ginie. Kompleks oczyszczalni został oddany do użytku w grudniu 1998 r. – tym samym liczba
zwierząt, które od tego czasu mogły trafić do ścieków może wynosić parę tysięcy osobników.
Obserwacje wskazują, iż prawdopodobnie największe straty
płazy ponoszą tu przy wysokich stanach ścieków, wówczas gdy
turbulencje przy budowlach przelewowych są największe i prędkość przepływu w kanale osiąga, a nawet przekracza 2–3 m/s. Gdy
ścieki mają bardzo niski poziom i płyną z prędkością 0,5–1 m/s,
niektórym osobnikom, głównie dorosłym ropuchom i żabom
wodnym, udaje się zaczepić o nierówności betonowego podłoża
i wydostać na zewnątrz. Jednak mimo częstej obecności nad
kanałem zaobserwowano tylko 19 takich przypadków. Innym,
nie mniej istotnym aspektem omawianego zagadnienia jest
zwiększona śmiertelność płazów (zapewne wywołana zatruciem
ściekami lub doznanym stresem), na co wskazuje los 46 osobników (42 ropuchy szare, 2 ropuchy zielone i 2 żaby wodne),
80
które mimo opuszczenia kolektora zdechły po 1–3 godzinach.
Na tej podstawie można wnosić, iż część płazów, którym udaje
się opuścić kolektor, po krótkim czasie ginie. Szczególnie duże
straty mają miejsce w okresie opuszczania naturalnych zbiorników przez młodociane osobniki i rozprzestrzeniania się ich w
środowisku lądowym.
Przeprowadzone badania nie pozwoliły określić, jaka liczba
płazów ma kontakt ze ściekami dopiero w obrębie badanego odcinka. Przypuszczalnie większość z nich dostaje się do ścieków
w obrębie otwartej części kolektora. Część zwierząt dopływa tu
zapewne także z podziemnych odgałęzień miejskiej kanalizacji,
dokąd trafiają wpadając do studzienek kanalizacyjnych i systemów odwadniających na obszarze miasta.
Niezabezpieczone kolektory ściekowe, otwarte oczyszczalnie
ścieków, osadniki, studzienki kanalizacyjne, piaskowniki i inne
budowle oraz urządzenia oczyszczające ścieki bądź odwadniające obszary zurbanizowane i otoczenie szlaków komunikacyjnych stanowią zagrożenie dla płazów w środowisku antropogenicznym. W polskiej literaturze herpetologicznej sporadycznie
pojawiają się informacje na temat takich zagrożeń (Przystalski,
Willma 2000, Kasprzak, Tomaszewski 2002). Badania przeprowadzone w zachodniej Europie wskazują na potencjalne lub
faktyczne ponoszenie przez lokalne populacje płazów dużych
strat m.in. z takich powodów, jak wspomniane powyżej (Kaplan 1983, 1985, 1986, 1989, Krummenacher 1985, Gerloff
1989). Często są tam jednak stosowane odpowiednie zabezpieczenia (Glandt i in. 2003), niekiedy bardzo proste (Bender
2003), mające za zadanie minimalizowanie strat wśród płazów
i umożliwienie im egzystencji w tak niekorzystnych warunkach.
W przypadku badanego kolektora ścieków najlepszym sposobem zabezpieczenia byłoby przykrycie go betonowymi płytami
przysypanymi ziemią. Poza wyeliminowaniem problemu dostawania się płazów do kolektora, innymi korzyściami wynikającymi z realizacji takiego przedsięwzięcia byłoby ograniczenie
nielegalnego zrzutu ścieków, emitowania odoru i schładzania
ścieków w okresie jesienno-zimowym, co ma ujemny wpływ na
skuteczność ich oczyszczania (Najbar i in. 2005a).
81
SUMMARY
Sewage drain as a trap for amphibians
In the period between March and November 2006 a total of 666
individuals of 5 species were collected in an open, almost 5-km long
sewage drain in Zielona Góra (western Poland; 51°57’ N, 15°29’ E) with
the application of a wooden slipway enabling the animals to get out from
the sewage. Most abundant was common toad Bufo bufo (L.) (80.2%).
Remaining species included: common frog Rana temporaria L. (7.6%),
green toad Bufo viridis Laur. (6.9%), smooth newt Triturus vulgaris (L.)
(3.3%) and edible frog Rana kl. esculenta L. (2%). The drain seems to
be a serious barrier for amphibians limiting movement within their
habitats and may pose an additional threat to their populations.
PIŚMIENNICTWO
Bender B. 2003. Bordsteinabsenkungen und Schutzgitter unter
Gullydeckeln als Massnahmen für den Amphibienschutz. W: Glandt
D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.). Beiträge zum
Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für Feldherpetologie,
Suppl. 2: 43–46.
Gerloff W. 1989. Frischwassergewinnungsanlage als mögliche Ursache
für Verluste bei lokalen Amphibienbeständen. Feldherpetologie,
1989: 41.
Glandt D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.).
2003. Beiträge zum Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für
Feldherpetologie, Suppl. 2.
Kaplan H. 1983. Kläranlagen als Todesfalle. Nationalpark 41: 44-46.
Kaplan H. 1985. Kläranlagen – Fallen für Amphibien. Wasserwirtschaft,
75 (7/8): 355.
Kaplan H. 1986. Kläranlagen – Todesfallen für Amphibien. Praxis der
Naturwissenschaften 35 (2): 16–18.
Kaplan H. 1989. Kläranlagen – tödliche Fallen für Amphibien.
Schriftenreiche des Bayerischen Landesamtes für Umweltschutz,
95: 184–185.
Kasprzak K., Tomaszewski M. 2002. Pułapki antropogeniczne
jako zagrożenie lokalnej herpetofauny i źródło informacji o niej.
82
W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów – ochrona
herpetofauny. VI Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna.
Kraków, 24-26 VI 2002: 49–52.
Krummenacher E. 1985. Amphibientod im Abwassersystem.
Kommunal Magazin 10: 95.
Najbar B., Rejowski J., Szuszkiewicz E. 2005a. Oddziaływanie
kanału ścieków w rejonie Zielonej Góry na lokalną faunę. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 61 (5): 71–76.
Najbar B., Szuszkiewicz E., Pietruszka T. 2005b. Płazy Zielonej
Góry i zanikanie ich siedlisk w granicach administracyjnych miasta
w latach 1974–2004. Przegl. Zool. 49 (3–4): 155–166.
Przystalski A., Willma B. 2000. Wpływ konstrukcji autostrad na
płazy. W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów. V
Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Kraków, 26–28 VI
2000: 93–95.
83
ADAM OLSZEWSKI, TOMASZ HRYNIEWICKI, GRZEGORZ OKOŁÓW
Kampinoski Park Narodowy,
05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38
Nowe stanowiska pachnicy dębowej
Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
na Nizinie Mazowieckiej
Pachnica dębowa z rodziny poświętnikowatych (Scarabaeidae) jest próchnojadem będącym reliktem lasów pierwotnych, który zanika na wielu stanowiskach w Europie (Szwałko
2004). Występowanie pachnicy warunkowane jest obecnością
starych i grubych drzew, w których powstają dziuple w wyniku
rozkładu drewna przez grzyby (Szwałko 1992, Burakowski
1997, Oleksa i in. 2003, Szwałko 2004). Imago przemieszcza
się zaledwie na odległość do 190 m od miejsca swojego rozwoju
(Gutowski i in. 2004). Dyrektywa Siedliskowa zalicza pachnicę
do gatunków szczególnie ważnych, a ponadto znajduje się ona
w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako gatunek wysokiego
ryzyka, narażony na wyginięcie (Vulnerable) (Szwałko 1992,
2004). Dopiero od 1995 r. podlega w Polsce ochronie gatunkowej.
