SpiS treści

2
© 2013 Copyright by Piotr Czarnecki & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana,
ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego
przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje:prof. dr hab. Stanisław Bylina
prof. dr hab. Jan Drabina
Książka dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
oraz Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja i korekta: Roman Małecki
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec
ISBN 978-83-7688-121-8
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
4
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdział I: Chrześcijański dualizm w średniowiecznej Europie . . . . . .
1. Paulicjanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Doktryna paulicjańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Bogomilizm – historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Doktryna bogomilska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
19
30
56
66
Rozdział II: Początki kataryzmu włoskiego w XII wieku . . . . . . . . . . . 97
1. Italia na przełomie XII i XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
2. Początki kataryzmu włoskiego w świetle źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
3. Kontrowersje wokół genezy i pierwotnej formy kataryzmu . . . . . . . . . 112
4. Pierwotne wierzenia włoskich katarów oraz znaczenie misji Niketasa
i synodu w Saint-Félix-de-Caraman (1167) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
5. Podział włoskiego kataryzmu – początki włoskich Kościołów
katarskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Rozdział III: Doktryny włoskiego kataryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Kontrowersje wokół znaczenia doktryny w kataryzmie . . . . . . . . . . . . 2. Źródła do poznania doktryn katarskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kościół z Concorezzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kościół z Desenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Kościół z Bagnolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Kościół z Marchii Treviso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Kościoły z Florencji i Valle Spoletana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
173
180
184
205
227
238
244
250
Rozdział IV: Włoska teologia katarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Schizma Jana z Lugio w Kościele z Desenzano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Źródła do poznania teologii katarskiej – Liber de duobus principiis
i Traktat manichejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Teologia katarska według Liber de duobus principiis . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253
253
256
265
314
Rozdział V: Rytuał i hierarchia włoskich Kościołów katarskich . . . . . .
1. Źródła do poznania rytuału katarskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Forma consolamentum i jego interpretacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Geneza rytuału consolamentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Hierarchia katarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
319
319
326
353
374
387
Rozdział VI: Koniec włoskiego kataryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Ewolucja stosunku Kościoła katolickiego do herezji . . . . . . . . . . . . . . .
2. Specyfika środowiska włoskich katarów – relacje Kościoła z władzą
świecką w XIII-wiecznej Italii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Relacje katarów z władzą świecką i kościelną w poszczególnych
komunach włoskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Wydarzenia w Sirmione (1276–1278) i ostateczne przyczyny upadku
włoskiego kataryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
389
390
398
402
424
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Summary: Italian Catharism. History and Doctrine . . . . . . . . . . . . . . . 479
6
Wstęp
Kataryzm zajmuje dziś znaczące miejsce w historiografii. Powstało wiele opracowań dotyczących historii historiografii tego zagadnienia1. Niestety, ogromna
większość literatury przedmiotu została poświęcona kwestii kataryzmu południowofrancuskiego. To właśnie on został najdokładniej przebadany. Dysponujemy wieloma opracowaniami dotyczącymi jego historii. Kwestiami tymi
zajmowali się tacy wybitni uczeni, jak: M. Barber, Y. Dossat, J. Duvernoy,
E. Griffe, R. Manselli, R. Nelli, M. Roquebert, A. Vauchez, W.L. Wakefield,
czy Ch. Thouzellier, i wielu innych2. Również obszerną literaturę poświęcono zagadnieniu słynnej krucjaty przeciw albigensom3. To właśnie dzięki temu
1
Historiographie du catharisme, „Cahiers de Fanjeaux”, 14 (1979); L. Albaret, Recherche
sur l’historiographie du catharisme, Paris 1992; L. Albaret, Le point sur l’historiographie du catharisme aujourd’hui, „Cahiers d’Histoire. Revue d’histoire critique”, 70 (1998), s. 7–18; B. Hamilton, The State of Research: The Legacy of Charles Schmidt to the Study of Christian Dualism,
„Journal of Medieval History”, 24 (1998), s. 191–214; P. Martel, Les cathares et l’histoire: Le
drame cathare devant ses historiens (1820–1992), Toulouse 2002.
2
M. Barber, Katarzy, przeł. R. Sodół, Warszawa 2004; Y. Dossat, Un évêque cathare originaire de l’Agenais, Vigouroux de la Bacone, Bulletin philologique et historique du Comité des
travaux historiques et scientifiques, Paris 1966; J. Duvernoy, Inquisition en terre cathare: Paroles
d’hérétiques devant leurs juges, Toulouse 1998; E. Griffe, Le Languedoc cathare et l’Inquisition, Paris 1980; Idem, Les débuts de l’aventure cathare en Languedoc (1140–1190), Paris 1996;
R. Manselli, Per la storia della fede albigese nel secolo XIV: Quattro documenti dell’inquisizione di Carcassona, [w:] Studi sul medioevo cristiano offerti a Raffaello Morghen, t. 1, Roma
1974; R. Nelli, Les cathares en Languedoc, Paris 1995; M. Roquebert, L’epopée cathare, t. 1–5,
Toulouse 1970–1986; A. Vauchez, Les origines de l’hérésie cathare en Languedoc, d’après un
sermon de l’archevêque de Pise Federico Visconti (1277), [w:] Società, istituzioni, spiritualità:
Studi in onore di Cinzio Violante, t. 2, Spoleto 1994, s. 1023–1036; W.L. Wakefield, Friar Ferrier, inquisitor, „Heresis”, 7 (1986), s. 33–41; Ch. Thouzellier, Catharisme et valdéisme en Languedoc à la fin du XIIe et au début du XIIIe siècle, Paris 1966; zob. też M. Hanssler, Katharismus
in Südfrankreich: Struktur der Sekte und inquisitorische Verfolgung in der zweiten Hälfte des
13. Jahrhunderts, Aachen 1997; R. Lafont, P. Labal, J. Duvernoy, M. Roquebert, P. Martel, Les
Cathares en Occitanie, Paris 1982; J.H. Mundy, Society and Government at Toulouse in the Age of
the Cathars, Toronto 1997; Idem, The Repression of Catharism at Toulouse: The Royal Diploma
of 1279, Toronto 1985.
