System partyjny Republiki Turcji w latach 1950-2011

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział 1.
Ewolucja tureckiego systemu partyjnego w latach 1950-2011
w świetle koncepcji teoretycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.1. Podziały socjopolityczne w koncepcji S. Lipseta i S. Rokkana . . . . . 21
1.2. Funkcjonowanie podziału centrum – peryferie w Republice
Turcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
1.3. Pojęcie systemu partyjnego i jego ewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.4. Ewolucja tureckiego systemu partyjnego w latach 1950-2011 . . . . . . . 27
Rozdział 2.
Przejście od systemu jednopartyjnego w wielopartyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Zarys sytuacji politycznej w Turcji w pierwszych latach istnienia
Republiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Profil ideowy i koncepcje rządzenia Partii
Ludowo-Republikańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Przemiany II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
42
51
55
Rozdział 3.
Era rządów Partii Demokratycznej – 1950-1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.1. Partia Ludowo Republikańska w okresie 1947-1950
– przemiany organizacyjne i programowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
3.2. Partia Demokratyczna – podział wewnętrzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
3.3. Relacje między CHP a DP w okresie 1947-1950 . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.4. Rządy Partii Demokratycznej – wyniki wyborcze . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.5. Rządy Partii Demokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.6. Przyczyny upadku Partii Demokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rozdział 4.
Interwencja wojskowa i okres rządów wojskowych – 1960-1961 . . . . . . . . . . .
4.1. Charakter i rola polityczna sił zbrojnych w Imperium Osmańskim
i wczesnej Republice Turcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Relacje Partii Demokratycznej z establishmentem wojskowym
– 1950-1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Rządy Komitetu Jedności Narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
88
90
95
103
6 Spis treści
Rozdział 5.
Przywrócenie cywilnych rządów – od gabinetów koalicyjnych
po samodzielne rządy Partii Sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Konstytucja z 1961 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Partie polityczne po przywróceniu cywilnych rządów . . . . . . . . . . . . .
5.3. Okres rządów koalicyjnych – 1961-1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Rządy Partii Sprawiedliwości – 1965-1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 6.
Od Memorandum do przewrotu – turecki system partyjny
w okresie 1971-1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Od „Memorandum 12 marca” do wolnych wyborów
– 1971-1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Scena partyjna w okresie 1971-1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3. Wybory roku 1973 – koalicja CHP-MSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4. Problem Cypru – kryzys koalicji CHP-MSP i pierwsza egzekutywa
Frontu Nacjonalistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5. Od wyborów roku 1977 do przewrotu wojskowego z 12 września
1980 roku – okres niepokojów wewnętrznych i paraliżu władzy . . . .
Rozdział 7.
Od przewrotu wojskowego z 1980 roku do ponownego ukształtowania się
systemu dwupartyjnego w roku 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.1. Turcja w okresie rządów wojskowych – 1980-1983 – nowa
konstytucja i jej wpływ na funkcjonowanie partii politycznych . . . . .
7.2. Partie polityczne i scena partyjna Turcji w okresie 1983-1991 . . . . .
7.3. Partie polityczne i turecka scena partyjna w okresie 1991-2002 . . . .
115
116
121
125
129
137
138
143
146
150
153
157
158
167
175
Rozdział 8.
Era rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju 2002-2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
8.1. AKP – tożsamość i założenia programowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
8.2. Rządy Partii Sprawiedliwości i Rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Turkish party system from 1950 to 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Wykaz tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Wstęp
Współczesna Republika Turcji jest państwem, które systematycznie zyskuje
na znaczeniu we współczesnym świecie. Uwagę zwraca jej położenie geopolityczne, które sprawia, że jest ona istotnym uczestnikiem polityki międzynarodowej w odniesieniu do takich regionów świata jak Półwysep Bałkański, rejon
Morza Czarnego czy też Bliski Wschód. W ostatnich latach stałym punktem
uwagi naukowców i analityków są relacje Turcji z Unią Europejską i jej starania
o członkowstwo. Zwracają uwagę także rządy proislamskiej Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP). Zwłaszcza te ostatnie
stanowią jaskrawy kontrast wobec wartości, które legły u źródeł powstania tego
państwa w 1923 roku, takich jak chociażby laicyzm. W tym kontekście mamy
do czynienia z ciekawym i interesującym problemem badawczym, jakim jest
rozwój tureckiego systemu partyjnego w okresie przed dojściem do władzy tego
stronnictwa, a więc przed rokiem 2002 oraz w pierwszej dekadzie dwudziestego
pierwszego wieku, do roku 2011, kiedy to AKP zdołała odnieść sukces wyborczy
w dwóch następnych elekcjach.