Pierwszej obserwacji dokonano ok. 25.VI.2005 w miejscowości Roztoka (gm. Leszno; 52º18’ N, 20º37’ E), w centralnej
części Kampinoskiego Parku Narodowego, na terenie Obwodu
Ochronnego Wiersze, oddz. 118. Dorosły osobnik przebywał na
pniu młodego dębu szypułkowego Quercus robur, na wysokości
3 m, gdzie spijał fermentujący sok wyciekający z pnia. Miejsce
to znajduje się tuż przy obszarze ochrony ścisłej „Roztoka”, nie84
opodal 7 pomnikowych dębów szypułkowych „Roztockie Dęby”,
ok. 50 m od skraju drzewostanu sosnowego. Najprawdopodobniej miejscem sprzyjającym rozmnażaniu i rozwojowi pędraków są wspomniane pomnikowe dęby o silnie wypróchniałych
pniach.
Drugie stanowisko zostało odkryte 5.VII.2006 w miejscowości Zawady (gm. Kampinos; 52º15’ N, 20º25’ E), tuż przy zabytkowym neogotyckim kościele. Znaleziono martwego samca
imago, którego włączono do zbiorów Kampinoskiego PN. Przy
kościele rosną wiekowe dęby, lipy i jesiony. Jednak ciekawszym
miejscem dla pachnicy wydaje się być pomnikowa aleja lipowa („Aleja Chopina”) dochodząca do kościoła od strony południowej, a ciągnąca się wzdłuż drogi Łazy–Zawady. Składa się
ona z ok. 750 lip drobnolistnych Tilia cordata, kilku jesionów
wyniosłych Fraxinus excelsior i dębów szypułkowych. Wiele
z tych drzew posiada wypróchniałe wnętrza i dziuple. W dniach
9 i 13.VIII.2006 podjęto próbę poszukiwania pachnicy na
drzewach przy kościele i wzdłuż opisywanej alei. Sprawdzano
dokładnie pobocza drogi w celu znalezienia owadów zabitych
przez pojazdy. Ponadto pobieżnie przeglądano pnie drzew oraz
wybiórczo zaglądano do wypróchniałych dziupli. Niestety nie
stwierdzono obecności pachnicy, jednak należy zwrócić uwagę,
że pogoda w trakcie obu tych poszukiwań była pochmurna i popadywał deszcz. Natomiast znaleziono dość licznie występujące
pędraki kruszczycy złotawki Cetonia aurata, która także należy
do poświętnikowatych.
Najbliższe stwierdzone stanowiska pachnicy dębowej znajdują się w Warszawie (Młociny, Bielany, Saska Kępa, Ursynów)
i w Sękocinie k. Piaseczna (Szwałko 1992, Borowski 1993,
Szwałko 2004). Zatem stanowiska z rejonu Puszczy Kampinoskiej są jedynymi znanymi na Nizinie Mazowieckiej na zachód
od Warszawy.
85
SUMMARY
New stations of Hermit Beetle Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
in the Mazovian Lowland (Nizina Mazowiecka, Central Poland)
Two new localities of Hermit Beetle (Coleoptera, Scarabeidae) were
recorded in the villages Roztoka (52º18’ N, 20º37’ E) and Zawady
(52º15’ N, 20º25’ E) in the Kampinos National Park in 2005-2006.
This species was included into Polish Red Book (as vulnerable) and is
protected since 1995.
PIŚMIENNICTWO
Borowski J. 1993. Kambiofagi i ksylofagi projektowanego rezerwatu
„Skarpa Ursynowska” w Warszawie. Parki nar. Rez. przyr. 12, 1:
69–80.
Burakowski B. 1997. Uwagi i spostrzeżenia dotyczące chrząszczy
(Coleoptera) żyjących w próchnowiskach. Wiad. entomol. 15, 4:
197–206.
Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Karol Z. 2004. Drugie
życie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka.
Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003. Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Polsce występowanie, zagrożenia i ochrona. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr.
Przyr. „Salamandra” 7: 101–123.
Szwałko P. 1992. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763), Pachnica (Coleoptera, Scarabaeidae). W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona
księga zwierząt. PWRiL Warszawa: 298–300.
Szwałko P. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763), Pachnica dębowa (Coleoptera, Scarabaeidae). W: Głowaciński Z., Nowacki J.
(red.). Polska czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce. PWRiL
Warszawa: 103–104.
86
MAŁGORZATA STASIŃSKA
Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody
Uniwersytet Szczeciński,
71-412 Szczecin, ul. Felczaka 3c
Nowe stanowiska
gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens Pers.: Pers.
i włosogwiazda czarnogłowego
Trichaster melanocephalus Czern.
na Pomorzu Zachodnim
Gwiazdosz rudawy i włosogwiazd czarnogłowy (gwiazdosz
czarnogłowy), to przedstawiciele rodziny gwiazdoszowatych,
Geastraceae Corda (Rudnicka-Jezierska 1991, Wojewoda
2003). Grzyby z tej rodziny występują przeważnie na stanowiskach kserotermicznych, w murawach, zaroślach, ciepłych lasach liściastych, iglastych i mieszanych, oraz w zbiorowiskach
pochodzenia antropogenicznego (Rudnicka-Jezierska 1991);
w Polsce należą do gatunków rzadko lub bardzo rzadko spotykanych, podlegają ścisłej ochronie (Rozporządzenie 2004),
i znajdują się na czerwonej liście grzybów zagrożonych (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) gdzie umieszczone zostały w kategorii wymierające (E).
Gwiazdosz rudawy jest gatunkiem holarktycznym, suboceanicznym (Dörfelt i in. 1979; cyt. za Rudnicką-Jezierską
1991). W Europie występuje stosunkowo często, znany jest
m.in. z Austrii, Czech, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Niemiec, Norwegii, Szwecji (Pilát 1958, Jülich 1984, Sunhede
1989, Krieglsteiner 1991, Hansen, Knudsen 1997). W Polsce stwierdzony został m.in. na Podkarpaciu (Gumińska 1992,
87
Wojewoda 2000), Wyżynie Śląsko-Krakowskiej (Adamczyk
1996, Wojewoda 2000) i Wyżynie Małopolskiej (Ławrynowicz
1978, Łuszczyński 2002). Na Pomorzu notowany był w rezerwacie Bielinek nad Odrą (Bujakiewicz 1997) i w okolicach
Gdańska (Wilga 2000).
Włosogwiazd czarnogłowy Trichaster melanocephalus Czern.
jest gatunkiem reprezentujacym element geograficzny kontynentalny z głównym ośrodkiem występowania w krainie pontyjsko-pannońskiej (Celiński, Filipek 1958). Występuje w
wielu krajach Europy, m.in. w Austrii, Belgii, Czechach, Danii,
Niemczech, Rosji, Szwecji i na Ukrainie (Pilát 1958, Jülich
1984, Sunhede 1989, Krieglsteiner 1991, Hansen, Knudsen 1997), lecz wszędzie jest gatunkiem niezbyt częstym. W
Polsce włosogwiazd czarnogłowy jest grzybem bardzo rzadkim,
stwierdzony został dotychczas na 15 stanowiskach (Lisiewska
1997, Wojewoda 2003). Na Pomorzu notowany był głównie w
zachodniej części regionu, między innymi w Cedyńskim Parku
Krajobrazowym: w rezerwacie Bielinek nad Odrą (Celiński, Filipek 1958, Bujakiewicz 1997, Stasińska mat. niepubl.) i w
Nadleśnictwie Chojna w oddziale 60 (Friedrich 2002); oraz w
rezerwacie Stary Przylep (Stasińska, Prajs 2003).
