bezpieczeństwo - Centrum Naukowo

Transkrypt

Z recenzji prof. dr. hab. Ryszarda Jakubczaka
B E Z P I E C Z E Ń S T W O Te o r i a - B a d a n i a - P r a k t y k a
W minionych latach w licznych materiałach z zakresu bezpieczeństwa narodowego podejmowano próby zaprezentowania wykładni tego bezpieczeństwa zarówno
w sferze teorii, jak i w praktyce. Pozwalało to kształtować zręby nowej teorii na rzecz
bezpieczeństwa w kwestiach zewnętrznych i wewnętrznych państwa, a także śledzić
jakże ważny aspekt zmian, jakim jest współczesne bezpieczeństwo, w którym uczestniczą wszelkie instytucje i zbiorowości ludzkie współczesnych społeczności − nie
tylko poprzez polityków, analityków oraz naukowców, którym nieobce są kwestie
bezpieczeństwa narodowego.
Problemy bezpieczeństwa są wciąż nierozłączną częścią życia społeczeństw i dotyczą ich bytu oraz możliwości funkcjonowania w określonym środowisku. I niezależnie od ich definiowania determinowały i wciąż warunkują one poziom rozwoju
cywilizacyjnego zbiorowisk ludzi. Wielowymiarowość postrzegania i definiowania
bezpieczeństwa wskazuje na ciągłą konieczność jego badania także (a może przede
wszystkim) z punktu widzenia naukowego [...].
[...] Publikacja wypełnia istotną lukę w badaniach nad różnymi ważkimi kwestiami bezpieczeństwa narodowego [...].
B
EZPIECZEŃSTWO
Te o r i a - B a d a n i a - P r a k t y k a
Redakcja naukowa
Andrzej Czupryński
Bernard Wiśniewski
Jacek Zboina
I S B N 9 7 8 -83-61520-26-9
D O I : 1 0 .17381/2015. 4
W yd awni ctwo C NB O P-PIB
www. c n b op. pl
Wyd aw n ictw o CNB OP- PI B
B
EZPIECZEŃSTWO
Redakcja naukowa
Andrzej Czupryński
Bernard Wiśniewski
Jacek Zboina
W yd aw nic t w o C N BO P - P I B
Redakcja naukowa opracowania:
dr hab. Andrzej Czupryński
prof. dr hab. Bernard Wiśniewski
bryg. dr inż. Jacek Zboina
Recenzja:
prof. dr hab. Ryszard Jakubczak
Dr.-Ing. Sylvia Pratzler-Wanczura
Korekta:
Julia Pinkiewicz
Dominika Kostecka
Anna Golińska
Projekt okładki:
Julia Pinkiewicz
ISBN 978-83-61520-26-9
DOI: 10.17381/2015.4
Liczba arkuszy wydawniczych: 9 arkuszy
© Copyright by Wydawnictwo CNBOP-PIB, Józefów 2015
Wydawca:
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej
im. Józefa Tuliszkowskiego
Państwowy Instytut Badawczy
05-420 Józefów k/Otwocka ul. Nadwiślańska 213
www.cnbop.pl
Druk:
BEL Studio Sp. z o.o.
01-355 Warszawa
ul. Powstańców Śl. 67 B
tel./fax (+48 22) 665 92 22
e-mail: [email protected]
www.bel.com.pl
księgarnia: http://www.iknt.edu.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Andrzej Czupryński
Bezpieczeństwo w ujęciu teoretycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Waldemar Zubrzycki
Poznawcze aspekty zagrożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Andrzej Czupryński
Naukowe aspekty bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Andrzej Dawidczyk
Podstawy badań bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Marian Cieślarczyk
Metody i techniki badawcze stosowane w badaniach problemów
bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Jacek Zboina
Bezpieczeństwo pożarowe. Zarys teorii problemu . . . . . . . . . . . . . . 74
Jarosław Prońko
Metodyka przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych . . . . . . . . . . . 88
Ryszard Szynowski
Bezpieczeństwo w bieżącej działalności administracji publicznej Bernard Wiśniewski
Racjonalizacja działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa Zakończenie . . . . . . 109
. . . . . . . . 121
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
O autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Wstęp
Problemy bezpieczeństwa były i są nierozłączną częścią życia człowieka, ponieważ dotyczą głównie jego bytu i możliwości funkcjonowania w określonym świecie. Bez względu na to, czy problemy bezpieczeństwa postrzegano i definiowano,
czy ich nie dostrzegano, to jednak właśnie one determinowały poziom rozwoju
cywilizacyjnego. „Bezpieczeństwo, jako jedno z praw społecznych, jest niezbywalnym prawem człowieka. Prawa społeczne są wytworem moralnych i politycznych
uzgodnień, które ludzie zawierają pomiędzy sobą, są wyrazem kompromisu, który
oddaje istotę rozwoju cywilizacyjnego człowieka”1. Postawienie i udowodnienie
tezy o prawie jednostki do bezpieczeństwa wydaje się oczywiste w kontekście teorii
bezpieczeństwa, ale w odniesieniu do pragmatyki okazuje się, że bezpieczeństwo
w ujęciu aksjologicznym jako naczelna wartość nie jest jednoznaczne.
Wielorakość postrzegania i definiowania bezpieczeństwa wskazuje na konieczność jego badania z naukowego punktu widzenia. Pomimo że bezpieczeństwo
zawsze było przedmiotem zainteresowania człowieka i organizacji przez niego
tworzonych, to formalnie dopiero na początku XXI wieku doczekało się zainteresowania naukowego. W wyniku prac nad systematyką dziedzin naukowych w 2011
roku w ramach obszaru i dziedziny nauk społecznych wyodrębniono dyscypliny:
o bezpieczeństwie, o obronności, o polityce, o poznaniu i komunikacji społecznej,
pedagogikę, psychologię, socjologię2. Nauki o bezpieczeństwie uznano zatem za
dyscyplinę naukową.
Badania problemów bezpieczeństwa były prowadzone przed wydaniem rozporządzenia głównie w naukach wojskowych i innych pokrewnych dyscyplinach,
ale wyodrębnienie dyscypliny nauk o bezpieczeństwie zintensyfikowało procesy
badawcze. Na wielu uczelniach utworzono wydziały, instytuty, katedry lub zakłady
bezpieczeństwa, którym – poprzez przymiotnikowe ich dookreślenie – przypisano całościowe lub fragmentaryczne badanie bezpieczeństwa. Z dydaktycznego
i pragmatycznego punktu widzenia zostały otwarte nowe kierunki studiów, których
istotą jest kształcenie o bezpieczeństwie. Wskazuje to również na duże zapotrzebowanie społeczne w zakresie: poznania, zdefiniowania i prognozowania rozwoju
bezpieczeństwa.
1
A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na lądzie, morzu
i w powietrzu w XXI wieku, J. Zboina (red.), Wyd. CNBOP-PIB, Józefów 2014, s. 11.
2 Zob. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz. U. Nr 179
poz. 1065.
6
Wstęp
Intensyfikacja działalności badawczej i dydaktycznej wynikała z uświadomienia
społeczeństwu istoty bezpieczeństwa. Wymaga to jednak ciągłości badań, by zagwarantować właściwy, zgodny z oczekiwaniami społecznymi, poziom bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo stało się dyscypliną naukową, na którą istnieje duże zapotrzebowanie społeczne. Jednocześnie ze względu na swą powszechność, wymaga ono ciągłego
doprecyzowywania i zmusza do poszukiwania naukowo uzasadnionych sposobów
jego kształtowania we wszelkich sferach życia społecznego człowieka.
Czym zatem jest bezpieczeństwo w drugiej dekadzie XXI wieku? Przy udzielaniu
odpowiedzi na to pytanie wpisujemy się w nurty ujęcia pozytywnego lub negatywnego definiowania, wyjaśniania i klasyfikowania bezpieczeństwa. Przeciwstawne
względem siebie pojęcia bezpieczeństwo i zagrożenie zaświadczają o sobie i nie mogą
istnieć rozdzielnie, ponieważ każde z nich straci wówczas swoje znaczenie. W tym
rozumieniu przeciwstawienie ich sobie podkreśla istotę każdego z nich z osobna.
Badając zatem bezpieczeństwo, badamy również zagrożenia jako coś, co może
pozbawić człowieka stanu stabilności i trwałości cenionych przez niego zasad,
przekonań oraz przedmiotów. W identyfikowaniu i rozumieniu bezpieczeństwa fundamentalne są założenia szwajcarskiego politologa Daniela Freia. Badacz postrzega
bezpieczeństwo jako: stan braku bezpieczeństwa występujący w sytuacji prawidłowego postrzegania rzeczywistego zagrożenia; stan obsesji, w którym zagrożenie jest
niewielkie, a postrzegane jest jako duże; stan fałszywego bezpieczeństwa wynikający
z niedoszacowania zagrożeń i ich lekceważenia; stan właściwy bezpieczeństwa, kiedy
zagrożenie jest niewielkie, a jego postrzeganie jest właściwe. Z przyjętych założeń
wynika, że podstawą właściwego definiowania bezpieczeństwa jest jego postrzeganie
oparte na naukowych i rzeczywistych przesłankach. Stąd w niniejszym opracowaniu zespół redakcyjny oraz autorzy poszczególnych artykułów przedstawili różne
aspekty postrzegania bezpieczeństwa − od jego identyfikacji poprzez poznanie
i definiowanie oraz określenie jego założeń badawczych. Bezpieczeństwo posiada
charakter aksjologiczny i ontologiczny, a z punktu widzenia poznania – metodologiczny. W rozumieniu aksjologicznym bezpieczeństwo jest systemem wartości
i ocen, do których zmierza jego podmiot. W sensie ontologicznym bezpieczeństwo
rozpatruje się jako byt. Natomiast z metodologicznego punktu widzenia określa
się, jak badać bezpieczeństwo.
„Współczesne rozumienie istoty bezpieczeństwa w ujęciu aksjologicznym sprowadza się do standardów cywilizacyjnych i kulturowych człowieka, a kontekst
w zależności od tych standardów jest bardzo różny. Różnice w postrzeganiu bezpieczeństwa występują również w obrębie tej samej cywilizacji i kultury, ponieważ jego poziom postrzegamy subiektywnie”3. Co możemy określić standardem
bezpieczeństwa człowieka na początku XXI wieku? Wnioski z badań wskazują, że
standard bezpieczeństwa wynika z miejsca człowieka w cywilizowanym świecie
i kultury w nim bycia. „Chodzi o pluralizm polityczny (wiele państw i wiele rządów),
3 A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na lądzie…, dz. cyt.,
s. 11.
Wstęp
7
a także o kapitalizm, wolność sumienia oraz metodę badania naukowego; chodzi
o zasady państwa prawa i prawo własności, a także o demokrację”4. W istocie chodzi o człowieka, a głównie o to, by współtworzony świat był podobnie bezpieczny
dla wszystkich ludzi. Postrzeganie bezpieczeństwa wynika z różnic kulturowych.
Zatem pewna standaryzacja bezpieczeństwa wynika ze stosowania i postrzegania
tych samych norm kulturowych i prawnych wobec każdego człowieka bez względu
na jego pochodzenie, zamieszkanie czy status społeczny. Poziom bezpieczeństwa zawsze postrzegamy w ujęciu subiektywnym, ponieważ jest ono stanem psychicznym
każdego człowieka. Subiektywności postrzegania bezpieczeństwa nie należy oceniać
negatywnie, ponieważ każdy podmiot bezpieczeństwa ma inne wymagania i oczekiwania, wynikające z osiągniętego stanu oraz procesu rozwoju bezpieczeństwa.
Subiektywność jest cechą wszelkich ocen podmiotu bezpieczeństwa, ale możemy
jej w znacznym stopniu uniknąć, stosując kryteria bezpieczeństwa. Czy możemy
odnosić się do standardów bezpieczeństwa i czy możemy im przypisać wartości je
klasyfikujące np. wysoki, średni lub niski poziom bezpieczeństwa?
We współczesnym świecie wszystko można sklasyfikować, sparametryzować
i sprowadzić do wspólnego mianownika, nadając określonemu przedmiotowi wymiar parametryzacji, ale czy taki zabieg w obszarze nauk społecznych jest zasadny? Wnioski z badań wskazują, że pojawiają się dylematy, czy takie podejście jest
właściwe w aspekcie społecznego funkcjonowania człowieka? Interpretacja bezpieczeństwa jako stanu i procesu wskazuje, że subiektywność odczuwanego poziomu
bezpieczeństwa nie pozwala na jego pełną parametryzację, ponieważ każdy podmiot
bezpieczeństwa odczuwa jego inny poziom. Bezpieczeństwo posiada swoje standardy w ujęciu pragmatycznym i naukowym, ponieważ określa jego wyznaczniki
w aspekcie procesowym postrzegane jako zdolności: podmiotu bezpieczeństwa do
przetrwania, jego uniezależnienia się od zagrożeń oraz możliwość rozwoju. Dylematy w postrzeganiu bezpieczeństwa skłaniają badaczy do formułowania wielu
problemów. W czym przejawia się i czym jest bezpieczeństwo dla jego podmiotu na
początku XXI wieku? Jeżeli bezpieczeństwo jest standardem XXI wieku, to jakimi
wartościami powinno się je opisać?
Wnioski z badań bezpieczeństwa wskazują, że jest ono potrzebą człowieka i jedną
z wartości, o których pisał A. Maslow, ale jednocześnie jest prawem natury każdej
biologicznej istoty, a szczególnie istoty myślącej posiadającej zdolność kreowania
bezpieczeństwa nie instynktownie, a w sposób zorganizowany. Możemy postawić
tezę, że w otoczeniu podmiotu bezpieczeństwa nigdy nie będzie występował bezwzględny stan braku zagrożeń. Stąd naturalnym stanem podmiotu bezpieczeństwa jest funkcjonowanie w środowisku permanentnych zagrożeń, które człowiek
zmienia w sposób świadomy i celowy do poziomu akceptowanego – pozwalającego
podmiotowi na osiąganie jego własnych celów. Jeżeli poziom zagrożeń osiąga poziom nieakceptowany, to podmiot bezpieczeństwa podejmuje działania, by zmienić ich negatywne oddziaływanie. Odwołując się do pozytywnego postrzegania
4
N. Ferguson, Cywilizacja. Zachód i reszta świata, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013, s. 392.
8
Wstęp
bezpieczeństwa, stawiamy tezę, że bezpieczeństwo jest potrzebą oraz wartością,
a jednocześnie prawem natury, a nie tylko przeciwieństwem zagrożeń.
W swoich rozważaniach autorzy publikacji odnieśli się do różnych kontekstów
bezpieczeństwa. Punktem wyjścia w ich analizach stało się naukowe rozumienie
bezpieczeństwa, które zaświadcza, że określone problemy znajdują swoje uzasadnienie w nauce. Autorzy dokonali zatem identyfikacji, eksplanacji i diagnozy oraz
prognozy bezpieczeństwa głównie w artykułach: Bezpieczeństwo w ujęciu teoretycznym, Poznawcze aspekty zagrożeń, Bezpieczeństwo pożarowe. Zarys teorii problemu,
Bezpieczeństwo w bieżącej działalności administracji publicznej, Racjonalizacja
działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa. Problemy metodologii badań zawarto
z kolei w artykułach: Naukowe aspekty bezpieczeństwa, Podstawy badań bezpieczeństwa, Metody i techniki badawcze stosowane w badaniach problemów bezpieczeństwa,
Metodyka przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych. Systematyzacja języka pojęć
występuje we wszystkich artykułach. Stąd możemy wysnuć tezę, że redaktorzy i zespół autorski udowodnił w świetle opisanych wyników badań, że bezpieczeństwo
posiada aspekt teoretyczny, naukowy i pragmatyczny.
Zawarte w publikacji artykuły, w których starano się oddać istotę fragmentarycznie postrzeganych problemów bezpieczeństwa w takim ujęciu, by mimo ograniczeń przedstawić jego założenia holistycznie w aspekcie funkcji nauki, stanowią
opis wyników badań prowadzonych indywidualnie przez poszczególnych autorów.
Opracowana antologia bezpieczeństwa powstała w wyniku wzajemnej inspiracji
naukowej zespołu redakcyjnego oraz autorów prezentowanych artykułów.
dr hab. Andrzej Czupryński
Andrzej Czupryński
BEZPIECZEŃSTWO W UJĘCIU TEORETYCZNYM
Rozważania na temat bezpieczeństwa zasadne jest odnieść do istoty tego zjawiska i pojęcia. W literaturze przedmiotu dostrzegamy powszechność interpretacji terminu „bezpieczeństwo”, które stało się koniecznym składnikiem wielu
wypowiedzi. Nie ulega wątpliwości, że wraz z pojęciem bezpieczeństwa należy
omawiać zagrożenia, ponieważ są one jego antonimem. Bezpieczeństwo w ujęciu
teoretycznym dotyczy rozważań w kategoriach naukowych o czymś, co nazywamy w sensie ogólnym nauką, i o sformalizowanym jej fragmencie nazywanym
dyscypliną naukową, która posiada swoje określone miejsce w systemie wiedzy.
Stąd za zasadną można uznać potrzebę rozważań o bezpieczeństwie w ujęciu
teorii w sensie poznawczym i systematyzującym wytwory wiedzy w obszarze
bezpieczeństwa. Teorią (gr. theorein) nazywamy przyglądanie się komuś, czemuś
w sensie poznawczym, zatem są to rozważania o przedmiocie poznania, którym
w tym przypadku jest bezpieczeństwo. Poprzez tworzenie teorii następuje uporządkowanie ogólnych informacji, praw, twierdzeń, a w najszerszym rozumieniu
wiedzy – wyjaśnienie określonego zjawiska i badanych prawidłowości. Teorią są
tezy mające coś tłumaczyć, ale niedające się naukowo udowodnić lub nieznajdujące potwierdzenia w praktyce. Czy w istocie nauki o bezpieczeństwie możemy
traktować jak teorię, która nie zawsze posiada naukowo uzasadnione empiryczne
przesłanki? Nauki o bezpieczeństwie dotyczą problemów społecznego funkcjonowania człowieka i organizacji przez niego tworzonych w określonym środowisku
działania, a zatem empiryczność aksjomatów bezpieczeństwa nie zawsze jest
możliwa. Uogólniając, teoria jest zatem rezultatem rozważań na temat oglądanego przedmiotu1. Rozważania o bezpieczeństwie możemy więc nazywać teorią
bezpieczeństwa, ponieważ ich produktem jest wytworzona lub usystematyzowana
wiedza z określonego obszaru.
Bezpieczeństwo to naczelna potrzeba człowieka i instytucji przez niego tworzonych, ponieważ związane jest z rozwojem społecznym i cywilizacyjnym. Pewność
tej tezy wynika z analizy uwarunkowań rozwoju cywilizacyjnego człowieka w różnych okresach historycznych i uwarunkowań kulturowych, w których podmiot
bezpieczeństwa funkcjonował. Znaczenie bezpieczeństwa dla jego podmiotu warunkowane było rozwojem cywilizacyjnym oraz kulturowym, w którym podmiot
1
Por. A. Grobler, Metodologia nauk, Aureus, Kraków 2008, s. 139.
10
Andrzej Czupryński
bezpieczeństwa funkcjonował, i ówczesnymi kanonami społecznymi2. Akceptacja
kanonów prawnych i społecznych ówczesnych społeczeństw stawała się formalnym
kwantyfikatorem bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo było tak naturalnym wyznacznikiem funkcjonowania człowieka, że przez wiele wieków nie widziano potrzeby,
by zajmować się nim naukowo. Na przestrzeni rozwoju cywilizacyjnego rozważano
problemy bezpieczeństwa w kontekście: praw człowieka, grup społecznych, narodów,
tworzonych przez nich instytucji państwa i jego organów prawnych, ale nie miało to
wymiaru naukowego, a pragmatyczny. Filozofowie, politycy i przywódcy w swoich
rozważaniach o bezpieczeństwie przede wszystkim przeciwstawiali je ówczesnym
zagrożeniom. Można stąd wysnuć tezę, że definiowanie bezpieczeństwa posiadało
aspekt wąski, ponieważ postrzegano je jako przeciwieństwo zagrożeń.
Do bezpieczeństwa możemy również podejść w ujęciu pozytywnym i negatywnym. Podejście pozytywne opisuje przedmiot zainteresowania i wskazuje kierunek
jego rozwoju, a podejście negatywne opiera się na postrzeganiu bezpieczeństwa jako
przeciwieństwa zagrożeń. Zagrożenie i bezpieczeństwo to pojęcia antonimiczne,
które wzajemnie się określają. Nie oznacza to jednak, że brak zagrożenia powinien
powodować rezygnację z rozwoju bezpieczeństwa. Brak określonego zagrożenia
lub systematyczne obniżanie się poziomu bezpieczeństwa powinno spowodować
intensyfikację wysiłków w innych obszarach istotnych dla przetrwania i rozwoju
podmiotu bezpieczeństwa. Dodatkowo naiwnością jest sądzić, że bezpieczeństwo
będzie budowane w oderwaniu od potencjalnych, realnych i hipotetycznych zagrożeń. Jednakże myśląc o budowie systemu bezpieczeństwa, powinniśmy w większym
stopniu uwzględniać zagwarantowanie przetrwania i rozwoju podmiotu bezpieczeństwa, ponieważ w to wpisane jest uodparnianie się na zagrożenia i profilaktyczne
oddziaływanie na przyczyny ich powstawania, a nie na ich negatywne skutki.
Bezpieczeństwo powinno być postrzegane jako aspekt systemu wartości, o który
należy zabiegać i pielęgnować go. Można stąd wnioskować, że bezpieczeństwo jest
nie tylko naczelną potrzebą, lecz także prawem natury będącym wyznacznikiem
przetrwania i rozwoju nie tylko człowieka, ale wszystkich biologicznych istot. Proces
bezpieczeństwa, pomimo że nie był tak postrzegany i definiowany, znajduje swoje
uzasadnienie w instynkcie przetrwania każdego gatunku. Dotychczas nie wskazano
genu, który w organizmach biologicznych odpowiada bezpośrednio za sferę bezpieczeństwa, ale niewątpliwie każda istota posiada taki mechanizm, który w naukach
biologicznych i psychologii nazywany jest instynktem przetrwania gatunku. Każdy
organizm biologiczny posiada mechanizm samoobrony, mechanizm życia i rozwoju
w określonym cyklu. Uogólniając – bezpieczeństwo należy postrzegać jako cechę
biologiczną organizmów żywych, stan psychiczny, a przede wszystkim złożony
proces warunkujący przetrwanie i rozwój określonego podmiotu.
Bezpieczeństwo zawdzięcza swój rozwój istocie myślącej, która funkcjonuje
w sposób świadomy oraz celowy i która potrafi zinterpretować swoje potrzeby,
wymagania, oczekiwania w celu zagwarantowania sobie przetrwania biologicznego
2
Zob. N. Ferguson, Cywilizacja. Zachód i reszta świata, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013.
Bezpieczeństwo w ujęciu teoretycznym
11
i społecznego oraz swobodnego rozwoju. Słowo bezpieczeństwo obecne było we
wszystkich językach i oznaczało wolność od zagrożeń. Czy w istocie bezpieczeństwo
to tylko wolność od zagrożeń? Czy możemy myśleć o realnym świecie wolnym od
zagrożeń, czy raczej o świecie, w którym akceptujemy pewien poziom zagrożeń?
Świat wolny od zagrożeń jest tak samo nierealny jak każda utopia, dlatego z jednej
strony bezpieczeństwo interpretujemy jako wolność od nich, ale z drugiej strony
postrzegamy je jako akceptowany poziom zagrożeń w określonej cywilizacji.
Bezpieczeństwo z naukowego punktu widzenia jest pojęciem wieloznacznym.