To właśnie ewolucja systemu partyjnego Turcji w latach 1950-2011 stanowi zasadniczy przedmiot niniejszej książki. Tym samym podstawowym celem
przedłożonej pracy jest dokonanie opisu i charakterystyki tureckiego systemu
partyjnego oraz wyodrębnienie mechanizmów, które wpływały na jego funkcjonowanie. Wymienione ramy czasowe wyznaczone są przez wybory z roku
1950, które zakończyły funkcjonowanie w Turcji systemu jednopartyjnego, i rok
2011, tj. elekcji, która potwierdziła dominację Partii Sprawiedliwości i Rozwoju
na scenie partyjnej tego państwa.
Zarówno z uwagi na procesy polityczne, jak i z perspektywy relacji między
ugrupowaniami tureckiej sceny partyjnej, okres ten można uznać za burzliwy
w dziejach współczesnej Turcji. Istotne przemiany polityczne oraz zmiany organizacyjne stronnictw partyjnych dokonywały się chociażby za sprawą kolejnych
interwencji tureckich sił zbrojnych, których działania niejednokrotnie modyfikowały i kształtowały ramy systemu partyjnego tego państwa.
Mimo to, w niniejszej pracy przyjęte zostało założenie, że w ww. okresie
mieliśmy w Turcji do czynienia z funkcjonowaniem jednego systemu partyjnego,
12 Wstęp
o czym świadczy fakt zachowania przez poszczególne ugrupowania partyjne
ciągłości programowej i ideowej, pomimo doniosłych przemian politycznych.
Ponadto w przypadku tureckim, cały system partyjny jest silnie osadzony
w podziale socjopolitycznym na centrum i peryferie, który jednakże przybiera
specyficzną postać. Podział ten, stanowiący w znacznej mierze konsekwencję
procesów zapoczątkowanych jeszcze w Imperium Osmańskim, tj. państwie,
które było poprzednikiem Republiki Turcji, determinuje charakter preferencji wyborczych, a co za tym idzie, funkcjonowanie samych partii politycznych
i całego systemu.
Pojęcie „ewolucji” systemu partyjnego oznacza, że w toku swojego rozwoju
system przechodzi w kolejne fazy. Egzemplifikację kolejnych etapów jego rozwoju stanowi zastosowana w niniejszej rozprawie typologia systemów partyjnych
autorstwa Giovanniego Sartoriego, która zakłada, że w systemach o charakterze
rywalizacyjnym można wyróżnić cztery podstawowe typy tj.: system partii predominującej, system dwupartyjny, system partyjny umiarkowanie spolaryzowany
i system ekstremalnie spolaryzowany. W kolejnych fazach swojej ewolucji turecki
system partyjny przyjmuje jedną z ww. postaci lub nosi szereg cech właściwych
określonemu przez włoskiego politologia typowi systemu partyjnego.