Nowe stanowiska gwiazdosza rudawego i włosogwiazda czarnogłowego znajdują się w parku naturalistycznym „Dolina Miłości” (ryc. 1). Park, o powierzchni około 80 ha, położony jest na
krawędzi doliny Odry, w sąsiedztwie wsi Zatoń Dolna (53°00’25’’
N, 14°16’30’’ E), w granicach Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Założony został w 1850 r. przez Annę von Humbert na
morenowych pagórkach porośniętych lasem bukowym. Po II
wojnie światowej pierwotne założenia parkowe ulegały stopniowemu zatarciu. Obecnie jego obszar porośnięty jest głównie
przez zbiorowiska leśne z przewagą ubogiej buczyny pomorskiej. Zachowały się też niewielkie płaty murawy kserotermicznej oraz dwa stare sady (Prajs i in. 2005).
Roślinność parku jest zróżnicowana i wykazuje cechy antropogenicznego przekształcenia o różnym, niekiedy bardzo znacznym nasileniu. W wielu miejscach, w obrębie ekosystemów
leśnych oraz na murawie kserotermicznej, posadzone zostały
m.in. świerki, modrzewie, jawory, klony zwyczajne i kasztanowce. Intensywnie przenikają też do zbiorowisk leśnych gatunki
obce, dużą ekspansywność wykazują zwłaszcza śnieguliczka
biała Symphoricarpos albus i grochodrzew Robinia pseudo88
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk gwiazdosza rudawego (trójkąt)
i włosogwiazda czarnogłowego (puste kółka) w parku „Dolina Miłości”.
Fig. 1. Distribution of Geastrum rufescens (triangle) and Trichaster
melanocephalus (open circles) in the “Love Valley” Park.
acacia. Udział gatunków obcych oraz niewielka powierzchnia
płatów, których gatunki przenikają się wzajemnie sprawia,
że wielu zbiorowisk nie można jednoznacznie zaklasyfikować.
Do najcenniejszych zespołów roślinnych występujacych na terenie parku należą, m.in. kwaśna buczyna pomorska Luzulo
pilosae-Fagetum, żyzna buczyna pomorska Galio odorati-Fagetum, zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis perennis (buczyna nawiązująca składem florystycznym do rzadkiej na Pomorzu
buczyny storczykowej), pomorski las bukowo-dębowy Fago-Quercetum petraeae, łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum i mu89
rawa kserotermiczna Adonido-Brachypodietum pinnati (Prajs
i in. 2005).
Gwiazdosz rudawy w parku „Dolina Miłości”, odnotowany został tylko raz, w marcu 2005 r. (Nadleśnictwo Chojna,
oddz. 257h) (ryc. 1). Dwa, prawdopodobnie zeszłoroczne, owocniki znaleziono przy ścieżce, biegnącej skrajem lasu bukowego, w południowo-zachodniej części parku, graniczącej z polami uprawnymi, łąką i ugorem. Włosogwiazd czarnogłowy po
raz pierwszy został znaleziony w 2004 r. przez Paulinę Ujazda
z Połęcka, uczennicę Gimnazjum w Ośnie Lubuskim (informacja
uzyskana od Małgorzaty i Ryszarda Mateckich z Zatoni Dolnej).
W latach 2005–2006 notowany był w wielu miejscach, głównie
w południowej i wschodniej części parku (Nadleśnictwo Chojna, oddz. 256h, i, k; 257h, l) (ryc. 1). Owocniki występowały
pojedynczo lub w małych grupach, najczęściej spotykane były
przy ścieżkach, wśród zarośli, pod grochodrzewem, bukiem,
kasztanowcami i głogami. Kilka owocników znaleziono również
w starym sadzie, w którym obok jabłoni rosły liczne głogi.
Najbliższe stanowiska dwóch omawianych gatunków są oddalone o ok. 12 km od tych opisanych w niniejszym artykule;
znajdują sie one w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (Celiński, Filipek 1958, Bujakiewicz 1997, Friedrich 2002). Można zatem przypuszczać, że oba gwiazdosze mają w tej części
Pomorza dogodne warunki do rozwoju i wzrostu. Zagrożeniem
dla obu może być sposób użytkowania parku „Dolina Miłości”
w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych. Nadmierny ruch
turystyczny może przyczynić się do niszczenia owocników tych
pięknych i przyciągajacych wzrok grzybów.
SUMMARY
New localities of Geastrum rufescens Pers.: Pers.
and Trichaster melanocephalus Czern.
in the Western Pomerania (NW Poland)
Geastrum rufescens and Trichaster melanocephalus are very rare,
threatened, and strictly protected species in Poland. These fungi have
been found in the „Love Valley” Park near Zatoń Dolna (53°00’25’’
90
N, 14°16’30’’ E) in the years 2004–2006. They grow in beech forest
(G. rufescens) and in thickets under Aesculus hippocastanum, Fagus
sylvatica, Robinia pseudoacacia, Crataegus sp. and Malus sp. (T.
melanocephalus).
PIŚMIENNICTWO
Adamczyk J. 1996. Les champignons supérieurs des hêtraies du nord
Plateau de Częstochowa (Pologne Méridionale). Lejeunia Nouv. Sér.
150: 1–83.
Bujakiewicz A. 1997. Macromycetes occurring in the Violo odorataeUlmetum campestris in the Bielinek Reserve on the Odra river. Acta
Mycol. 32 (2): 189–206.
Celiński F., Filipek M. 1958. Nowe stanowisko Trichaster
melanocephalus Czern. w Bielinku nad Odrą. Bad. Fizjogr. Pol.
Zach. 4: 231–237.
Dörfelt H., Kreisel H., Benkert D. 1979. Die Erdsterne (Geastrales)
der Deutschen Demokratischen Republik. Hercynia, N.F.,16: 1–56.
Friedrich S. 2002. Selected Ascomycota and Basidiomycota from
Cedynia Landscape Park (NW Poland). Polish Bot. J. 47 (2): 125–
138.
Gumińska B. 1992. Higher fungi of the Tilio-Carpinetum forest
association in the Skołczanka Reserve near Cracow. Acta Mycol. 27
(1): 137–158.
Hansen L., Knudsen H. (eds). 1997. Nordic macromycetes.
3.
Heterobasidioid,
aphyllophoroid
and
gastromycetoid
Basidiomycetes. Nordsvamp, Copenhagen.
Jülich W. 1984. Die Nichtblätterpilze, Gallertpilze und Bauchpilze
(Aphyllophorales, Heterobasidiomycetes, Gastromycetes). In: Gams
H. (ed.). Kleine Kryptogamenflora. 2b/1. Basidiomyceten 1. G.
Fischer Verl., Jena. Stuttgart – New York.
Krieglsteiner G.J. 1991. Verbreitungsatlas der Großpilze Deutschlands
(West). 1. Ständerpilze, Teil A: Nichtblätterpilze. Verl. E. Ulmer
GmbH & Co., Stuttgart.
Lisiewska M. 1997. A new locality of Geastrum melanocephalum in
the vicinity of Poznań. Acta Mycol. 32 (2): 229–232.
Ławrynowicz M. 1978. Grzyby dorzecza Pilicy. Studia Ośr. Dok.
Fizjogr. PAN, Kraków, 6: 109–122.
Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basidiomycetes in the
Góry Świętokrzyskie Mts (Poland). Polish Bot. J. 47 (2): 183–193.
91
Pilát A. (ed.). 1958. Gasteromycetes. In: Novák F.A. (ed.). Flora ČSR.
Československá Akademie VĚD, Praha: 407–526.