3
B. Hamilton, The Albigensian Crusade, London 1974; M. Roquebert, Montségur: les cendres de la liberté, Toulouse 1992; Idem, Les cathares, de la chute de Montségur aux derniers
bûchers (1244–1329), Paris 1998; J. Sumption, The Albigensian Crusade, London 1978; M. Costen, The Cathars and the Albigensian Crusade, Manchester–New York 1997; E. Graham-Leigh,
The Southern French Nobility and the Albigensian Crusade, Woodbridge 2005; B.M. Kienzle,
7
wydarzeniu, w którym historia religii katarskiej splotła się z wielką polityką,
kataryzm południowofrancuski stał się dobrze znany, a jego wyznawcy zaczęli
być w powszechnej świadomości uważani za katarów par excellence. Wiele
dobrze zachowanych protokołów inkwizycyjnych zawierających zeznania doskonałych katarów (perfecti), jak i całej masy zwykłych wiernych (credentes),
stało się podstawą do dalszych, szczegółowych badań. Dotyczyły one nie tylko
historii inkwizycji na tych terenach4, ale również poruszały kwestie społeczne,
życia codziennego, ekonomii czy mentalności5.
Ogrom literatury dotyczącej południowofrancuskiego kataryzmu sprawia,
że większość uczonych postrzega tę dualistyczną religię właśnie przez pryzmat jej francuskiego wariantu. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w opracowaniach ogólnych, poświęconych kataryzmowi jako całości, w których
zawsze kataryzm południowofrancuski zajmuje przeważającą część. Tak jest
Innocent III’s Papacy and the Crusade Years, 1198–1229: Arnaud Amaury, Gui of Vaux-de-Cernay, Foulque of Toulouse, „Heresis”, 29 (1999), s. 49–81.
4
J.H. Arnold, Inquisition and Power: Catharism and the Confessing Subject in Medieval
Languedoc, Philadelphia 2001; J.L. Biget, Origines et développement de l’Inquisition en Languedoc (1229–1329), „Revue du Gévaudan, des Causses et des Cévennes”, 8 (1999), s. 5–29;
C. Carayon, L’Inquisition à Carcassonne au XIIIe et au XIVe siècle, Mazamet 1903; Y. Dossat,
Église et hérésie en France au XIIIe siècle, London 1982; Idem, Les crises de l’Inquisition toulousaine au XIIIe siècle (1233–1273), Bordeaux 1959; J.B. Given, Inquisition and Medieval Society: Power, Discipline, and Resistance in Languedoc, London 1997; C. Molinier, L’Inquisition
dans le midi de la France au XIIIe et au XIVe siècle: Étude sur les sources de son histoire, Paris
1880; J. Paul, La précédure inquisitoriale à Carcassonne au milieu du XIIIe siècle, „Cahiers de
Fanjeaux” 29 (1994), s. 361–396; M.G. Pegg, The Corruption of Angels: The Great Inquisition
of 1245–1246, Princeton 2001; L. Flöss, Il caso Belibasta: Fine dell’ultimo perfetto cataro, Milano 1997; R. Weis, The Yellow Cross: The Story of the Last Cathars, 1290–1329, London 2001.
5
M.P. Gimenez (red.), Les voies de l’hérésie. Le groupe aristocratique en Languedoc, XIe–
–XIIIe siècles I: Structures et comportements, II: Avant et après la croisade: seigneurs et seigneuries, Carcassonne 2001; C.M. Higounet, Le milieu social et économique languedocien vers
1200, „Cahiers de Fanjeaux”, 2 (1967); J.H. Mundy, Men and Women at Toulouse in the Age of
the Cathars, Toronto 1990; E. Le Roy Ladurie, Montaillou, wioska heretyków 1294–1324, przeł.
E. Żółkiewska, Warszawa 1988; R. Nelli, Życie codzienne katarów w Langwedocji w XIII w.,
przeł. M. Ochab, Warszawa 1979; J.L. Biget, Notes sur le système féodal en Languedoc et son
ouverture à l’hérésie, „Heresis”, 11 (1988), s. 7–16; M. Benad, Domus und Religion in Montaillou: Katholische Kirche und Katharismus im Überlebenskampf der Familie des Pfarrers Petrus
Clerici am Anfang des 14. Jahrhunderts, Tübingen 1990. Stosunkowo dużo literatury poświęcono
również bardzo modnemu swego czasu tematowi kobiet w kataryzmie, zob: R. Abels, E. Harrison, The Participation of Women in Languedocian Catharism, „Mediaeval Studies”, 41 (1979),
s. 215–251; M. Barber, Women and Catharism, „Reading Medieval Studies”, 3 (1977), s. 45–62;
U. Bejick, Die Katharerinnen: Häresieverdächtige Frauen im mittelalterlichen Süd-Frankreich,
Freiburg–Base–Wien 1993; P. Biller, Cathars and Material Women, [w:] P. Biller, A.J. Minnis
(red.), Medieval Theology and the Natural Body, Woodbridge 1997; A. Brenon, Les femmes cathares, Paris 1992; G. Koch, Frauenfrage und Ketzertum im Mittelalter. Die Frauenbewegung in
Rahmen des Katharismus und des Waldensertums und ihre sozialen Würzeln, 12.–14. Jahrhundert, Berlin 1962. W swoich badaniach uczeni poruszali również kwestie ekonomiczne odnoszące
się do kataryzmu, zob. A. Roach, The Cathar Econony, „Reading Medieval Studies”, 12 (1986),
s. 51–71.
8
w przypadku najbardziej znanych dzieł, autorstwa słynnych uczonych, jak
M. Lambert czy M. Barber6. Ogólne opracowania mają tendencję z jednej
strony do dość zdawkowego traktowania kataryzmu w mniej eksponowanych
miejscach, a z drugiej – do mieszania zagadnień historycznych z religijnymi,
co powoduje spłycenie zarówno jednej, jak i drugiej kwestii. Pewnymi wyjątkami w tym względzie są dzieła J. Duvernoya i A. Borsta7.