Zasadniczą tezą pracy jest to, że u podstaw przemian jakie dokonały się w systemie partyjnym Turcji lat 1950-2011, powodując, że przybierał on w różnych
dekadach różne formy, zarówno z punktu widzenia formatu jak i mechanizmu
systemu, był podział elektoratu na wyborców centrum i wyborców peryferii. Ważnym aspektem tego podziału jest fakt, że zwłaszcza wyborcy po stronie peryferii
podlegali działaniu czynników, które warunkowały koncentrację lub rozdrobnienie partii politycznych w ramach tej strony wspomnianego podziału, co w praktyce decydowało o przybraniu przez system konkretnej postaci w rozumieniu
Sartoriego. Teza ta wiąże się z koniecznością sformułowania kilku szczegółowych
pytań badawczych, które zostały postawione w niniejszej pracy, takich jak:
a) Pytanie o charakterystykę podziału na centrum i peryferie w przypadku Turcji
oraz to, w jakim stopniu podział ten determinował zachowania wyborcze
tureckiego elektoratu.
b) Określenie faz rozwoju tureckiego systemu partyjnego w oparciu o typologię
G. Sartoriego oraz omówienie procesów i wydarzeń zachodzących w kolejnych etapach jego ewolucji.
c) Wskazanie i omówienie roli poszczególnych czynników odnoszących się do
funkcjonowania partii politycznych, zwłaszcza tych, które reprezentowały
peryferia. W pracy wyodrębniono takie czynniki jak: aktywność i wpływ
tureckich sił zbrojnych na partie polityczne i cały system partyjny, instytucjonalne manipulacje systemem wyborczym (dokonywane w konsekwencji
działań wojska lub z inspiracji samych partii politycznych), przekształcenia
organizacyjne istniejących i powstawanie nowych ugrupowań partyjnych.
Wstęp
13
Podsumowując, zakłada się, że wszystkie wymienione w punkcie trzecim
czynniki przesądzają o czasowym rozbiciu lub koncentracji partii politycznych
w obrębie wspomnianego podziału na centrum i peryferie. Oczywiście to, że
w toku rozwoju tureckiego systemu partyjnego występowały one w różnych
przedziałach czasowych ze zmienną intensywnością, zdecydowanie przyczynia się
do zmian, jakie zachodziły w obrębie konfiguracji partii politycznych Republiki
Turcji i pozwala mówić o ewolucji, rozumianej jako przechodzenie systemu
w kolejne fazy swojego rozwoju.
W niniejszej pracy wykorzystano dwa podejścia w badaniu systemu partyjnego. Pierwszym z zastosowanych jest tak zwany „model Rokkana”, który został
przedstawiony przez S. Lipseta i S. Rokkana w pracy pt. „Party Systems and
Voter Alignments: Cross National Perespective”, a następnie był rozwijany
w szeregu prac tego norweskiego politologa.
Podstawowym pytaniem badawczym postawionym przez Rokkana jest kwestia
konfiguracji systemu partyjnego, a czynnikiem który decyduje o charakterze
wzajemnych powiązań międzypartyjnych są podziały socjopolityczne dominujące w danej wspólnocie1. Zwolennicy tej metody analizy systemu partyjnego
stoją na stanowisku, że stabilne formy identyfikacji wyborczej są konsekwencją sojuszu partii z grupą społeczną, a same partie swoje powstanie opierają
na istniejących grupach społecznych2. Wychodząc z założenia, że „określona
kategoria partii (rodzina partii) penetruje dany podział socjopolityczny” badacze odwołujący się do modelu Rokkana koncentrują swoją uwagę na „kwestii
ideologicznej (programowej) tożsamości partii politycznych, gdyż decyduje ona
o ich relewancji politycznej, znaczeniu w układzie rywalizacyjnych powiązań”3.
Tym samym definiując elektorat w kategoriach socjostrukturalnych zakładają, że
relewancja partii politycznych przejawia się w ich zdolności do kontrolowania
określonego segmentu elektoratu – w istocie rzeczy mamy tutaj do czynienia
z genetycznym podejściem w badaniu systemu partyjnego4.
Drugie z zastosowanych ujęć badawczych jest autorstwa włoskiego politologia Giovanniego Sartoriego i wiąże się z jego typologią systemów partyjnych
o rywalizacyjnym charakterze, która także została wykorzystana w niniejszej
pracy. Istotą tego ujęcia jest „scharakteryzowanie autonomicznego wpływu,
jaki wywiera system partyjny na przebieg procesu politycznego”5. Tym samym
badacze posługujący się metodą analizy systemu partyjnego wypracowaną przez
Sartoriego koncentrują swoją uwagę na wewnętrznej dynamice systemu par1
2
3
4
5
R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej-ciągłość i zmiana. Studium porównawcze,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 13.