Etymologii słowa doszukujemy się w języku łacińskim, gdzie bezpieczeństwo – securitas – składa się z dwóch elementów: sine (bez) i cura (obawa, strach, zmartwienie),
co interpretujemy jako brak zmartwień. Czy brak obaw, zmartwień i zagrożeń jest
wystarczający do zdefiniowania bezpieczeństwa? Według amerykańskiego psychologa A. Maslowa człowiek posiada potrzeby. Teoretyk w 1935 roku (po uzyskaniu
stopnia doktora) zaliczył do nich: potrzeby organiczne, potrzeby bezpieczeństwa,
potrzeby miłości i przynależności, potrzeby uznania i szacunku, potrzeby poznawcze, potrzeby estetyczne, potrzeby samorealizacji. Ostatecznie w systemie potrzeb
Maslowa (określonym w 1954 roku) znalazły się potrzeby fizjologiczne, potrzeby
bezpieczeństwa, potrzeby miłości i przynależności, potrzeby szacunku i uznania
oraz potrzeba samorealizacji3. Hierarchię potrzeb opracowało wielu teoretyków
tzw. kierunku psychologii humanistycznej, której źródeł należałoby doszukiwać
się w teorii Maslowa. W systemie potrzeb człowieka C. Alderfer wyszczególnia
potrzeby: egzystencji, kontaktów międzyludzkich oraz wzrostu i rozwoju człowieka
(ang. Existence, Relatedness, Growth – ERG). W teorii potrzeb D. McClellanda,
a właściwie motywowania pracowników jako źródła ich spełniania się, wyszczególnione zostały potrzeby: osiągnięć, przynależności i władzy. W analizowanych
systemach potrzeb tylko Maslow jednoznacznie rozróżnia potrzeby podstawowe
i potrzeby wyższego rzędu, wskazując, że te drugie są bezprzedmiotowe, jeżeli nie
zaistnieją te pierwsze. Zatem stawiamy tezę, że system potrzeb człowieka określa
jego system wartości postrzegany jako cecha tego, co jest ważne dla podmiotu
bezpieczeństwa. Wnioski z analizy literatury przedmiotu wskazują, że ważne dla
podmiotu bezpieczeństwa jest przetrwanie i możliwość swobodnego rozwoju.
Bezpieczeństwo jako kategoria psychologiczna ma charakter subiektywny, a jako
kategoria naukowa obiektywny, jeśli weźmie się pod uwagę standardy i kryteria
bezpieczeństwa. Każdy podmiot bezpieczeństwa odczuwa inny stan bezpieczeństwa
i taki stan ma charakter subiektywny. Oznacza to, że poczucie bezpieczeństwa
wynika z systemu wartości podmiotu bezpieczeństwa. Dla każdego podmiotu
bezpieczeństwa poczucie bezpieczeństwa w tych samych okolicznościach oznacza
inną wartość. Subiektywne postrzeganie stanu bezpieczeństwa wskazuje, że skala
wolności od zagrożeń jest inna dla każdego podmiotu bezpieczeństwa. Autonomiczny podmiot bezpieczeństwa określa świadomie lub intuicyjnie swój system
3
Zob. A. Wadeley, A. Brich, T. Malim, Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa 2000,
s. 52–53.
Andrzej Czupryński
12
wartości i potrzeb oraz czy są one na akceptowanym i oczekiwanym poziomie.
Obiektywność w postrzeganiu bezpieczeństwa jest związana z przyjęciem kryteriów
wynikających z uwarunkowań środowiska bezpieczeństwa i istnienia oraz rozwoju
określonego bytu – stanu prawa w określonym państwie, rozwoju kulturowego
i cywilizacyjnego człowieka i innych, w których podmiot bezpieczeństwa może
funkcjonować.
„Poprzez porównanie systemu potrzeb i wartości podmiotu bezpieczeństwa
w stosunku do obiektywnych warunków jego przetrwania i rozwoju możemy określić poziom satysfakcji z bezpieczeństwa i dokonać wstępnej oceny zarządzania
nim (tab. 1)”4.
Tabela 1. Relacje subiektywnego stanu poczucia bezpieczeństwa do obiektywnych warunków jego występowania
Poziom satysfakcji Poziom zarządzania
z bezpieczeństwa
bezpieczeństwem
Lp.
Zależność
1.
System potrzeb i wartości podmiotu bezpieczeństwa jest niższy od obiektywnych
warunków przetrwania i rozwoju podmiotu bezpieczeństwa
Rewelacyjny
System potrzeb i wartości podmiotu
bezpieczeństwa jest niższy lub równy od
obiektywnych warunków przetrwania
i rozwoju podmiotu bezpieczeństwa
Bardzo dobry
2.
3.
4.
5.
6.
System potrzeb i wartości podmiotu
bezpieczeństwa jest równy obiektywnym
warunkom przetrwania i rozwoju podmiotu bezpieczeństwa
Dobry
System potrzeb i wartości podmiotu bezpieczeństwa jest wyższy lub równy obiektywnym warunkom przetrwania i rozwoju
podmiotu bezpieczeństwa
Przeciętny
System potrzeb i wartości podmiotu bezpieczeństwa jest wyższy od obiektywnych
Zły
System potrzeb i wartości podmiotu bezpieczeństwa jest różny od obiektywnych
Fatalny
Akceptowany
Krytyczny
Niezadowalający
Źródło: A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na
lądzie, morzu i w powietrzu w XXI wieku, J. Zboina (red.), Wyd. CNBOP-PIB, Józefów
2014, s. 14.
4
A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na lądzie…, dz. cyt.,
s. 14.
13
System bezpieczeństwa istnieje niezależnie od zagrożeń, ponieważ jego podstawą jest funkcjonalność wynikająca z potrzeb i oczekiwań społecznych człowieka. W kształtowaniu bezpieczeństwa należy dążyć do takiego poziomu, by
subiektywny stan poczucia bezpieczeństwa był równy w relacji do obiektywnego.
Przy takim założeniu możemy wnioskować, że podmiot bezpieczeństwa akceptuje
poziom zagrożeń i czuje się bezpiecznie. Porównanie zależności subiektywnego
i obiektywnego postrzegania bezpieczeństwa wskazuje, że podstawą bezpieczeństwa
jest zakres potrzeb i system wartości określonego podmiotu bezpieczeństwa. Stąd
wraz z rozwojem społecznym człowieka systematycznie będzie ewoluował subiektywny poziom potrzeb oraz system wartości podmiotu bezpieczeństwa w relacji
do obiektywnych warunków jego istnienia. Zatem, by zagwarantować określony
poziom bezpieczeństwa, należy skupić się na spełnieniu uzasadnionych potrzeb
i oczekiwań człowieka w jego środowisku bezpieczeństwa. W hierarchii potrzeb
bezpieczeństwo zajmuje drugie miejsce, ale wszystkie jej elementy zaświadczają
o określonych wymaganiach wobec bezpieczeństwa. Stąd możemy postawić tezę,
że koncepcja Maslowa nie dotyczy tylko potrzeb, ale jest także podstawą tworzenia
bezpieczeństwa człowieka.
Potrzeby fizjologiczne związane są z biologicznym przetrwaniem podmiotu
bezpieczeństwa. Stanowią one podstawę bezpieczeństwa, ponieważ brak zaspokojenia tych potrzeb oznacza agonię jego podmiotu. Bezpieczeństwo, jako osobna
kategoria w systemie (potrzeb) wartości człowieka, oznacza wolność od zagrożeń
dla podmiotu bezpieczeństwa. Wolność od zagrożeń przejawia się w niskim poziomie agresji lub akceptowanym jej poziomie postrzeganym jako zdolność podmiotu
bezpieczeństwa do radzenia sobie z negatywnymi skutkami zagrożeń. Wymaga to
określenia ich akceptowanego poziomu, który z prawnego punktu widzenia jest
jednoznaczny, ale z psychologicznego punktu widzenia różny dla każdego podmiotu bezpieczeństwa. Potrzeby miłości i przynależności są potrzebami wyższego
rzędu związanymi z potrzebą akceptacji podmiotu bezpieczeństwa. W starożytności za najbardziej dotkliwą karę uznawano skazanie człowieka na wygnanie ze
społeczności, w której funkcjonował. Wykluczenie człowieka z życia społecznego
powoduje, że jego poczucie bezpieczeństwa jest bardzo niskie. Akceptacja umożliwia funkcjonowanie człowieka w przyjaznym środowisku. Ponadto implikuje
powstawanie kolejnych potrzeb – szacunku oraz uznania ze strony bliższego lub
dalszego środowiska, w którym podmiot bezpieczeństwa funkcjonuje. Nie można
postrzegać uznania i szacunku (rozumianych jako zachowania) jako poddających
się klasyfikacji osiągnięć podmiotu, ponieważ występują one dopiero w kontekście
zbiorowości, w obrębie danej grupy ludzi. Jeżeli wyznacznikiem uznania ludzkiej
godności są określone osiągnięcia, to również należałoby stopniować poziom szacunku i uznania. Uznanie i szacunek wynikają z poszanowania godności innego
człowieka. Człowiek odczuwa potrzebę rozwoju i wyjścia poza obecny stan po
zaspokojeniu swych podstawowych potrzeb. System potrzeb Maslowa w założeniu
jego autora nie był systemem wartości i bezpieczeństwa człowieka, mimo to daje
14
Andrzej Czupryński
on podstawy do postrzegania i formułowania bezpieczeństwa. Założenia hierarchii
potrzeb są punktem wyjścia w definiowaniu bezpieczeństwa w ujęciu procesowym.
Wyszczególnione elementy w hierarchii potrzeb tworzą system wartości dla podmiotu bezpieczeństwa, ponieważ uwzględniają to, co dla podmiotu bezpieczeństwa jest
ważne, aby przetrwał, uniezależnił się od zagrożeń oraz posiadał szanse wynikające
z akceptacji i możliwości rozwoju.
W systemie bezpieczeństwa zwykle odnosimy się do zagrożeń jako antonimu
bezpieczeństwa, tym samym pomijając potrzeby człowieka. Zatem pojęcie i istotę
bezpieczeństwa powinno się definiować z uwzględnieniem potrzeb, a nie tylko
zagrożeń. Zagrożenia posiadają aspekt negatywny, a potrzeby aspekt pozytywny,
stąd uzasadnione jest tworzenie bezpieczeństwa w kontekście potrzeb człowieka,
a nie przeciwko zagrożeniom. Uogólniając, słuszna wydaje się teza, że postrzeganie
bezpieczeństwa w ujęciu procesowym opiera się na założeniach systemu potrzeb
i wartości człowieka. Jeżeli podmiot bezpieczeństwa zapewni sobie tylko możliwość
do przetrwania, to osiągnie zdolność do egzystencji biologicznej. Takie postrzeganie
bezpieczeństwa jest niewystarczające dla człowieka posiadającego zdolność twórczego myślenia i kreowania swojego otoczenia.
Z pewnością dla innych istot biologicznych przetrwanie gatunku z genetycznego
punktu widzenia może być wystarczającą i właściwą potrzebą bezpieczeństwa,
ponieważ ciągłość gatunku zostanie zachowana. Ludzie posiadają szerszy zakres
potrzeb oraz inny system wartości, który określa ich oczekiwania wobec bezpieczeństwa. W podejściu biologicznym możemy uznać, że zachowanie gatunku
jest wystarczające w zakresie bezpieczeństwa, ale w podejściu psychologicznym
podmiot bezpieczeństwa powinien posiadać szanse akceptacji, uznania i rozwoju.
Zatem system potrzeb i wartości człowieka jest podstawą definiowania bezpieczeństwa. „W znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie
potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości (identyczności),
niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą
państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie
zagrożenia”5.
Bezpieczeństwo definiowane w znaczeniu wąskim oznacza zdolność jego podmiotu do przeciwstawienia się zagrożeniom, a w kontekście szerokim oznacza
zdolność podmiotu bezpieczeństwa do przetrwania i jego rozwoju. Stąd w jego
kategoryzacji występuje zasadnicza trudność spowodowana różnymi kryteriami klasyfikacji, które w literaturze przedmiotu nie są spójne. Bezpieczeństwo towarzyszy
ludzkości od zarania dziejów i jest elementarną, pierwotną potrzebą jednostek,
grup społecznych i narodów oraz stworzonych instytucji6.
5
R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy
Międzynarodowe”, 10 (1989), s. 50.
6 Zob. K.A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska (red. nauk.), Bezpieczeństwo państwa, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009, s. 17.
15
W ogólnym ujęciu bezpieczeństwo oraz porządek publiczny to stan zapewniający
ochronę życia, zdrowia, mienia i innych wartości przed bezprawnymi działaniami oraz
ochronę zasad współżycia społecznego i stosunków regulowanych normami prawnymi7.
W literaturze bezpieczeństwo postrzegane jest jako:
• gwarancja nienaruszalnego przetrwania oraz swobodnego rozwoju podmiotu
bezpieczeństwa8;
• stan spokoju, pewności, braku zagrożenia oraz ochrony przed nim9;
• zachowanie suwerenności i integralności terytorialnej, swobodnego wyboru
drogi rozwoju kraju, osiągnięcie dobrobytu jednostki i rozwoju społecznego10;
• odpowiedni stan zorganizowania obrony i ochrony przed zagrożeniami militarnymi i pozamilitarnymi różnych dziedzin działalności państwa11.
W takim nieprecyzyjnym interpretowaniu bezpieczeństwa, które utrzymuje się
w literaturze, nadal zamiennie stosowane jest bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo państwa, a w istocie dotyczy to różnych kategorii pojęciowych. W literaturze, z wyjątkiem psychologii, nie odnoszono się do bezpieczeństwa jednostki.
Bezpieczeństwo definiuje się jako proces lub stan zapewniający funkcjonowanie
państwa w podstawowych dziedzinach, umożliwiających jego przetrwanie, rozwój,
swobodę realizacji interesów narodowych w określonym środowisku bezpieczeństwa
poprzez podejmowanie wyzwań, wykorzystywanie szans, redukowanie ryzyka oraz
przeciwdziałanie zagrożeniu dla jego interesów12.
Bezpieczeństwo oznacza nie tylko stan zagrożenia, pewności i spokoju lub poczucia wolności od zagrożeń, lecz także proces, który ulega zmianom odpowiednio
do zmian w otoczeniu podmiotu bezpieczeństwa. Postrzegając bezpieczeństwo
jako proces, powinniśmy mieć świadomość, że zmienne w tym procesie będą za
każdym razem kreowały inny poziom bezpieczeństwa. Proces bezpieczeństwa
oznacza również pewien cykl, w którym po wystąpieniu określonych uwarunkowań ewoluuje bezpieczeństwo, posiadające wartość zmienną w każdej fazie swego
rozwoju. Zakończenie danego procesu może dać nam wynik, który określimy stanem bezpieczeństwa w pewnych uwarunkowaniach: przestrzennych, czasowych,
materiałowych, decyzyjnych oraz przy danej skali zagrożenia. Stan bezpieczeństwa
wynika z połączenia jego trzech cech: szans, wyzwań i zagrożeń oraz identyfikacji
treści relacji pomiędzy nimi.
7
Zob. R. Jakubczak (red.), Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Bellona, Warszawa
2003, s. 351.
8 Zob. J. Stańczyk (red.), Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996,
s. 17–20.
9 Zob. R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2007, s. 27.
10 Zob. J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego – aspekty teoretyczne [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, S. Dębski, B. Górska-Winter (red.), PISM, Warszawa
2003, s. 13.
11 Zob. T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeństwa państwa, „ZN AMW”, 4 (2006), s. 89.
12Zob. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2009, s. 13–16.
16
Andrzej Czupryński
Bezpieczeństwo jako kategoria wieloznaczna odnosi się do świadomości jego
podmiotu i oznacza stan psychiki na podstawie zjawisk ocenianych jako niebezpieczne lub niekorzystne. Subiektywne odczuwanie zagrożeń jest odzwierciedleniem
w świadomości podmiotu bezpieczeństwa potencjalnego lub realnego niebezpieczeństwa (które może być niezgodne ze stanem faktycznym) i wynika z systemu
potrzeb oraz wartości lub stanu obsesji. Bezpieczeństwo interpretowane jako stany
świadomości, w których człowiek czuje się wolny od zagrożeń, łączy w sobie poczucie spokoju i komfortu, oznacza życie bez zagrożeń, niezakłócone współistnienie
z innymi ludźmi i środowiskiem przyrodniczym13.
Wolność od zagrożeń, jako stan w funkcjonowaniu człowieka w otaczającej go
rzeczywistości, nie oznacza braku zagrożeń, a tylko ich akceptowany przez podmiot
bezpieczeństwa poziom. Akceptowany poziom zagrożeń nie ogranicza w znacznym
stopniu możliwości funkcjonowania podmiotu bezpieczeństwa i pozwala osiągać
jego podstawowe cele. W ujęciu D. Freia taki stan można zinterpretować jako właściwe postrzeganie bezpieczeństwa, gdzie zagrożenia występują na niewielkim
poziomie.
Bezpieczeństwo z pragmatycznego i naukowego punktu widzenia jest problemem złożonym, ponieważ jego stan, organizacja i proces rozwoju podlegają dynamicznym zmianom, adekwatnie do rozwoju środowiska bezpieczeństwa i rozwoju
cywilizacyjnego oraz kulturowego jego podmiotu. Stąd prawdziwa wydaje się teza,
że bezpieczeństwo nie posiada stałej i niezmiennej wartości poziomu jego zorganizowania. Możemy wnioskować, że poziom zorganizowania bezpieczeństwa ewoluuje
wraz z potrzebami, wartościami i oczekiwaniami podmiotu bezpieczeństwa oraz
obiektywnymi warunkami jego stanu w określonym miejscu, czasie i warunkach
społecznych.
Bezpieczeństwo to określony stan, który jest efektem ewolucji jego procesów. Stan
bezpieczeństwa dotyczy sytuacji, w której znajduje się jego podmiot i oznacza zwykle
wymiar bezpieczeństwa, jego skalę trwałości oraz zasięg terytorialny. Natomiast
procesy bezpieczeństwa oznaczają jego ewolucję i wyznaczają jego właściwy stan.
Powszechnie używane pojęcie „procesu bezpieczeństwa” zasadne jest stosować jako
„procesy bezpieczeństwa”, ponieważ określenie proces oznacza cykl zdarzeń i ich
efekt w określonym przedziale sytuacyjnym. Natomiast procesy bezpieczeństwa
wskazują na permanentną ich ewolucję, czyli rozwój jednych zdarzeń, zanik innych,
podczas gdy jeszcze inne pozostają na tym samym poziomie. Zasadne jest postrzeganie bezpieczeństwa w ujęciu procesowym, ponieważ w procesach bezpieczeństwa
aktywują się potrzeby człowieka, a właściwie znajduje odwzorowanie system wartości podmiotu bezpieczeństwa. Należy podkreślić, że system wartości (hierarchia
potrzeb Maslowa) podmiotu bezpieczeństwa ewoluuje w swych treściach. Oznacza
to, że nadal hierarchia potrzeb jest właściwa co do zakresu wartości, ale ich treści
ewoluują wraz z rozwojem cywilizacyjnym i kulturowym człowieka. Bezpieczeństwo
13
Zob. B. Kwiatkowska, Problemy bezpieczeństwa w samorządowej kampanii wyborczej, „ZN SGSP”,
22 (1999), s. 103.
17
oznacza stan świadomości podmiotu bezpieczeństwa, który wpływa na nasze postrzeganie rzeczywistości, a jednocześnie jest to proces zmian zachodzących pod
wpływem rozwoju cywilizacyjnego zmierzający intencjonalnie do określonego
stanu bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo z pragmatycznego punktu widzenia jest bardzo zróżnicowane.
Wynika to z rosnącej liczby podmiotów bezpieczeństwa, które w nim uczestniczą
i kreują jego stan oraz procesy. Podmiotami bezpieczeństwa są ludzie i organizacje
przez nich tworzone lub, w których uczestniczą w celu poprawy jakości swojego
życia.
Pojęcie bezpieczeństwo należy do kategorii, którą charakteryzuje duży zakres
znaczeniowy, co do klasyfikacji i określonego kontekstu. Zrozumienie procesów
wpływających na kształtowanie się bezpieczeństwa wymaga od jego podmiotu
złożonej wiedzy, ponieważ procesy te podlegają permanentnym przeobrażeniom
o zmiennej dynamice i intensywności.
We współczesnej nauce o bezpieczeństwie mamy do czynienia z ciągłym
rozszerzaniem się obszaru poznawczego i znaczenia pojęcia „bezpieczeństwo”.
Jeżeli współczesna nauka jest interdyscyplinarna i w procesie badań stosuje interdyscyplinarne metody, to można postawić tezę, że obszar badań bezpieczeństwa posiada cechy entropii. Odkryte obszary bezpieczeństwa zwiększają zakres
pojęciowy i badawczy, a jednocześnie zwiększają obszary niepoznane naukowo.
Mimo że bezpieczeństwo posiada charakter subiektywny, to wyniki badań nad
nim i stan bezpieczeństwa dzięki stosowaniu odpowiednich kryteriów możemy
uznać za obiektywne. Obiektywność bezpieczeństwa z naukowego punktu widzenia warunkowana jest przez dobór metody naukowej oraz właściwych metod
badawczych, technik i narzędzi odpowiednio do zamierzonego celu poznawczego
i utylitarnego.
Z pragmatycznego punktu widzenia stan bezpieczeństwa określa się poprzez
ustanowione i przyjęte przez człowieka standardy bezpieczeństwa, adekwatne do
poziomu rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego oraz do uwarunkowań obiektywnych otoczenia bezpieczeństwa.
Pierwotnie bezpieczeństwo odnoszono głównie do strefy militarnej, która zapewniała zachowanie suwerenności i nienaruszalności terytorialnej państwa, a z punktu
widzenia teorii bezpieczeństwa chodziło o niezależność polityczną, przetrwanie
państwa i narodu oraz zapewnienie możliwości rozwoju kraju. Współcześnie w zakresie bezpieczeństwa funkcjonuje szereg definicji, klasyfikacji i pojęć, do których
należy podchodzić bardzo krytycznie, ponieważ dostrzega się w nich szereg niespójności. W literaturze przedmiotu dostrzega się między innymi bezpieczeństwo:
państwa, narodowe, zewnętrzne, wewnętrzne, publiczne, powszechne, ludzi, mienia
oraz porządek publiczny, kryzys i z tym związane zarządzanie kryzysowe, a także
cywilną ochronę ludności, nadzwyczajne zagrożenie środowiska, ochronę granicy,
ochronę przeciwpożarową i inne14. Mnogość i niespójność pojęć powoduje problem
14
Zob. P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 24.
18
Andrzej Czupryński
z ustaleniem podmiotu bezpieczeństwa i jego obszaru poznania naukowego oraz
przedmiotu badań.
W niektórych opracowaniach za główny podmiot i przedmiot bezpieczeństwa
uznawane jest państwo jako organizacja polityczna, społeczna i ekonomiczna. Jeżeli
państwo jest podmiotem bezpieczeństwa, to analogicznie wszystkie organizacje
powinniśmy traktować podobnie. Stąd wydaje się mało zasadne postrzeganie organizacji jako podmiotu bezpieczeństwa, ponieważ organizacja jest jego przedmiotem. W istocie możemy mówić o bezpieczeństwie państwa i każdej organizacji.
Ale czy na pewno organizacja jest podmiotem, a nie przedmiotem bezpieczeństwa?
Jest ona obiektem poznania, materialnym i zarazem abstrakcyjnym elementem
świata, skupia na sobie uwagę człowieka i podlega wszelkim procesom, którymi
zarządza człowiek. Zatem nie znajduje uzasadnienia postrzeganie organizacji jako
podmiotu bezpieczeństwa. Głównym podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek,
który w istocie tworzy przedmioty służące do zagwarantowania mu przetrwania
i rozwoju. Stąd o bezpieczeństwie podmiotowym możemy mówić w kontekście ludzi
i występujących pomiędzy nimi relacji. Właściwe jest więc postrzeganie bezpieczeństwa podmiotowego w odniesieniu do człowieka, grup społecznych, narodów
i ludzkości. Według socjologów często używamy nieprecyzyjnie pojęcia „grupa
społeczna”, przypisując jej tylko jedna cechę – liczebność. Każdą grupę społeczną
charakteryzuje i określa pewien zbiór cech:
• występowanie więcej niż dwóch osób;
• występowanie interakcji pomiędzy jej członkami;
• posiadanie świadomość przynależności do określonej grupy;
• preferowanie tego samego lub podobnego systemu wartości, symboliki oraz
postaw;
• posiadanie wewnętrznej struktury, która określa pozycje i role społeczne
osób ze sobą powiązanych;
• wytwarzanie norm, określonych wartości, reguł postepowania i wzorców
zachowania członków grupy i ich przestrzeganie15.
W socjologii za grupę społeczną uznaje się zbiór osób postrzegany jako całość ze
względu na stosunki zachodzące między nimi16. W teorii wyszczególnia się grupy
pierwotne i wtórne, małe i duże oraz nieformalne i formalne. Ich dychotomiczna
klasyfikacja nie jest skończona, stąd trudność w interpretacji ich bezpieczeństwa.
Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek i grupy społeczne ze względu na założenia ich funkcjonowania, jednak organizacja nie powinna być postrzegana w ujęciu
rzeczowym, czynnościowym i atrybutowym.
W teorii wyszczególnia się pojęcie „bezpieczeństwo narodowe”, którego podmiotem jest naród. Według socjologów naród postrzegamy w sensie politycznym
oraz etniczno-kulturowym. W ujęciu politycznym za naród uznaje się określoną
zbiorowość etniczną, której członkowie mają pełne prawa obywatelskie, a naród jest
15
16
Zob. B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 183–188.