Oczywiście, zagadnienia ściśle religijne również spotkały się z zainteresowaniem badaczy. Z grona uczonych, którzy zajmowali się kwestiami mitologii
i doktryny katarskiej należy wymienić: E. Bozóky, A. Brennon, Y. Hagman,
M. Loosa, R. Manselliego, Ch. Schmidta, a także G. Schmitz-Valckenberga
oraz G. Rottenwöhrera8. Natomiast Ch. Thouzellier, Y. Dossat, F. Šanjek, czy
T. Venckeleer bardzo przyczynili się do rozwoju badań nad katarskim rytuałem
i organizacją9. Również jednak i w ich opracowaniach, zajmujących się dość
szczegółowymi kwestiami, kataryzm ujmowany jest na ogół jako religia jednolita, bez zwracania szczególnej uwagi na specyfikę poszczególnych krajów.
W tym miejscu pojawia się więc luka, którą będzie się starała wypełnić
niniejsza książka. Jak dotychczas brakuje bowiem opracowania ujmującego
kompleksowo specyfikę religii katarskiej we Włoszech, które jednocześnie
6
M. Lambert, The Cathars, Oxford 1998; M. Barber, Katarzy, (zob. wyżej, przyp. 2). Nieco
więcej miejsca katarom w innych krajach poświęca w swojej słynnej historii dualizmu średniowiecznego czeski uczony, M. Loos, Dualist Heresy in the Middle Ages, Praha 1974.
7
W Religii katarów autor zajmuje się tylko kwestiami religijnymi, zob. J. Duvernoy, Religia
katarów, przeł. J. Gorecka-Kalita, Kraków 2000, Wyraźne oddzielenie kwestii religijnych od historycznych znajdziemy również w starym, bo pochodzącym z 1953 r., ale mimo to wciąż bardzo
aktualnym i rzetelnym dziele niemieckiego historyka A. Borsta, zob. A. Borst, Die Katharer,
Stuttgart 1953.
8
E. Bozóky, La part du mythe dans la diffusion du catharisme, „Heresis”, 35 (2001), s. 45–
–58; A. Brennon, Le faux problème du dualisme absolu, „Heresis”, 21 (1993), s. 61–74; Y. Hagman, La cosmogonie de l’Ecclesia Sclavoniae et les controverses sur la Charte de Niquinta,
„Slavica Occitania”, 16 (2003), s. 247–258; M. Loos, Gnosis und Mittelalterlicher Dualismus,
„Listy filologické” 90 (1967), s. 116–127; R. Manselli, Églises et théologies cathares, „Cahiers
de Fanjeaux”, 3 (1968), s. 129–176; Ch. Schmidt, Histoire et doctrine de la secte des Cathares
ou Albigeois, t. 2, Paris 1849; G. Schmitz-Valckenberg, Grundlehren katharischer Sekten des
13. Jahrhundersts: Eine theologische Untersuchung mit besonderer Berücksichtigung von Adversus Catharos et Valdenses des Moneta von Cremona, München–Paderborn–Wien 1971; G. Rottenwöhrer, Der Katharismus, t. 4, cz. 2: Glaube und Theologie der Katharer, Bad Honnef 1993.
9
Ch. Thouzellier (red.), Rituel cathare, („Sources Chrétiennes” 236), Paris 1977; Y. Dossat,
L’évolution des rituels cathares, „Revue de synthese”, 23 (1948), s. 27–30; F. Šanjek, Le catharisme: l’unité des rituels, „Heresis”, 21 (1993), s. 29–46; T. Venckeleer, Un recueil cathare II, Une
glose, „Revue belge de philologie et d’histoire”, 39 (1961), s. 759–793; Idem, Un recueil cathare:
Le manuscrit A.6.10. de la «collection vaudoise» de Dublin, „Revue belge de philologie et d’histoire”, 38 (1960), s. 815–834. Niektórzy uczeni badali tak szczegółowe kwestie jak endura, czyli
„rozmyślne samobójstwo”, zob: C. Molinier, L’endura: Coutume religieuse des derniers sectaires
albigeois, „Annales de la Faculté des Lettres de Bordeaux”, 3 (1881), s. 282–299, czy też związki
Żydów z kataryzmem, zob. M.F. Godfroy, La minorité juive dans le Languedoc hérétique, „Heresis”, 13–14 (1989), s. 393–419.
9
dokonywałoby jednoznacznego oddzielenia kwestii religijnych od historycznych. Oczywiście, poruszając temat kataryzmu włoskiego, mamy dziś do dyspozycji literaturę, co prawda nie tak liczną jak w przypadku kataryzmu południowofrancuskiego, lecz nadal bardzo znaczącą.
Do rozwoju badań nad włoskim kataryzmem wydatnie przyczynił się dominikański uczony A. Dondaine, który w latach 1939–1950 opracował i wydał wiele kluczowych dla tego zagadnienia źródeł, m.in.: anonimowe De
heresi catharorum in Lombardia, czy Tractatus de hereticis Anzelma z Alessandrii10, Summa brata Rainera Sacchoniego oraz przede wszystkim dwa
dzieła napisane przez samych włoskich katarów, tzn. Rytuał florencki oraz
teologiczny traktat: Liber de duobus principiis11. Z czasem w ślady A. Dondaine’a poszli również inni uczeni, w tym kolejny dominikanin, T. Kaeppeli,
który wydał z kolei sumę inkwizytora Piotra z Werony12. Ta praca dominikańskich uczonych położyła podwaliny pod dalsze badania. Z dużym zainteresowaniem spotkał się teologiczny traktat Liber de duobus principiis, o którym pisali tak wybitni badacze, jak Ch. Thouzellier, R. Nelli, A. Borst czy
F. Martineau13, a także Rytuał florencki, dokładnie przeanalizowany również
przez Ch. Thouzellier14.
Uwadze uczonych nie umknęły również kwestie historyczne oraz problemy
społeczne, choć we Włoszech, zupełnie inaczej niż we Francji, nie zachowało
się wiele protokołów z procesów inkwizycyjnych. Dotyczyły one zazwyczaj
regionów mniej ważnych, lub izolowanych przypadków, takich jak choćby
słynna sprawa Armanna Pungilupo z Ferrary, czy Saraceno Paganellego z Florencji15. Katarom z Umbrii swoje badania poświęcili franciszkańscy uczeni:
M. d’Alatri oraz I. da Milano, natomiast G. Gonnet zajął się mało znaną i słabo
De heresi catharorum in Lombardia, wyd. A. Dondaine, „Archivum Fratrum Praedicatorum”, 19 (1949); Tractatus de hereticis, wyd. A. Dondaine, „Archivum Fratrum Praedicatorum”,
20 (1950).