Prajs B., Sotek Z., Stasińska M. 2005. Revitalization of „The Love
Valley”. In: Fleszar E. (ed.). Sustainable development. Scientific
Monograph. Z.U.P.W. “OPTIMEX”. Szczecin: 327–329.
Rudnicka-Jezierska W. 1991. Purchawkowe (Lycoperdales). W:
Skirgiełło A. (red.). Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem
ościennych. Grzyby (Mycota) 23. Inst. Bot. im. W. Szafera, Polska
Akademia Nauk, Kraków: 17–89.
Stasińska M., Prajs B. 2003. Nowe stanowisko Geastrum
melanocephalum (Fungi, Lycoperdales, Geastraceae) na Pomorzu.
Fragm. Flor. Geobot. Pol. 10: 299–301.
Sunhede S. 1989 (1990). Geastraceae (Basidiomycotina). Morphology,
ecology, and systematics with special emphasis on the North
European species. Synopsis Fungorum 1. Fungiflora, Oslo.
Wilga S.W. 2002. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo
w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Acta Bot.
Cassubica 1: 113–118.
Wojewoda W. 2000. New localities of rare and threatened species of
Geastrum (Lycoperdales) in Poland. Acta Mycol. 35 (2): 145–151.
Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. In:
Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. 7. W. Szafer Inst. Bot., Polish
Academy of Sciences, Kraków.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów
wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda
W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst.
Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 53–70.
92
ADAM STEBEL
Nowe dane do rozmieszczenia krzywoszczeci pogiętej
Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. (Bryopsida)
w Polsce
Krzywoszczeć pogięta jest jednym z 6 gatunków z rodzaju
Campylopus występujących w Polsce. Prawie wszystkie (z wyjątkiem rozprzestrzeniającego się neofita C. introflexus (Hedw.)
Brid.) to mchy rzadkie. Od 2004 r. C. flexuosus podlega ścisłej
ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004) i znajduje się na
liście mchów zagrożonych w Polsce w kategorii I (Żarnowiec
i in. 2004).
Krzywoszczeć pogięta ma szeroki zasięg. Rośnie głównie w
Ameryce Środkowej i Południowej, południowo-wschodniej
Afryce, południowej Azji, w Europie oraz, bardzo rzadko, w
Ameryce Północnej (Rusińska 1995). W Europie jego występowanie związane jest z wpływem wilgotnego klimatu atlantyckiego, stąd też zaliczany jest do gatunków suboceanicznych (Düll,
Meinunger 1989).
W Polsce gatunek ten uznawany jest za rzadki. Do 1995 r.
znany był z 17 stanowisk, z których większość pochodziła z XIX
i pierwszej połowy XX wieku. Na początku lat 90. XX w. obfite stanowisko tego mchu odkryto na Pomorzu Zachodnim, co
stało się impulsem do szczegółowego opracowania rozmieszczenia C. flexuosus w Polsce. Jego występowanie na terenie kraju
związane jest przede wszystkim z łukiem sudecko-karpackim.
Kilka stanowisk znanych jest z niżowej części Polski. Znajdują
się one głównie na Pomorzu Zachodnim (Rusińska 1995).
93
a
b
c
d
e
f
g
A
B
C
D
E
F
Przed 1900 / Before 1900
G
1901–1944
Po 1945 / 1945 onwards
Ryc. 1. Aktualne rozmieszczenie krzywoszczeci pogiętej Campylopus
flexuosus (Hedw.) Brid. w Polsce.
Fig. 1. Current distribution of Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. in
Poland.
Od 1995 r. opublikowano kilka nowych stanowisk tego gatunku. Są to: Przełęcz Jugowska w Górach Sowich (Stebel,
Nowak 2005), Diabli Kamień na Pogórzu Wielickim (Stebel
2004), między Sopotnią Wielką a Sopotnią Małą w Beskidzie
Wysokim (Stebel, Fojcik 2005, Stebel 2005), północny stok
Gajki koło Targoszowa w Beskidzie Małym (Stebel 2003), południowo-wschodni stok Kocońki w Beskidzie Makowskim (Stebel 2003) oraz Krasna, Odrzykoń i rezerwat „Prządki” koło wsi
Czarnorzeczki na Pogórzu Dynowskim (Armata 2006). Poniżej
94
podano kolejne stanowiska C. flexuosus (aktualne rozmieszczenie C. flexuosus w Polsce przedstawiono na ryc. 1):
1. Nizina Śląsko-Łużycka, Bory Dolnośląskie, między miejscowościami Ławszowa i Osiecznica (gm. Osiecznica), lasy Nadleśnictwa Bolesławiec: oddz. 103 g (leg. E. Stefańska 24.VIII.2004,
SOSN); oddz. 103 m (leg. E. Stefańska 24.VIII.2004, SOSN);
oddz. 116 h (leg. E. Stefańska 09.VIII.2004, SOSN); oddz. 117
b (leg. E. Stefańska 10.VIII.2004, SOSN); oddz. 117 c (leg. E.
Stefańska 10.VIII.2004, SOSN); oddz. 142 d (leg. E. Stefańska
08.VIII.2004, SOSN). Wszystkie materiały pochodzą z borów
świeżych zlokalizowanych w kwadracie ATMOS Ea 18.
2. Przedgórze Sudeckie, Przedgórze Paczkowskie, Burgrabice
(gm. Głuchołazy) (ATMOS Fc 30). Masowo na mineralnej glebie
na powierzchni co najmniej kilkunastu metrów kwadratowych
na stromym, zachodnim stoku wzgórza Apla nad potokiem Maruszka, wysokość około 320–335 m n.p.m., oraz około 0,5 km
na północ od opisanego stanowiska, na glebie mineralnej w
młodym lesie dębowym na szczycie niewielkiego wzgórza, na
powierzchni około 1 m2, wysokość około 300 m n.p.m. (leg. A.
Stebel 10.VIII.2006, SOSN).
3. Kampinoski Park Narodowy, oddz. 131b (ATMOS De 13).
Piaszczysta gleba w zespole subkontynentalnego boru świeżego
Peucedano-Pinetum (leg. J. Solon 27.VII.2002, SOSN).
4. Nizina Śląska, Równina Niemodlińska, rezerwat przyrody „Prądy” (gm. Dąbrowa) (ATMOS Ec 93). Na mokrej glebie
torfowej w śródlądowym borze wilgotnym Molinio-Pinetum oraz
na humusie nad rowem melioracyjnym, łącznie na powierzchni
około 0,25 m2 (leg. A. Stebel 22.VIII.2006, SOSN).
5. Nizina Śląska, Równina Niemodlińska, Prądy (gm. Dąbrowa) (ATMOS Ec 93). Na wilgotnym humusie w borze sosnowym
między rezerwatem przyrody „Prądy” a drogą Prądy–Wawelno,
łącznie na powierzchni około 2 m2 (leg. A. Stebel 22.VIII.2006,
SOSN).
6. Karpaty Zachodnie, Pogórze Wiśnickie, pomnik przyrody
„Kamienie Brodzińskiego” (ATMOS Fe 83). Przydroże w borze
sosnowym, na glebie mineralnej oraz w darniach bielistki siwej
Leucobryum glaucum (Hedw.) Ångstr., łącznie na powierzchni
około 5 m2, wysokość 430 m n.p.m. (leg. A. Stebel i A. Copping
23.VIII.2005, SOSN).
95
7. Karpaty Zachodnie, Kotlina Żywiecka, Ślemień Młyńsko,
dolina potoku Młyńszczanka (=Młyńska Rzeka) (ATMOS Gd
05). Na piaskowcu obok źródeł w lesie mieszanym, darń o powierzchni około 0,3 m2, wysokość 510–515 m n.p.m. (leg. A.
Stebel 27.VIII.2002, SOSN).