Zob. tamże, s. 184.
19
w niej utożsamiany z państwem narodowym. Zatem w tym przypadku określone
państwo można postrzegać jako podmiot bezpieczeństwa, ale jest to mylna teza,
ponieważ państwo jest organizacją. W ujęciu etniczno-kulturowym naród uważany
jest za wspólnotę kultury symbolicznej, której członkowie mają poczucie przynależności do określonej zbiorowości etnicznej w danym państwie17.
Podstawowym składnikiem i podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek, stąd
bezpieczeństwo narodowe zaliczamy do podmiotowego. Natomiast bezpieczeństwo
międzynarodowe oznacza proces przetrwania i rozwoju poszczególnych narodów
w znanym nam świecie.
Bezpieczeństwo możemy między innymi postrzegać w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym, gdzie podmiot bezpieczeństwa tworzy przedmioty, które
pozwalają osiągnąć i utrzymać określony poziom bezpieczeństwa jednostki, grup
społecznych oraz narodów. Podstawą bezpieczeństwa narodowego jest bezpieczeństwo jednostki.
W analizowanych opracowaniach bezpieczeństwo podmiotowe klasyfikowane
jest jako: jednostkowe, państwa, międzynarodowe18; jednostki, grup społecznych
i narodów, państwa19; jednostkowe, lokalne, narodowe, międzynarodowe, globalne20; narodowe i międzynarodowe w ujęciu regionalnym bądź globalnym21. W klasyfikacji podmiotowej bezpieczeństwa nie zawsze występuje spójność w zakresie
postrzegania podmiotu. Podmiot bezpieczeństwa z językowego punktu widzenia
postrzegany jest w kategoriach gramatycznych, z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa i relacji międzyludzkich – w ujęciu socjologicznym, z punktu widzenia
zagwarantowania jego potrzeb i oczekiwań – w ujęciu społecznym. Jednakże bezpieczeństwo dotyczy podmiotu, którym jest człowiek, zatem posiada ono wymiar
personalny. Bezpieczeństwo podmiotowe posiada również wymiar psychologiczny,
ponieważ oddaje stan poczucia bezpieczeństwa przez jego podmiot. Zatem można
postawić tezę, że z pozoru łatwy problem ze względu na jego powszechność i brak
granic poznawczych staje się dylematem epistemologicznym z powodu trudności
w określeniu spójnych kryteriów klasyfikacji.
Bezpieczeństwo personalne dotyczy zawsze człowieka i posiada charakter psychologiczny, ponieważ człowiek w tych samych sytuacjach lub warunkach zachowuje
swoje indywidualne postrzeganie rzeczywistości w aspekcie własnego przetrwania
i szans rozwoju. Bezpieczeństwo personalne wyznacza granice praw człowieka. Ich
zawarcie w aktach prawnych jest wystarczającym warunkiem stanu i procesów
bezpieczeństwa człowieka.
17
Zob. tamże, s. 246.
Zob. R. Zięba (red. nauk.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008,
s. 16.
19 Zob. K.A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska (red.), Bezpieczeństwo…, dz. cyt., s. 18–22.
20 Zob. R. Jakubczak, J. Flis (red.), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Bellona, Warszawa,
2006, s. 15.
21 Zob. W. Pokruszyński, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Wydawnictwo WSGE im. Alcide De
Gasperi, Józefów 2010, s. 9.
18
20
Andrzej Czupryński
Poziom zagwarantowania przez ustawodawcę realizacji potrzeb egzystencjalnych
podmiotu bezpieczeństwa jest wyznacznikiem jakości bezpieczeństwa. „Bezpieczeństwo personalne to wolność jego podmiotu od zagrożeń lub ich akceptowanie na
poziomie niepowodującym naruszenia jego godności, prawa do wolności, egzystencji
i rozwoju oraz akceptowanie tych praw wobec innego człowieka”22.
Bezpieczeństwo grup społecznych obejmuje zbiorowości ludzi połączonych określonymi relacjami. Grupy społeczne mogą być formalne lub nieformalne, połączone
zwykle celem oraz określoną strukturą, która wyznacza jej członkom role społeczne.
Ponadto cechą grup społecznych jest określona tożsamość, środowisko skupienia
oraz używane symbole. Bezpieczeństwo grup społecznych posiada bardzo szeroki
wymiar wyrażony w strukturach więzi społecznych pomiędzy jej członkami. „Bezpieczeństwo grup społecznych to stan i proces, w którym wspólnoty nie odczuwają
zagrożenia swego istnienia, szans rozwoju ani podstawowych swych interesów
ze względu na zapewnienie przez państwo instytucjonalnych gwarancji ochrony
prowadzącej do społecznie akceptowanego poziomu ryzyka”23.
Bezpieczeństwo narodowe jest powszechnie stosowaną kategorią, która jest
używana zamiennie z pojęciem bezpieczeństwa państwowego i z nim utożsamiana.
Naród jest kategorią etniczną, a państwo jest kategorią polityczną, stąd stosowanie
tych pojęć zamiennie jest mało zasadne. Bezpieczeństwo narodowe dotyczy szans
przetrwania i rozwoju danego narodu, który tworzy instytucje państwa, aby poprzez jego przedmiotowy rozwój zagwarantować sobie bezpieczeństwo. Czym jest
i czego dotyczy bezpieczeństwo narodowe? To również kontrowersyjne zagadnienie.
Porównanie wielu definicji bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa państwa
wskazuje24, że występuje pomiędzy nimi wiele zbieżności znaczeniowych, ale inny
jest ich podmiot i przedmiot definiowania.
Pojęcie „naród” oznacza ogół mieszkańców pewnego terytorium mówiących
jednym językiem, związanych wspólną przeszłością oraz kulturą, mających wspólne
interesy polityczne i gospodarcze. Naród łączy więź etniczna i kulturowocywilizacyjna, charakteryzuje się on poczuciem tożsamości grupowej i zdolnością do
przekazywania jej kolejnym pokoleniom, jest efektem wielowiekowego procesu
tworzenia własnej historii. Aby zrealizować swoje cele, naród tworzy państwo jako
podstawową formę organizacji życia społecznego, politycznego i ekonomicznego.
Państwo zaś to organizacja polityczna i suwerenna, spełniająca określone funkcje,
obejmująca swoim zakresem działania całe społeczeństwo zamieszkujące dane
terytorium25. Głównym motywem i celem działania państwa jest zabezpieczenie
interesów narodowych. Tworzy ono ramy organizacyjne życia narodu, eksponuje
jego wartość, scala rozmaite grupy, tak aby współdziałały dla jego dobra. Według
22
A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na lądzie…, dz. cyt.,
s. 19
23 Tamże, s. 19.
24Zob. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, dz. cyt., s. 15–16.
25 Zob. tamże, s. 95.
21
założeń konferencji z Montewideo z 1933 roku za kryteria określające państwo
przyjmuje się: stałe terytorium oddzielone granicą, stałą ludność zamieszkującą
wydzielone terytorium, posiadanie stabilnego rządu o cechach samowładności i całowładności, posiadanie zdolności wchodzenia w relacje międzynarodowe. Wynika
stąd, że naród i państwo to dwie zbieżne kategorie, które nie są jednak tożsame.
Bezpieczeństwo narodowe to stan niezagrożonego spokoju. To potrzeba istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości, niezależności, ochrony
poziomu i jakości życia. Gwarancję przetrwania i rozwoju naród osiąga poprzez
tworzenie instytucji państwa. Dlatego bezpieczeństwo narodowe jest podmiotem
bezpieczeństwa, a bezpieczeństwo państwa jego przedmiotem. Bezpieczeństwo
narodowe tworzy cały naród poprzez ochronę swych wartości oraz interesów narodowych, tworzenie sprzyjających warunków do jego rozwoju i poprzez obronę
przed zagrożeniami.
Państwo jest organizacją polityczną danego narodu, nierozdzielnie związaną
z określonym terytorium, na którym obowiązuje określone prawo, jest nadrzędną
wartością samą w sobie, zapewnia porządek prawny na swym terytorium oraz dobro powszechne dla swych obywateli. Czym zatem jest bezpieczeństwo narodowe,
a czym jest bezpieczeństwo państwa? Bezpieczeństwo narodowe to zdolność do
przetrwania i rozwoju określonych grup społecznych połączonych świadomością
więzi etnicznych i kultury symbolicznej oraz ochrony własnych wartości.
Bezpieczeństwo międzynarodowe dotyczy wszystkich narodów mieszkających
na świecie. Odnosi się ono do narodów i państw przez nich utworzonych. Stanowi
pewien system międzynarodowy, w którym narody koegzystują, nie czując się
zagrożone przez inne nacje i nie stwarzając zagrożeń wobec nich. Bezpieczeństwo
międzynarodowe przejawia się w harmonijnym rozwoju narodów i niestwarzaniu
zagrożeń wobec siebie. Czy taki stan jest możliwy? Poprzez tworzenie przez narody
instytucji narodowych i międzynarodowych zapewniony jest stały wpływ na bezpieczeństwo personalne, grup społecznych, narodowe i międzynarodowe. Pierwotnie
tylko narody posiadające swoje instytucje w postaci państwa wpływały na charakter
bezpieczeństwa podmiotowego. Współcześnie, za sprawą swobodnego przepływu
informacji i masowego do niej dostępu, coraz większy wpływ na kształtowanie
bezpieczeństwa podmiotowego wywierają grupy społeczne i autorytety światowe.
Możemy stąd postawić tezę, że swobodny przepływ informacji stwarza jednostce
i grupom społecznym coraz większe możliwości wpływania na kształt bezpieczeństwa podmiotowego. Uogólniając, w klasyfikacji bezpieczeństwa podmiotowego
jego podstawowym elementem jest człowiek oraz jego system potrzeb i wartości
gwarantujący mu przetrwanie i rozwój w tych strukturach środowiskowych, etnicznych i społecznych, w których funkcjonuje.
Bezpieczeństwo przedmiotowe obejmuje wszelkie sfery życia społecznego człowieka. Podmiot bezpieczeństwa, tworząc instytucje, organizacje oraz system prawny,
tworzy tym samym podstawy pragmatyczne zapewnienia sobie bezpieczeństwa.
Tworzenie określonych kategorii bezpieczeństwa w sensie przedmiotowym zapewnia
bezpieczeństwa podmiotowego wywierają grupy społeczne i autorytety światowe. Możemy stąd postawić
swobodny przepływ informacji stwarza jednostce i grupom społecznym coraz większe możliwości wpły
kształt bezpieczeństwa podmiotowego. Uogólniając, w klasyfikacji bezpieczeństwa podmiotowe
22 podstawowym elementem jestAndrzej
człowiekCzupryński
oraz jego system potrzeb i wartości gwarantujący mu przetrwanie
w
tych
strukturach
środowiskowych,
etnicznych
i społecznych,
w których
funkcjonuje.
podmiotowi bezpieczeństwa zdolność przetrwania
i rozwoju (Ryc.
1). Podmiot
bezBezpieczeństwo przedmiotowe obejmuje wszelkie sfery życia społecznego człowieka. Podmiot bezpiec
pieczeństwa
poprzez
oddziaływanie
na
przedmiot
bezpieczeństwa
tworzy
narzędzia
tworząc instytucje, organizacje oraz system prawny, tworzy tym samym podstawy pragmatyczne zapewnie
do jego
kreowania, toteż
bezpieczeństwo
dotyczy instrumentalnego
bezpieczeństwa.
Tworzenie
określonychprzedmiotowe
kategorii bezpieczeństwa
w sensie przedmiotowym zapewnia pod
zagwarantowania
bezpieczeństwa
interesów.
Bezpieczeństwo
bezpieczeństwa podmiotowi
zdolność przetrwania
i rozwojujego
(Ryc.
1). Podmiot
bezpieczeństwa poprzez oddziaływ
przedmiot dotyczy
bezpieczeństwa
tworzy narzędzia
do jegoczłowieka,
kreowania, która
toteż poprawia
bezpieczeństwo przedmiotowe
przedmiotowe
sfery działalności
społecznej
instrumentalnego
zagwarantowania
podmiotowi
bezpieczeństwa
jego
interesów.
Bezpieczeństwo przed
jakość jego bezpieczeństwa podmiotowego. Bezpieczeństwo przedmiotowe jest
dotyczy sfery działalności społecznej człowieka, która poprawia jakość jego bezpieczeństwa podmi
narzędziem do kształtowania bezpieczeństwa podmiotowego.
Bezpieczeństwo przedmiotowe jest narzędziem do kształtowania bezpieczeństwa podmiotowego.
Bezpieczeństwo
podmiotowe
Narzędzia
kreowania
bezpieczeństwa
podmiotowego
Potrzeby zmian
w jakości
bezpieczeństwa
podmiotowego
Jakość
bezpieczeństwa
podmiotowego
Zmiany
w bezpieczeństwie
przedmiotowym
Bezpieczeństwo
przedmiotowe
Obszar
zainteresowania
bezpieczeństwa
przedmiotowego
Wszelkie sfery związane
z życiem społecznym
człowieka, wytworami jego
cywilizacji oraz szanse,
wyzwania i ryzyka kreowane
przez jego środowisko
Ryc. 1. Współzależność pomiędzy podmiotem i przedmiotem bezpieczeństwa
Ryc. 1. Współzależność pomiędzy podmiotem i przedmiotem bezpieczeństwa
Źródło: Opracowanie własne
Źródło: Opracowanie własne.
W takiej interpretacji podmiotu i przedmiotu bezpieczeństwa państwo jest narzędziem podmiotu bezpiec
którym jest
naród. Państwo
poprzez
określony zakres
swych funkcji państwo
i zadań spełnia
potrzeby oraz gwarantu
W takiej
interpretacji
podmiotu
i przedmiotu
bezpieczeństwa
jest napotrzeb
i
wartości
podmiotu
bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo
państwa
oznacza
jego
rzędziem podmiotu bezpieczeństwa, którym jest naród. Państwo poprzez określony zdolność do prze
rozwoju na arenie międzynarodowej i ochrony własnych interesów z zachowaniem samowładności i całow
zakresnaswych
funkcji i zadań
spełnia potrzeby
gwarantuje system
i waradministrowanym
terytorium.
Przedmiotoraz
bezpieczeństwa
posiadapotrzeb
cechy materialne
i na nim skup
tości podmiotu
bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo
państwa
oznacza
jego
zdolność
do to jego materialno
działalność podmiotu bezpieczeństwa. To, co jednoznacznie wyróżnia przedmiot,
przetrwania
arenie międzynarodowej i ochrony własnych interesów
zdolnościi rozwoju
myślenia i na
instrumentalizm.
W
klasyfikacji
bezpieczeństwa
przedmiotowego
zwykle wyszczególniaterytorium.
się bezpieczeństwo polityczne, m
z zachowaniem samowładności i całowładności
na administrowanym
ekonomiczne,
społeczne,
kulturowe,
ideologiczne,
ekologiczne,
informacyjne,
prawne oraz inne. Ze wz
Przedmiot bezpieczeństwa posiada cechy materialne i na nim skupiona jest dziastosowanie
zamiennie
pojęć
bezpieczeństwo
narodowe
i
bezpieczeństwo
państwa
łalność podmiotu bezpieczeństwa. To, co jednoznacznie wyróżnia przedmiot,nietoklasyfikowano bezpie
państwa w kategoriach bezpieczeństwa przedmiotowego. Wnioski z analizy dotychczasowych kl
jego materialność,
zdolności
myślenia
bezpieczeństwa brak
ze względu
na ich
definiens i instrumentalizm.
niezbyt precyzyjnie określały podmiot i przedmiot bezpieczeńs
W klasyfikacji
bezpieczeństwa
przedmiotowego
zwykle wyszczególnia
się bezpiew kategorii bezpieczeństwa
przedmiotowego
nie uwzględniano
bezpieczeństwa
państwa. Bezpieczeństwo
czeństwo
polityczne,
militarne,
ekonomiczne,
społeczne, kulturowe, ideologiczne,
sytuowano
w kategorii
bezpieczeństwa
podmiotowego.
Trudności
epistemologiczne
postrzeganiu
rodzą wiele
pytań. Co oznacza bezpie
ekologiczne,
informacyjne,
prawneworaz
inne. Ze bezpieczeństwa
względu na stosowanie
zamienprzedmiotowe?
Jakie
są
wyznaczniki
bezpieczeństwa
przedmiotowego?
Jak kształtować bezpiec
nie pojęć bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo państwa nie klasyfikowano
przedmiotowe? Bezpieczeństwo przedmiotowe dotyczy takiej sfery bezpieczeństwa podmiotu, na której o
bezpieczeństwa państwa w kategoriach bezpieczeństwa przedmiotowego. Wnioski
swoją uwagę. Skupienie uwagi podmiotu bezpieczeństwa na jego przedmiocie odzwierciedla jego
z analizy
dotychczasowych
klasyfikacji
bezpieczeństwa
ze względu
ich definiens
zainteresowania,
a jednocześnie
oznacza,
że ów przedmiot
w na
istotny
sposób zapewnia określon
niezbyt
precyzyjniebezpieczeństwa.
określały podmiot
i przedmiot
bezpieczeństwa,
stądi w kateprzedmiotowy
Przy interpretacji
bezpieczeństwa
państwa
jego instytucji lub innych or
gorii bezpieczeństwa
przedmiotowego
nie (państwo,
uwzględniano
bezpieczeństwa
państwa.
mamy na uwadze to,
czy dany przedmiot
polityka,
ekonomia, ekologia
itp.) posiada zakres kompe
wypełniania państwa
swej funkcji,
np. państwo
do przetrwania
i rozwoju
narodu; polityka do kreowania i st
Bezpieczeństwo
sytuowano
w kategorii
bezpieczeństwa
podmiotowego.
warunków do osiągania interesów państwa; ekonomia do zapewnienia wzrostu gospodarczego i po
zagwarantowania podstawowych potrzeb podmiotów bezpieczeństwa; ekologia do zachowania równowagi p
środowiskiem cywilizacyjnym a naturalnym podmiotów bezpieczeństwa. Jeżeli poprzez określone przed
bezpieczeństwo możemy zapewnić bezpieczeństwo podmiotów w różnych relacjach społecznych, to
postawić tezę, że przedmiotowe bezpieczeństwo powinno koncentrować się na interesie tego podmiotu,
powołał. Ze względu na rosnące obszary zainteresowania podmiotów bezpieczeństwa warunkami jego osią
23
Trudności epistemologiczne w postrzeganiu bezpieczeństwa rodzą wiele pytań.
Co oznacza bezpieczeństwo przedmiotowe? Jakie są wyznaczniki bezpieczeństwa
przedmiotowego? Jak kształtować bezpieczeństwo przedmiotowe? Bezpieczeństwo
przedmiotowe dotyczy takiej sfery bezpieczeństwa podmiotu, na której on skupia
swoją uwagę. Skupienie uwagi podmiotu bezpieczeństwa na jego przedmiocie odzwierciedla jego poziom zainteresowania, a jednocześnie oznacza, że ów przedmiot
w istotny sposób zapewnia określony zakres przedmiotowy bezpieczeństwa. Przy
interpretacji bezpieczeństwa państwa i jego instytucji lub innych organizacji mamy
na uwadze to, czy dany przedmiot (państwo, polityka, ekonomia, ekologia itp.) posiada zakres kompetencji do wypełniania swej funkcji, np. państwo do przetrwania
i rozwoju narodu; polityka do kreowania i stwarzania warunków do osiągania
interesów państwa; ekonomia do zapewnienia wzrostu gospodarczego i poprzez
to zagwarantowania podstawowych potrzeb podmiotów bezpieczeństwa; ekologia
do zachowania równowagi pomiędzy środowiskiem cywilizacyjnym a naturalnym
podmiotów bezpieczeństwa. Jeżeli poprzez określone przedmiotowe bezpieczeństwo
możemy zapewnić bezpieczeństwo podmiotów w różnych relacjach społecznych,
to można postawić tezę, że przedmiotowe bezpieczeństwo powinno koncentrować
się na interesie tego podmiotu, który je powołał. Ze względu na rosnące obszary
zainteresowania podmiotów bezpieczeństwa warunkami jego osiągnięcia i tworzenia różnych narzędzi do zapewnienia sobie możliwości przetrwania i rozwoju
w aspekcie potrzeb i wartości w przedmiotach bezpieczeństwa powstaje zjawisko
entropii. Wraz z identyfikowaniem nowych obszarów bezpieczeństwa i ich przedmiotów powiększa się obszar jego nieuporządkowania ze względu na: jego wieloprzedmiotowość, współzależność z innymi przedmiotami, multidyscyplinarność
epistemiczną, a przede wszystkim ewolucję podmiotu bezpieczeństwa w aspekcie
jego potrzeb i wartości. Z naukowego punktu widzenia tworzy to pewnego rodzaju
sprzeczności, ponieważ z jednej strony poprzez poznanie i klasyfikację porządkujemy system wiedzy, ale z drugiej strony owo poznanie i porządkowanie przyczynia
się do powstania większego nieporządku w przyjmowanych kryteriach. Jeżeli ze
względu na cechy podmiotu bezpieczeństwa możemy dokonać względnie właściwej
klasyfikacji, to w aspekcie przedmiotowym bezpieczeństwa zasadne jest podejście
systemowe. System posiada cechy materialne i abstrakcyjne, ale poprzez swą ideę
potrafi w stosunku do swych podsystemów i nadsystemów tworzyć relacje kooperacji, która jest istotna w kształtowaniu bezpieczeństwa.
Wiele klasyfikacji bezpieczeństwa według różnych autorów wskazuje na różne
ich kryteria. Wnioski z analizy kryteriów klasyfikacji i rodzajów bezpieczeństwa
pozwalają sądzić, że w wielu przypadkach ten sam rodzaj bezpieczeństwa możemy zaliczyć do wielu zbiorów jednocześnie, co wskazuje na konieczność zmian
kryteriów. Stąd zasadne wydaje się, by zastosować tylko kryterium podmiotu
i przedmiotu bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo podmiotowe dotyczy człowieka
funkcjonującego w różnych relacjach społecznych, a także określonej jednostki,
grup społecznych, narodów i ludzkości w sensie globalnym. Bezpieczeństwo to jest
24
Andrzej Czupryński
opisane ich potrzebami i wartościami. Natomiast bezpieczeństwo przedmiotowe
dotyczy tych narzędzi, ich funkcji i przeznaczenia służących podmiotowi, który je
stworzył do zagwarantowania sobie bezpieczeństwa. Uzasadnione wydaje się więc
opisywanie skali i zakresu bezpieczeństwa za pomocą cech przedmiotów, których
dotyczą, np. państwa, polityki, ekonomii, siły militarnej, ekologii oraz różnych
organizacji. Bezpieczeństwo jest stanem pożądanym, choć niesprecyzowanym i jak
każde pojęcie o szerokim zakresie, jest terminem złożonym i niejednoznacznym.
To, co dla jednych jest stanem lub procesem bezpieczeństwa, dla innych wcale nim
być nie musi. Nie ulega wątpliwości, że bezpieczeństwo posiada dwa zasadnicze
składniki: gwarancję nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobodę
jego rozwoju, którą osiąga się za pomocą stworzonych, powołanych przez podmiot
bezpieczeństwa jego przedmiotów.
W konkluzji należy podkreślić, że coraz większego znaczenia nabiera bezpieczeństwo personalne oraz grup społecznych ze względu na potrzebę gwarancji ich
nienaruszalnego przetrwania i rozwoju. Związane jest to również z identyfikacją
przez jednostkę oraz grupy społeczne ich potrzeb i wartości. Należy zwrócić uwagę
na to, że z pragmatycznego punktu widzenia klasyfikacja bezpieczeństwa nie poprawia jego jakości, a tylko pozwala zrozumieć zależności, które mogą wpłynąć na
jego poprawę. Natomiast z epistemologicznego punktu widzenia każda klasyfikacja
porządkuje wiedzę pod warunkiem prawidłowego doboru kryteriów.
Waldemar Zubrzycki
POZNAWCZE ASPEKTY ZAGROŻEŃ
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i całych grup społecznych,
a także podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych. Jest to stan
obiektywny polegający na braku zagrożenia, odczuwany subiektywnie przez jednostki lub grupy1. Poczucie bezpieczeństwa to wyraz jednostronnego aspektu podmiotu, odnoszący się do świadomości istnienia zagrożeń i wiedzy o możliwościach
zapobiegania niebezpieczeństwom2.
Zagrożenia to zdarzenia, które mogą wpływać niekorzystnie na życie, zdrowie,
mienie lub środowisko3. Towarzyszą one człowiekowi od samego początku jego
istnienia. O ile zagrożenia naturalne trwają raczej niezmiennie od początku ludzkiej
egzystencji, o tyle zagrożenia techniczne zmieniają swój charakter i zasięg w miarę
rozwoju cywilizacji i postępu techniki. Przyczyną wielu zagrożeń była i jest nadal
działalność człowieka.