Ibidem s. 14.
Ibidem s. 14.
Ibidem s. 14.
Ibidem s. 14.
14 Wstęp
tyjnego, a podstawowym przedmiotem zainteresowania jest jego rywalizacyjna
struktura, dominujące prawidłowości oraz reguły, które determinują zachowanie
poszczególnych aktorów i. e. partii politycznych6.
Obie metody mają wobec siebie charakter komplementarny7 i jako takie
znalazły zastosowanie w niniejszej książce. Model Rokkana okazał się niezwykle
przydatny i cenny w procesie analizy powiązań tureckich partii politycznych
i ich elektoratu. Z kolei podejście Sartoriego oraz jego typologia systemów
partyjnych, pozwoliły na ukazanie wewnętrznej dynamiki tureckiego systemu
partyjnego.
W toku wywodu dokonano opisu i charakterystyki tureckiego systemu partyjnego w okresie od roku 1950 do 2011 oraz wyodrębniono mechanizmy,
które wpływały na jego funkcjonowanie. Wspomniany opis dotyczył nie tylko
problemów i procesów mających miejsce w obrębie samego systemu, ale i obejmował zjawiska zachodzące w ww. okresie w szeroko rozumianej rzeczywistości
politycznej Turcji. Celowym zamysłem było pokazanie szerokiego tła historycznego zachodzących w analizowanym przedziale czasowym wydarzeń. W tym
kontekście pomocnym okazało się także przyjęcie metody badawczej studium
przypadku, nazywanej także metodą monograficznych badań układów społecznych8. Metoda ta nie polega na zastosowaniu specyficznych technik badawczych,
ale na specjalnym sposobie organizowania danych społecznych, w taki sposób,
aby podkreślić jednolity charakter badanego układu społecznego9. Mówiąc jeszcze inaczej, metoda ta traktuje dany układ społeczny jako całość i dąży do
zanalizowania układu relacji między jego częściami, zasad funkcjonowania oraz
dynamiki – te stanowiące przedmiot badania relacje to zależności, wzajemne
oddziaływania, różnice cech, pozycji itp. różnych konkretnych osób lub grup
społecznych, składających się na dany układ społeczny, bądź też zależności
między cechami abstrakcyjnymi danej zbiorowości10.
6
Ibidem s. 14.
Ibidem s. 15.
8 Nazwy „metoda monograficznego badania układów społecznych” zamiast tłumaczenia „metoda
badania przypadku, (case study)” używa S. Nowak, który pisze, że „Przekład dosłowny „metoda
badania przypadku” (...) nie wydaje mi się szczęśliwy, zwłaszcza wtedy, kiedy „przypadkiem”
takim jest wielka fabryka czy stutysięczne miasto. (...). Case study w zastosowaniu socjologa
to właśnie całościowa analiza (dla celów diagnostycznych czy teoretycznych) (...) pewnego
układu społecznego, ze zwróceniem uwagi na jego strukturę, zasady funkcjonowania i często
również wewnętrzną dynamikę danego układu. Dopiero wtedy, kiedy obiektem takich monograficznych, a zarazem wszechstronnych zainteresowań badacza jest pojedynczy człowiek (...)
używałbym tu zapożyczonego z medycyny terminu: „przypadek” i mówił o metodzie badania
pojedynczych przypadków”. Patrz: S. Nowak, Metody badań socjologicznych, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1965, s. 331.