8. Karpaty Zachodnie, Beskid Mały, Krzeszów Harańczykówka Wójciakówka (gm. Stryszawa) (ATMOS Gd 06). Na ściółce w
młodniku świerkowym na powierzchni około 10 m2, wysokość
505-510 m n.p.m. (leg. A. Stebel 24.VI.2003, SOSN).
9. Karpaty Zachodnie, Beskid Śląski, Wisła Jawornik, zachodni stok Czajki, nad potokiem wypływającym ze Skolnitego
(ATMOS Gd 11). Ściółka w świerczynie oraz w darniach bielistki
siwej na powierzchni około 5 m2, wysokość 460 m n.p.m. (leg.
A. Stebel 12.X.2005, SOSN).
Na większości stanowisk odkrytych w ostatnich latach C.
flexuosus występuje obficie, prawie wyłącznie na siedliskach
zmienionych przez człowieka – poboczach ścieżek, przydrożnych skarpach oraz na ściółce w sztucznych młodnikach świerkowych i sosnowych. Na żadnym z nowych stanowisk nie obserwowano obecności sporogonów, natomiast na większości
z nich gatunek ten rozmnażał się wegetatywnie wytwarzając
masowo drobne, łamliwe łodyżki.
Umiarkowana antropopresja wydaje się sprzyjać rozprzestrzenianiu się tego gatunku, co zauważyła już Rusińska
(1995) na Pomorzu Zachodnim i co w pełni potwierdzają obserwacje autora. Zwiększanie się liczby stanowisk wielu gatunków, wcześniej uważanych za bardzo rzadkie, opisywane już
było wielokrotnie. Być może taka sytuacja ma miejsce teraz w
przypadku C. flexuosus. Oczywiście, wobec ciągle niewystarczającego poznania flory mszaków nie można także wykluczyć,
że C. flexuosus występował częściej niż sugerują to publikowane dane. Ta teza wydaje się jednak mało prawdopodobna, gdyż
mszaki na kilku stanowiskach (np. dolina Jawornika w Beskidzie Śląskim, okolice Krzeszowa i Targoszowa w Beskidzie Małym, „Kamienie Brodzińskiego” na Pogórzu Wiśnickim) obserwowane są przez autora od wielu lat, a flory niektórych innych
(np. rezerwat „Prądy”) zostały szczegółowo zbadane (Guzik i in.
1994) i nikt wcześniej nie widział tam omawianego gatunku.
Jeżeli dalsze obserwacje potwierdzą tendencje do rozprzestrze96
niania się C. flexuosus, należy zastanowić się nad wycofaniem
go z listy roślin chronionych.
Podziękowania. Dziękuję bardzo Pani dr Ewie Stefańskiej (Wrocław) oraz Panu dr. hab. Jerzemu Solonowi (Warszawa) za materiały
zielnikowe i informacje o występowaniu Campylopus flexuosus w Borach Dolnośląskich i Kampinoskim Parku Narodowym. Praca naukowa była finansowana ze środków na naukę w roku 2006 jako projekt
badawczy nr P04 G 026 30.
SUMMARY
New distribution data for Campylopus flexuosus (Bryopsida)
in Poland
Among six species from the genus Campylopus occurring in Poland
almost all, except expanding neophye C. introflexus (Hedw.) Brid., are
considered as rare. Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. is the species
protected by law (since 2004) and placed on the Red list of threatened
mosses (category I). Till 2005 it had been known from 22 stations
located mainly in the Sudetes and Carpathians. A lot of them were
identified in nineteenth and first half of twentieth century. In the years
2002–2006 next 9 localities were found, where C. flexuosus occurred
mainly on humic and mineral soil in managed coniferous forest,
waysides slopes, paths and other places slightly changed by human
impact. Current distribution of C. flexuosus in Poland is presented on
Fig. 1.
Increasing of the number of localities of many species, considered
earlier as rare, was reported for many times. It is possible that the
similar situation occurs in the case of C. flexuosus. Of course, as
the moss flora is still insufficiently known, it is also possible that C.
flexuosus was wider spread than published data suggest. However,
this thesis seems to be low probable because in many localities (e.g.
Jawornik valley in the Beskid Śląski Mts, vicinity of Krzeszów and
Targoszów in the Beskid Mały Mts, Kamienie Brodzińskiego in the
Pogórze Wiśnickie Hills) mosses have been observed by author for many
years while floras of some other regions (e.g. Prądy Nature Reserve in
the Silesian Lowland) were investigated in details (Guzik and others
97
1994) and no one saw this species earlier. If further observations
confirm the tendency of its spreading, its exclusion from the list of
protected plants should be taken into consideration.
PIŚMIENNICTWO
Armata L. 2006. New records of rare and endangered mosses from the
Bieszczady Zachodnie Range and the Carpathian Foothills. Annales
UMCS Sec. C. vol. 61: 131–139.
Düll R., Meinunger L. 1989. Deutschlands Moose. Die Verbreitung
der deutschen Moose in der BR Deutschland und in der DDR, ihre
Höhenverbreitung, ihre Arealtypen, sowie Angaben zum Rückgang
der Arten. 1 Teil. IDH Verlag, Bad Münstereifel, Ohlerath.
Guzik J., Koła W., Turzańska M. 1994. Flora i zbiorowiska roślinne
projektowanego rezerwatu torfowiskowego „Prądy”. Acta Univ.
Wrat. 1606 Prace Bot. 60: 115–142.
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin
Rusińska A. 1995. New locality of Campylopus flexuosus (Musci,
Dicranaceae) in West Pomerania and a review of its distribution in
Poland. Fragm. Flor. Geobot. 40(1): 305–309.
Stebel A. 2003. Musci macroregioni meridionali Poloniae exsiccati.
Fasc. XLI, No. 1301–1350. Medical University of Silesia in Katowice,
Katowice.
Stebel A. 2004. A contribution to the bryoflora of the western part
of the Carpathian Foothills (Western Carpathians). W: Stebel A.,
Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians.
Sorus, Poznań: 135–145.
Stebel A. 2005. Musci macroregioni meridionali Poloniae exsiccati. Fasc.
XLIII, No. 1401–1450. Medical University of Silesia in Katowice,
Katowice.
Stebel A., Fojcik B. 2005. Kolejne stanowiska Campylopus introflexus
(Bryopsida, Dicranaceae) w województwie śląskim. Fragm. Flor.
Geobot. Polonica 12(2): 412–414.
Stebel A., Nowak A. 2005. The bryophyte collection in the Upper
Silesia Museum in Bytom (Part I). Nature Journal 38: 15–25.
Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species
in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of mosses in
Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the
Western Carpathians. Sorus, Poznań: 9–28.
98
BOGDAN WIŚNIOWSKI1, ROBERT ROZWAŁKA2
Ojcowski Park Narodowy
32-047 Ojców, Ojców 9,
2
Instytut Biologii i Nauk o Ziemi UMCS
20-033 Lublin, ul. Akademicka 19
1
Gniewosz plamisty Coronella austriaca (Laurenti, 1768)
w Ojcowskim Parku Narodowym
Wstęp
Gniewosz plamisty jest w Polsce gatunkiem niezbyt częstym,
a liczebność lokalnych populacji nie jest duża (Juszczyk 1987,
Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003). W ostatnich latach
udokumentowano występowanie tego gatunku na kilku nowych stanowiskach (por. Najbar 2000, Dembicka i in. 2006,
Piotrowski i in. 2006, Zieliński, Stanisławski 2006 oraz
cytowane tam piśmiennictwo), jednak wielu autorów podkreśla
obserwowany proces kurczenia się areału występowania tego
węża w Polsce i Europie (m.in. Najbar 1997, Profus, Sura
2001, 2003).