11
Wszystkie trzy dzieła zostały opublikowane w jednym wydaniu: A. Dondaine, Un traité
neo-manichéen du XIIIe siècle, Le Liber de duobus principiis suivi d’un fragment de rituel cathare, Roma 1939.
12
S. Petrus Martyr, Summa contra haereticos, wyd. T. Kaeppeli, „Archivum Fratrum Praedicatorum”, 17 (1947).
13
Ch. Thouzellier, Livre de deux principes, („Sources Chrétiennes” 198), Paris 1973; R. Nelli, La philosophie du catharisme. Le dualisme radical au XIIIe siècle, Paris 1978; A. Borst poświęcił kwestii Liber de duobus principiis cały rozdział swego dzieła, zob. A. Borst, op. cit.,
s. 254–284; F. Martineau, Deux principes antagonistes et un sauveur: Les cathares italiens du
XIIIe siècle et le Liber de duobus principiis, „Heresis”, 29 (1999), s. 7–29.
14
Ch. Thouzellier (red.), Rituel cathare, Paris 1977, s. 33–192.
15
Dokumenty dotyczące Armanna Pungilupo zostały wydane i opracowane przez G. Zanella, Itinerari ereticali, patari e catari tra Rimini e Verona, Roma 1986. W kwestii Saraceno
Paganellego, zob. R. Manselli, Per la storia dell’eresia catara nella Firenze del tempo di Dante,
„Bulletino dell’Istituto storico italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano”, 62 (1950),
s. 123–138.
10
10
udokumentowaną źródłowo kwestią kataryzmu na południu Włoch16. Prace
nad wyjątkowo dobrze udokumentowaną źródłowo inkwizycją w Bolonii prowadził L. Paolini17. F. Lomastro-Tognato zajęła się inkwizycją w Vicenzie, zaś
F. Zambon w Marchii Treviso18. Kwestie społeczne, dobrze źródłowo poświadczone jedynie w Toskanii i Umbrii, stały się przedmiotem badań G. Šemkova
oraz przede wszystkim C. Lansing19.
Początki włoskiego kataryzmu zostały zbadane dokładnie już w połowie
ubiegłego wieku przez A. Dondaine’a przy okazji edycji wspomnianych wyżej
źródeł20. Temu samemu zagadnieniu swą pracę poświęcił również S. Savini21.
Dzieje walki inkwizycji z kataryzmem w ciągu XIII w. zostały natomiast kompleksowo opisane w dwóch wielkich dziełach poświęconych historii inkwizycji średniowiecznej, autorstwa H.Ch. Lea oraz J. Girauda22.
Niestety, mniej obfita jest literatura dotycząca doktryn włoskich wspólnot
katarskich, co dziwi, gdyż kwestia ta jest doskonale udokumentowana źródłowo dzięki licznym we Włoszech sumom antyheretyckim. Zagadnienia doktrynalne zostały wspomniane w opracowaniach ogólnych, takich jak dzieła
A. Borsta, M. Loosa, M. Lamberta, czy M. Barbera23, lecz bez szczegółowej
analizy. Więcej uwagi doktrynie (pomijając wspomniane wyżej prace o Liber
de duobus principiis) poświęcili w swych badaniach jedynie G. Rottenwöhrer,
A. Reltgen oraz J. Duvernoy24.
W tym miejscu powstaje więc pewien niedosyt. Zdecydowanie brakuje bowiem opracowania dokładnie przedstawiającego zróżnicowane i specyficzne
M. D’Alatri, L’inqisizione francescana nell’Italia centrale del duecento, Roma 1996; I. Da
Milano, Il dualismo cataro in Umbria al tempo di San Francesco, [w:] Filosofia e cultura in Umbria tra medioevo e rinascimento. Atti del IV Convegno di Studi Umbri, Gubbio, 22–26 maggio
1966, Perugia 1967, s. 176–216; G. Gonnet, Sur la presence cathare dans le sud d’Italie vers la
fin du XIIe siècle, „Heresis” 15 (1990).
17
L. Paolini, L’eresia a Bologna fra XIII e XIV secolo, Roma 1975.
18
F. Lomastro-Tognato, L’eresia a Vicenza nel duecento, Vicenza 1988; F. Zambon, L’hérésie
cathare dans la marche de Trévise, „Heresis”, 18 (1991), s. 21–41.
19
G. Šemkov, Die Katharer von Florenz und Umgebung in der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, „Heresis”, 7 (1986), s. 59–70; C. Lansing, Power and Purity. Cathar Heresy in Medieval Italy, New York–Oxford 1998.
20
A. Dondaine, La hiérarchie cathare en Italie I, „Archivum Fratrum Praedicatorum”, 19
(1949); Idem, La hiérarchie cathare en Italie II, „Archivum Fratrum Praedicatorum”, 20 (1950).
21
S. Savini, Il catarismo italiano ed i suoi vescovi, Firenze 1958.
22
H.Ch. Lea, History of the Inquisition of the Middle Ages, t. 2, London 1888, s. 191–254;
J. Giraud, Histoire de l’inquisition au Moyen Âge, t. 2, Paris 1938, s. 378–592.
23
A. Borst poświęca cały rozdział wierzeniom katarskim, ale ujmuje zagadnienie całościowo
i nie dokonuje analizy wierzeń włoskich wspólnot, zob. A. Borst, op. cit., s. 143–190; M. Loos,
Dualist Heresies..., s. 133–141, omawia doktryny włoskie, ale bardzo skrótowo; nieco więcej
uwagi niektórym z nich poświęca M. Lambert, The Cathars, s. 189–211; M. Barber, Katarzy,
s. 71–80, omawia jedynie pewne wybrane kwestie doktrynalne związane z włoskim kataryzmem.
24
G. Rottenwöhrer, Foi et théologie des Cathares «Bagnolistes», „Heresis”, 7 (1986), s. 25–
–32; A. Reltgen, Dissidences et contradictions en Italie, „Heresis”, 13–14 (1989), s. 89–113;
J. Duvernoy, Religia katarów, s. 117–147.
16
11
doktryny włoskich Kościołów katarskich, zwłaszcza w kontekście ich genezy, a więc w porównaniu z wcześniejszymi doktrynami dualistycznymi, z których czerpać mogły one inspiracje. Pytanie o specyfikę włoskiego kataryzmu,
przede wszystkim na płaszczyźnie religijnej, pozostaje więc wciąż otwarte.
