Prawo do zawarcia małżeństwa przez osoby z zaburzeniami

Inga Markiewicz
Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN
Prawo do zawarcia małżeństwa przez osoby z zaburzeniami psychicznymi
Kazus Katarzyny B.
Urzędnik z u.s.c. Praga-Północ w Warszawie odmówił udzielenia ślubu, ponieważ uznał, że
kobieta się dziwnie zachowuje i dziwnie wygląda.
Kobieta cierpi na dziecięce porażenie mózgowe, jest niepełnosprawna fizycznie, ma pewne
problemy z mówieniem, ale nie jest chora psychicznie ani ubezwłasnowolniona przez sąd
Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Art. 12 § 1 kro
Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem
umysłowym.
Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu
przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może
jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Art. 5 kro
Kierownik urzędu stanu cywilnego, który dowiedział się o istnieniu okoliczności wyłączającej
zawarcie zamierzonego małżeństwa, odmówi przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek
małżeński lub wydania zaświadczenia (…), a w razie wątpliwości
zwróci się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte.
Konstytucja RP
„Małżeństwo (…) znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18) ”
Zasada favor matrimonii
Ograniczanie przeszkód w zawieraniu małżeństwa do koniecznego minimum oraz w miarę
możliwości utrzymanie już zawartego małżeństwa
Małżeństwo nie dla każdego? (wedle kodeku cywilnego)
Przesłanki pozytywne
 Odmienność płci
 Jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń przed kierownikiem u.s.c.
1
Przeszkody małżeńskie









Wiek
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy
Bigamia
Pokrewieństwo, powinowactwo
Przysposobienie
Brak świadomości
Błąd co do tożsamości drugiej str.
Groźba bezprawna
Przeszkody natury psychicznej
 Ubezwłasnowolnienie
 Choroba psychiczna
 Niedorozwój umysłowy
Przeszkoda ubezwłasnowolnienia
Zakaz zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 11 kro)
!!! Ubezwłasnowolnienie całkowite musi być w momencie zawierania małżeństwa
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Art. 13 § 1 kc
Osoba, która ukończyła lat 13, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek:
 choroby psychicznej,
 niedorozwoju umysłowego albo
 innego rodzaju zaburzeń psychicznych,
 w szczególności pijaństwa lub narkomanii,
nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Ubezwłasnowolnienie częściowe Nie stanowi przeszkody małżeńskiej!!!
Wyrok SN
„Ubezwłasnowolnienie częściowe z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju
umysłowego nie jest żadnym kryterium ustawowym do oceny zdolności do zawarcia
małżeństwa, lecz jest nim choroba psychiczna względnie niedorozwój”.
2
Przeszkoda choroby psychicznej
Zasada: Zakaz małżeństwa chorych psychicznie (art.12 kro)
Jednakże gdy:
1. Stan zdrowia lub umysłu:
- nie zagraża małżeństwu
- nie zagraża zdrowiu przyszłego potomstwa
2. Nie zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie
SĄD może im udzielić ZEZWOLENIA na zawarcie małżeństwa
* o zezwolenie mogą wnosić tylko osoby, dla których zezwolenie ma być wydane
Choroba psychiczna
 „Zamęt” terminologiczny/ dookreślenie pojęcia?
 Które zaburzenia mają wykluczać
zawarcie małżeństwa?
 Co z pojęciami z kodeksu cywil. „pijaństwo i narkomania”?
 Lucida intervalla (orzecznictwo SN)
Orzecznictwo
OSN z 1968 r.
„jeżeli materiał dowodowy pozwala na przyjęcie, że małżonek, który został przed zawarciem
związku małżeńskiego dotknięty chorobą psychiczną, wyleczył się w takim stopniu, że jego
postępowanie i psychika nie odbiegają od psychiki i postępowania przeciętnego człowieka, a
nadto istnieją podstawy do uznania, że najpewniej stan ten nie ulegnie już zmianie - to sam
fakt, że nauka stan taki określa jako stan remisji, nie uzasadnia oceny, iż jest to stan
choroby psychicznej w rozumieniu art. 12 kro”
OSN z 1968 r.