Gniewosz jest gatunkiem kserotermofilnym, preferującym
południowe, silnie nasłonecznione i suche stoki, gdzie znajduje obfitość pożywienia, na które składają się przede wszystkim
inne gatunki gadów (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977,
Juszczyk 1987, Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003).
Czasem przenika także do środowisk synantropijnych, takich
jak ogródki działkowe i przydomowe, opuszczone zabudowania, pobocza dróg i nasypy kolejowe. Spotykany był także na
nieużytkach lub poligonach (Najbar 2000, Profus, Sura 2001,
obserwacje z Nowej Dęby w 2005 r. – R. Rozwałka mat. nie99
publ.). W piśmiennictwie podkreślane jest także preferowanie
przez ten gatunek stanowisk o mozaikowatej strukturze biotopów, w tym ekotonów, polan śródleśnych, prześwietlonych
suchych lasów (Juszczyk 1987, Profus, Sura 2001, 2003,
Bena, Dobrowalska 2006, Zieliński, Stanisławski 2006).
Część z tych środowisk ma charakter nietrwały, gdyż wcześniej
czy później ulega przekształceniu w zbiorowiska leśne co jest
jednym z czynników zanikania poszczególnych populacji. Stąd
celowe jest podejmowanie zabiegów mających na celu utrzymanie stanowisk gniewosza w stanie bezleśnym, bądź z niewielkim
tylko udziałem krzewów i niewysokich drzew (Profus, Sura
2001, Zieliński, Stanisławski 2006).
Powodem ustępowania gniewosza jest przede wszystkim zanikanie siedlisk, postępująca fragmentacja zasięgu i izolacja
poszczególnych stanowisk oraz bezmyślne tępienie go przez ludzi. Dlatego został on umieszczony w Polskiej czerwonej księdze
zwierząt z kategorią zagrożenia VU — narażony (Profus, Sura
2001). W tej sytuacji istnieje uzasadniona potrzeba publikowania wiarygodnych aktualnych informacji o występowaniu gniewosza w różnych regionach kraju, zwłaszcza jeśli odnoszą się
one do obszarów, które statutowo zajmują się ochroną przyrody
(parki narodowe, rezerwaty, użytki ekologiczne). Z racji celów,
dla których je powołano, są one predestynowane do pełnienia
funkcji ostoi gatunku i najłatwiej w nich zrealizować postulat
skutecznej ochrony.
Herpetofauna Ojcowskiego Parku Narodowego liczy 5 gatunków gadów: jaszczurka zwinka Lacerta agilis, padalec Anguis
fragilis, zaskroniec Natrix natrix, gniewosz plamisty Coronella
austriaca oraz żmija zygzakowata Vipera berus (AntoszewskaBugno, Młynarski 1977, Młynarski 1990, Szyndlar 1995).
Spośród nich to właśnie gniewosz plamisty był taksonem najrzadziej obserwowanym. Na przełomie lat sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych XX wieku był on w Ojcowskim PN „wężem rzadkim i zawsze nielicznym” (Antoszewska-Bugno,
Młynarski 1977). Cytowani autorzy informowali o obserwowanych w przypadku tego gatunku znacznych wahaniach liczebności – „w niektórych latach nie spotyka się ich wcale, w innych
znów można spotkać po kilka osobników na niezbyt od siebie
odległym terenie”. W krótkim podsumowaniu zmian w herpetofaunie OPN napisano o gniewoszu, że „prawie zupełnie wygi100
nął” (Młynarski 1990). Szyndlar (1995) wymienił tylko jedną
obserwację tego gatunku w Parku stwierdzoną w ciągu kilku
sezonów badań pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku. W
latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku gniewosz plamisty
w OPN nie był notowany. W 2003 r. obserwowano w Dolinie
Sąspowskiej obok willi Warzechówka jednego dorosłego osobnika. Rzadkość obserwacji w połączeniu z zmianami sukcesyjnymi jakie zaszły w zbiorowiskach roślinnych Parku (zarośnięcie
większości powierzchni muraw kserotermicznych), zdawała się
potwierdzać przypuszczenia Młynarskiego (1990).
Wyniki
W 2006 r. dokonano kilku obserwacji gniewosza przy okazji badań nad pająkami, prowadzonych na terenie OPN przez
jednego z autorów [R. Rozwałka]. Łącznie stwierdzono 9 osobników różnej wielkości, na trzech stanowiskach. Szczególnie
dużo notowań miało miejsce w czerwcu, który charakteryzował się – zwłaszcza w pierwszej dekadzie – niską średnią temperaturą powietrza. Według danych ze stacji meteorologicznej
OPN w Ojcowie średnia temperatura pierwszej dekady czerwca
w 2006 r. wyniosła zaledwie 10,7°C i była najniższa od 11 lat.
Dla porównania średnia ta w 2005 r. wynosiła 12,1°C, w 2004
r. – 15,0°C, a w dekadzie 1996–2005 – 15,2°C. W okresie od
1 do 10 czerwca odnotowano także aż 6 dni z opadem atmosferycznym (przy średniej wartości dla lat 1996–2005 wynoszącej
4,4 dnia).
Podane poniżej informacje o obserwacjach gniewoszy uzupełnione są krótką charakterystyką zjawisk meteorologicznych
występujących w momencie obserwacji oraz maksymalną temperaturą i całkowitym opadem zmierzonym w danym dniu w
stacji w Ojcowie. Ze względu na obawę, że opublikowanie dokładnych danych o lokalizacji miejsc występowania gniewosza
plamistego w Parku mogłoby w konsekwencji narazić go na
świadome tępienie lub odławianie, w dalszej części tekstu odstąpiono od użycia nazw miejscowych. Wszystkie miejsca obserwacji położone są w kwadracie UTM DA16.
2.VI 2006, godz. 16–17: W czasie obserwacji chłodno (temp.
ok. 12°C), od godzin przedpołudniowych zachmurzenie cał101
102
Ryc. 1. Gniewosz plamisty (dł ok. 50 cm) obserwowany w Ojcowskim Parku Narodowym w dniu 2. czerwca
2006 (fot. B. Wiśniowski).
Fig. 1. Smooth snake Coronella austriaca (length ca. 50 cm) as observed in the Ojców National Park on 2
June 2006 (photo B. Wiśniowski).
kowite, warstwa zielna wilgotna (poprzedniej nocy niezbyt intensywny opad deszczu) (temp. maks. 15°C, opad 10,7 mm).
Powierzchnia nieleśna (ok. 3 ha; dalej w tekście oznaczona jako
A), o niezbyt jeszcze ustabilizowanym składzie gatunkowym roślin runa, co jest wynikiem przeprowadzonych silnych odsłonięć; wśród roślin zielnych duży udział gatunków kserotermofilnych. Jeden dorosły osobnik o długości ok. 50 cm (ryc. 1).
3.VI 2006, godz. 10–12: Chłodno (temp. powietrza ok. 11°C)
i wilgotno, przez cały dzień zachmurzenie całkowite, niewielki
opad atmosferyczny w postaci okresowej mżawki (temp. maks.
13,5°C, opad 3,2 mm). Pow. A: jeden młody osobnik (prawdopodobny wiek: ok. 10 miesięcy) o długości ok. 18 cm na ścieżce. Powierzchnia nieleśna (kilka arów; dalej w tekście jako B)
z dobrze wykształconymi zbiorowiskami muraw i zarośli kserotermicznych. Trzy dorosłe osobniki o długości 50–60 cm
stwierdzone na niewielkiej powierzchni (odległości pomiędzy
nimi wynosiły zaledwie 10–15 m) (ryc. 2). Jest to interesująca obserwacja, gdyż zwykle gniewosze z racji występującego
u nich kanibalizmu są spotykane pojedynczo (Juszczyk 1987,
Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003). Mimo chłodu jeden
z osobników zachowywał się bardzo agresywnie, kąsając aparat
fotograficzny i fotografującego.