Chcąc jednak odpowiedzieć na to pytanie, dotykamy problemu o wiele szerszego. Aby bowiem dowiedzieć się co nowego i oryginalnego wnieśli włoscy
katarzy do tradycji dualistycznej, musimy najpierw poznać dokładnie historię
ich początków, a więc odpowiedzieć na pytanie od kogo mogli oni czerpać
swoje inspiracje? Następnie, należy dokładnie poznać doktryny tych inspiratorów, by móc porównać je z późniejszymi doktrynami katarów włoskich, by
w końcu znaleźć odpowiedź na zasadnicze pytanie: co nowego wnieśli katarzy
do tradycji dualistycznej? Na ile byli tylko biernymi naśladowcami wcześniejszych teorii, a na ile okazali się twórczy i oryginalni? Czy więc możemy mówić o specyficznym kataryzmie włoskim, mającym charakterystyczne cechy
odróżniające go z jednej strony od poprzedników, a z drugiej – od kataryzmu
w innych krajach, przede wszystkim w sąsiedniej Francji?
Głównym problemem niniejszej książki będzie zatem specyfika włoskiego
kataryzmu, jego religijna istota oraz kwestie doktryny, kultu i organizacji.
Zajmując się kompleksowo specyfiką włoskiego kataryzmu nie można jednak pominąć bardzo istotnego aspektu historycznego. Wiadomo bowiem, że
kataryzm we Włoszech rozwijał się dużo dłużej niż we Francji i innych krajach. W tym miejscu pojawia się więc pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Co spowodowało, że kataryzm mógł najpierw bujnie się rozwinąć, a potem tak długo utrzymać się w tym kraju? Jak układały się relacje kataryzmu
z ówczesnymi władzami oraz społeczeństwem? I wreszcie, jakie czynniki doprowadziły do jego ostatecznego upadku?
Przystępując do badania problemu włoskiego kataryzmu historyk może
liczyć na szeroką bazę źródłową w postaci licznych sum antyheretyckich
pisanych przez wykształconych i świetnie zaznajomionych z tematem inkwizytorów dominikańskich czy franciszkańskich, a także – co bardzo charakterystyczne dla Włoch – przez ludzi świeckich25. Oprócz stosunkowo krótkich
sum, zwłaszcza tych wymienionych wyżej, wydanych przez A. Dondaine’a
i T. Kaeppeliego, które zawierają cenne informacje, zarówno odnośnie do religii, jak i historii i genezy włoskiego kataryzmu, dysponujemy również bardzo obszernymi, teologicznymi polemikami, takimi jak choćby ogromne dzieło dominikanina Monety z Cremony, czy franciszkanina Jakuba de Capellis26.
25
Zob. S. Burci, Liber Supra Stella, [w:] I. Döllinger (red.), Beiträge zur Sekten­geschichte des
Mittelalters, t. 2, München 1890; Disputatio inter catholicum et paterinum hereticum, wyd. I. da
Milano, „Aevum” 14 (1940). Źródła te zostaną dokładniej omówione w rozdziale II i III.
26
Moneta de Cremona, Adversus Catharos et Valdenses libri quinque, wyd. T.A. Ricchini,
Roma 1743, (reprint: Ridgewood 1964); Jacobus de Capellis, Disputationes nonnulae adversus
haereticos, [w:] D. Bazzocchi (red.), L’eresia catara. Appendice, Bologna 1920.
12
W dziełach tych autorzy kompleksowo omawiają doktrynę poszczególnych
Kościołów katarskich, ich rytuał i organizację, a niejednokrotnie również polemizują z katarską egzegezą Biblii.
Niezwykle cenne są także, wspomniane już wyżej, włoskie źródła proweniencji katarskiej, a więc teologiczny traktat Liber de duobus principiis oraz
Rytuał florencki. O ile jednak dzieła spisane przez katarów są bezapelacyjnie źródłami pierwszorzędnej wiarygodności, o tyle wartość antyheretyckich
sum jest często podważana przez niektórych uczonych zarzucających im brak
obiektywizmu oraz posądzających inkwizytorów o tendencyjność, mającą rzekomo wypaczać prawdziwe oblicze religii katarskiej27. Zarzuty te, zwłaszcza
w stosunku do źródeł włoskich, są jednak nie na miejscu. Włoscy inkwizytorzy byli znakomicie poinformowani na temat religii katarskich doskonałych
– przywódców sekty, z którymi często prowadzili publiczne dysputy. Niektórzy z nich, jak Rainer Sacchoni czy Piotr z Werony, wywodzili się nawet
ze środowisk katarskich (pierwszy był w przeszłości doskonałym katarskim,
drugi urodził się w katarskiej rodzinie), co sprawia, że informacje przez nich
przekazywane są najwyższej próby. Poza tym nie można zapominać, że sumy
antyheretyckie nie były dziełami propagandowymi, mającymi na celu zdyskredytowanie przeciwnika, ale służyły przede wszystkim jako źródło rzetelnej informacji dla inkwizytorów, umożliwiające im dogłębne poznanie herezji,
z którą mieli potem walczyć. By skutecznie prowadzić polemikę z katarami,
nie mogli się opierać na informacjach nieprawdziwych, czy też pogłoskach,
lecz musieli dotrzeć do sedna tej religii. Oczywiście, wielu średniowiecznym
inkwizytorom zdarzało się podawać fałszywe informacje, czy też plotki mające
na celu oczernienie przeciwnika, lecz włoskich inkwizytorów to praktycznie
nie dotyczyło. Skupiali się na istocie rzeczy, a w swoim obiektywizmie niejednokrotnie dementowali fałszywe czy oszczercze informacje krążące na temat katarów28. Poza tym wiele istniejących we Włoszech niezależnych źródeł,
różnej proweniencji, pozwala na porównanie i weryfikację zawartych w nich
informacji. Niewątpliwie, to stereotypowe przekonanie o tendencyjności inkwizytorów, imputujących heretykom różne nieprawdziwe poglądy, uformowało się pod wpływem czasów późniejszych, zwłaszcza słynnego dzieła Młot
na czarownice, które jednak – o czym nie można zapominać – zostało wydane
dopiero pod koniec XV w.