„Dla oceny, czy w momencie zawarcia małżeństwa osoba wstępująca w związek małżeński
jest dotknięta chorobą psychiczną w rozumieniu art. 12 § 1 kro istotny jest nie stan jej
przejściowej świadomości (remisja), lecz stan jej zdrowia psychicznego. Ocena, czy osobę,
która była przed stanem remisji dotknięta chorobą psychiczną, należy uznać za chorą w
rozumieniu art. 12 kro, zależy od okoliczności konkretnego wypadku”
* Chorobą psych. z 12 § 1 – w chwili zawarcia małżeństwa osoba musi przejawiać ostre,
czynne objawy psychotyczne
Przeszkoda niedorozwoju umysłowego
Obecnie – „upośledzenie umysłowe”
3
- wrodzone i nabyta
- jako przeszkoda małżeńska wina być analizowana
w wymiarze społecznym
- jako przeszkoda niedorozwój musi być bardzo znaczny
- jeśli stan zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu ani
zdrowiu przyszłego potomstwa – sąd może udzielić ZEZWOLENIA
Zezwolenie sądu
Przesłanki:
- Przyszły małżonek nie może być ubezwłasnowolniony
- Jego stan zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu
- Jego stan zdrowia lub umysłu nie zagraża przyszłemu potomstwu
Ważne!!!
Przed wydaniem zezwolenia – sąd zasięgnie opinii biegłego lekarza, w miarę możliwości
psychiatry (art. 561 § 3 kpc)
Zezwolenie sądu
Przy wydawaniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie chorej psychicznie,
upośledzonej umysłowo, ubezwłasnowolnionej częściowo
- powołanie biegłego jest KONIECZNE!
 Psychiatra – zazwyczaj
 Psycholog – pomocniczo, ale coraz częściej
Rola biegłegopsychiatry/psychologa
Opiniowanie o zdolności do zawarcia małżeństwa
- przed wydaniem przez sąd zezwolenia
na zawarcie małżeństwa
- w procesie o unieważnienie małżeństwa
Treść opinii:
Pytania do biegłego przed udzieleniem zezwolenia
 Czy osoba X cierpi na chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe?
4
 Jeśli tak, to czy jej stan zdrowia lub umysłu zagraża małżeństwu albo zdrowiu
przyszłego potomstwa?
A uzależnienia?
 art. 11 i 12 kro a art. 13§1 i 16 kc
(„pijaństwo i narkomania”)
 Uzależnienia należy traktować podobnie jak chorobę psychiczną i upośledzenie umysł.
 Należy je rozpatrzyć pod kątem, czy nie zagrażają małżeństwu i zdrowiu przyszłego
potomstwa
Co należy rozważyć?
 Czy stany chorobowe umożliwiają/uniemożliwiają pełnienie ról i funkcji
charakteryzujących przeciętne małżeństwa, tj. nawiązanie trwałej więzi duchowej,
fizycznej i gospodarczej
 Relacje między przyszłymi współmałżonkami, szanse powodzenia związku – ważny jest
wywiad od partnera!
 Możliwość odziedziczenia chorób przez ew. potomstwo
 Możliwość prawidłowego rozwoju potomstwa w atmosferze rodzinnej „nieskażonej
dewiacjami”
 Czy stan psych. małżonka nie wyłącza prawidłowego wychowania dzieci i
wykonywania władzy rodzicielskiej
Orzecznictwo SN
Pojęcie „zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa” należy ujmować w tym sensie, że
dotyczy ono nie tylko kwestii możliwości przekazania choroby psychicznej ewentualnemu
potomstwu, ale także zagadnienia, czy stan psychiczny określonej osoby nie wyłącza
prawidłowego, zgodnego z przyjętymi zasadami, wychowywania dzieci i w ogóle
wykonywania władzy rodzicielskiej. Nie można bowiem pomijać tego, że wiele chorób
psychicznych lub stanów wywołanych tymi chorobami wywiera bezpośredni lub pośredni
wpływ na sferę intelektu i życia uczuciowego innych osób.
Unieważnienie małżeństwa
Art. 12 kro
 z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego
(muszą istnieć w dacie zawarcia małżeństwa!!!)
 tylko taka choroba psychiczna lub upośledzenie, których stan zagraża małżeństwu lub
zdrowiu potomstwa
 może żądać każdy z małżonków
 nie można unieważnić – po ustaniu choroby psych.
(oblig. oddalenie powództwa o unieważnienie)
Powołanie biegłego w sprawach o unieważnienie
5
 Powołanie biegłego – KONIECZNE!!!
 Lekarz/w miarę możliwości psychiatra
 Psycholog pomocniczo
Pytania do biegłego
 Czy osoba X w dacie zawarcia małżeństwa cierpiała na chorobę psychiczną lub
upośledzenie umysłowe?
 Czy choroba ta trwa nadal, czy ustąpiła?
 Jeśli trwa nadal, to czy stan zdrowia lub umysłu tej osoby nie zagraża małżeństwu albo
zdrowiu potomstwa?