24.VI 2006, godz. 11–12: W czasie obserwacji w godzinach
przedpołudniowych niewielkie zachmurzenie, runo zielne wilgotne po niewielkim deszczu poprzedniego wieczora (temp.
maks. 23,5°C, opad 0,3 mm). Powierzchnia nieleśna (kilka
arów; określona jako C), o nieustabilizowanym składzie gatunkowym roślin runa, co jest wynikiem niedawnych silnych
odsłonięć; wśród roślin zielnych spory udział gatunków kserotermofilnych. Jeden osobnik ok. 45 cm długości. W pobliżu
obserwowano zaskrońce (ok. 20–30 osobników).
28.VI 2006, godz. 12–14: W czasie obserwacji temperatura powietrza ok. 20°C, zachmurzenie nieduże (zwiększało się w
ciągu dnia aż do całkowitego wieczorem, gdy ponownie wystąpił
opad atmosferyczny), runo wilgotne po nocnym, obfitym opadzie deszczu (temp. maks. 26,9°C, opad 8,5 mm). Pow. A: dwa
osobniki o długości około 30–35 cm i 45–50 cm.
6.VIII 2006, godz. 10–12: W czasie obserwacji temperatura powietrza ok. 16°C, rankiem zachmurzenie duże stopniowo
103
104
Ryc. 2. Gniewosz plamisty (dł ok. 60 cm) – jeden z trzech okazów obserwowanych w Ojcowskim Parku
Narodowym w dniu 3. czerwca 2006 (fot. B. Wiśniowski).
Fig. 2. Smooth snake Coronella austriaca (length ca. 60 cm) – one of the three specimens observed in the
Ojców National Park on 3 June 2006 (photo B. Wiśniowski).
zmniejszające się do niewielkiego wieczorem, runo wilgotne po
nocnym opadzie deszczu, i niewielkich przelotnych opadach w
ciągu dnia (temp. maks. 22,0°C, opad 1,4 mm). Pow. B: jeden
dorosły osobnik o długości ok. 40 cm. Mniejszy rozmiar ciała oraz różnice w rozmieszczeniu plam na odcinku głowowym
wskazują, że nie był to żaden z okazów obserwowanych w tym
miejscu 3 czerwca.
Dyskusja
Stosunkowo duża liczba okazów odnotowana przypadkowo
w trakcie innych badań wyraźnie kontrastuje z dotychczasowymi bardzo skąpymi doniesieniami – 2 obserwacje na przestrzeni ostatnich 30 lat (Szyndlar 1995, M. Gamrat, OPN dane
niepubl.). Gniewosze plamiste były obserwowane w 2006 r. na
terenie OPN w zbiorowiskach o charakterze kserotermicznym
i mozaikowatej strukturze roślinności, położonych w sąsiedztwie obszarów leśnych znajdujących się powyżej na zboczach.
Takie powierzchnie stanowią na terenie Parku jedne z najcenniejszych ostoi gatunków związanych z suchymi, silnie nasłonecznionymi stokami (Pawłowski i in. 1994, Dylewska,
Wiśniowski 2003). Ich wartość była podkreślana w wielu
publikacjach oraz w wieloletnim planie ochrony Ojcowskiego
Parku Narodowego (Michalik 1991). W wyniku zaprzestania
użytkowania gospodarczego (koszenia i wypasu zwierząt) powierzchnie te w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
XX w. stopniowo zaczęły ulegać naturalnym zmianom sukcesyjnym, przekształcając się w zbiorowiska leśne. Od 2000 r. Park
podjął zabiegi ochrony czynnej, których celem jest powstrzymanie sukcesji lasów i przywrócenie wcześniejszego bogactwa
gatunkowego. Przeprowadzone zabiegi polegały na wycięciu wybranych drzew i odrośli na zboczach oraz odkrzewianiu skał,
a następnie rozpoczęto coroczne jesienne koszenie połączone
z usuwaniem skoszonej biomasy.
Wydaje się, że powierzchnie utrzymywane w stanie bezleśnym mają istotne znaczenie dla trwania populacji gniewosza
w Ojcowskim Parku Narodowym. Na jednej z nich obok osobników dorosłych spotkano także młody okaz tego węża; można
więc wnioskować, że panują tu dogodne warunki do rozmnaża105
nia się tego gatunku. Na powierzchniach A i B obserwowano w
2006 r. żmije zygzakowate (4 osobniki, w tym kopulująca para),
padalce (łącznie kilkanaście osobników) oraz jaszczurki zwinki
(kilka osobników); gatunki te stanowią główną bazę pokarmową gniewoszy (Juszczyk 1987, Berger 2000). Odnalezienie
gniewosza na powierzchniach odległych od siebie (maks. ok. 5
km) może świadczyć o tym, że gatunek ten występuje w Parku
na jeszcze innych stanowiskach.
Przy okazji charakterystyki występowania gniewosza na terenie Parku warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt. Chociaż
środowiska kserotermiczne były penetrowane w 2006 r. co 2-3
tygodnie przez cały sezon wegetacyjny, to większość obserwacji
gniewosza miała miejsce przy stosunkowo niskiej temperaturze powietrza, najczęściej po wcześniejszym opadzie deszczu.
Prawdopodobnie wychłodzone węże chętnie opuszczały swoje
kryjówki by rozgrzać się w skąpych promieniach słońca, ospale
reagowały na bodźce zewnętrzne, powoli i niechętnie wślizgując się pod korzenie traw i w szczeliny podłoża. W takich warunkach łatwo można je było zaobserwować, co potwierdzają
m. in. dane z okolic Kazimierza Dolnego nad Wisłą (Dembicka
i in. 2006). Być może niewielka do niedawna liczba obserwacji
tego węża w OPN (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977,
Młynarski 1990, Szyndlar 1995) wynikała po części z faktu, iż gniewosz plamisty jest wężem prowadzącym bardzo skryty tryb życia, spędzającym większość czasu pod kamieniami,
w norach czy szczelinach podłoża (Juszczyk 1987, Berger
2000). W ciepłe i słoneczne dni przebywa w ukryciu polując
z zasadzki na swoje ofiary lub też reaguje tak szybko, że uchodzi
uwadze badacza. Łatwiej natomiast zaobserwować go w chłodne
i wilgotne dni, które z pozoru nie sprzyjają prowadzeniu obserwacji zmiennocieplnych gadów. Prawdopodobnie wąż ten
występuje w Parku liczniej, niż wskazują na to dotychczasowe obserwacje. Za takim przypuszczeniem przemawia zarówno
liczba zauważonych osobników, obfitość potencjalnych miejsc
występowania, jak i zasobna baza pokarmowa.
Prowadzone zabiegi ochrony czynnej wydają się być wystarczające dla utrzymania trwałości występowania tego interesującego gatunku w Parku. W kolejnych latach planowana
106
jest przez OPN kontrola występowania gniewosza zarówno na
stwierdzonych stanowiskach jak i innych powierzchniach objętych odsłonięciami. Sporządzona dokumentacja fotograficzna (taka, jak egzemplarzy obserwowanych 2 i 3 czerwca) – ze
szczególnym uwzględnieniem uplamienia odcinka głowowego
– być może pozwoli w przyszłości na identyfikację poszczególnych osobników.