Wymienione powyżej źródła pozwalają nam w dużym stopniu poznać kataryzm, lecz – co koniecznie trzeba podkreślić – mówimy tu o kataryzmie „wysokim”, a więc o religii w pełni świadomej i opartej na spójnych dogmatach,
wyznawanej przez doskonałych, czyli przywódców sekty.
27
Na polskim gruncie poglądy kwestionujące wiarygodność źródeł pojawiły się w wydanej niedawno książce: J. Borkowskiej, Kataryzm. Spór o dualizm średniowieczny, Kraków 2006,
s. 127–158, 152–153, 174.
28
Wyjątkowym obiektywizmem wykazał się w tej kwestii Jakub de Capellis.
13
Zdecydowanie gorzej udokumentowana źródłowo jest religia ludowa. Nieliczne protokoły inkwizycyjne dają nam słaby obraz tego jak wyglądała recepcja religii katarskiej wśród szerokich mas wiernych. Zupełnie inaczej niż ma
to miejsce w przypadku Francji, dysponujemy tutaj niewielką ilością źródeł,
w dodatku pochodzących zwykle z regionów o drugorzędnym dla kataryzmu
znaczeniu. Podobnie ma się sprawa z informacjami historycznymi, dotyczącymi walki inkwizycji z katarami w większości miast włoskich. Na ogół nasza
wiedza w tej kwestii opiera się na skąpych informacjach zawartych w kronikach, czy listach papieskich.
Ponieważ jednak głównym problemem niniejszej książki jest specyfika
włoskiego kataryzmu w wymiarze religijnym, dostrzegalna na przykładzie
czystej religii katarskich doskonałych, oraz ściśle z nią związana kwestia genezy tej odmiany kataryzmu, dlatego też wydaje się, że wspomniana wyżej baza
źródłowa jest wystarczająca.
Ramy czasowe, w których rozpatrywany będzie problem specyfiki włoskiego kataryzmu, obejmują okres od drugiej połowy XII wieku aż do końca
XIII wieku. A więc cezurą czasową z jednej strony jest pojawienie się katarów
na Półwyspie Apenińskim, a z drugiej – koniec zorganizowanego kataryzmu
włoskiego, rozbitego przez inkwizycję.
Chcąc rzetelnie opracować postawiony wyżej problem, nie można jednak
nie nawiązać do wcześniejszego okresu, w którym działali prekursorzy średniowiecznego dualizmu, a więc bogomili i paulicjanie. Dokładne zbadanie
ich historii i doktryny stanowić będzie bowiem punkt wyjścia do dalszych
rozważań nad genezą kataryzmu włoskiego, bez znajomości czego nie sposób
przecież mówić o jego specyfice.
Analizując dzieje prekursorów średniowiecznego dualizmu napotykamy
jednak nowe problemy. Dysponujemy bardzo skąpą literaturą dotyczącą tego
tematu, zwłaszcza jeśli chodzi o badania uczonych zachodnioeuropejskich.
Studia nad paulicjanami i bogomiłami zdają się bowiem iść swoimi własnymi
torami na Wschodzie i Zachodzie, bardzo rzadko się spotykając.
Historią paulicjan zajmowało się niewielu uczonych, wśród których należy
w pierwszym rzędzie wymienić: F.C. Conybeare’a, N. Garsoïan, J. Gouillarda,
H. Gregoire’a, J. Gieselera, P. Lemerle’a, czy M. Loosa29.
29
The Key of Truth. A Manual of the Paulician Church of Armenia, przekł. i red. F.C. Conybeare, Oxford 1898; N. Garsoïan, The Paulician Heresy: A Study of the Origin and Development
of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire, Appendix III, The
Hague 1967; J. Gouillard, L’heresie dans l’Empire bizantin des origines au XIIe siècle, „Travaux
et mémoires”, 1 (1965); H. Gregoire, Les sources de l’histoire des Pauliciens. Pierre de Sicile
est authentique et Photius un faux, „Académie Royale de Belgicque, Bulletin Classe de Lettres”,
22 (1936); H. Gregoire, Prècisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens, „Académie Royale de Belgicque, Bulletin Classe de Lettres”, 33 (1947); J. Gieseler, Untersuchungen
über die Geschichte der Paulikianer, „Theologische Studien und Kritiken”, 2 (1829); P. Lemerle,
L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’après les sources grecques, „Travaux et mémoires”,
14
Nieco bogatsza jest literatura dotycząca bogomiłów. Niewątpliwie, najcenniejsze w tym względzie pozostaje nadal, mimo upływu lat, dzieło D. Obolensky’ego30. Oprócz niego prace bogomiłom poświęcili również: G. Ficker,
J. Gouillard, Y. Hagman, J. Ivanov, H.Ch. Puech i A. Vaillant, A. Dondaine,
M. Popruženko, czy E. Turdeanu31. Na polskim gruncie kwestie herezji bogomilskiej poruszane były przez S. Bylinę32.
Konieczność zapoznania się z ormiańskimi, greckimi czy starobułgarskimi źródłami dotyczącymi historii paulicjan i bogomiłów sprawiła, że uczeni rzadko podejmowali temat wzajemnych zależności pomiędzy katarami
i wcześniejszymi wschodnimi dualistami. Swe artykuły tej kwestii poświęcili
H.Ch. Puech, G. Šemkov, B. Primov, a także F. Šanjek33. Nigdy jednak nie
dokonano kompleksowego porównania doktryn, zakorzenionego w dokładnej
analizie historycznej, co ostatecznie doprowadziłoby do wyjaśnienia kwestii
wpływu wschodnich dualistów na religię katarską.
W związku z powyższym w kwestii genezy kataryzmu, nie tylko włoskiego, powstała w literaturze przedmiotu znacząca kontrowersja. To właśnie ona
stanowi drugi zasadniczy problem, który należy rozwiązać. Ogromna większość uczonych, wśród nich m.in.: A. Borst, S. Runciman, Ch. Thouzellier,
A. Dondaine, czy współcześnie M. Lambert oraz B. Hamilton, nie miała bowiem nigdy wątpliwości co do faktu, że to właśnie wschodni dualiści wpłynęli
na powstanie kataryzmu34. Tymczasem jednak począwszy od lat czterdziestych
5, (1973); M. Loos, Le mouvement paulicien à Byzance I, „Byzantinoslavica”, 24 (1963), s. 258–
–286; Idem, Le mouvement paulicien à Byzance II, „Byzantinoslavica”, 25 (1964), s. 52–68.