9 Ibidem, s. 332.
10 Ibidem, s. 333.
7
Wstęp
15
Tym samym, traktując cały turecki system partyjny w toku jego ewolucji,
jako konkretny układ społeczny i chcąc wskazać na mechanizmy przesądzające
o jego rozwoju, a także chcąc opisać rzeczywistość polityczną tego państwa,
wykorzystanie tej właśnie metody wydaje się szczególnie pomocne. Metoda
studium przypadku zdecydowanie pozwala także na ukazanie wyjątkowości, na
tle chociażby europejskich systemów partyjnych, systemu partyjnego Turcji i jego
lepsze zrozumienie, albowiem jak pisze E. Babbie „Badacze stosujący studium
przypadku mogą poszukiwać jedynie idiograficznego zrozumienia konkretnego
badanego przypadku (...)”11.
Przyjęte w pracy ramy czasowe dla analizy tureckiego systemu partyjnego
przypadają na okres między rokiem 1950 a 2011. Za wyborem tego właśnie
przedziału przemawia fakt, że rok 1950 jest datą wyborów parlamentarnych,
które zakończyły funkcjonowanie w Turcji systemu jednopartyjnego w tym znaczeniu, że władza została przejęta po raz pierwszy przez ugrupowanie opozycyjne w stosunku do tego, które od roku 1923 stanowiło monopartię. Z kolei
rok 2011 to data trzeciego z rzędu zwycięstwa Partii Sprawiedliwości i Rozwoju w wyborach parlamentarnych. Objęcie w roku 2002 i samodzielne rządy
stronnictwa otwarcie odwołującego się w swojej retoryce do wartości Islamu,
stanowią jednocześnie początek nowej, w przyjętym za Sartorim rozumieniu,
fazy rozwoju tureckiego systemu partyjnego, która utrzymuje się w tym kraju
do dnia dzisiejszego.
Przedłożona praca składa się z wstępu, ośmiu rozdziałów oraz zakończenia.
Rozdział pierwszy nosi tytuł „Ewolucja tureckiego systemu partyjnego w latach
1950-2011 w świetle koncepcji teoretycznych”. W jego toku omówione zostają
istotne w naukowej literaturze europejskiej, i brane pod uwagę w pracach nad
niniejszą książką, koncepcje systemu partyjnego, podziałów socjopolitycznych
oraz typologii systemów partyjnych. Wskazano także na sposób i specyficzny mechanizm jaki przybiera kluczowy w warunkach tureckich podział socjopolityczny na centrum i peryferia. W dalszej części rozdziału przedstawiono
koncepcję rozwoju tureckiego systemu partyjnego rozumianą jako ewolucja tj.
przechodzenie z jednej formy systemu partyjnego (zgodnie z typologią włoskiego
politologia G. Sartoriego) w drugą, oraz podniesiono kwestię czynników które
determinują ten proces.
Rozdział 2 pt. „Przejście od systemu jednopartyjnego w wielopartyjny”
nie obejmuje bezpośrednio przyjętych ram czasowych, ale stanowi swoistego
rodzaju wprowadzenie do poruszanej w dalszych rozdziałach problematyki, co
jest niezbędne dla zrozumienia całości wywodu. To właśnie w tym rozdziale
omówiony zostaje proces i przyczyny przejścia tureckiego systemu partyjnego
11
E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006,
s. 320.
16 Wstęp
z jedno w wielopartyjny oraz wspomniany powyżej podział socjopolityczny.
W podrozdziale 2.1 autor dokonuje opisu sytuacji politycznej w okresie pierwszych lat istnienia Republiki Turcji. Zabieg ten jest niezbędny, z perspektywy
analizy charakteru sceny partyjnej tego państwa w dalszych latach. Kolejny
z podrozdziałów (2.2) koncentruje się na określeniu profilu ugrupowania, które
odgrywało i nadal odgrywa znaczącą rolę na tureckiej scenie partyjnej tj. Partii
Ludowo-Republikańskiej, zaś następny (2.3) omawia zmiany społeczno-polityczne, jakie dokonały się w Turcji okresu II wojny światowej.