Zagrożenie jest wartością destrukcyjną, potencjalną przyczyną niepożądanego stanu4. Może spowodować szkodliwe następstwa, dlatego że każdy podmiot
(człowiek, system, organizacja, zasób przyrody) charakteryzuje się mniejszą lub
większą podatnością, czyli pewnymi słabościami umożliwiającymi przekształcenie
potencjalnego zagrożenia w szkodę5. Mogą to być szkody:
• fizyczne – polegające na poniesieniu trwałego lub tymczasowego uszczerbku
na zdrowiu albo na rozstroju zdrowia (np. uszkodzenie ciała, wystąpienie
choroby, bólu, cierpienia czy dyskomfortu);
• dotyczące psychiki – np. polegające na negatywnym postrzeganiu siebie,
przykrych przeżyciach uczuciowych takich jak: strach, wstyd czy poczucie
winy oraz na wystąpieniu zaburzeń w zachowaniu;
• w sferze stosunków społecznych – polegające na pojawieniu się niekorzystnych relacji międzyludzkich takich jak: dyskryminacja, stygmatyzacja, ostracyzm czy utrata dobrego imienia;
1 Zob. L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie. Zarządzanie bezpieczeństwem, Difin,
3Zob. Procedura opracowania raportu cząstkowego do raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa
narodowego, RCB, Warszawa 2010, s. 32.
4 Zob. L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie..., dz. cyt., s. 88.
26
Waldemar Zubrzycki
• prawne – takie jak oskarżenie, aresztowanie bądź proces sądowy;
• materialne – związane z bezpośrednimi lub pośrednimi stratami ekonomicznymi;
• dotyczące godności osobistej – polegające na naruszaniu prywatności, zwyczajów i zachowań6.
Typologia zagrożeń jest kwestią bardzo skomplikowaną ze względu na subiektywność poczucia zagrożenia. Z uwagi na złożoność problematyki zagrożeń, ich
typologii jest wiele7. Potencjalne i aktywne przyczyny zagrożeń egzystencji człowieka mogą zostać zaliczone do jednej z czterech grup:
• przyroda nieożywiona – obiekty kosmiczne, ruchy płyt tektonicznych ziemi,
wulkany, tajfuny, huragany, powodzie, pożary;
• organizmy żywe – mikroorganizmy, rośliny i zwierzęta;
• artefakty – wytwory człowieka takie jak budowle, maszyny, urządzenia,
substancje chemiczne, materiały wybuchowe;
• człowiek i społeczeństwo8 – napięcia w stosunkach międzyludzkich, podboje,
niewolnictwo, wojny religijne, terroryzm9.
Zagrożenie to między innymi: poważne zakłócenia w telekomunikacji, poważne
przerwy w zasilaniu w energię, wodę, gaz, poważne zakłócenia w transporcie, masowa
migracja do Polski, epidemie chorób ludzi, silne wiatry i huragany, demonstracje
i zamieszki, skażenie chemiczne, skażenia biologiczne, powodzie, inwazje szkodników, zwierząt oraz roślin, gwałtowne wahania temperatur, wojna, trzęsienia ziemi,
osunięcia gruntu, gwałtowne opady atmosferyczne, susze, pożary, gęste mgły, smog,
skażenie radiacyjne itp.10 Zagrożenie odnosi się do określonego podmiotu, dla którego ma charakter zgubny i niszczący11. Dlatego tak istotne jest poznanie jego charakteru, sposobu powstawania, prawdopodobieństwa zaistnienia, a na tej podstawie
opracowanie działań zapobiegających zdarzeniu lub minimalizujących jego skutki.
Marginesy bezpieczeństwa zakreśla państwo, ono również uściśla to wszystko, co
zakłóca normalne funkcjonowanie zarówno samego państwa, jak i jego obywateli,
lub ewentualnie – może przeszkadzać w tym funkcjonowaniu12. Realność, bądź
potencjalność, wystąpienia niepożądanej sytuacji, zjawiska, splotu wydarzeń itp.
6Zob.
Ethical and Policy Issues in Research Involving Human Participants. Volume I. Report and
Recommendations of the National Bioethics Advisory Commission, Bethesda 2001, s. 71–72, za:
B. Wiśniewski, System bezpieczeństwa państwa. Konteksty teoretyczne i praktyczne, Szczytno 2013,
s. 34–35.
7 Zob. J. Prońko, B. Wiśniewski, Klasyfikacja zagrożeń [w:] Administracja publiczna w systemie
przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska, K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski (red.), Wyższa Szkoła Administracji, Bielsko-Biała–Warszawa 2007, s. 14.
8 Zob. L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie..., dz. cyt., s. 93–95.
9 Zob. L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych,
EAS, Kraków 2008, s. 186.
10Zob. Procedura opracowania raportu…, dz. cyt., s. 32.
11 Zob. L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie…, dz. cyt., s. 88.
12 Zob. T. Pado, Pojęcie zadań publicznych w aspekcie zadań z zakresu bezpieczeństwa publicznego
jednostek samorządu terytorialnego [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne we współczesnym państwie,
Poznawcze aspekty zagrożeń
27
zmusza państwo do podjęcia wysiłku na rzecz przedsięwzięcia środków zaradczych.
Bezpieczeństwo państwa pozostaje bowiem w dialektycznym związku z zagrożeniami i oznacza jego zdolność do przeciwstawienia się im13. Dążąc do zapewnienia
swoim obywatelom bezpieczeństwa, poszczególne państwa tworzą własne, wynikające z kultury i mentalności społeczeństwa, systemy prawne oraz powołują instytucje
przeznaczone do zapobiegania stopniowo uświadamianym zagrożeniom14.
Przy dokonywaniu ocen bezpieczeństwa należy nie tylko brać pod uwagę istnienie obiektywnych czynników świadczących o występowaniu zagrożeń, lecz także
uwzględniać subiektywne odczucia społeczne dotyczące określonych zjawisk15. Brak
zagrożenia stanowi bowiem istotny, ale nie jedyny aspekt poczucia bezpieczeństwa.
Równie ważna jest świadomość społeczna możliwości jego zapewnienia przez państwo. Intuicyjne rozumienie tego terminu prowadzi do stwierdzenia, że odnosi się
on do sfery świadomościowej danego podmiotu, tj. człowieka, grupy społecznej,
narodu lub narodów. Zagrożenie oznacza pewien stan psychiki lub świadomości
wywołany postrzeganiem zjawisk, które oceniane są jako niekorzystne lub niebezpieczne16. Należy przy tym pamiętać, że ludzka aktywność wywoływana jest nie
tyle przez bodźce dochodzące ze środowiska, ile raczej w wyniku odpowiedniej
ich interpretacji i przypisywania im znaczeń. Te dwa obszary wiedzy, na podstawie
której formułowane będą oceny, powinny się wzajemnie przenikać i uzupełniać17.
W kontekście poznawczym zagrożenie traktować należy jako źródło informacji
z otoczenia, które – odpowiednio przetworzone – mogą zostać wykorzystane przez
człowieka do kierowania własnym zachowaniem. Postrzeganie możliwości występowania zagrożeń może pomóc w ich rozpoznawaniu, przewidywaniu, zapanowaniu
nad nimi lub też w zmniejszeniu rozmiarów szkód, które w ich wyniku mogłyby
wystąpić. Jest to możliwe przy wykorzystaniu procesów poznawczych (uwaga, pamięć, myślenie, uczenie się), jak również dzięki zastosowaniu kategorii procesów
złożonych, do których należą:
• wykonywanie obliczeń i operacji arytmetycznych;
• abstrahowanie – wyróżnianie, identyfikowanie w grupie pewnej liczby obiektów pewnych wspólnych cech i pomijanie innych;
• tworzenie pojęć – rozwijanie zdolności do odpowiedniego reagowania na
podobne cechy i kategorie obiektów i zdarzeń;
E. Ura, K. Rajchel, M. Pomykała, S. Pieprzny (red.), Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukaszewicza, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2008, s. 242.
13 Zob. K. Jałoszyński, Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 2003, s. 25.
14 Zob. K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, J. Prońko, Teoretyczne aspekty strategii bezpieczeństwa państwa, A. Szerauc (red.), Wydawnictwo Naukowe „NOVUM”, Płock 2010, s. 15.
15 Zob. A. Korcz, Bezpieczeństwo społeczne Rzeczypospolitej Polskiej, [dok. elektr.] http://adamkorcz.w.interia.pl/spol.pdf, [dostęp 14 kwietnia 2014].
16 Zob. W. Fehler, Zagrożenie – kluczowa kategoria teorii bezpieczeństwa [w:] Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtaszek (red.), Wyższa Szkoła Administracji,
Bielsko-Biała 2007, s. 10.
17 Zob. A. Korcz, Bezpieczeństwo społeczne…, dz. cyt., s. 114.
28
Waldemar Zubrzycki
• formułowanie sądów – wydawanie twierdzeń „na temat pewnego stanu rzeczy, np. przynależności obiektu do określonej kategorii, posiadania przez
obiekt jakiejś cechy”18;
• podejmowanie decyzji – w sytuacji wyboru przynajmniej dwóch opcji, wybranie jednej z nich, co nie jest równoznaczne z podjęciem działania;
• organizowanie i planowanie;
• rozwiązywanie problemów – „aktywność ukierunkowana na zredukowanie
rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym, polegająca na realizacji zaplanowanej sekwencji operacji poznawczych”19.
Takie podejście w praktyce pozwala na wskazanie celów, które należy osiągnąć,
aby zminimalizować możliwość wystąpienia zagrożenia lub jego skutków, ich hierarchizację lub wskazanie celów priorytetowych, a także – na wskazanie sił i środków
niezbędnych do osiągnięcia tych celów20. Umożliwia również programowanie zadań
w zakresie poprawy bezpieczeństwa21, zapewnienie zasobów specjalistycznych sił
i środków reagowania oraz opracowanie zasad prowadzenia działań w przypadku
wystąpienia zagrożenia22. Dzięki temu, jeśli powstały szkody, możliwe jest przywrócenie wszystkich systemów do stanu poprzedniego albo lepszego niż poprzedni.
Odnosi się zatem do kolejnych etapów zarządzania kryzysowego23 i obejmuje takie
jego fazy, jak zapobieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowa.
Istniejący w Polsce stan prawny nakłada obowiązek sporządzania planów lub
raportów dotyczących bezpieczeństwa. Jednym z nich jest raport o zagrożeniach
bezpieczeństwa narodowego24 zawierający następujące elementy:
• wskazanie najważniejszych zagrożeń przez stworzenie mapy ryzyka;
• określenie celów strategicznych;
• określenie priorytetów w reagowaniu na określone zagrożenia;
• wskazanie sił i środków niezbędnych do osiągnięcia celów strategicznych;
• programowanie zadań w zakresie poprawy bezpieczeństwa przez uwzględnianie regionalnych i lokalnych inicjatyw;
• wnioski zawierające hierarchicznie uporządkowaną listę przedsięwzięć niezbędnych do osiągnięcia celów strategicznych25.
18
19
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, PWN, Warszawa 2006, s. 549.
Tamże, s. 484.
23 Zarządzanie kryzysowe to działalność organów administracji publicznej będąca elementem
kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym,
przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu
w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów
i infrastruktury krytycznej (art. 2. Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym,
Dz. U. z 2007 r. nr 89, poz. 590).
24 Zob. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie Raportu o zagrożeniach
bezpieczeństwa narodowego (Dz. U. z 2010 r., nr 83, poz. 540).
29
Algorytm opracowania raportu uwzględnia następujące elementy:
• zagrożenia – wskazanie (identyfikacja) zagrożeń, ogólna ich charakterystyka;
• scenariusze – potencjalne miejsca wystąpienia, przyczyny, typ zagrożenia;
• analiza skutków – ludność, gospodarka, mienie, środowisko (dane graficzne
i tabelaryczne, mapa);
• ocena ryzyka – prawdopodobieństwo, skutki, wartość ryzyka, akceptacja ryzyka;
• zapobieganie;
• przygotowanie;
• reagowanie26.
Identyfikacja zagrożenia polega na zebraniu danych o występujących czynnikach niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz o poziomie narażenia na
te czynniki, a także na ustaleniu, w jaki sposób czynniki te mogą oddziaływać na
człowieka, w zależności od czasu lub częstotliwości narażenia na ich oddziaływanie.
Należy również ustalić sposób ujawniania się zagrożenia oraz liczbę narażonych na
nie osób. Uogólniając, przy identyfikacji zagrożenia trzeba odpowiedzieć na pytania:
co złego może się stać i gdzie? Działania, które muszą zostać uwzględnione przy
zdobywaniu danych do zidentyfikowania zagrożeń, to między innymi:
• analiza danych statystycznych,
• analiza danych historycznych,
• szacowanie eksperckie,
• badania terenowe,
• ocena sytuacji międzynarodowej,
• modelowanie matematyczne,
• analiza danych z systemów monitorowania zagrożeń,
• analiza trendów,
• badanie przypadków,
• rozpoznanie środowiskowe itp.27
Jak widać, zagrożenia mogą być identyfikowane poprzez analizę danych historycznych i/lub statystycznych, należy jednak mieć na uwadze także te zagrożenia, które
jeszcze nie miały miejsca, a których wystąpienie jest przewidywalne, jeśli weźmie się
pod uwagę obserwowane procesy, takie jak zmiany demograficzne (np. starzenie się
społeczeństwa), zmiany klimatyczne, postępujący rozwój technologiczny (np. stopniowa rezygnacja z posługiwania się pieniądzem materialnym na rzecz wirtualnego,
wzrost znaczenia systemów transmisji danych), trwające konflikty międzynarodowe,
ekstremizm, zmiany w światowej gospodarce (np. konieczność ograniczenia emisji
spalin, stopniowy wzrost wymagań w zakresie ochrony środowiska naturalnego) itp.28
Przy charakterystyce poszczególnych rodzajów zagrożeń należy wskazać
potencjalne miejsca ich wystąpienia, przyczyny, typy, prawdopodobieństwo29,
26
27
28
Zob. tamże, s. 6.
Zob. tamże, s. 9.
Zob. tamże, s. 8.
29 Bardzo rzadkie, rzadkie, możliwe, prawdopodobne, bardzo prawdopodobne.
30
Waldemar Zubrzycki
skutki30 (dla kategorii: życie i zdrowie, mienie wraz z infrastrukturą, środowisko)
oraz wartość ryzyka31 (zależność między prawdopodobieństwem oraz skutkami)32. Zebrane informacje pozwalają na opracowanie możliwych scenariuszy na
wypadek wystąpienia konkretnego zagrożenia. W związku z różnymi formami
rozprzestrzeniania się zagrożeń (np. w zależności od szybkości reagowania służb,
straży i inspekcji, form uwolnienia, miejsca i czasu, pogody, przygotowania danej
instytucji do prowadzenia działań związanych z koordynacją, kierowaniem lub
wspomaganiem, zadziałaniem systemów zabezpieczających itp.) celowe jest tworzenie wielu scenariuszy uwzględniających wielowariantowość rozwoju wydarzeń.
Obszar geograficzny objęty zasięgiem zagrożenia – z uwzględnieniem różnych
scenariuszy zdarzeń – przedstawić można w formie graficznej jako mapę zagrożenia. Kolejny rodzaj mapy, którą można opracować na podstawie informacji o zagrożeniach, to mapa ryzyka, czyli opis przedstawiający potencjalnie negatywne
skutki oddziaływania zagrożenia na ludzi, środowisko, mienie i infrastrukturę33,
w związku z prawdopodobieństwem wystąpienia niekorzystnego zdarzenia wraz
z jego skutkami w określonym czasie34. Zestawienie potencjalnych zagrożeń, ze
wskazaniem podmiotu wiodącego oraz podmiotów współpracujących przy ich
usuwaniu, to tzw. siatka bezpieczeństwa35.
W oparciu o charakterystyki zagrożeń oraz ocenę ryzyka ich wystąpienia przygotowuje się Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego36 – dokument planistyczny,
służący administracji odpowiedzialnej za zarządzanie kryzysowe na poziomie
centralnym. Ma on przyczynić się do usprawniania działania we wszystkich fazach
zarządzania kryzysowego poprzez szczegółowe przedstawienie zadań, kompetencji oraz określenie podmiotów wiodących oraz współpracujących z nimi w danej
sytuacji kryzysowej. W planie wyliczonych zostało 18 zagrożeń, które mogą wystąpić na terenie kraju, ich przyczyny, potencjalny obszar oraz skutki. Dodatkowo
wymieniono w nim podmioty odpowiedzialne za zarządzanie kryzysowe wraz
z obowiązującą podstawą prawną. Zadania i obowiązki poszczególnych podmiotów zostały ponadto zestawione w formie tzw. siatki bezpieczeństwa, pozwalającej
w łatwy sposób określić, które podmioty są wiodące, a które wspomagające w danej
sytuacji kryzysowej. W zespole przedsięwzięć na wypadek sytuacji kryzysowych,
w ramach zadań w zakresie monitorowania zagrożeń, plan wymienia działy administracji publicznej, obszary odpowiedzialności ustawowej, instytucje podległe
30 Nieistotne, małe, średnie, duże, katastrofalne.
31 Minimalne, małe, średnie, duże, ekstremalne.
32Zob. Procedura opracowania raportu…, dz. cyt., s. 10–17.
33
Zob. Art. 3. ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. 2007 nr 89 poz.
590).
35 Zob. Art. 3. ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. 2007 nr 89 poz.
590).
36 Zob. Art. 5. ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. 2007 nr 89 poz.
590).
31
i nadzorowane, zadania z zakresu zarządzania kryzysowego oraz zadania główne
w warunkach sytuacji kryzysowej. W dalszej części ujęte zostały sposoby oraz
tryby uruchamiani sił i środków w razie wystąpienia sytuacji kryzysowej, jak również szczegółowe procedury na czas sytuacji kryzysowej oraz sposoby koordynacji
instytucji w trakcie kryzysu, a także działania w czasie stanów nadzwyczajnych37.
System bezpieczeństwa wewnętrznego państwa zorganizowany jest w taki sposób, by spełniać warunki ciągłego działania w stanie permanentnego czuwania
i doraźnego reagowania38. Wszystkie jego elementy realizują rutynowe, bieżące
czynności ratujące ludzi, mienie i środowisko oraz zajmują się neutralizacją skutków nagłych zdarzeń. Podstawą działania jest tu monitorowanie, zapobieganie
i skuteczne zwalczanie zagrożeń39. Zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa wymaga adekwatnego przygotowania sił i środków, będących w dyspozycji
poszczególnych służb, organów i instytucji oraz rozwiązań prawno-organizacyjnych
wobec zmieniających się zagrożeń40.
Podstawowym warunkiem zwiększania kontroli poznawczej i behawioralnej
jest efektywne upowszechnianie informacji na temat właściwości zagrożenia oraz
uczenie metod jego zwalczania. Ogromną rolę w uświadamianiu społeczeństwa
i powszechnej edukacji w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom mogą odegrać
ośrodki edukacyjne oraz media. Po to, by informacja docierała do ludzi, nie wywoływała paniki, lecz skutecznie modelowała właściwe zachowania i postawy, powinny
być przestrzegane podstawowe zasady psychologiczne skutecznej perswazji. Oto
niektóre z nich:
• osoby, które przekazują informacje, powinny być postrzegane przez odbiorców jako wiarygodne, tzn. mające odpowiednie kompetencje w dziedzinie,
w której zabierają głos, a także którym nie przypisuje się chęci wprowadzenia
odbiorców w błąd;
• język i forma przekazu powinny być jasne, zrozumiałe nawet dla mniej wyrobionego odbiorcy;
• argumenty powinny nawiązywać do tego, co ludzie aktualnie myślą o danej
sprawie, jakie stereotypy myślowe istnieją w danej grupie społecznej;
• argumenty powinny pochodzić z różnych źródeł;
• podstawowe zasady, których chcemy nauczyć odbiorców, powinny być powtarzane wielokrotnie;
• przekaz wzbudzający lęk jest skuteczny, ale tylko pod warunkiem, gdy towarzyszy mu dokładne wyjaśnienie, co należy robić, by uniknąć zagrożenia,
samo wzbudzanie lęku jest nieskuteczne;
37 Zob.
Aktualizacja Krajowego Planu Zarządzania Kryzysowego, [dok. elektr.] http://rcb.gov.
pl/?p=3486, [dostęp 14 kwietnia 2014].
38 Zob. W. Kitler, A. Skrabacz, Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa, Warszawa 2003,
s. 22.
39 Zob. W. Kitler, Obrona cywilna, Warszawa 2004, s. 110.
40Zob. Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych,
32
Waldemar Zubrzycki
• aktywny odbiór treści przynosi lepsze efekty niż bierny, dlatego skuteczne są
wszelkie interaktywne formy komunikowania się z odbiorcą, np. aranżowanie dyskusji, konkursów czy sytuacji, w których odbiorcy muszą przekonać
innych ludzi o słuszności propagowanych przez nas tez i wzorców zachowań;
• dobrze przygotowany komunikat perswazyjny powinien być zakończony
wnioskiem41.
Poznanie natury danego zjawiska oraz jego skutków w znacznym stopniu przyczynić się może do podjęcia odpowiednich środków zaradczych, a tym samym
zwiększenia poziomu bezpieczeństwa obywateli. Jednym z podstawowych przedsięwzięć w zakresie ochrony przed skutkami zagrożeń jest funkcjonowanie systemu monitoringu oraz wczesnego ostrzegania. W wielu wypadkach pozwala on na
ograniczenie ewentualnych strat nawet do 40%. Struktura sytemu monitorowania
zagrożeń obejmuje pomiary i wstępną obróbkę danych, ich transmisję, przetwarzanie, magazynowanie, a wreszcie udostępnianie. Monitorowanie zjawisk, wczesne
wykrycie zagrożenia oraz ostrzeżenie ludności są pierwszoplanowymi działaniami
mającymi na celu zmniejszenie skutków zagrożenia.
Współczesne wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa wymagają harmonijnego
współdziałania wszystkich instytucji państwowych, organów władzy i administracji państwowej oraz dostosowania ich metod pracy w obliczu nowych zagrożeń,
z uwzględnieniem konieczności dysponowania nowoczesnymi, zintegrowanymi
systemami kierowania i zarządzania na wypadek kryzysu. Pociąga to za sobą konieczność wyposażenia służb i formacji stojących na straży bezpieczeństwa w wyspecjalizowany sprzęt techniczny oraz systemy informacyjne wspomagające monitorowanie, identyfikację i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa, w tym
procesy informacyjno-decyzyjne ratownictwa i zarządzania kryzysowego oraz
skuteczne kierowanie działaniami ratowniczymi i reagowaniem kryzysowym42.
W świetle różnorodnych zidentyfikowanych zagrożeń bezpieczeństwa występuje
duże zapotrzebowanie na:
• systemy czujników radarowych, optycznych i akustycznych stosowane
w obiektach powietrznych, nawodnych i podwodnych, zarówno o przeznaczeniu cywilnym, jak i wojskowym;
• nowoczesne technologie radarowe, dostarczające rozwiązań w zakresie
modelowania środowiska propagacji, przetwarzania informacji, systemów
nadawczo-odbiorczych, zintegrowanych systemów antenowych oraz radarów
specjalnego zastosowania (np. systemy SAR, radary pasywne);
• czujniki optoelektroniczne do monitoringu bezpieczeństwa, w tym macierze
detekcyjne do kamer termowizyjnych IV generacji, multispektralne systemy
41 Zob.
M. Widerszal-Bazyl, D. Żołnierczyk-Zreda, Niektóre psychospołeczne aspekty sytuacji zagrożeń, [dok. elektr.] http://www.ciop.pl/5861.html, [dostęp 10 kwietnia 2014].
42 Zob. Z. Mierczyk, Zaawansowane technologie monitorowania zagrożeń bezpieczeństwa, s. 1. [dok.
elektr.] http://www.ptib.pl/pl/component/remository/?func=startdown&id=90, [dostęp 14 kwietnia
2014].
33
zobrazowania i przekazu informacji, pasywne, odporne na zakłócenia termalne systemy wykrywające, ostrzegające, śledzące oraz naprowadzające,
aktywne systemy zakłócające;
• systemy do zdalnej detekcji skażeń chemicznych i biologicznych.
Rozwój nowoczesnych technologii, wspomagających służby państwowe w realizacji strategicznych zadań ma charakter interdyscyplinarny i obejmuje wiele
sektorów gospodarki oraz służby państwowe43.