 Czy stan zdrowia pozwanego pozwala mu na uczestniczenie w wychowaniu dziecka i
w jakim zakresie – ze względu na dobro dziecka?
Zatajenie leczenia psychiatrycznego
 Gdy przyszły małżonek był o chorobę pytany i zaprzeczył, albo zdawał sobie sprawę z
kodeksowego ograniczenia
 Drugi małżonek może powoływać się przy unieważnieniu na to, że jego partner zawarł
małżeństwo w złej wierze
Art. 20 kro
Za będącego w złej wierze uważa się tego małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa
wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego unieważnienia
Wady oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński (art.15 kro)
Małżeństwo może być unieważnione:
 Gdy oświadczenie zostało złożone w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli
 Pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony
 Pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, wywołującej
obawę, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste
Stan wyłączający świadome wyrażenie woli
Art.15
 Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie zostało złożone przez
osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym
świadome wyrażenie woli
 Unieważnienia może żądać tylko małżonek, który złożył to wadliwe oświadczenie
 Nie może po upływie 6 m-cy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie
woli, po 3 latach od zawarcia małżeństwa
Powołanie biegłego (zasady takie jak przy 82 kc i 945 kc)
 Psychiatrę lub psychologa
6
 Pytanie do biegłego: czy w chwili składania oświadczenia o wstąpieniu w związek
małżeński osoba była w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli
Prawo kanoniczne
 Kodeks prawa kanonicznego z 1983 r.
 Tytuł IV zawiera 110 rozbudowanych kanonów, stanowiących m.in. o warunkach,
celach, przymiotach i obowiązkach chrześcijańskiego małżeństwa
 Atrybuty małżeństwa – trwałość i nierozerwalność, dlatego nie ma możliwości
rozwodu ani unieważnienia
 Przed Sądami Kościelnymi toczą się jedynie sprawy o uznanie małżeństwa za
nieważnie zawarte albo o wyrażenie zgody na zawarcie małżeństwa
Psychiczna niezdolność do zawarcia małżeństwa
Kanon 1095
Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy:
1. są pozbawieni wystarczającego używania rozumu;
2. mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków
małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych;
3. z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków
małżeńskich.
Katalog przyczyn natury psychicznej











Choroba psychiczna
Niedorozwój umysłowy
Inne ciężkie schorzenia OUN
Alkoholizm i inne uzależnienia
Zaburzenia sfery seksualnej
Zaburzenia osobowości, tj.
Os. antysocjalna (niezdolność do więzi uczuciowej, brak poczucia winy, wstydu, itp.)
Os. histeryczna
Infantylizm
Autodestrukcyjny styl życia
Niedojrzałość psych. (np. patologiczne uzależnienie od rodziców, bezkrytyczne
podporządkowanie się im, z negatywną oceną współmałżonka
 Narcyzm, zainteresowanie wyłącznie własną osobą
 Egocentryzm
 Zaborczość
Prawo cywilne vs prawo kanoniczne
 Opiniując o psychicznej zdolności do zawarcia małżeństwa w prawie cywilnym i
prawie kanonicznym należy brać pod uwagę inne przesłanki
 Realna jest zatem sytuacja, iż ten sam biegły, badając tę samą osobę, raz w sprawie
przed sądem powszechnym, a drugim razem przed sądem kościelnym, diagnozując
7
tak samo, może wydać różne opinie na temat psychicznej zdolności do zawarcia
małżeństwa
Zakaz zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie -słuszny czy niesłuszny?
 Naruszenie konstytucyjnej zasady równości?
 Brak medycznego uzasadnienia zakazu (postęp wiedzy medycznej i psychologicznej nt.
zaburzeń psychicznych)
 Domniemanie, iż małżeństwo zawarte przez os. chore psych. będzie skutkowało
zagrożeniem małżeństwa lub zdrowia przyszłego potomstwa
 Dopuszczalność zasięgania opinii biegłego lekarza, niekoniecznie psychiatry
 Anachroniczne pojęcie „choroby psychicznej”, odmienności interpretacyjne wśród
prawników, częste nieodróżnianie „choroby psychicznej” od „zaburzeń psychicznych”
Rozwiązanie problemu
 Przeredagowanie odpowiednich przepisów?
 Rezygnacja z „przesłanek eugenicznych”?
 RPO – „należy zastanowić się nad całkowitą rezygnacją z choroby psychicznej lub
niepełnosprawności intelektualnej jako przeszkody małżeńskiej”
8