Kolejny z rozdziałów (rozdział 3) jest zatytułowany „Era rządów Partii
Demokratycznej – 1950-1960”. Opisuje on zjawiska i procesy właściwe pierwszej, w rozumieniu autora, fazie ewolucji systemu partyjnego Turcji tj. systemu
dwupartyjnego, w którym głównymi graczami były kemalistowska CHP oraz
opozycyjna Partia Demokratyczna (Demokrat Partisi, DP). Analizie poddano
kolejno zmiany programowe i wewnętrzne jakich doświadczyły oba ugrupowania
(podrozdziały 3.1 i 3.2), wzajemne relacje między nimi (podrozdział 3.3), wyniki
wyborcze Partii Demokratycznej i charakter jej rządów (podrozdziały 3.4 i 3.5)
oraz przyczyny upadku tego ugrupowania, którego rządy zostały zakończone
przez wojskowy zamach stanu (podrozdział 3.6).
Rozdział 4 („Interwencja wojskowa i okres rządów wojskowych – 1960‑1961”)
omawia istotny dla sceny partyjnej Turcji moment przejęcia władzy przez generalicję, która przy pomocy organu sprawowania władzy jakim był powołany przez
nią Komitet Jedności Narodowej (Milli Birlik Komitesi, MBK) stworzyła nowe
instytucjonalne ramy funkcjonowania całego tureckiego systemu politycznego,
tworząc chociażby nową ustawę zasadniczą. Wychodząc z założenia, że kolejne
interwencje wojskowe silnie determinowały rozwój tureckiego systemu partyjnego, a ta z roku 1960 była pierwszą jakiej doświadczyła Turcja, w podrozdziale 4.1 omówione zostały w sposób szczegółowy rola i znaczenie tureckich sił
zbrojnych w Imperium Osmańskim i Republice Turcji. Kolejny z podrozdziałów
(4.2) stanowi opis relacji obalonej Partii Demokratycznej z wojskowym establishmentem oraz wskazuje na przyczyny zamachu stanu. Z kolei podrozdział
ostatni (4.3) stanowi opis rządów wojskowego organu sprawowania władzy,
Komitetu Jedności Narodowej, które doprowadziły do tego, że w następnych
latach turecka scena partyjna zmieniła swój charakter przechodząc do kolejnej
fazy swojego rozwoju.
To właśnie tym zagadnieniom poświęcony jest rozdział 5 pt. „Przywrócenie
cywilnych rządów – od rządów koalicyjnych po samodzielne rządy Partii Sprawiedliwości”. Ramy czasowe przypadające na okres od 1961 do 1971 roku, stanowią
jednocześnie etap funkcjonowania w Turcji systemu partyjnego umiarkowanie
spolaryzowanego, co jest kolejną, drugą fazą jego ewolucji. Zwracając uwagę,
że charakter tego systemu został ukształtowany przez działania wojskowych,
w rozdziale 5 omówione zostają założenia instytucjonalne stworzonego wówczas
Wstęp
17
systemu (podrozdział 5.1, Konstytucja z 1961 roku) oraz konsekwencje przewrotu z 1960 roku dla funkcjonowania tureckiej sceny partyjnej (podrozdział 5.2,
Partie polityczne po przywróceniu cywilnych rządów). Charakter wzajemnych
relacji między stronnictwami politycznymi oraz wydarzenia na tureckiej scenie
partyjnej zostały opisane w podrozdziałach 5.3 (Okres rządów koalicyjnych –
1961-1965) oraz 5.4 (Rządy Partii Sprawiedliwości – 1965-1971).