SUMMARY
The smooth snake Coronella austriaca (Laurenti, 1768)
in the Ojców National Park (S Poland)
The smooth snake Coronella austriaca is considered as a very rare
species in Poland, with decreasing population numbers. In the Ojców
National Park (OPN) the snake has been reported only a few times,
with two reliable records during the years 1977–2005. The smooth
snake prefers sunny and dry slopes facing to the south, where it finds
lizards and other snakes which the species hunts. Unfortunately, in
the last quarter of the 20th century some of the possible localities
for smooth snake had disappeared in the OPN due to the secondary
succession of vegetation to scrub and woodland communities on
abandoned meadows and pastures. Although the OPN carried out
active protection in the most of such xerothermic stands on hill slopes
and limestone rocks, there was no current information about the
presence of the smooth snake. Some of the researchers believed that
its local population is either seriously threatened with extinction or
already extinct.
During the survey of several xerothermic stands in 2006 smooth
snake was recorded at three sites from June till August. The UTM
coordinates of all the stands are: DA16 (no detailed localities are given
in the paper for protection reasons). Altogether 9 specimens of the
species were recorded in patches of xerothermic vegetation on the
deforested slopes along the river Prądnik valley. Eight of them were
adults with body length 40–60 cm, and one juvenile specimen was only
about 18 cm long. In one case there were 3 adult specimens found at
the same time being only a few metres distant one from another. The
most of the records were made during cold and cloudy days, often after
107
rain. Five specimens were observed during the first decade of June,
with the mean air temperature as low as 10,7°C (compared with the
mean value 15,2°C for the years 1996–2005). The snakes were moving
slowly in those conditions, trying to get warm in exposed places, so
they could be easily observed. What was interesting, they were not
observed at the same localities during hot and sunny days.
The number of the specimens observed in 2006 was surprisingly
high. That suggests, that the smooth snake may be more frequent in
the OPN that it was estimated on the base of previous observations.
It is also possible that it inhabits some other localities. The active
protection methods employed by the OPN to protect and restore open
xerothermic habitats may also have positive effect on the smooth
snake population.
PIŚMIENNICTWO
Antoszewska-Bugno E., Młynarski M. 1977. Płazy i gady. W:
Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, Ser. B,
28: 277–288.
Bena W., Dobrowolska K. 2006. O występowaniu gniewosza
plamistego Coronella austriaca Laur. w Puszczy ZgorzeleckoOsiecznickiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 78–84.
Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. PWN,
Warszawa–Poznań.
Dembicka A., Rozwałka R., Stachowicz J. 2006. Nowe stanowiska
gniewosza plamistego Coronella austriaca Laur. nad środkową
Wisłą. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 102–106.
Dylewska M., Wiśniowski B. 2003. Żądłówki (Hymenopera: Aculeata)
Ojcowskiego Parku Narodowego. Wyd. OPN, Ojców.
Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa.
Michalik S. 1991. Plan ochrony ekosystemów nieleśnych Ojcowskiego
Parku Narodowego na lata 1992–1996. Biblioteka OPN
(maszynopis).
Młynarski M. 1990. Zmiany w herpetofaunie Ojcowskiego Parku
Narodowego w latach 1963–1987. Prądnik. Prace Muz. W. Szafera,
1: 135–137.
Najbar B. 1997. Występowanie gniewosza plamistego Coronella
austriaca na Środkowym Nadodrzu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53: 41–
46.
108
Najbar B. 2000. Gniewosz plamisty. Wyd. Lubuskiego Klubu
Przyrodników, Świebodzin.
Pawłowski J., Mazur M., Młynarski J.K., Stebnicka Z., Szeptycki
A., Szymczakowski W. 1994. Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego
Parku Narodowego i terenów ościennych. Wyd. OPN, Ojców.
Piotrowski W., Rozwałka R., Różycki A. 2006. Nowe stanowisko
gniewosza plamistego Coronella austriaca Laur. na Polesiu
Lubelskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 106–108.
Profus P., Sura P. 2001. Coronella austriaca (Laurenti, 1768).
Gniewosz plamisty. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona
Księga Zwierząt – Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 278–281.
Profus P., Sura P. 2003. Gniewosz plamisty Coronella austriaca
Laurenti, 1768. W: Głowaciński Z., Rafiński J. (red.). Atlas płazów
i gadów Polski. Status, rozmieszczenie, ochrona. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Warszawa–Kraków: 95–97.
Szyndlar Z. 1995. Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego: stan
w końcu lat osiemdziesiątych. Prądnik. Prace Muz. W. Szafera, 9:
231–240.
Zieliński P., Stanisławski W. 2006. Występowanie i ochrona
gniewosza plamistego Coronella austriaca na terenach leśnych.
Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 8 (1):
121–126.
109
Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences
Chrońmy Przyrodę Ojczystą
(Let’s protect Our Indigenous Nature), Bi-monthly publication,
Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland
Vol. LXIII (63) 2007
No. 2
CONTENTS
Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Global Network of
National Geoparks UNESCO (procedure of the creation ..............
3
Barbara Bacler: New station of Ophioglossum vulgatum L. in the
Równina Opolska Plain (S Poland) .............................................
15
Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: New locality of Dianthus
armeria L. (Caryophyllaceae) in the Płaskowyż Głubczycki Plateau
(S Poland) ..................................................................................
22
Maciej Buchalik, Jacek D r o b n i k: Aconitum variegatum L.
(Ranunculaceae) rediscovered in the Opole region (S Poland) .....
25
Aneta Czarna, Magdalena Wawrzyniak: New locality of sea
milkwort Glaux maritima L. in the Wielkopolska Region (W
Poland) ......................................................................................
28
Anna Delimat, Tomasz Borucki: New localities of Artemisia
eriantha Ten. in the Tatra Mts ...................................................
34
Kamilla Gutowska, Magdalena Moska: Protected mammals of
the vicinity of Wołów (Lower Silesia, SW Poland).........................
42
110
Agnieszka Henel: New stations of the giant puffball Langermannia
gigantea (Batsch: Pers.) Rostk. in the Województwo Śląskie
Province (S Poland) .................................................................
57
Grzegorz Kopij: A new site of Dianthus superbus L. in the Opole
Silesia (SW Poland) .................................................................
64
Dariusz Kubiak: Localities of Fistulina hepatica L. in northeastern Poland .......................................................................
67
Bartłomiej Najbar, Magdalena Salej, Ewa Szuszkiewicz:
Sewage drain as a trap for amphibians....................................
74
Adam Olszewski, Tomasz Hryniewicki, Grzegorz Okołów:
New stations of Hermit Beetle Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
in the Mazovian Lowland (Nizina Mazowiecka, Central Poland)
84
Małgorzata Stasińska: New localities of Geastrum rufescens
Pers.: Pers. and Trichaster melanocephalus Czern. in the
Western Pomerania (NW Poland) .............................................
87
Adam Stebel: New distribution data for Campylopus flexuosus
(Bryopsida) in Poland ..............................................................
93
Bogdan Wiśniowski, Robert Rozwałka: The smooth snake
Coronella austriaca (Laurenti, 1768) in the Ojców National Park
(S Poland) ...............................................................................
99
111
Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich
struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by
swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad
ekorozwoju i wdrażania Agendy 21 oraz współuczestniczył w realizacji
zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.
Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie,
przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.
Kontakt:
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej
02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3A
Tel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]
Na okładce:
Gniewosz plamisty (dł ok. 60 cm) – jeden z trzech okazów obserwowanych
w Ojcowskim Parku Narodowym w dniu 3. czerwca 2006
(fot. B. Wiśniowski).
Photo on front cover:
Smooth snake Coronella austriaca (length ca. 60 cm) – one of the three
specimens observed in the Ojców National Park on 3 June 2006
(photo B. Wiśniowski).
112

Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Światowa Sieć Naro

Transkrypt

Podobne dokumenty

vesbo - Integrisplus.pl