Główne kierunki zainteresowań inżynierii bezpieczeństwa obejmują zagadnienia
dotyczące czujników (sensorów), urządzeń pomiarowych i systemów monitorowania
bezpieczeństwa obiektów i środowiska naturalnego oraz automatyzacji zarządzania
w przypadku wystąpienia zagrożeń kryzysowych (awarie przemysłowe, klęski żywiołowe, terroryzm). Monitorowanie zagrożeń bezpieczeństwa można prowadzić
w stałej sieci pomiarowej lub w ruchomych punktach pomiarowych. W tym drugim przypadku aparatura pomiarowa może być zainstalowana na samochodzie,
balonie, spadochronie, helikopterze, samolocie, bezpilotowym statku powietrznym
lub innym pojeździe bezzałogowym. Ważnym elementem sieci monitoringu bezpieczeństwa jest jednolity system zbierania, przesyłania i przetwarzania danych
oraz ewidencji wyników pomiarów. Automatyczne sieci monitoringu dokonują
pomiaru w poszczególnych punktach pomiarowych metodami instrumentalnymi
z zadanym krokiem czasowym i przekazują zakodowane informacje łączem kablowym lub radiowym do ośrodka, w którym dane te zostają automatycznie rozkodowane, zweryfikowane i zapamiętane w komputerowych bazach danych. Systemy
informatyczne, w postaci komputerowych baz danych (np. stężeń zanieczyszczeń
w atmosferze, analiz wód powierzchniowych i podziemnych, zawartości metali
ciężkich w glebach), w powiązaniu z geograficznymi systemami informacyjnymi
umożliwiają wizualizację danych na mapach tematycznych44.
Świat nie może rozwijać się bez nauki. Rozwiązania naukowe przychodzą nam
z pomocą praktycznie codziennie. Świadomość występujących zagrożeń, ich poznanie, przewidywanie oraz konieczność przeciwstawiania się im służy nie tylko
wspieraniu badań stosowanych i transferu technologii, lecz także formułowaniu
aksjologicznych, ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych podstaw, którymi należy się kierować w poznawaniu zagrożeń współczesnego świata.
Sprzyja również rozwojowi dotychczasowych i powstawaniu nowych dyscyplin
naukowych45.
Niewiedza, objawiająca się m.in. w funkcjonowaniu określonych społecznych
wyobrażeń czy też jednostkowych reprezentacji poznawczych, może być również
istotnym źródłem zagrożeń psychospołecznych bezpieczeństwa oraz determinować
43
Zob. tamże, s. 7–8.
45 Zob. Nauki o bezpieczeństwie,
dyscyplina naukowa utworzona uchwałą Centralnej Komisji do
Spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniającą uchwałę w sprawie określenia dziedzin
nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (M. P. 2011 nr 14 poz. 149).
34
Waldemar Zubrzycki
fałszywe poczucie bezpieczeństwa społecznego w państwie. Przyczynia się między
innymi do powstawania zjawiska nazywanego „iluzją odporności”. Ludzie postrzegają wtedy świat jako bezpieczny, nieniosący istotnych zagrożeń, a jeśli już jakieś
niebezpieczeństwa dostrzegają, to sądzą, że bez większego wysiłku są w stanie sobie
z nimi poradzić46. Wiedza o zagrożeniach, ich przyczynach, charakterze, możliwości zaistnienia na danym obszarze, w połączeniu ze świadomym postępowaniem,
może znacznie zwiększyć szansę uniknięcia szkód. W sytuacji stresowej, z którą
z pewnością wiązać się będzie występowanie zagrożenia, czynnikiem poważnie
zmniejszającym szkodliwe oddziaływanie stresora jest zwiększenie poczucia kontroli sytuacji u ludzi poddanych jego oddziaływaniu. Kontrola sytuacji oznacza
zarówno to, że człowiek wie i rozumie, co się wokół niego dzieje, jak i to, że umie
zachować się efektywnie. W pierwszym przypadku mówi się o kontroli poznawczej
(np. człowiek wie, co to jest bakteria wąglika i jak dochodzi do zarażenia), w drugim zaś – o kontroli behawioralnej (np. człowiek umie podjąć konkretne działania
skutecznie chroniące go przed zarażeniem)47.
Struktury poznawcze, rozumiane jako system informacji wewnętrznych utrwalonych w pamięci, często zawierają w sobie jednak informacje zniekształcone, mityczne lub sfabrykowane. Istotną ich cechą, z punktu widzenia dotychczasowych analiz,
jest otwartość. Można je nazywać otwartymi, gdy ulegają zmianom pod wpływem
nowych informacji w momencie, w którym jednostka w miarę poznawania rzeczywistości modyfikuje przekonania i wyobrażenia o świecie oraz o sobie. Takie
otwarte spojrzenie na świat ułatwia przystosowanie się oraz bardziej plastyczne
i giętkie działanie48, tak ważne w kontekście zmieniających się zagrożeń.
Bezpieczeństwo jest szczególną wartością człowieka, jak również podstawowym
interesem narodu i państwa, przesądzającym o możliwościach fizycznego jego trwania oraz o swobodzie rozwoju. Akcentować należy niezaprzeczalny związek bezpieczeństwa z zagrożeniem. Jeśli zaś weźmie się pod uwagę omówione zagadnienia,
nietrudno zauważyć, że nie da się przecenić znaczenia poznawczych aspektów występujących zagrożeń, w tym poprawnego rozpoznania poziomu ich występowania.
Pozwalają one nie tylko na zrozumienie obecnej sytuacji, lecz także przewidywanie
przyszłych wydarzeń i przygotowanie się na ich występowanie.
46Zob. Bezpieczeństwo społeczne…, dz. cyt., s. 58.
47 Zob. M. Widerszal-Bazyl, D. Żołnierczyk-Zreda, Niektóre psychospołeczne…, dz. cyt.
48Zob. Bezpieczeństwo społeczne…, dz. cyt., s. 55.
Andrzej Czupryński
NAUKOWE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTWA
Wstęp
Bezpieczeństwo jako obszar zainteresowania naukowego jest stosunkowo
nową dyscypliną naukową, którą wyłoniono po zlikwidowaniu nauk wojskowych
w 2011 roku. Wówczas powołano do życia dwie dyscypliny: nauki o bezpieczeństwie i nauki o obronności, dla których jednoznacznie nie określono obszarów
poznawczych. Zatem obszary poznawcze obu dyscyplin w znacznej części się
pokrywają, dlatego trudno jest je dokładnie rozgraniczyć. Powołane dyscypliny
formalnie nie zastąpiły zlikwidowanych nauk wojskowych, ale ich obszar poznawczy znacznie poszerzył obszar byłych nauk wojskowych. Można postawić
tezę, że właściwym rozwiązaniem byłoby utworzenie jednej dyscypliny – nauk
o bezpieczeństwie i obronności.
Nowe dyscypliny naukowe usytuowano w naukach humanistycznych1, jednakże
po głębszej refleksji umieszczono je w obszarze wiedzy i dziedzinie nauk społecznych2. Obszar nauk społecznych obejmuje trzy dziedziny nauk (społecznych, ekonomicznych oraz prawnych), w których określono 16 dyscyplin naukowych3. Istotą
nauk społecznych jest poznanie, wytworzenie i gromadzenie wiedzy dotyczącej
struktury i funkcji społeczeństwa, jego kultury oraz praw rządzących procesami
społecznymi. Podstawą poznania w naukach społecznych jest logika i obserwacja,
które odnoszą się do trzech głównych aspektów działalności: wytwarzania teorii,
gromadzenia danych i ich analizy4. Naukowe aspekty bezpieczeństwa wyrażają
się w dyscyplinie nauk o bezpieczeństwie. A zatem zasadne jest odniesienie się
do dwóch podstawowych kwestii: co rozumiemy pod pojęciem nauka oraz jakie
muszą być spełnione kryteria, by dany fragment wiedzy był uznany za dyscyplinę
naukową?
1
Zob. Uchwała Centralnej Komisji do spraw stopni i tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniająca
uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, M. P. 2011 nr 14 poz. 149.
2 Zob. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz. U. 2011 nr
179 poz. 1065.
3 Zob. tamże.
4 Zob. E. Babbie, Podstawy badań społecznych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2013, s. 27.
36
Andrzej Czupryński
Istota pojęcia nauka
Słowo i pojęcie nauka jest wieloznaczne, używane jest w znaczeniu ogólnym
jako wiedza, uczenie się, czy czynności poznawcze w sensie naukowym i może być
postrzegane między innymi w ujęciu:
• dydaktycznym – jako czynności nauczania lub uczenia się;
• instytucjonalnym – jako dyscyplina naukowa, która jest przedmiotem zainteresowania badawczego w kontekście badań podstawowych i stosowanych
w uczelniach i innych ośrodkach naukowych;
• historyczno-socjologicznym – gdzie utożsamiane jest z kulturą, która w ujęciu
antropologicznym obejmuje wszelkie sfery działalności człowieka;
• treściowym – wówczas obejmuje rezultaty dociekań naukowych, osiągnięte
wyniki prac badawczych, które tworzą system wiedzy;
• funkcjonalnym – jako zespół czynności prowadzących do osiągnięcia zamierzonego rezultatu badawczego.
Wieloznaczność słowa nauka może być postrzegana również w ujęciu:
• funkcjonalnym – jako kompleks czynności badawczych i pomocniczych,
• statycznym – jako kompleks prawd poznawczych5.
Niemiecki biolog H. Markl (1938–2015) postawił tezę, że nauka jest „[...] nie
tylko warunkującym, lecz także określającym elementem naszego człowieczeństwa”6. A zatem to, czym są dzisiaj człowiek i społeczeństwo, określa poziom
rozwoju nauki.
Współcześnie nauka jest przedsięwzięciem głównie kulturowym i nie występuje
tu sprzeczność między prawdą naukową a władzą, ani przeciwstawność jednej
wobec drugiej, jak to miało miejsce w różnych okresach historycznych, ponieważ
nauka poprzez badania podstawowe i stosowane spełnia funkcje służebne wobec
społeczeństwa7. Stąd możemy powrócić do założeń F. Bacona (1561–1626), że celem
nauki jest prawda i wynalazki. Prawda rozumiana jako wytworzona przy pomocy
metod naukowych wiedza, a wynalazki jako poprawa jakości życia człowieka.
Według francuskiego naukowca C. Bernarda (1813–1878) naukę można rozwijać
na dwa sposoby – dodając nowe fakty lub upraszczając dotychczasową wiedzę8.
Takie podejście w naukach społecznych reprezentuje również A. Grobler (1949),
który stawia tezę, że w nauce należy zadowolić się skromniejszym od prawdy celem
poznania, a mianowicie adekwatnością empiryczną rozumianą jako niesprzeczność
wewnętrzna wyjaśnianych zdarzeń i faktów 9.
5 Zob. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, De Agostini
Polska, Warszawa 2003, s. 573.
6 Zob. H.-J. Rheinberger, Epistemologia historyczna, przeł. J. Surman, Oficyna Naukowa, Warszawa
2015, s. 11.
9 Zob. A. Grobler, Prawda i racjonalność naukowa, Inter Esse, Kraków 1993, s. 8.
Naukowe aspekty bezpieczeństwa
37
Nauka jest pewnego rodzaju zbiorem zdań i twierdzeń wyrażonych w określonym języku10. Zatem możemy postawić tezę, że sfery epistemologiczna i ontologiczna nauki przejawiają się w semantyce pojęć. Podobne podejście dostrzega się
u A. Kellera (1932–2010), który przez naukę rozumie przede wszystkim „[...] nie
proces metodycznego badania i refleksji, lecz jego utrwalony językowy wynik”11.
Oznaczałoby to, że większe znaczenie przypisuje się wytworom nauki w określonym jej języku niż epistemologii. Jednakże należy mieć świadomość tego, że
pierwotna w stosunku do wytworzonej wiedzy jest epistemologia wskazująca naukowe podejście do jej wytworzenia. Nie ulega wątpliwości, że wiedza jako wytwór
poznania naukowego sklasyfikowany w pojęcia wymaga stosowania właściwego
języka. K. Ajdukiewicz (1890–1963) twierdzi, że język „[…] owe pojęcia ustala,
one zaś stanowią znaczenie jego wyrażeń. Przez znaczenie wyrażeń danego języka
wyznaczone zostają z kolei pewne kryteria, którymi należy się kierować przy uznawaniu i odrzucaniu zdań, w skład których wyrażenia owe wchodzą, jeżeli się nie
ma pogwałcić ich znaczenia”12. Uznawanie zdań za prawdziwe lub odrzucanie ich
jako nieposiadających cech prawdy wynika z kryteriów nazywanych dyrektywami
znaczeniowymi, które można podzielić na aksjomatyczne, dedukcyjne i empiryczne13. Proces poznania wyrażony jest w pojęciach, które tworzymy, ponieważ
system poznania człowieka jest związany z systemem pojęć, z których większość
ma charakter metaforyczny14. Podstawą myślenia metaforycznego jest pojmowanie
jakiejś rzeczy w terminach innej. Np. pojęcie „zimna wojna” nie posiada związku
z niskimi temperaturami, a jest określeniem stosunków politycznych na arenie
międzynarodowej. Zatem, mówiąc o metaforach lub pojęciach, poprzez ich treść
określamy przedmiot lub procesy, które chcemy utrwalić. W naukach społecznych
pojęcie „społeczny” posiada tak wiele znaczeń, że możliwe jest ciągłe dopisywanie
jego istoty.
Współcześnie „[…] nauki są z konieczności pluralistyczne, a fizykalne zorientowane nauki nomotetyczne stanowią jedynie przypadek graniczny […]”15 wyrażający
się wykrywaniem prawidłowości i formułowaniem ogólnych praw nauki. Jeżeli tylko
tak będą postrzegane nauki o bezpieczeństwie, to zagubione zostanie podejście
idiograficzne, którego istotą jest identyfikacja i eksplanacja jednostkowych faktów
istotnych dla właściwego postrzegania bezpieczeństwa. Jest to szczególnie ważne
w odniesieniu do bezpieczeństwa jednostki. Zatem w naukach o bezpieczeństwie
powinno się podkreślać ich pluralistyczny charakter wskazujący na to, że w poznaniu istnieje wiele niezależnych od siebie podstawowych elementów.
10
Zob. A. Marcos, Filozofia nauki. Nowe wymiary, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
Toruń 2012, s. 19.
11 A. Keller, Wprowadzenie do teorii poznania, Wyd. WAM, Kraków 2010, s. 37.
12 K. Ajdukiewicz, Język i poznanie. Tom I, PWN, Warszawa 1985, s. 215.
14 Zob. B. Kaczmarek, Metafory. Polityka 4, Elipsa, Warszawa 2013, s. 27.
15 H.-J. Rheinberger, Epistemologia…, dz. cyt., s. 24.
38
Andrzej Czupryński
Nauka wyrasta z potrzeb życia praktycznego, a zatem możemy ją klasyfikować
jako naukę praktyczną lub stosowaną, która wyrasta bezpośrednio z praktyki życia
społecznego, lub naukę czystą bądź teoretyczną niewynikającą z życia społecznego16.
Nauki o bezpieczeństwie są naukami stosowanymi, ponieważ ich obiekt i przedmiot
poznania sytuowane są w praktyce życia społecznego, a efekt poznania służy do
eksplanacji, diagnozy i prognozy bezpieczeństwa. Mówiąc o klasyfikacji nauk, która
dzieli je na nauki teoretyczne i stosowane, mamy świadomość, że one się wzajemnie
uzupełniają i w wielu obszarach przenikają.
Obiekt i przedmiot badań w naukach społecznych, jako naukach stosowanych,
odzwierciedla zapotrzebowanie społeczne na zmiany rzeczywistości. Zatem poznajemy to, co postrzegamy zmysłami i umysłem, ponieważ z poznawczego punktu
widzenia nie istnieje to, co nie jest postrzegane. W naukach społecznych obiektem
i przedmiotem badań jest rzeczywistość społeczna, w której wyodrębnia się trzy
główne składniki:
• zbiorowości i zbiory społeczne,
• instytucje społeczne,
• procesy i zjawiska społeczne17.
Obiekt i przedmiot badań nauk społecznych jest uszczegółowiony w jego szesnastu dyscyplinach naukowych. Dziedziny w obszarze nauk społecznych posiadają
dość jednoznacznie sprecyzowany zakres poznawczy, natomiast w dyscyplinach
poszczególnych dziedzin obszar poznania często się zazębia. Z kolei przedmiot
badań niekiedy ten sam dla różnych dyscyplin postrzegany jest inaczej w kontekście
ich szczegółowego zainteresowania.
„W naukach społecznych przedmiot badań może być wieloaspektowy. Z punktu
widzenia badacza przedmiot badań naukowych może być:
• empiryczny, ponieważ realnie istnieje, a wynik badań naukowych możemy
opierać na doświadczeniu;
• humanistyczny, ponieważ przedmiotem badań jest człowiek jako istota społeczna i wszelkie jego wytwory;
• przyrodniczy, ponieważ badane są zjawiska przyrodnicze;
• społeczny, ponieważ przedmiotem badań jest społeczeństwo, więzi i relacje
w nim występujące oraz prawa i zasady, którymi się kieruje”18.
Heterogeniczność przedmiotu badań wymaga od badacza stosowania różnych
metod, technik i narzędzi badawczych, często uważanych za właściwe w innych
dziedzinach i dyscyplinach nauki niż dziedzina nauk społecznych. Działalność
naukowa postrzegana jest jako szczególna forma pracy twórczej, która polega na wynajdywaniu i ustalaniu nowych połączeń między już znanymi zjawiskami, rzeczami,
16
Zob. K. Ajdukiewicz, Język i poznanie. Tom I …, s. 314.
Zob. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”,
Katowice 2005, s. 18–22.
18 A. Czupryński, Podstawy badań nad bezpieczeństwem [w:] J. Zboina, B. Wiśniewski (red. nauk.),
Ochrona przeciwpożarowa a bezpieczeństwo państwa, Wyd. CNBOP-PIB, Józefów 2014, s. 35.
17
39
częściami lub między znanymi pojęciami bądź ich odzwierciedleniem w określonych
zjawiskach19. Praca naukowa nie dotyczy tylko wynalazków, ale również możliwości wykorzystania i wyjaśnienia związków oraz zależności pomiędzy określonymi
elementami wiedzy. Poprzez naukowe postrzeganie rzeczywistości nie uprawiamy
jasnowidztwa, a prognozowanie wynika z określonych logicznych przesłanek i faktów będących efektem stosowania właściwych procedur badawczych określonych
dla danego przedmiotu i celu poznania.
Wieloznaczność pojęcia nauka skłania do zadania pytania: Co odróżnia działalność naukową od innych rodzajów działalności intelektualnej człowieka? Wnioski
z analizy literatury przedmiotu wskazują, że udzielenie odpowiedzi nie jest łatwe,
ponieważ naukowcy różnie postrzegają pracę naukową. Jeżeli działalność naukową będziemy odróżniać od innej poprzez wytworzony przez nią efekt, to tym
efektem jest wiedza lub wynalazki. Człowiek poprzez powszechne poostrzeganie
rzeczywistości wytwarza również wiedzę, ale jej charakter jest pospolity, potoczny
lub intuicyjny, ponieważ nie wynika z określonej metody, a przypadkowości postrzegania. Przesłanką do wytworzenia wiedzy naukowej jest stosowanie metody
naukowej i jej instrumentarium poznawczego, natomiast wiedza pospolita wynika
z własnego doświadczenia życiowego lub zasłyszanych i niepotwierdzonych tez.
„Wiedza naukowa jest wiedzą uporządkowaną, wewnętrznie spoistą, jest to zresztą
warunkiem jej rozwoju”20. Uogólniając, możemy za kryteria działalności naukowej
przyjąć: postępowanie badawcze, naukowe uzasadnianie twierdzeń, wewnętrzną
niesprzeczność wytworzonej wiedzy, język pojęć, krytycyzm, twórczy charakter
wyników badań, systematyczność.
Postępowanie badawcze determinowane jest metodą naukową rozumianą jako
przyjęcie określonej organizacji działalności poznawczej21. Do podstawowych
składników metody naukowej zalicza się: identyfikację problemu; określenie celu
poznania; sformułowanie hipotez; dobór właściwych metod, technik i narzędzi badawczych; zgromadzenie faktów i ich ocenę w kontekście problemu, celu i hipotez;
weryfikację hipotez; opracowanie teorii określonego przedmiotu badań; publikację
wyników i wskazanie kierunków dalszych badań. Proces badawczy inicjuje identyfikacja problemu naukowego, którym jest nieopisanie dotychczas, niewyjaśnienie,
nierozstrzygnięcie tego czegoś, co zamierzamy badać. W pracach naukowych dość
powszechne staje się, że zamiast problemu naukowego dostrzega się rozwiązanie
problemu organizacyjnego, co z punktu widzenia nauk społecznych jest również
poprawne, ponieważ istotą nauk społecznych jest poznanie między innymi procesów, relacji w życiu społecznym człowieka.
Naukowe uzasadnienie twierdzeń (wytworzonej teorii) na poziomie pozwalającym przyjąć je za pewne lub o wystarczająco wysokim stopniu prawdopodobieństwa.
Nauka nie tworzy dogmatów, a wiedzę, która w określonym okresie historycznym ze
19
20
Zob. J. Pieter, Praca naukowa, „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1960, s. 22.
W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1985, s. 31.
40
Andrzej Czupryński
względu na możliwość jej wyjaśnienia może być postrzegana jako prawda. W nauce
nie odnosimy się do prawdy jako ostatecznie stworzonej teorii i wartości bezwzględnej. Zatem nauka posiada niezbywalną cechę relatywizmu, czyli w tym przypadku
odnosi się do zdolności i możliwości poznawczych oraz poszerzania uznanej już
teorii w wyniku rozwoju instrumentarium poznawczego i wiedzy ogólnej. „Relatywizm głosi, że prawda jest względna, w tym przypadku prawda jest zrelatywizowana do norm obowiązujących w danej kulturze”22. Teza, że granice poznania
naukowego są ruchome i działają odśrodkowo od wytworzonej wiedzy w każdej
z dyscyplin, dzisiaj jest oczywista. Oznacza to również, że „[...] za każdym większym
podbojem nauka wyostrza swoje środki badawcze i przystosowuje do nowego, poszerzonego środowiska”23. Oznacza to także, że poprzez stosowanie poszerzonego
instrumentarium badawczego i zakres wytworzonej wiedzy możemy wnioskować
więcej na temat badanego przedmiotu. Co wskazuje, że sformułowana w minionym
okresie prawda naukowa nie posiada cech fałszu, a jest adekwatna do możliwości
poznawczych. Pojęcie prawdy w ujęciu naukowym jest różnie interpretowane. Jednakże właściwe wydaje się twierdzenie, że prawdę należałoby rozumieć jako „[…]
stosunek między wypowiedzią orzekającą a istniejącym stanem rzeczy, który ona
stwierdza, a ten stosunek należałoby nazwać adekwatnością lub zgodnością”24.
W nauce prawda i zakres wytworzonej przez nią wiedzy mają charakter relatywny.
Wewnętrzna niesprzeczność między twierdzeniami i ich uporządkowanie wymaga, by podstawy aksjomatyczne określonej wiedzy nie wykazywały sprzeczności.
Już Arystoteles (384–322 r. p.n.e.) twierdził, że to samo nie może przysługiwać i nie
przysługiwać danej rzeczy. Podobnie I. Kant (1724–1804) zwrócił uwagę na to, że
żadnej rzeczy nie przysługuje cecha, która by jej przeczyła. Zatem wymagana jest
niesprzeczność, o której A. Keller (1932–2010) mówi, że „[…] bycie i tylko bycie
wyklucza niebycie i tylko niebycie”25.
Stosowany język pojęć w opisie wyników badań zaświadcza o ścisłości i jednoznaczności ich rozumienia. Zatem zasadne jest ponowne odniesienie się do myśli,
że nauka wyraża się w semantyce pojęć. Stosowany język pojęć pozwala się również
komunikować w świecie nauki, co usprawnia jej rozwój.
Krytycyzm w nauce nie polega na odrzucaniu teorii, a na jej weryfikowaniu. Ma
on związek z dogmatyzmem jako jego przeciwieństwem. Pod pojęciem krytycyzmu rozumie się takie postępowanie badawcze, które nie ogłosi bez dowodu tego,
co wymaga uzasadnienia26. Oznacza to, że wymagane są dowody prawdziwości
określonej tezy. Krytycyzm wobec wypowiadanych tez polega na ich ustawicznym
sprawdzaniu, korygowaniu, rewidowaniu i poprzez to rozbudowywaniu istniejących
systemów wiedzy.
22
A. Grobler, Metodologia nauk, Wyd. Aureus – Wyd. Znak, Kraków 2006, s. 279.
M. Heller, Granice nauki, Copernicus Center Press, Kraków 2014, s. 6.
A. Keller, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 107.
Tamże, s. 144.