30
D. Obolensky, The Bogomils: A Study in Balkan Neo-Manichaeism, Cambridge 1948.
31
G. Ficker, Die Phundagiagiten: Ein Beitrag zur Ketzergeschichte des byzantinischen
Mittelalters, Leipzig 1908; J. Gouillard, Le Synodikon de l’orthodoxie, „Travaux et mémoires”,
2 (1967), s. 1–316; Y. Hagman, Les differents points de vue de bogomiles quant aux deux fils quils
attribuent à Dieu, „Heresis”, 31 (1999), s. 101–109; J. Ivanov, Bogomilski knigi i legendi, Sofija
1925; H.C. Puech, A. Vaillant, Le traité contre les Bogomiles du prêtre Cosmas. Traduction et
étude, Paris 1945; A. Dondaine, Hugues Ethérien et Léon Toscan, „Archives d’histoire doctrinale
et littéraire du Moyen Âge”, 19 (1952), s. 67–134; M. Popruženko, Kozma Presviter, bolgarski
pisateľ X veka, Sofija 1936; E. Turdeanu, Apocryphes bogomiles et apocryphes pseudo-bogomiles, „Revue de l’histoire des religions”, 138, nr 1 (1950), s. 22–52 oraz nr 2 (1950), s. 176–218.
32
S. Bylina, Bogomilizm w średniowiecznej Bułgarii. Uwarunkowania społeczne, polityczne
i kulturalne, „Balcanica Posnanensia”, 2 (1985), s. 133–134; zob. też Idem, Ruchy heretyckie
w średniowieczu. Studia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 95–145.
33
H.C. Puech., Catharisme médiévale et bogomilisme, „Atti dei Convegni”, t. 12, Roma
1957; G. Šemkov, Der Einfluss der Bogomilen auf der Katharer, „Saeculum”, 32 (1981), s. 349–
–373; B. Primov, Medieval Bulgaria and the dualistic heresies in Western Europe, [w:] Études
historiques à l’occasion du IX. Congrès International des Sciences Historiques, Stockholm–Sofia
1960, s. 79–106; F. Šanjek, Le rassemblement hérétique de Saint-Félix-de-Caraman (1167) et les
églises cathares au XIIe siècle, „Revue d’histoire ecclésiastique”, 67 (1972), s. 767–799.
34
A. Borst, op. cit., s. 84–85; S. Runciman, Manicheizm średniowieczny, przeł. J. Prokopiuk,
B. Zborski, Gdańsk 1996, s. 95, 154, 162–169; Ch. Thouzellier, Cathares, „Annales du Midi”, 87
(1975), s. 349; A. Dondaine, La hiérarchie cathare en Italie II, s. 275–278; M. Lambert, The Cathars, op. cit., s. 31; B. Hamilton, Wisdom from the East: the reception by the Cathars of Eastern
15
XX wieku pojawił się prąd przeciwny, jednoznacznie negujący taki związek35.
Ten alternatywny trend, promowany przez takich uczonych jak: J. Duvernoy,
A. Brennon, P. Jiménez, R. Manselli, R. Morghen, czy E. Werner, a na gruncie
polskim przez socjolog J. Borkowską, stał się bardzo popularny szczególnie
w ostatnich latach36. Trzeba zaznaczyć, że zmienia on całkowicie spojrzenie na
kataryzm, gdyż umniejsza w nim znaczenie doktryny i stara się wyrzucić go
poza nawias tradycji dualistycznej. Każdy badacz zajmujący się kwestią kataryzmu nie może więc przejść obok tego problemu obojętnie.
Mała popularność źródeł wschodnich wśród zachodnich uczonych zajmujących się tym tematem sprawiła, że trudno było ustosunkować się zarówno
do hipotez podnoszonych przez zwolenników alternatywnej teorii, jak i do
różnych, nie mniej kontrowersyjnych, opinii wysuwanych w odniesieniu do
wschodnich dualistów37. Sytuacja zmieniła się jednak w 1998 roku, kiedy to
amerykańscy uczeni – J. i B. Hamiltonowie, przy współpracy Y. Stoyanova,
opublikowali zbiór tłumaczeń kluczowych źródeł dotyczących historii i doktryny bogomiłów oraz paulicjan38. Dzięki temu badacze zajmujący się kwestią
kataryzmu, a przede wszystkim problemem jego genezy, otrzymali cenny materiał, który pozwala na dokonanie rzetelnej analizy i obiektywne ustosunkowanie się do przedstawionej powyżej kontrowersji.
Jak już zostało zaznaczone wyżej, nie można rozpatrywać kwestii specyfiki włoskiego kataryzmu bez zbadania jego genezy. W związku z tym pytanie
o genezę włoskiego kataryzmu, i w szerszym sensie kataryzmu w ogóle, będzie
kolejnym istotnym problemem niniejszej pracy. Przeanalizowanie problemu
genezy kataryzmu, a także wschodnich dualizmów – paulicjańskiego i bogomilskiego, pozwoli odpowiedzieć na pytanie: czy katarzy faktycznie byli kontynuatorami sięgającej starożytności tradycji dualistyczno-manichejskiej?
dualist texts, [w:] P. Biller, A. Hudson (red.), Heresy and Literacy, 1000–1530, Cambridge 1994,
s. 42–44.
35
S. Petrement, Essay sur le dualisme chez Platon, les gnostiques et les manichéens, Paris
1947, s. 329–330.
36
J. Duvernoy, Religia katarów, s. 375–376, 389; A. Brennon, Le faux probleme..., zob.
wyżej, przyp. 8; P. Jiménez, Relire de la charte de Niquinta. I: Origine et problématique de la
charte, „Heresis”, 22 (1994), s. 1–41; Idem, Relire de la charte de Niquinta. II: Étude et portée de
la charte, „Heresis”, 23 (1994), s. 1–26; R. Manselli, Evangélisme et mythe dans la foi cathare,
„Heresis”, 5 (1985), s. 5–17; R. Morghen Le origini dell’eresia medioevale in Occidente. Riposta a p. Antoine Dondaine, „Ricerche di storia religiosa”, 1 (1954), s. 84–107; Idem, Medioevo
cristiano, Bari 1951; Idem, Problèmes sur l’origine de l’hérésie au Moyen-Âge [w:] J. Le Goff
(red.), Hérésies et sociétés dans l’Europe pré-industrielle (11e–18e siècles), Paris 1968, s. 121–
–138; E. Werner, L’Evangile de Jean et le dualisme médiéval, „Heresis”, 12 (1989), s. 15–29;
J. Borkowska, op. cit.
37
Przede wszystkim chodzi tu o teorię wspomnianych już wyżej F.C. Conybeare’a
i N. Garsoïan, negujących przynależność paulicjanizmu do tradycji dualistycznej.