Funkcjonowanie fazy systemu umiarkowanie spolaryzowanego kończy
pośrednia interwencja wojskowych z marca 1971 roku. Data ta stanowi tak
cezurę dla kolejnej fazy tj. systemu ekstremalnie spolaryzowanego, jak i dla
samego rozdziału 6. pt. „Od Memorandum do przewrotu – turecki system partyjny w okresie 1971-1980”. W podrozdziale 6.1 (Od „Memorandum 12 marca”
do wolnych wyborów – 1971-1973) omówiono funkcjonowanie rządów pozostających pod bezpośrednim wpływem generalicji, które starały się wypracować nowe ramy instytucjonalne funkcjonowania systemu partyjnego. W dalszej
kolejności wskazano na konsekwencję wojskowego interludium dla tureckiej
sceny partyjnej (podrozdział 6.2, Scena partyjna w okresie 1971-1973) oraz
podniesiono kwestię powodzenia przyjętych rozwiązań wskazując, że zamiast
oczekiwanej stabilizacji, system przyjął postać bliską sartoriańskiemu pojęciu
systemu, który był ekstremalnie spolaryzowany (Podrozdział 6.3, Wybory roku
1973 – koalicja CHP-MSP, podrozdział 6.4, Problem Cypru – kryzys koalicji
CHP-MSP i pierwsza egzekutywa Frontu Nacjonalistycznego oraz podrozdział 6.5 opatrzony tytułem Od wyborów roku 1977 do przewrotu wojskowego
z 12 września 1980 roku – okres niepokojów wewnętrznych i paraliżu władzy).
Rozdział 7 („Od przewrotu wojskowego z 1980 roku do ponownego ukształtowania się systemu dwupartyjnego w roku 2002”), poświęcony został tureckiemu systemowi partyjnemu w okresie od wojskowego zamachu stanu z roku
1980 do roku 2002. W pierwszej kolejności omówione zostały rządy wojskowych, które za sprawą wprowadzenia nowej ustawy zasadniczej oraz szeregu
regulacji precyzujących na nowo status partii politycznych, miały niezwykle
istotne konsekwencje dla tureckiej sceny partyjnej i przesądzają o charakterze
następnej z faz rozwoju systemu partyjnego tj. fazie systemu partii predominującej przypadającej na okres od roku 1983 tj. od momentu przywrócenia
cywilnych rządów do roku 1991, kiedy to przeprowadzone wybory kończą trwającą osiem lat dominację jednego ugrupowania na tureckiej scenie partyjnej
(podrozdziały 7.1, Turcja w okresie rządów wojskowych – 1980-1983 – nowa
konstytucja i jej wpływ na funkcjonowanie partii politycznych oraz 7.2, Partie
polityczne i scena partyjna Turcji w okresie 1983-1991). Wychodząc z założenia,
że przejście tureckiego systemu partyjnego z fazy partii predominującej (okres
1983-1991) do przypadającej na lata 1991-2002 fazy systemu, który oscylował
między ekstremalnym a umiarkowanym pluralizmem, jest wyjątkowe albowiem
w odróżnieniu do kolejnych opisanych poprzednio etapów rozwoju, tym razem
18 Wstęp
zmianie nie towarzyszyły wydarzenia o charakterze zewnętrznym takie jak chociażby ingerencja armii w system partyjny, a sama przemiana dokonała się
za sprawą przede wszystkim narastającej polaryzacji ideologicznej elektoratu
oraz pojawianiem się nowych ugrupowań partyjnych, funkcjonowanie systemu
partyjnego w tymże okresie opisano w ostatnim z podrozdziałów (7.3, Partie
polityczne i turecka scena partyjna w okresie 1991-2002).
Rozdział 8 („Era rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju – 2002-2011”)
opisuje funkcjonowanie tureckiej sceny partyjnej po dojściu do władzy AKP.
W podrozdziale 8.1 („AKP – tożsamość i założenia programowe) przedstawiono
rodowód tego ugrupowania oraz kwestie związane z jego tożsamością polityczną. Dalsza część niniejszego rozdziału (8.2, „Rządy Partii Sprawiedliwości
i Rozwoju) została poświęcona funkcjonowaniu AKP w okresie 2002-2011,
kiedy to turecka scena partyjna przybiera znamiona systemu dwupartyjnego,
a osią podziału jest rywalizacja pomiędzy stronnictwem R.T. Erdoğana, a Partią
Ludowo-Republikańską.
Zakończenie stanowi refleksję nad systemem partyjnym Turcji w okresie
1950-2011 oraz jego przyszłością. Zaprezentowane zostały także wnioski końcowe wynikające z rozważań zaprezentowanych w toku niniejszej pracy.