26 Zob. T. Kotarbiński, Elementy…, dz. cyt., s. 233–241.
23
24
25
41
Twórczy charakter wyników badań nie oznacza tylko wynalazków, ale również
wyjaśnianie istniejącej wiedzy w sposób uproszczony lub w innym zastosowaniu.
Twórczość w ujęciu naukowym polega również na identyfikacji i eksplanacji połączeń pomiędzy znanymi obszarami wiedzy lub zjawiskami, co powoduje wytworzenie nowej wiedzy.
Pracę naukową cechuje systematyczność, natomiast postrzeganie potoczne – okazjonalność. Praca naukowa wymaga systematycznego, ciągłego stawiania i weryfikowania hipotez bez względu na to, jaki mają charakter. Systematyczność oznacza
również pewien rygor poznawczy, determinowany dążeniem do rozstrzygnięcia
określonego problemu.
Kończąc wstępne rozważania nad istotą pojęcia nauka, zasadne jest odnieść się
do jej cech. Do podstawowych cech nauki za J. Ratajewskim (1928–1999) należy
zaliczyć:
• umiejętność uogólniania wyników działalności naukowej, czyli umiejętność
widzenia problemów, stawiania pytań i budowania teorii naukowych;
• obiektywność wypowiadanych sądów i twierdzeń warunkowanych stosowanymi metodami, technikami i narzędziami badawczymi oraz odpowiedzialnością badacza wobec dążenia do prawdy naukowej;
• ścisłość i jednoznaczność w formułowaniu przedstawianych sądów i twierdzeń, tj. dążenie do rozstrzygnięcia określonego problemu w kategoriach
prawdy lub fałszu. Jednakże może zdarzyć się szczególny przypadek, że ze
względu na określony poziom wytworzonej teorii oraz stosowane instrumentarium badawcze problem musi pozostać nadal nierozstrzygnięty;
• zgodność wszelkich działań (procedur) w nauce z uznanymi przez społeczność uczonych metod naukowych. Jest to szczególnie wrażliwy problem,
bo poszerzanie granic nauki wymaga stosowania nowatorskiego podejścia,
niekiedy wyrażonego zaprzeczeniem istniejącej wiedzy. Gdyby wielcy odkrywcy nie zanegowali istniejącego stanu rzeczy w nauce, nie nastąpiłby jej
rozwój, a stagnacja;
• wysoka informacyjność języka używanego w nauce, umożliwiająca porozumiewanie się uczonych i sprawdzanie przekazanych sądów i twierdzeń;
• zasadność, logiczne powiązanie oraz pewność sądów i twierdzeń przekazywanych w komunikacji naukowej;
• stały krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych sądów (twierdzeń) oraz
postawa ciągłego sprawdzania istniejących już i przekazywanych sądów
(twierdzeń);
• twórczy charakter wyników działalności naukowej umożliwiający wzbogacanie dotychczasowego jej dorobku27.
Nauka poprzez swoje zadania wobec poznania prawdy naukowej i wytwarzania
wiedzy spełnia szereg funkcji, których analiza pozwala stwierdzić, że coś jest lub nie
27 Zob. J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Wyd.
Uniwersytet Śląski, Katowice 1993, s. 13–20.
42
Andrzej Czupryński
jest nauką w sensie wytworzonej wiedzy. Stosowanie kryteriów rozpoznawalności
nauki poprzez jej funkcje jest uniwersalne. W literaturze dostrzega się różne funkcje
nauki, ale te zaprezentowane przez J. Ratajewskiego zyskują pewien uniwersalizm,
tzn. że można je stosować do analizy każdego fragmentu wiedzy. Zatem możemy
wyróżnić następujące funkcje nauki:
• deskryptywną, która opisuje określoną rzeczywistość, w aspekcie postawionego pytania badawczego – jak jest;
• eksplanacyjną, której istotą jest wyjaśnienie – dlaczego tak jest;
• diagnostyczną, która ocenia określony stan badanej rzeczywistości społecznej
– dlaczego tak jest jak jest i co jest tego przyczyną;
• prognostyczną, która na podstawie wniosków z deskrypcji, eksplanacji i diagnozy określa przewidywany stan rzeczy – jak może być;
• metodologiczną, wskazuje, jak badać rzeczywistość odnoszącą się do epistemologii w danej dyscyplinie;
• systematyzującą, która porządkuje wiedzę o rzeczywistości – tworzy aparat
pojęciowy – system wiedzy28.
Cechy, zadania i funkcje nauki wskazują, że jej warstwa ontologiczna, epistemologiczna oraz aksjologiczna są nierozłączne.
Nauki o bezpieczeństwie
Wiedza o otaczającej nas rzeczywistości ma charakter umowny i subiektywny.
Poprzez naukę zbliżamy się do rzeczywistości umownej opartej na dotychczas skumulowanej wiedzy, że tak jest, a do rzeczywistości doświadczalnej poprzez osobiste
doznania naukowe29. Wiedza umowna i doświadczalna o bezpieczeństwie wynika
z badań naukowych, które każdy badacz interpretuje subiektywnie według przyjętych kryteriów poznania. Wytworzone twierdzenia w nauce o bezpieczeństwie
nie mogą być sprzeczne i powinny posiadać potwierdzenie w podejściu logicznym
i empirycznym, tzn. że wytworzona wiedza nie może być sprzeczna z faktami naukowymi. „Wiedza ma charakter kumulatywny, a odziedziczony zbiór informacji
i wyjaśnień jest trampoliną dla jej dalszego rozwoju”30. Kumulatywność wytworzonej wiedzy wskazuje również, że o dyscyplinie naukowej możemy mówić wówczas,
gdy w jej obszarze została wytworzona wiedza. Wytworzona wiedza jest efektem
analizy wiedzy kumulatywnej i niesprzecznych logicznie twierdzeń lub wynikiem
doświadczeń naukowych badacza.
Powołanie do życia dyscypliny naukowej nie nadaje jej cech nauki, a powinno
być konsekwencją jej zidentyfikowanych i wyjaśnionych cech. To, jaki obszar wiedzy
28
29
Zob. tamże, s. 21.
Zob. E. Babbie, Podstawy badań …, s. 21.
30 Tamże, s. 23.
43
możemy uznać za naukę, nadal wzbudza kontrowersje, ponieważ nie występuje
pełna zgodność co do kryteriów klasyfikacji wiedzy naukowej w formie dyscypliny.
„Demarkacja dyscyplin naukowych staje się złożonym problemem, którego nie
można jednoznacznie rozstrzygnąć. Dlatego wymagana jest identyfikacja kryteriów
wyróżniających dyscyplinę naukową”31. Kryteria demarkacji dyscypliny naukowej
można przyjąć za J. Ratajewskim, czyli: wytworzony system wiedzy, istnienie podmiotu poznania, istnienie obiektu i przedmiotu badań, możliwość zastosowania
metody naukowej, istnienie systemu pojęć odpowiedniego do wytworzonej wiedzy
oraz społeczną potrzebę rozwijania określonej teorii32. Wnioski z analizy warunków funkcjonowania nauk o bezpieczeństwie wskazują, że jest to obszar wiedzy
spełniający wyszczególnione kryteria dyscypliny naukowej.
Mimo że nauki o bezpieczeństwie jako dyscyplina naukowa funkcjonują dopiero
od 2011 roku, to jednak posiadają znaczny zakres wytworzonej wiedzy. Bezpieczeństwo stało się tak powszechne i jest uprawiane w tak wielu kontekstach, że nie sposób
wymienić wszystkie uczelnie i instytuty badawcze, które zajmują się jego badaniem
i kształceniem w tym obszarze. Najpowszechniejszym podziałem bezpieczeństwa
przedstawianym w trakcie kształcenia akademickiego jest podział na bezpieczeństwo
narodowe i bezpieczeństwo wewnętrzne. Również granica podziałów badawczych
skupia się na bezpieczeństwie narodowym i wewnętrznym. W każdej kategorii bezpieczeństwa występuje znaczny dorobek naukowy. Dostrzega się coraz szersze zainteresowanie bezpieczeństwem przedmiotowym, które przejawia się we wszystkich sferach
życia społecznego – od bezpieczeństwa ekologicznego po bezpieczeństwo polityczne.
Poprzez rozwój wiedzy i kształcenie w obszarze bezpieczeństwa następuje wzrost
zainteresowania tym fragmentem wiedzy. W uczelniach i ośrodkach naukowych
funkcjonuje kadra naukowa prowadząca badania i działalność dydaktyczną. Zatem
możemy postawić tezę, że istnieje podmiot poznający, który w sposób profesjonalny
organizuje i prowadzi badania. Wiele uczelni uzyskało uprawnienia do nadawania
stopni naukowych w dyscyplinie nauk o bezpieczeństwie. Istnienie podmiotu poznającego bezpieczeństwo związane jest ze społeczną potrzebą rozwijania określonej
teorii. Wszelkie sfery życia determinowane są jakimś bezpieczeństwem i potrzebą
kształcenia w jego zakresie. Prowadzone są studia od I do III stopnia w obszarze
bezpieczeństwa, studia podyplomowe oraz wiele kursów kwalifikacyjnych i doskonalących. Społeczeństwo europejskie coraz większe znaczenie przywiązuje do bezpieczeństwa wewnętrznego i jego kontekstów, jako tych uwarunkowań funkcjonowania
i rozwoju jednostki, które bezpośrednio wpływają na stan poczucia bezpieczeństwa.
W rozróżnieniu dyscypliny naukowej największe kontrowersje wzbudzają obiekt
i przedmiot badań. Obiekt badań bezpieczeństwa jest tożsamy z obszarem badań
w dziedzinie nauk społecznych, mimo że oprócz bezpieczeństwa wyróżniamy w niej
osiem innych dyscyplin naukowych (o obronności, o mediach, o polityce, o polityce
31
A. Czupryński, Miejsce bezpieczeństwa jako kategorii ogólnej w nauce [w:] B. Wiśniewski (red.
nauk.), Bezpieczeństwo w teorii i badaniach naukowych, Wyd. WSPol, Szczytno 2011, s. 98.
32 Zob. J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa…, dz. cyt., s. 13–12.
Andrzej Czupryński
44
publicznej, o poznaniu i komunikowaniu społecznym, pedagogika, psychologia,
socjologia). Zatem możemy postawić tezę, że nie jest możliwe, a może nawet niepotrzebne, określanie granicy badań bezpieczeństwa. Wytworem pracy naukowej jest
teoria bezpieczeństwa postrzegana jako usystematyzowany zbiór informacji, praw
i twierdzeń dotyczących deskrypcji, eksplanacji, diagnozy i prognozy bezpieczeństwa w ujęciu personalnym, społecznym i instytucjonalnym. Przedmiotem badań
jest środowisko społeczne człowieka w aspekcie: szans, wyzwań, ryzyka i zagrożeń
bezpieczeństwa, zaś podmiotem człowiek (i organizacje, które tworzy) bez którego
bezpieczeństwo traci swoje znaczenie. Podstawowe pytania, które nurtują badaczy
bezpieczeństwa, to: jakie są granice obszaru poznania bezpieczeństwa i czy możemy dokonać demarkacji obszaru poznania bezpieczeństwa? „Granice nauki są
oczywiście ruchome, cechuje je ekspansjonizm od środka. Coraz większy obszar
zjawisk ulega naukowej metodzie”33. Należy podkreślić, że obszar badań w naukach
o bezpieczeństwie jest zbiorem rozmytym, dla którego nie można zakreślić granic
poznawalności, ponieważ posiada on cechy entropii oraz obszary poznania należące
do innych dyscyplin. Wraz z odkrywaniem nowych obszarów wiedzy w bezpieczeństwie entropia rośnie, co jest cechą procesów nieodwracalnych34. Cechą entropii
jest brak miary i to, że wraz z odkrywaniem obszarów poznania bezpieczeństwa
zwiększa się zakres przedmiotów nierozpoznanych, wymagających poznania z naukowego punktu widzenia. Bezpieczeństwo jest nieodwracalne, ponieważ jego
stan odczuwamy w określonym czasie i etapie rozwoju procesów bezpieczeństwa.
Efektem procesów bezpieczeństwa jest jego subiektywny stan. Obszar badań bezpieczeństwa jako zbiór klasyczny stanowi uogólnione dwuwartościowe (prawda, fałsz)
klasyfikowanie przedmiotów ze względu na intencjonalność poznawczą badacza.
Np. przynależność do zbioru bezpieczeństwo wszystkich elementów nienależących
do zbioru niebezpieczeństwo. Ale jeżeli istnieją stany pośrednie niebędące bezpieczeństwem i niebędące zagrożeniem, tzw. ryzyka, to wymaga to postrzegania funkcji
rozmytych również w naukach społecznych. Jeżeli obszar badań bezpieczeństwa
wkracza w obszary poznawcze innych dyscyplin (np. nauki o obronności, nauki
o polityce, nauki o polityce publicznej, nauki o poznaniu i komunikacji społecznej, socjologii, psychologii i innych z różnych obszarów badawczych), to możemy
postawić tezę, że zainteresowanie tych dyscyplin dotyczy również niszowego postrzegania bezpieczeństwa. Zatem występuje współzależność obszarów poznawczych
i nie jest możliwa ich demarkacja, ponieważ wzajemnie się przenikają i korzystają
z doświadczeń i wiedzy wytworzonej w obszarach wspólnych. Można postawić tezę,
że przedmiotem zainteresowania nauk o bezpieczeństwie są wszelkie sfery życia
społecznego człowieka. A zatem nauki o bezpieczeństwie poprzez swoje jądro poznania utrzymują kierunek poznawczy tylko w sensie aksjologicznym, ale w sensie
epistemologicznym i ontologicznym przenikają obszary poznawcze innych dyscyplin i jednocześnie korzystają z ich dorobku naukowego. Poprzez heterogeniczność
33
34
M. Heller, Granice…, dz. cyt., s. 6.
Zob. tamże, s. 14.
45
przedmiotu badań (podmiot bezpieczeństwa: np. człowiek, grupy społeczne, narody;
przedmiot bezpieczeństwa: środowisko bezpieczeństwa, instrumenty bezpieczeństwa itp.) bezpieczeństwo może być badane w świetle różnych dyscyplin. Zatem
nauki o bezpieczeństwie zajmują się tym, co dotyczy podmiotu bezpieczeństwa
i posiada wpływ na jego stan poczucia i kształtowania.
Z pewnym uproszczeniem niektórzy autorzy podają, że przedmiotem badań
nauk o bezpieczeństwie są współczesne systemy bezpieczeństwa w wymiarze militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na różnych poziomach określonych organizacji. Postrzeganie nauk o bezpieczeństwie przez pryzmat systemów
bezpieczeństwa jest zawężeniem jego obszaru poznawczego, ponieważ pomijamy
podstawowy podmiot bezpieczeństwa, którym jest człowiek i skupiamy się na
wymiarze bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwie międzynarodowym. Tymczasem klasyfikacja bezpieczeństwa według kryterium: podmiotu bezpieczeństwa,
przedmiotu bezpieczeństwa, obszaru organizacji bezpieczeństwa, przestrzennego
postrzegania i kształtowania bezpieczeństwa wskazuje na szerszy obszar niźli tylko
systemy bezpieczeństwa. Zatem obiektem badań bezpieczeństwa jest materialny
przedmiot lub jego pojęciowe metafory postrzegane odpowiednio zmysłami lub
umysłem. Natomiast przedmiotem badań są cechy badanego obiektu w aspekcie
poznawczym lub utylitarnym bezpieczeństwa. Według przyjętych kryteriów klasyfikacji bezpieczeństwa w ujęciu podmiotowym obiektem badań jest: człowiek,
grupy społeczne, naród i społeczność międzynarodowa, a przedmiotem badań są
cechy i relacje wewnętrze i zewnętrze w obiekcie bezpieczeństwa. Według kryterium
przedmiotu bezpieczeństwa obiektem badań są organizacje, które człowiek tworzy
do zagwarantowania sobie bezpieczeństwa, a przedmiotem – ich relacje i założenia
działania w kontekście bezpieczeństwa. Według obszaru organizacji bezpieczeństwa
obiektem badań jest bezpieczeństwo wewnętrzne i bezpieczeństwo zewnętrzne
podmiotu lub przedmiotu badań. Natomiast według kryterium przestrzennego postrzegania i kształtowania bezpieczeństwa obiektem badań jest środowisko: miejsce
występowania bezpieczeństwa, środowisko lokalne bezpieczeństwa, środowisko
subregionalne, środowisko regionalne oraz środowisko światowe.
W procesie poznania brakuje podstaw do tworzenia teorii i twierdzeń oraz
aksjomatów określonego przedmiotu bez stosowania metody naukowej. Poprzez
zastosowanie metody naukowej identyfikujemy problem badawczy i poprzez naukowe podejście dążymy do jego rozwiązania na poziomie adekwatności poznawczej.
Jeżeli przedmiot badań bezpieczeństwa jest heterogeniczny i w różnych dyscyplinach naukowych może być badany w aspekcie ich szczegółowego zainteresowania, to również zasadne jest stosować metody, narzędzia i techniki badawcze
z różnych dyscyplin, bo to wynika z charakteru badanego przedmiotu. Naukowe
poznanie wymaga profesjonalizmu oraz umiejętności tworzenia procedur poznawczych w kontekście: problemu, celu i hipotez. Z punktu widzenia nauk społecznych
postrzeganie rzeczywistości składa się z wielu elementów, ale głównie z recepcji
i percepcji. By właściwie odbywał się proces postrzegania, powinny być stosowane
46
Andrzej Czupryński
właściwe metody, techniki i narzędzia badawcze. W naukach społecznych, w tym
i w naukach o bezpieczeństwie, ważne jest określenie przyczyn badanego zjawiska,
by poprzez ich poznanie w przyszłości próbować wpływać na ich zmiany w przyszłości. „Przyczynowość jest reakcją zachodzącą między zdarzeniami, a wszelkie zdarzenia, z mentalnymi i społecznymi włącznie, są w ostatecznym rachunku kwestią
oddziaływania sił fizycznych na cząstki fizyczne”35. Istota przyczynowości, czy to
w naukach społecznych czy innych, jest taka sama, czyli muszą wystąpić interakcje
pomiędzy co najmniej dwoma przedmiotami poznania.
Wiarygodność wyniku badań jest efektem zastosowania właściwej procedury
badawczej oraz odpowiedzialności badacza. W naukach społecznych odnosimy
się do wyników badań jakościowych i ilościowych. Badania jakościowe oparte są
na wiedzy wytworzonej i jej aksjomatach, natomiast badaniom ilościowym towarzyszy empiria. Wyniki badań powinny się uzupełniać i zaświadczać wzajemnie
o swej wiarygodności. W każdym z procesów społecznych człowiek może być najważniejszym, najsilniejszym lub najsłabszym elementem. Zatem od badacza i jego
subiektywnego poczucia odpowiedzialności zależy, czy proces badań i jego wyniki
są rzetelne, czy wątpliwej jakości, jeśli chodzi o prawdę naukową. W poznaniu
bezpieczeństwa duże znaczenie ma relatywizm, ponieważ badacz często jest elementem poznawanego przedmiotu. Badacz odkrywa i obserwuje relacje ze światem i je
interpretuje. W kontekście bezpieczeństwa dostrzega się podejście behawioralne,
ponieważ bezpieczeństwo posiada wymiar psychiczny jego podmiotu.
Efektem pracy naukowej jest wytworzona wiedza wynikająca z badań jakościowych lub ilościowych, która stanowi podstawę zmian w teorii. W każdym obszarze
„[…] rozsądne jest dopuszczanie, aby nawet najbardziej elementarne pojęcia ewoluowały i zyskiwały na ostrości w miarę rozwoju nauki”36. Tworzony system wiedzy
o bezpieczeństwie powinien cechować się kryteriami, które zaświadczałyby o jego
spójności i wewnętrznej niesprzeczności.
Uogólniając, nauki o bezpieczeństwie jako dyscyplina naukowa cechują się:
• trudnością w jednoznacznym określeniu obszaru poznania bezpieczeństwa,
co wynika z tego, że bezpieczeństwo jest problemem złożonym posiadającym
współzależne obszary poznania z innymi dziedzinami wiedzy oraz dyscyplinami naukowymi;
• dużą zmiennością ze względu na podmiot bezpieczeństwa będący jednocześnie badaczem i elementem postrzegania bezpieczeństwa, które nie jest
wartością stałą;
• dużą niepewnością co do oceny wartości bezpieczeństwa, ponieważ posiada
ono inne znaczenie dla każdego podmiotu.
35
W. van O. Quine, Korzenie ontologii, przeł. B. Stanosz, Wyd. Fundacja Aletheia, Warszawa 2006,
s. 17.
36 Tamże, s. 17.
47
Zakończenie
„To właśnie dzięki nauce wiemy, że nie istnieje jasnowidztwo; że wszelka informacja, jaka może dotrzeć ze świata zewnętrznego do naszych powierzchni sensorycznych, musi ograniczać się do dwuwymiarowych projekcji optycznych, rozmaitych oddziaływań fal powietrza na nasze błony bębenkowe, pewnych reakcji
gazowych zachodzących w naszych przewodach nosowych i jeszcze paru zjawisk
pokrewnych”37. Poznanie zmysłowe jest krytykowane jako złudne, przez sceptyków,
ale właśnie dzięki sceptycyzmowi możemy realizować poznanie umysłowe, jako
zdolność operowania na określonych desygnatach badanych przedmiotów. W procesie poznania zasadne jest kierować się rozwagą i nie przypisywać nadmiernego
znaczenia wybranym metodom poznania i rozumowania. Przyjęte metody, techniki
i narzędzia poznania, nie powinny się wykluczać i rywalizować o pierwszeństwo
w danej dyscyplinie, powinny się uzupełniać w celu koherentnego poznania prawdy naukowej. Na pytanie, czym jest nauka i nauki o bezpieczeństwie, zasadne jest
skorzystać z wytworzonej wiedzy w obszarze naukoznawstwa i ponownie odwołać
się do J. Ratajewskiego. „Nauka jest to określona i specjalna działalność ludzi w celu
poznania obiektywnej prawdy o rzeczywistości, zaspokojenia ludzkich potrzeb
poznawczych i polepszenia działań praktycznych ludzi; działalność ujawniająca
się w określonych wytworach i wynikach tej działalności”38. Należy pamiętać, że
o obiektywności poznania zaświadcza metoda naukowa i postawa badacza. Jeżeli
badacz z punktu widzenia poznania potrafi dobrać właściwą procedurę badawczą,
to wówczas zbliżamy się do prawdy naukowej, która jest funkcją metody naukowej
i jej wnętrza w relacji do odpowiedzialności badacza. Nauki o bezpieczeństwie
jako nauki stosowane stanowią odwzorowanie potrzeb społecznych. „Celem nauk
o bezpieczeństwie jest dostarczenie ludziom wiedzy pomagającej wyjaśnić, zrozumieć, ocenić i przewidzieć zjawiska związane z bezpieczeństwem określonego
podmiotu”39. Zatem z jednej strony wytwarzamy wiedzę, a z drugiej strony poprzez
odkrywanie jej obszarów możemy wpływać na poprawę jakości życia człowieka
w zmiennym środowisku bezpieczeństwa.
37
38
Tamże, s. 10–11.
J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa…, dz. cyt., s. 13.
39 A. Czupryński, Podstawy badań…, dz. cyt., s. 30.
Andrzej Dawidczyk
PODSTAWY BADAŃ BEZPIECZEŃSTWA
W artykule dokonano przeglądu ważniejszych elementów charakteryzujących
rozwój nauk o bezpieczeństwie ze względu na procesy zachodzące w otoczeniu współczesnych państw. Starano się przede wszystkim wyeksponować zmiany zachodzące
w tym otoczeniu przy wskazaniu na niezwykłą skalę jego turbulencyjności oraz
złożoności. W głównej mierze skupiono się na narastającej nieprzewidywalności.
Wyznaczniki bezpieczeństwa państwa
Na wstępie przyjmuje się za L. Krzyżanowskim założenie, że państwo jest szczególną organizacją i podlega takim samym prawom jak inne, tworzone przez człowieka „całości zorganizowanego działania”1. Ze względu na złożoność struktury,
liczbę tworzących ją elementów, wreszcie liczbę oraz charakter relacji opisywanych
na zbiorze tych elementów – państwo pozostaje obiektem podlegającym wielu
oddziaływaniom, w wyniku czego niezwykle trudne jest jednoznaczne, czytelne
oraz zupełne z logicznego punktu widzenia opisanie i zdefiniowanie otaczającego
go środowiska. Próby takiej podjęto się poniżej, z tym jednak zastrzeżeniem, że
poszukiwano generalnych prawidłowości, które w możliwie najpełniejszy sposób
scharakteryzują prognozowane tendencje rozwoju świata i ich wpływ na postrzeganie bezpieczeństwa.