38
B. Hamilton, J. Hamilton (red.), Christian Dualist Heresies in the Byzantine World c.650–
–c.1450, Manchester–New York 1998.
16
Aby rzetelnie odpowiedzieć na pytanie o specyfikę włoskiego kataryzmu,
należy przede wszystkim ściśle oddzielić kwestie religijne od historycznych,
natomiast w ramach kwestii religijnych dokonać rozróżnienia na doktrynę, kult
i organizację. Chcąc znaleźć odpowiedź na kluczowe pytanie co nowego włoscy
katarzy wnieśli do tradycji dualistycznej, należy dokonać porównania poszczególnych elementów ich doktryn z doktrynami ich bezpośrednich inspiratorów.
To religioznawcze porównanie doktryn religijnych musi jednak być solidnie zakorzenione w analizie historycznej, która umożliwi odpowiedź na pytanie: od
kogo katarzy włoscy czerpali swe inspiracje i na kim się wzorowali?
Całość zagadnienia zostanie ujęta w sześciu rozdziałach.
Pierwszy z nich zostanie poświęcony historii i doktrynie paulicjan i bogomiłów. Będzie on stanowił podstawę dalszych rozważań i bazę do ewentualnych porównań. Głównym jego problemem będzie pytanie czy paulicjanie
i bogomili byli rzeczywiście kontynuatorami starożytnej tradycji dualistycznej
i w jakim stopniu się nią inspirowali?
W drugim rozdziale zostanie omówiona fundamentalna kwestia genezy
kataryzmu włoskiego w szerszym kontekście źródeł zachodniego dualizmu
w ogóle. Przedstawiona w nim więc będzie historia początków kataryzmu na
Półwyspie Apenińskim pod koniec XII wieku na tle wydarzeń społeczno-politycznych tamtego okresu. Zasadnicze problemy tego rozdziału można sformułować w formie dwóch pytań: po pierwsze – czy wschodni dualiści, a więc paulicjanie i bogomili wpłynęli rzeczywiście na powstanie włoskiego kataryzmu
i dualizmu europejskiego w ogóle? I po drugie – jakie przyczyny doprowadziły
do konfliktu w łonie kataryzmu włoskiego i jego rozpadu na niezależne od siebie wspólnoty?
W trzecim rozdziale zostanie podjęta analiza najważniejszego problemu,
czyli specyfiki kataryzmu włoskiego w jego wymiarze religijnym. Doktryna
włoskiego kataryzmu zostanie porównana z doktrynami wcześniejszych inspiratorów, jak również – tam gdzie to możliwe – z nauczaniem równolegle działających katarów w innych krajach, w tym przede wszystkim w sąsiedniej Francji.
Ta część zostanie poświęcona w całości zagadnieniom doktryny każdego z sześciu włoskich Kościołów katarskich w ich wcześniejszej, mitologicznej fazie.
Zasadniczym celem tego rozdziału będzie udzielenie odpowiedzi na pytanie:
jakie nowe koncepcje doktrynalne wnieśli Włosi do tradycji dualistycznej?
Rozdział czwarty stanowić będzie zasadniczo kontynuację poprzedniego,
ponieważ zajmie się kwestią specyfiki doktryny katarskiej w jej kolejnej – racjonalnej i teologicznej fazie. Podstawą analizy będzie tu jedyny zachowany,
spisany przez samych katarów, obszerny traktat teologiczny – Liber de duobus
principiis39. Analiza tego traktatu wymaga osobnego rozdziału, nie tylko ze
39
Liber de duobus principiis, [w:] Dondaine A. (red.), Un traité néo-manichéen du 13 siècle:
Le „Liber de duobus principiis”, suivi d’un fragment de rituel cathare, Roma 1939.
17
względu na objętość źródła, ale przede wszystkim na odmienny niż w poprzednim rozdziale charakter doktryny, a także inne problemy.
Teologia katarska traktatu zrodziła się bowiem na Zachodzie i była dostosowana do zachodnich standardów. W związku z tym podstawowym problemem
czwartego rozdziału będzie pytanie o specyfikę włoskiej teologii katarskiej;
z jednej strony w kontekście ówczesnych ortodoksyjnych koncepcji filozoficznych i teologicznych, a z drugiej – w odniesieniu do równolegle tworzonej
teologii katarów francuskich, która jest niestety znana jedynie ze źródeł polemicznych. Chodzi o to na ile włoska teologia katarska czerpała z ówczesnej
teologii i filozofii ortodoksyjnej oraz z heretyckiej teologii francuskiej, jak i co
nowego oraz specyficznego do tej teologii wnosiła?
W piątym rozdziale zostanie podjęta zasadnicza kwestia specyfiki włoskiego kataryzmu w dziedzinie religijnej, lecz tym razem na polu kultu i organizacji. Głównym celem tego rozdziału będzie próba znalezienia odpowiedzi na
pytanie: na czym opierali się Włosi w tych dziedzinach życia religijnego, oraz
co nowego wnieśli do nich ze swej strony?
W ostatnim, szóstym rozdziale będą analizowane kwestie historyczne związane z końcem włoskiego kataryzmu. Chodzi o próbę odpowiedzi na następujące pytania: co sprawiło, że kataryzm włoski mógł rozwijać się swobodnie
w ciągu XIII wieku? Dlaczego przetrwał w zorganizowanej formie dłużej niż
kataryzm francuski oraz jakie czynniki doprowadziły do jego upadku? Rozważane będą tutaj kwestie relacji kataryzmu do władz świeckich, jego miejsce
w społeczeństwie, a także opisane zostaną działania władz kościelnych i państwowych, które przyczyniły się do jego zniszczenia.
18