Niewątpliwie warunki, w których funkcjonuje państwo na początku XXI wieku,
całkowicie odbiegają od większości wzorców i prawidłowości, które wyznaczały tok
jego istnienia w przeszłości. Z całą pewnością nie da się już definiować bezpieczeństwa w sposób, w jaki czyniono to jeszcze w drugiej połowie XX wieku, tj. poprzez
taki układ okoliczności, w ramach którego liczbę i jakość występujących zagrożeń
uznaje się za akceptowalne. Ten aspekt rozumienia bezpieczeństwa związany był
z klasycznym postrzeganiem pozycji państwa w stosunkach międzynarodowych
i sposobami prowadzenia przez niego polityki. Nieomal do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku w myśli politycznej narodów stale obecna była „perspektywa
Clausewitzowska” niepozostawiająca złudzeń co do sposobów osiągania celów
1
Zob. L. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, PWN, Warszawa 1999,
s. 44–50.
Podstawy badań bezpieczeństwa
49
politycznych przez potencjalnych protagonistów2. Takie państwocentryczne definiowanie bezpieczeństwa wiązało je bezpośrednio z siłą zbrojną jako jego gwarantem
i najważniejszą instancją realizacyjną3. Stało się jednym z podstawowych wymiarów
bytu i rozwoju społeczeństwa, określonego stosunkiem wielkości potencjału obronnego do skali zagrożeń, nadając mu negatywny charakter i wywołując zachowania
typu obrona.
Ów sposób postrzegania bezpieczeństwa opisywanego zazwyczaj na zbiorze
problemów o wyraźnie militarnych konotacjach przestał w zasadzie obowiązywać
wraz z radykalnym rozwojem procesów o wymiarze globalnym. Dotychczasowa
zależność, obrazująca poziom bezpieczeństwa narodowego jako względną równowagę potencjałów wojskowych, na dobre straciła rację bytu. Proces globalizacji,
którego przejawy występują dzisiaj w każdej bez wyjątku dziedzinie działalności
ludzkiej, rodzi zupełnie nowe wyzwania dla bezpieczeństwa państw, organizacji
ponadpaństwowych, komercyjnych, wyznaniowych, społecznych (które – co należy
podkreślić – stały się obecnie niezwykle ważnymi podmiotami międzynarodowych
i międzyorganizacyjnych oddziaływań), a także wielu innych. Obserwowane,
pogłębiające się globalne rozwarstwienie o podłożu ekonomicznym, społecznym,
kulturowym, w tym zwłaszcza religijnym, rozwój radykalizmów, etnocentryzmów,
niezwykła wprost dynamika procesów politycznych czy choćby osiąganie przez
cywilizację granic biosfery to tylko niektóre z procesów, które w niewątpliwy
sposób kształtują dzisiaj bezpieczeństwo zarówno jednostek czy grup społecznych,
jak i całych narodów oraz państw. Bardzo trudno zatem w sposób niezawodny
wyspecyfikować zbiór wszelkich trendów, procesów i wynikających z nich problemów dla bezpieczeństwa. Bardziej zasadne wydaje się raczej wytypowanie
zbioru wyznaczników, za pomocą których będzie możliwe opisanie środowiska
bezpieczeństwa przyszłości.
Wypowiedzi o istocie bezpieczeństwa w XXI wieku można odnaleźć w bardzo wielu pracach uznanych autorytetów zarówno z dziedziny zarządzania czy
politologii, jak i socjologii oraz ekonomii, wreszcie w opracowaniach wizjonerów – holistów, poszukujących odpowiedzi na pytania o kształt i charakter świata
przyszłości, niekierujących się ściśle zogniskowaną orientacją poznawczą. Sądy
2 Myśl polityczna Clausewitza na długo wycisnęła piętno na charakterze stosunków międzynarodowych, a jego słynne sformułowanie, że: „wojna, jako krańcowa forma wykorzystania przez państwo siły, jest kontynuacją jego dotychczasowej polityki, jedynie przy wykorzystaniu innych środków”
w niemal całym okresie istnienia państwa narodowego święciło nieprzerwanie triumfy, [w:] C. von
Clausewitz, O wojnie: Księgi I–VIII, przeł. A. Cichowicz, L.W. Koc, F. Schoener, Wydawnictwo „Test”,
Lublin 1995, s. 23.
3 J. Świniarski wskazuje na taki sposób postrzegania problemu bezpieczeństwa już u T. Hobbesa,
który zauważył, że troska o bezpieczeństwo tradycyjnie związana była zarówno z rzeczywistym
zmaganiem orężnym, jak i gotowością do niego w obronie rzeczy, stanu istniejącego oraz przeciwstawianiu się jego zmianom. Inaczej, środkiem bezpieczeństwa jest wojna obronna i gotowość
do niej, [w:] J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa: prolegomena do zagadnień ogólnych, Ulmak,
Warszawa–Pruszków 1997, s. 28–42.
50
Andrzej Dawidczyk
takie znaleźć można między innymi w pracach: P. Druckera4, Z. Brzezińskiego5,
J. Stacewicza6, A. Tofflera7, J. Naisbitta8, R. Fostera i S. Kaplan9, J. Ridderstrålego
i K. Nordströma10, R.J. Arta11, S. Huntingtona12, M. Kaku13 i wielu innych. Cytowane w artykule publikacje to tylko niewielka, wybrana z bardzo obszernej literatury
przedmiotu, część sądów poszczególnych autorów. W zależności od reprezentowanej
przez autorów dziedziny, wypowiedzi na temat świata przyszłości przedstawiane
są w różnych kontekstach. Począwszy od prognoz politologicznych, dotyczących
politycznego podziału świata i wynikających z tego konsekwencji (Z. Brzeziński),
poprzez teorie historyczno-socjologiczne (konflikt cywilizacji, którego generatorem
mają być różnice kulturowe wynikające z odmiennych religii – S. Huntington),
holistyczne wizje świata (rozpiętość wskaźników rozwoju technologicznego, kulturowego, społecznego, ekonomicznego – A. Toffler), aż po problematykę zarządzania
organizacjami przyszłości (głęboka rewolucja kulturowa i mentalna, pociągająca za
sobą całkowite złamanie tradycyjnych wartości, na których opiera się nasza cywilizacja, czego konsekwencją ma być inny od dotychczasowego sposób zarządzania
wszelkimi organizacjami – w tym państwami – J. Ridderstråle, i K. Nordström).
Na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza prognozy rozwoju technologicznego
ludzkości, która – jak zauważa M. Kaku – znalazła się w punkcie zwrotnym swojej
historii14. Nieprawdopodobny wręcz wzrost wiedzy powoduje, że klasyczne, oparte
na ewolucyjnym paradygmacie przewidywania, gwałtownie tracą na znaczeniu
i co gorsza, także na użyteczności. Analiza cytowanej literatury pozwala zaryzykować twierdzenie, że w XXI wieku szykuje się nam całkowicie nowe, odmienne
od dotychczasowego, spojrzenie na problemy bezpieczeństwa państwa, a także
wszelkich innych organizacji tworzonych przez człowieka. Inna ma być kultura
i filozofia myślenia o otaczającym nas świecie, inne mają dominować postawy
i zachowania społeczne, inny ma być podział świata, zatem jest to całkowicie inna
4
Zob. P.F. Drucker, Zarządzanie w XXI wieku, przeł. B. Kacprzyńska, Muza, Warszawa 2000,
s. x–xi.
5 Zob. Z. Brzeziński, Wielka szachownica: główne cele polityki amerykańskiej, Świat Książki, Warszawa 1998, s. 38.
6 Zob. J. Stacewicz, Megatrendy a strategia i polityka rozwoju = Development megatrends, strategy
and policy, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 1996, s. 7.
7 Zob. A. Toffler, Zmiana władzy: wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, przeł. P. Kwiatkowski, Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 9–15.
8 Zob. J. Naisbitt, Megatrendy: dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, przeł. P. Kwiatkowski, Zysk i S-k, Poznań 1997, s. 5–11.
9 Zob. R. Foster, S. Kaplan, Creative Destruction, Biddles Ltd., London 2001, s. 7–24.
10 Zob. J. Ridderstråle, K. Nordström, Funky biznes, przeł. E. Ressel, WIG-Press, Warszawa 2001,
s. 27.
11 Zob. R.J. Art, A Grand Strategy for America, Cornell University Press, Ithaca 2003, s. 7–33.
12 Zob. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankowska,
Muza, Warszawa 1997.
13 Zob. M. Kaku, Wizje, czyli jak nauka zmieni świat w XXI wieku, przeł. K. Pesz, Prószyński i S-ka,
Warszawa 2000, s.17–39.
51
od dotychczasowej wizja świata. Powyższą tezę świetnie ilustruje uwaga A. Kalety,
że „[…] o przyszłości nie można powiedzieć niczego pewnego, poza tym, że będzie
inna od tego, co istnieje dziś i od tego co dziś przewidujemy”15.
W rozważaniach o podstawach badań bezpieczeństwa w XXI wieku nie sposób
nie zwrócić uwagi na jeszcze jeden, ale za to niezwykle znaczący wymiar jego oceny. Otóż z przeprowadzonych analiz wynika, że kwestia identyfikacji problemów
bezpieczeństwa państwa w zdecydowanej większości opracowań koncentruje się
na zagrożeniach. Tymczasem kategoria zagrożeń w warunkach XXI wieku traci
na znaczeniu wobec ważniejszej, bardziej nośnej intelektualnie kategorii – szansy
strategicznej. Wynika to z dosyć prostej konstatacji, w myśl której liczbę możliwych
zagrożeń można mnożyć, a na ich podstawie typować możliwe koncepcje osiągania pożądanych celów. Problem jednak w tym, że wyobraźnia ludzka jest w stanie
wytworzyć zawsze kilkanaście albo kilkadziesiąt nowych zagrożeń, które nie były
nigdy przedmiotem rozważań planistów. Wtedy też cały wysiłek intelektualny
i materialny ukierunkowany na rozwiązanie problemów bezpieczeństwa bywa
marnotrawiony. Często gigantyczne pieniądze wydawane na przeciwdziałanie zagrożeniom nie umożliwiają rozwiązania problemu, który w niespodziewany sposób
pojawia się w otoczeniu państwa. Przykład z 11 września 2001 roku wydaje się tu
najbardziej trafny. Takich nowych zdarzeń, nieuwzględnionych w scenariuszach
wariantowych, może pojawiać się dużo, przy czym mogą one zaskakiwać planistów
swoim nowatorstwem. W przeciwieństwie do zagrożeń nadarzające się, jak również
wykreowane przez podmiot szanse można zagospodarować w sposób znacznie bardziej efektywny, przy jednoczesnym założeniu możliwości wystąpienia krytycznych
dla przetrwania organizacji zdarzeń o charakterze zagrożeń dziś niemożliwych do
przewidzenia, a których wystąpienia nie da się uniknąć.
Zmiana strategiczna
Jak już wzmiankowano, liczba i jakość procesów, które w podstawowy sposób
wpływają na badanie bezpieczeństwa państwa, w coraz większym stopniu ogranicza naszą zdolność jego rozumienia, a co gorsza, coraz częściej także możliwość
akceptacji tego, co dostrzegamy. Procesy te już nie z dnia na dzień, ale nieomal
z godziny na godzinę stawiają przed państwem problemy, do których zrozumienia
nie jesteśmy przygotowani. Całkowicie zmienił się poukładany, usystematyzowany
obraz otoczenia, w którym przyszłość – tak przynajmniej dotychczas mogło się wydawać – można było prognozować, zaś organizacje (w tym także państwa) do owego
powoli zmieniającego się otoczenia adaptować. Nie ma już niczego stałego, przewidywalnego, uporządkowanego. Są natomiast ustawiczne zmiany, których dynamika
coraz bardziej ogranicza możliwość skutecznego zarządzania tworzonymi przez
ludzi organizacjami. A. Toffler niezwykle jasno stwierdza, że: „[…] przytłacza nas
15
A. Kaleta, Cechy skutecznej strategii, „Przegląd organizacji”, 9 (1998), s. 2.
52
Andrzej Dawidczyk
lawina zmian, a większość ludzi jest groteskowo wprost nieprzygotowana do tego, by
jej sprostać”16. Zmiana, zmiana strategiczna, wkrada się w nasze życie, przynosząc
chaos, kryzysy polityczne, ekonomiczne i wojskowe, wywołując konflikty i wojny
(coraz częściej całkiem nowego, innego niż dotychczas, rodzaju), przewartościowując nasz stosunek do otaczającego świata (zazwyczaj na niekorzyść), rodząc postawy
i zachowania społeczne diametralnie odbiegające od tych ukształtowanych przez
dziesięciolecia. Szczególną obawą, ale także nadzieją, napawają zmiany o podłożu
techniczno-technologicznym. Owa technologia staje się narzędziem kształtowania
międzynarodowych i międzyorganizacyjnych relacji, przy czym umożliwia ona
podmiotom wszechstronny rozwój, stając się jednocześnie orężem w rękach skrajnie
zorientowanych państw i wszelkiego rodzaju organizacji.
Można rzecz jasna pokusić się o stwierdzenie, że z kategorią zmiany mieliśmy
do czynienia zawsze. To przecież zmiany przynosiły rewolucje, wojny, narodziny
kapitalizmu i komunizmu czy choćby powszechny obowiązek niektórych szczepień.
Jednak zmiany, o których mowa, „[…] mają inny od dotychczasowego charakter:
brak im ciągłości, nie stanowią żadnego określonego wzorca”17. I. Penc-Pietrzak
charakteryzuje zmiany, pisząc o nich, że:
• nastąpią w sposób nagły, nieoczekiwany;
• będą miały wielowymiarowy charakter, trudny do jednoznacznego zaklasyfikowania i przekazania do rozwiązania jakiemuś podsystemowi wykonawczemu;
• będą odbiegały od dotychczasowych doświadczeń oraz prognoz;
• będą budziły duże emocje ze względu na zagrożenie dla przetrwania organizacji18.
Zmiana strategiczna stanowi dzisiaj być może jedno z największych wyzwań dla
państwa próbującego ratować swoją pozycję instytucji – remedium na pojawiające
się w otoczeniu problemy. Fakt pojawiania się głębokich, najczęściej – jak to sygnalizowano wyżej – nieoczekiwanych, nieprzewidywalnych zmian powoduje, że
bez wątpienia jako ludzie, wraz z tworzonymi przez siebie organizacjami, stoimy
u progu świata chaosu i głębokiej niepewności. Co gorsza, owa niepewność będzie
się pogłębiać ze względu na zwiększającą się dynamikę tych trudno rozpoznawalnych, nieprzewidywalnych procesów.
A. Toffler tak charakteryzuje istotę zmiany strategicznej: „Wiele z otaczających
nas a niezrozumiałych zjawisk byłoby łatwiej pojąć, gdybyśmy potrafili spojrzeć
w nowy, świeższy sposób na szaleńcze tempo zmian, dzięki któremu rzeczywistość
zmienia się czasami tak, jak w wariackim kalejdoskopie. Następujące ze stałym
16
A. Toffler, Szok przyszłości, przeł. W. Osiatyński, E. Ryszka, E. Woydyłło-Osiatyńska, Zysk i S-ka,
Poznań 1998, s.22.
17 Ch.B. Handy, Wiek przezwyciężonego rozumu, Business Press, Warszawa 1998, za: C. Rutkowski,
Strategiczny poziom planowania sił zbrojnych i przygotowania kampanii/operacji, AON, Warszawa
2003, s. 31.
18 I. Penc-Pietrzak, Podejście strategiczne w zarządzaniu, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu,
Poznań 1999, s. 34.
53
przyspieszeniem zmiany nie tylko bowiem godzą w produkcję przemysłową czy
nawet w państwo jako takie; stanowią konkretną siłę, która drąży głęboko nasze
osobiste życie, zmusza nas do odgrywania ciągle nowych ról i stawia nas w obliczu
niebezpieczeństwa nowej, bardzo niepokojącej choroby psychicznej. Ta nowa choroba to jakby porażenie przyszłością, można ją nazwać «szokiem przyszłości»”19.
Podkreślenie siły argumentu A. Tofflera wynikać może ze stanowiska szwedzkich
ekonomistów J. Ridderstrålego i K. Nordströma, że „[...] świat nie zwolni tylko po
to, byś mógł zrozumieć, o co w tym wszystkim chodzi, nie zatrzyma się, by dać ci
możliwość uchwycenia chwili”20. Jak widać, zmiana szybka, nowatorska, będąca
miarą niedostosowania państwa do procesów zachodzących w jego otoczeniu stanowi obecnie jeden z najważniejszych wyznaczników charakteryzujących bezpieczeństwo na początku XXI wieku21. Uwagi poświęcone ważniejszym wyznacznikom
bezpieczeństwa w XXI wieku, jak łatwo zauważyć, oparte są na różnego rodzaju
prognozach. Takich orientacji jest zdecydowanie najwięcej i podzielane są dość
powszechnie przez praktyków. Czy jednak taka postawa może być właściwa w warunkach dynamicznych, w większości nieprzewidywalnych zmian?
Przedstawione rozważania na temat istoty badań bezpieczeństwa państwa pozwalają na skierowanie uwagi czytelnika w stronę kategorii z punktu widzenia
niniejszej pracy najważniejszej, tj. w stronę narastającej nieprzewidywalności otoczenia. Otóż, niejako podsumowując przemyślenia zawarte wyżej, należy podkreślić, że niezwykła wprost dynamika zmian strategicznych, ich niejednoznaczność,
zwłaszcza zaś odmienność od dotychczasowych doświadczeń i prognoz nie wynikają wyłącznie z zarysowanej w niniejszym artykule tezy o globalnym charakterze
zdarzeń i procesów, o ich nawarstwianiu się czy wzajemnym przeplataniu. Problem
nieoczekiwanego pojawiania się zmian, problem stawania organizacji w sytuacji,
w której istniejące koncepcje, struktury, kultura, a nawet filozofia działania nie
wystarczają, a często wręcz uniemożliwiają w ogóle ich funkcjonowanie, wiąże się
z ograniczoną percepcją postrzegania otaczającej nas rzeczywistości.
Nieprzewidywalność procesów i zdarzeń
a badanie bezpieczeństwa
Ta cecha otoczenia i zarazem wyznacznik strategicznego planowania wydaje
się być jedną z najważniejszych i według wielu teoretyków przesądzającą o przetrwaniu państwa. Zdaniem K. Obłója istotne ze strategicznego punktu widzenia są
tylko te warunki otoczenia, które posiadają krytyczny wpływ na funkcjonowanie
organizacji (decydujący o jej przetrwaniu), a znajdujące się poza sferą poznania
19
20
21
A. Toffler, Szok…, dz. cyt., s. 9.
J. Ridderstråle, K. Nordström, Funky…, dz. cyt., s. 55.
Przedstawione kryteria zmiany za: H.I. Ansoff, Zarządzanie strategiczne, przeł. K. Obłój, J.N. Sajkiewicz, PWE, Warszawa 1985, s. 33–52.
54
Andrzej Dawidczyk
(obserwacji) owych warunków22. Mowa tu o takich procesach i zdarzeniach, które
nie są uwzględniane przez planistów strategicznych w procesie konstruowania strategii, ponieważ ich wykrycie przekracza istniejące możliwości poznawcze. To dosyć
radykalne stanowisko K. Obłója pozostaje w opozycji do stanowiska przedstawicieli
klasycznej szkoły planowania strategicznego twierdzących, że strategicznymi problemami są te, które dostrzegane są w odległej perspektywie czasowej. Z racji tego, że
wpływać będą one na organizację (prawdopodobnie) za lat dziesięć czy piętnaście,
powinny być uznawane właśnie za podstawowe. Stanowiska te, reprezentowane
przez przedstawicieli różnych orientacji filozoficznych, w zasadzie się wykluczają.
Zwolennicy szkoły uznającej dominujące znaczenie procesów odległych w czasie
twierdzą, iż mogą one stanowić rzeczywistą podstawę planistyczną ze względu na
fakt, że stanowią konkretny obraz przyszłości, na którym można tworzyć konkretne
plany. Z tego powodu, z jednej strony, przy uwzględnieniu kryteriów prawdopodobieństwa, można je potraktować jako obowiązujące, stanowiące rzeczywistą (a nie
hipotetyczną) platformę informacyjną do projektowania strategii bezpieczeństwa.
Z drugiej strony (i to jest argument K. Obłója), o rzeczywistych problemach organizacji decydują w głównej mierze owe nierozpoznawalne, a krytyczne dla przetrwania
organizacji czynniki. Z powyższego widać wyraźnie, iż dość głęboko zarysował się
impas w myśleniu o przyszłości. Impas ten ma charakter zarówno metodologiczny,
jak też instytucjonalny. Wydaje się, że najbardziej rozpowszechnione, reprezentatywne dla przedstawicieli nurtu klasycznego postawy badaczy wynikają z zakorzenionego silnie w nauce, posiadającego jeszcze dziewiętnastowieczny rodowód
scjentyzmu. To właśnie scjentyzm stanowił próbę rozszerzenia metod badawczych
właściwych dla nauk podstawowych na wszystkie pozostałe, włącznie z naukami
społecznymi, dziedziny badań. Opiera się on na założeniu, że na badanie zasługuje
wszystko to, co powtarzalne lub możliwe do wywołania laboratoryjnie; że ukoronowaniem poznania naukowego jest opis ilościowy lub formalno-matematyczny;
że tylko wiedza ściśle naukowa jest prawdziwa oraz że nauka i wynikająca z niej
technika rozwiążą wszystkie współczesne problemy23.
To co wyróżnia poszczególne ważniejsze, bardziej wartościowe nurty, to orientacja epistemologiczna przyjmowana przez reprezentantów tych nurtów i przy okazji
także planistów. Chodzi o udzielenie odpowiedzi na pytanie: jaka platforma informacyjna może być właściwa do wyjaśnienia przyszłych warunków funkcjonowania
państwa? Od tego pytania rozpoczyna się każdy proces projektowania polityki
i strategii bezpieczeństwa. Od tego też etapu zależy, czy wartość uzyskiwanych
rozwiązań będzie tylko zadowalająca, czy optymalna. Kluczem jest przyjmowana
przez planistów wizja, obraz przyszłości, względem którego formułowane będą
22 Zob.
K. Obłój, Strategie organizacji: w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, PWE,
23 Zob. J. Stacewicz, Ewolucja myślenia o przyszłości [w:] Filozofia myślenia o przyszłości (materiał
z posiedzenia Rady Społeczno-Gospodarczej), Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa
2003, s.24–35.
55
wszelkie następujące kolejno działania planistyczne. J. Stacewicz wskazuje na istnienie w zasadzie trzech sposobów podejścia wynikających z leżących u ich podstaw
modeli poznania, a mianowicie24:
• wyspecjalizowane, cząstkowe i statystyczno-strukturalne podejście analityczno-intelektualne;
• interdyscyplinarne, całościowe i dynamiczno-procesualne podejście intuicyjno-statystyczne;
• stanowiące świadomą próbę syntezy intuicji oraz intelektu podejście zintegrowane.
Wyrazem pierwszego podejścia są tradycyjne makroekonomiczne prognozy
wzrostu gospodarczego oraz jego uwarunkowań pozagospodarczych, czyli prognozy
gospodarowania potencjałem ludzkim, zasobów surowcowych oraz zasobów wiedzy
technicznej. W istocie mowa tu o podejściu monodyscyplinarnym, skoncentrowanym na tworzeniu wąskoprofilowych prognoz opisanych na zbiorach przypadków
dających się wyrazić ilościowo. Podejście to z racji swojej zawężonej przestrzeni
eksploracji poznawczej, choć nie powinno, to niestety często znajduje zastosowanie
w opracowywaniu prognoz na użytek strategii państwa.
Podejście drugie, nawiązujące do idei holistycznych oraz filozofii systemowej,
częściej znajdowało swoje odzwierciedlenie w postawach i deklaracjach, rzadziej
natomiast w rzeczywistości, co w konsekwencji uniemożliwia pełne uchwycenie
złożonego cywilizacyjno-kulturowego charakteru zachodzących procesów. Nurt
ten, zwany także podejściem technokratycznym, dominuje we współczesnych studiach prognostycznych, nie dając jednak wyczerpujących, zadowalających wyników.
Prostych rozwiązań technicznych nie można bowiem stosować do analizy i oceny
złożonych procesów politycznych, społecznych czy kulturowo-religijnych.
Przedstawionym dwóm pierwszym orientacjom można przypisać (w sensie operacyjnym) logikę myślenia, w której obraz przyszłości jest opracowywany poprzez
dokonywanie ekstrapolacji obserwowanych, powtarzalnych tendencji (prawidłowości) w przyszłość. Zabieg ten umożliwia udzielenie odpowiedzi na pytanie: jak
może być w przyszłości, skoro jest tak, jak jest, względnie tak, jak było? Ten prosty
zabieg pozwala na stwierdzenie z określonym prawdopodobieństwem ocenianym
przez ekspertów (metody heurystyczne) możliwości zajścia określonego zdarzenia, względnie rozwoju obserwowanego procesu w zakładanym okresie prognozy.
Poprzez przyjęcie kryteriów wartościujących, spełniających zarazem rolę podstawowych kryteriów redukcji, ustanawia się listę kluczowych zagrożeń (zazwyczaj)
i (niestety niezmiernie rzadko) szans rozwojowych w procesie tworzenia strategii.
Otrzymany w ten sposób zbiór informacji bazowej o możliwości wystąpienia najważniejszych (zdaniem ekspertów) problemów bezpieczeństwa stanowi podstawę do dalszych prac planistycznych. Rzecz jasna, wytypowane przez planistów,
zredukowane zbiory zagrożeń i szans często stanowią w dalszych etapach pracy
podstawę do zarysowania scenariuszy (stanów, rozwoju procesów, występowania
24
Zob. J. Stacewicz, Megatrendy…, dz. cyt., s. 93.
56
Andrzej Dawidczyk
zdarzeń, symulacyjnych, innych). W stosunku do owych scenariuszy zarysowuje
się adekwatne cele działalności politycznej, zaś w ślad za nimi odpowiadające im
koncepcje działania.
Problem w tym, że taki obraz na dobrą sprawę rzadko kiedy umożliwia zarysowanie obrazu otoczenia, z którym w przyszłości objętej zakładanym okresem prognozy
będziemy mieli do czynienia. Kwestia prognozowania procesów w naukach np. ekonomicznych może mieć uzasadnienie. Jakkolwiek prognozy stosowane w naukach
ekonomicznych, dotyczące np. rozwoju szeregu chronologicznego określonego procesu w czasie (dajmy na to dwustudniowej średniej kroczącej na giełdzie papierów
wartościowych) w jakiejś mierze sprawdzają się (choć i te są coraz częściej krytykowane), to trudno w ogóle mówić o skuteczności prognoz konstruowanych na użytek
np. rozwoju procesów społecznych czy politycznych. A i w samej ekonomii prognozy
w dzisiejszych czasach wydają się wątpliwe. Czterdzieści lat temu spodziewano się,
że ekonometria umożliwi przewidywanie naszej gospodarczej przyszłości i podejmowanie odpowiednich działań przygotowawczych. Dziś prognozy ekonomiczne
stają się często przedmiotem szyderstw. Zarówno Wall Street, jak i amerykańskie
firmy redukują działy studiów, ponieważ, jak się zauważa, powstające tam prognozy
okazały się wprawdzie zajmujące i ciekawe, ale mało użyteczne25. W istocie wszelkie
prognozy bazują na konstruowanych przez uczonych modelach, które z założenia są
skrajnym uproszczeniem otaczającej nas rzeczywistości. „Przyjmując kilka uproszczonych założeń, dotyczących np. zachowań inwestorów, stwarzamy analityczny
schemat, który ma nam pomóc w zrozumieniu rynków – a przecież te rynki również
stworzyliśmy sami. Wyjaśniają jedynie część struktury problemu, ale resztę pozostawiają bez odpowiedzi, i często rodzą więcej pytań niż odpowiedzi. Ekonomiści
stwierdzają, że empiryczna wartość ich prognoz jest, wbrew teorii, ograniczona”26.
Co zatem z badaniem w zasadzie niemierzalnych oddziaływań społecznych? Jaka
może być wartość prognoz opisywanych na zbiorach problemów politycznych czy
prawnych, skoro dynamika tychże jest tak wielka i tak nowatorska, że trudno o nich
powiedzieć coś więcej niż tylko to, że być może będą miały miejsce?
S. Simon na gruncie podejścia psychologicznego podważył model racjonalnego
planowania działań w oparciu o „przewidywalne” procesy i zdarzenia, zanegował
również ciągłość i stałość procesów27. H. Mintzberg na gruncie podejścia normatywnego podzielił wątpliwości S. Simona, stwierdzając, że klasyczny, pozytywistyczny
paradygmat poznania i ładu panującego w otoczeniu człowieka nijak się ma do
otaczającej nas rzeczywistości28. O losach świata decydowały zawsze zdarzenia,
które w świetle aktualnych przekonań nie miały prawa się zdarzyć, a w każdym razie
25 Zob. E.E. Peters, Teoria chaosu a rynki kapitałowe. Nowe spojrzenie na cykle, ceny i ryzyko, przeł.
K. Środa, WIG-Press, Warszawa 1997, s. 4.
26 Tamże, s.4.
27 Zob. H.A. Simon, The Sciences of the Artificial, Mass MIT Press, Cambridge 1996, s. 5–6.
28 Zob. H. Mintzberg, The Fall and Rise of Strategic Planning, Harvard Business Review, Simon and
Schuster, Ontario 1994, s. 5.
57
zdarzyć tak szybko. Rewolucja przemysłowa a geografia polityczna, elektryczność
i silnik spalinowy a los „gospodarki konnej”, obalenie muru berlińskiego i upadek
imperium sowieckiego – to tylko nieliczne przejawy nieprzewidywalności. A ona
przecież narasta. W systemach kompleksowych i chaotycznych, niezwykle złożonych
(gospodarka globalna i narodowe, poszczególne rynki, sektory, procesy społeczne
itp.), w których wiele elementów niezależnych oddziałuje na siebie na bardzo wiele
sposobów, potencjalna liczba takich nieprzewidywalnych kombinacji o krytycznym znaczeniu dla państwa jest po prostu gigantyczna. I co gorsza – niemożliwa
do przewidzenia. C. Rutkowski tak ocenia i rekapituluje powyższe wątpliwości
i zastrzeżenia: „Na jakiej podstawie przenosimy, uogólniamy uzyskaną wiedzę
na cały obszar rzeczywistości. Ile warte jest założenie racjonalności poznawczej
oraz decyzyjnej osób i organizacji? Wytyczamy swoje misje i cele, planujemy swoje
strategie i struktury na podstawie przewidywania możliwych zdarzeń w maleńkim
wycinku rzeczywistości, który jesteśmy w stanie posiadanymi narzędziami eksplorować poznawczo. Tymczasem jest oczywiste, że prawdopodobieństwo zdarzeń
spoza tego obszaru, zdarzeń, których nie jesteśmy w stanie ani poznać, ani nawet
się ich domyślić, jest przeogromnie większe”29. W celu pełniejszego zobrazowania
nieprzewidywalności wystarczy porównać obszary dostępne oraz niedostępne naszemu poznaniu (ryc. 1):
Obszar niemożliwy do
poznania, niewłączalny do
podstawy planowania
Obszar dostępny
poznaniu, rzeczywista
podstawa planistyczna
Procesy i zdarzenia pochodzące spoza sfery
poznania mające podstawowy wpływ na
funkcjonowanie państwa
CZAS
Ryc. 1. Obszary dostępne i niedostępne poznaniu 30
Ryc. 1. Obszary dostępne i niedostępne poznaniu
Źródło: C. Rutkowski, A. Dawidczyk, J. Gryz, Zarządzanie bezpieczeństwem jako
Obszar
mniejszy
ten, w którym
obserwator
jestAON,
w stanie
dostrzegać2002,
zachodzące
problem
nauki to
i dydaktyki
szkoły
wyższej,
Warszawa
s. 44. procesy lub pojawiające się
zdarzenia. Wszystko to, co udaje nam się dostrzec w tym obszarze, poddaje się następnie ekstrapolacji. Klasyczne,
wyprowadzane w taki sposób, prognozy prezentować będą fragment obrazu przyszłej rzeczywistości będący
wyrazem oczekiwania na rozwój określonych procesów. Naprawdę jednak otrzymamy rezultat ograniczony naszymi
29 C. Rutkowski, F. Kochanowski, W. Czarnecki, Strategiczny poziom…, dz. cyt., s. 29.
przyzwyczajeniami, utartymi kanonami, zawężony do pewnych powtarzalnych schematów myślowych.
Obszar drugi znajduje się poza sferą obserwacji albo lepiej – jest niedostępny naszemu poznaniu. Czy jednak
oznacza to, że obszar ten nie istnieje? Albo że procesy w nim zachodzące nie mają rzeczywistego i bezpośredniego
wpływu na funkcjonowanie organizacji? Z całą pewnością on istnieje. Z pewnością także z tego właśnie obszaru
napływa do organizacji więcej sygnałów niż z obszaru, który umożliwia obserwację. Wynika to choćby z porównania
wielkości tych dwóch obszarów. Zrekapituluję to w sposób następujący:
obszary wiedzy (poznania) i niewiedzy (ograniczonych możliwości poznawczych) są nierówne, przy czym
58
Andrzej Dawidczyk
Obszar mniejszy to ten, w którym obserwator jest w stanie dostrzegać zachodzące procesy lub pojawiające się zdarzenia. Wszystko to, co udaje nam się dostrzec
w tym obszarze, poddaje się następnie ekstrapolacji. Klasyczne, wyprowadzane
w taki sposób, prognozy prezentować będą fragment obrazu przyszłej rzeczywistości
będący wyrazem oczekiwania na rozwój określonych procesów. Naprawdę jednak
otrzymamy rezultat ograniczony naszymi przyzwyczajeniami, utartymi kanonami,
zawężony do pewnych powtarzalnych schematów myślowych.
Obszar drugi znajduje się poza sferą obserwacji albo lepiej – jest niedostępny
naszemu poznaniu. Czy jednak oznacza to, że obszar ten nie istnieje? Albo że procesy
w nim zachodzące nie mają rzeczywistego i bezpośredniego wpływu na funkcjonowanie organizacji? Z całą pewnością on istnieje. Z pewnością także z tego właśnie
obszaru napływa do organizacji więcej sygnałów niż z obszaru, który umożliwia
obserwację. Wynika to choćby z porównania wielkości tych dwóch obszarów. Zrekapituluję to w sposób następujący:
• obszary wiedzy (poznania) i niewiedzy (ograniczonych możliwości poznawczych) są nierówne, przy czym sfera niedostępna bezpośredniemu poznaniu
jest nieproporcjonalnie większa;
• z powyższego wynika, że ilość napływających do organizacji sygnałów z obszaru niedostępnego poznaniu jest większa, a nawet znacznie większa;
• o przetrwaniu organizacji w warunkach nieprzewidywalności otoczenia decydować będą w zasadniczy sposób warunki kształtowane przez te elementy
otoczenia, których nie jesteśmy (z racji niepoznawalności) w stanie badać.
Jest jeszcze podejście trzecie, najmniej rozpowszechnione, w tej publikacji jednak
preferowane. Receptą wydaje się być postulowana już wyżej potrzeba zarysowywania wizji przyszłości – swoista próba wyobrażenia sobie przyszłego, pożądanego
stanu rzeczy, mającego być swoistym drogowskazem dalszych działań. Jeżeli nie
potrafisz przewidzieć przyszłości, to ją sobie wymyśl. Owocem takiego sposobu
myślenia jest nie tyle próba przewidywania, ile raczej kształtowania i projektowania
przyszłości. Takie podejście to próba integracji myślenia analityczno‑intelektualnego oraz syntetyczno-intuicyjnego. Świat pojmowany w tym ujęciu jest procesem
stawania się. Generalna myśl wynikająca z takiego podejścia da się sprowadzić do
prób budowania alternatywnej wizji człowieka i społeczeństwa oraz przyszłości,
która mogłaby się stać przedmiotem świadomego wyboru30. Owa wizja zmienia
niejako optykę przewidywania przyszłości i prowadzi planistów w stronę prób
kreowania przyszłości.
Podsumowując, można stwierdzić, że badanie problemów bezpieczeństwa szybko
się zmienia w sensie epistemologicznym. Nowatorstwo zmian i ich duża dynamika, narastająca złożoność otoczenia, narastająca nieprzewidywalność wymuszają
obecnie poszukiwanie nowych podejść, nowych orientacji, nowej filozofii myślenia
o bezpieczeństwie. Stary, obowiązujący jeszcze do niedawna paradygmat stracił
ewidentnie na znaczeniu.
30
J. Stacewicz, Stereotypy rozwoju a ekonomia, PWE, Warszawa 1991, s. 50.
Marian Cieślarczyk
METODY I TECHNIKI BADAWCZE
STOSOWANE W BADANIACH PROBLEMÓW
BEZPIECZEŃSTWA
Wprowadzenie w problematykę rozważań
W drugiej dekadzie XXI wieku uświadamiamy sobie coraz wyraźniej, że bezpieczeństwo jako fenomen psychospołeczny, a zarazem jako przedmiot badań, ma
charakter inter- i transdycyplinarny. W związku z tym trafne opisywanie i wyjaśnianie zdarzeń, procesów i zjawisk w różnych sferach bezpieczeństwa wymaga
wykorzystania zintegrowanej w sposób systemowy wiedzy z różnych dziedzin
i dyscyplin naukowych nie tylko z obszaru nauk humanistycznych i społecznych
(psychologii, socjologii, ekonomii, medycyny, itd.), lecz także z zakresu nauk przyrodniczych (biologii, zoologii, ekologii, itd.), z obszaru nauk ścisłych (matematyki,
chemii) i nauk technicznych1. Nie jest to łatwe wyzwanie dla ludzi zajmujących
się badaniami problemów bezpieczeństwa. Tym bardziej że przedstawiciele wielu
dyscyplin i dziedzin wiedzy posługują się specyficzną aparaturą pojęciową i charakterystycznymi dla nich metodami, technikami i narzędziami badawczymi.
W trakcie toczących się na ten temat dyskusji o charakterze teoretycznym i metodologicznym wydaje się to dość oczywiste. Trudności pojawiają się jednak wówczas,
gdy z powyższej konstatacji chcemy wyciągnąć wnioski praktyczne dotyczące np.
sposobów przygotowania badań2 i ich praktycznej realizacji w różnych przedmiotowych obszarach bezpieczeństwa takich jak: bezpieczeństwo ekologiczne i zdrowotne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, publiczne, informacyjne, militarne
itp. Jeśli uświadomimy sobie, że niektóre sytuacje problemowe i związane z nimi
problemy badawcze w naukach o bezpieczeństwie dotyczą jednocześnie kilku z wymienionych wyżej obszarów bezpieczeństwa, to sytuacja komplikuje się jeszcze
bardziej. Jako przykład możemy podać bezpieczeństwo infrastruktury krytycznej.
Złożoność sytuacji w tym zakresie stała się bardziej wyczuwalna w naszym kraju
dopiero wtedy, kiedy zapisy ustawy o zarządzaniu kryzysowym z kwietnia 2007 roku
1 Zob. M. Cieślarczyk, Brzydkie kaczątko – czyli głos w dyskusji o miejscu i roli nauk o bezpieczeństwie wśród innych dyscyplin i dziedzin wiedzy, „Zeszyty Naukowe AON”, 4(73) (2008), s. 29–38.
2 Określenie przedmiotu i celu badań oraz problemów badawczych, ale także odpowiednich metod,
technik i narzędzi badawczych.
60
Marian Cieślarczyk
zaczęto wdrażać w życie. Pojawiły się wówczas trudności zarówno w sferze regulacji
formalnych i w badaniach naukowych, jak i w praktycznych działaniach mających
zapewnić bezpieczeństwo elementom infrastruktury krytycznej w naszym kraju.
Pomimo wielu wysiłków w tym zakresie, także o charakterze naukowo-badawczym, trudno byłoby powiedzieć, że problem ten „mamy z głowy”, podobnie jak
wiele krajów wyżej rozwiniętych niż Polska3. Zarówno teoria, jak i potrzeby praktyki wskazują, że projektowanie nowych elementów infrastruktury krytycznej
powinno być poprzedzone analizami różnych aspektów bezpieczeństwa4. Z tym
jednak – mówiąc oględnie – bywa różnie. Zbyt często jest tak, że dopiero wtedy,
kiedy jakiś ważny obiekt „już stoi” uświadamiamy sobie, że na etapie projektowania
(zarówno samego obiektu, jak i wyboru miejsca jego ulokowania) można (trzeba)
było uwzględnić podmiotowe i przedmiotowe modele bezpieczeństwa5. Chodzi
więc zarówno o bezpieczeństwo obiektu i jego obsługi – włącznie z odpowiednią
kulturą bezpieczeństwa ludzi obsługujących ten obiekt6 – jak i o bezpieczeństwo
użytkowników itd. Kiedy myśli się o tej problematyce z innej, przedmiotowej perspektywy bezpieczeństwa, bierze się pod uwagę aspekty ekologiczne i zdrowotne,
ekonomiczne i polityczne, militarne i wiele innych. Przyjęcie takiej perspektywy
badawczej z myślą o bezpieczeństwie infrastruktury krytycznej wymaga jednak
odpowiedniego poziomu kultury bezpieczeństwa zarówno badaczy i projektantów,
jak i decydentów.
Warto jednak zauważyć, że zanim przystąpimy do tak trudnych zadań badawczych, jakimi są przewidywanie zdarzeń, procesów i zjawisk w sferze bezpieczeństwa, a także projektowanie systemów czy działań służących zapewnieniu
bezpieczeństwa, najpierw powinniśmy starannie opisać to, czym się zajmujemy, ale
także wyjaśnić uwarunkowania zdarzeń, procesów i zjawisk będących przedmiotem
naszego zainteresowania. Innymi słowy – najpierw powinniśmy odpowiedzieć na
pytanie, jakie to „coś” rzeczywiście7 jest, a dopiero potem podjąć próbę wyjaśniania, dlaczego to „coś” jest takie, jakie jest. Dopiero wtedy możemy przystąpić do
oceniania, przewidywania i projektowania. Mogłoby się wydawać, że odwrotna
kolejność tych czynności jest charakterystyczna dla wynalazców, jednak nawet
3 Wskazuje na to przykład elektrowni atomowej w miejscowości Fukuschima. Kiedy brano pod
uwagę względy ekonomiczne (odległość od morza, wysokość murów osłonowych itp.), nie uwzględniono ważnej ze względów bezpieczeństwa zasady nadmiarowości.
4 Szerzej na ten temat: M. Cieślarczyk, Problematyka bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej
postrzegana z różnych perspektyw badawczych [w:] Ochrona infrastruktury krytycznej – diagnoza
potrzeb i możliwości, A. Tyburska (red. nauk.), Wyd. WsPol, Szczytno 2010, s. 19–28.
5 Zob. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa
i obronności państwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego, Siedlce 2011,
s. 145–149.
6 Problem ten został wyraźniej dostrzeżony po katastrofie w Czarnobylu.
7 W naukach technicznych istnieją już bardzo precyzyjne i raczej niezawodne narzędzia pomiarowe wykorzystywane w ramach metody badań. Na obecnym etapie rozwoju nauk humanistycznych
i społecznych badający stara się opisać jakiś element rzeczywistości takim, jakim rzeczywiście jest,
a nie takim, jakim się wydaje.
Metody i techniki badawcze stosowane w badaniach problemów bezpieczeństwa
61
oni przechodzą bardziej lub mniej świadomie przez wspomniane wcześniej etapy opisywania i wyjaśniania tego, czym się zajmują. Ma to szczególne znaczenie
w odniesieniu do problemów badawczych dotyczących szeroko rozumianych bezpieczeństwa i obronności.
Kilka refleksji teoretycznych i praktycznych podpowiedzi
Jako podstawę do dalszych rozważań przyjęto dosyć uniwersalne rozumienie
pojęć „metoda badań” i „techniki badawcze”. Przez metodę badań rozumieć będziemy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych
obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego8. Natomiast technika badań to czynności
praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi
na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii i faktów”9.
W badaniach problemów bezpieczeństwa korzysta się z:
• metod teoretycznych;
• metod empirycznych;
• metod mieszanych.
Specyfika nauk o bezpieczeństwie i charakter większości podejmowanych w ich
ramach problemów badawczych wymagają, żeby w badaniach wykorzystywać
– w miarę możliwości – metody „mieszane”10, czyli metody teoretyczne i empiryczne
oraz całą gamę charakterystycznych dla tych metod technik i narzędzi badawczych.
Zbadanie określonego zdarzenia lub kilku zdarzeń (faktów), układających się
w pewien logiczny ciąg tych zdarzeń (proces) lub zbadanie konkretnego zjawiska,
czyli jego opisanie, wyjaśnienie (zrozumienie) i ewentualnie przewidywanie kierunku zmian, ale także zaproponowanie określonych rozwiązań naprawczych są
możliwe dzięki zastosowaniu właściwej metody badań, z wykorzystaniem odpowiednich technik i narzędzi badawczych.
Przy przyjęciu tak ogólnego podziału badań naukowych11 warto zauważyć, że
badania empiryczne i teoretyczne różnią się, między innymi, wykorzystywanymi
metodami, technikami i narzędziami badawczymi.
Od metody naukowej (metody badań naukowych) wymaga się spełniania następujących wymogów: celowości, jasności, jednoznaczności, ukierunkowania,
8
9
S. Kamiński, Nauka i metoda: pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, TNKUL, Lublin 1992, s. 202–229.
A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia
pedagogiki społecznej, R. Wroczyński i T. Pilch (red.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Wrocław 1974, s. 96.
10 Szerzej na ten temat w: J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo
Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 76–80.
11 Wątpliwości mogą wynikać z tego, że trudno wyobrazić sobie naukowe badania o charakterze
tylko empirycznym. Każde naukowe badania empiryczne powinny opierać się na podstawach teoretycznych.
62
Marian Cieślarczyk
skuteczności, owocności, niezawodności i ekonomiczności12. Mówiąc najprościej
– adekwatna do przedmiotu badań, celu i problemów badawczych metoda badań
naukowych powinna dostarczyć informacji pozwalających w wyczerpujący i wiarygodny sposób odpowiedzieć na pytania problemowe. Czyli, opracowując (wybierając) odpowiednią metodę badań naukowych, powinniśmy kierować się, między
innymi, następującymi kryteriami:
• przedmiotem i celem badań, oraz rodzajem problemu badawczego;
• ilością czasu, sił i środków, które możemy przeznaczyć na badania;
• znajomością i możliwością wykorzystania metod, technik i narzędzi badawczych.
Opracowana metoda badań decyduje o doborze odpowiedniej techniki, czy
technik badawczych. Patrząc na tę kwestię z drugiej strony, można przyjąć, że zespół
odpowiednich technik badawczych i właściwy sposób ich wykorzystania składają
się na adekwatną do potrzeb metodę badawczą w jej wąskim rozumieniu.
Szerokie i wąskie rozumienie pojęć „metoda badań”
i „technika badawcza”13
Przy szerokim rozumieniu metody badań mamy na uwadze całokształt czynności intelektualnych, organizacyjnych i instrumentalnych, jakie wykonuje badacz,
począwszy od uświadomienia sobie potrzeby podjęcia badań na jakiś temat, czy
– mówiąc bardziej precyzyjnie – uświadomienie sobie potrzeby podjęcia badań
dotyczących jakiegoś problemu badawczego (problemów badawczych), a skończywszy na efekcie finalnym, czyli konkretnych wynikach tych badań, włącznie ze
sposobem (sposobami) ich weryfikacji, np. publicznej prezentacji i zastosowania
tych wyników w praktyce. Jednak zanim to będzie miało miejsce w szerszym
zakresie (np. w skali kraju), warto pamiętać, żeby wcześniej wykorzystać metodę
badań w jej węższym znaczeniu. Można wziąć przykładowo eksperyment jako
węższy sposób rozumienia metody badań. Szerzej na ten temat w dalszej części
artykułu.
Szeroko rozumiana metoda badań może okazać się przydatna w odniesieniu do
wszystkich albo przynajmniej do większości badań dotyczących problemów bezpieczeństwa. Dobrą podstawę do opracowania projektu (koncepcji) takich badań
może być model prezentowany na ryc. 1. Struktura dalszej części artykułu będzie
wiązała się z prezentowanymi na ryc. 1. elementami metody badań w szerokim
i wąskim rozumieniu.
12
Zob. J. Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 69–71.
W tej części artykułu wykorzystano fragmenty referatu wygłoszonego na konferencji naukowej
w AON i opublikowanego w materiałach po tej konferencji oraz Metody badań w naukach o bezpieczeństwie [w:] Podstawowe zagadnienia badań bezpieczeństwa, B. Wiśniewski (red. nauk.), Wyd.
WSPol, Szczytno 2011.
13
badań w jej węższym znaczeniu. Można wziąć przykładowo eksperyment jako
węższy sposób rozumienia metody badań. Szerzej na ten temat w dalszej części
artykułu.
Szeroko rozumiana metoda badań może okazać się przydatna w odniesieniu do
wszystkich albo przynajmniej do większości badań dotyczących problemów
bezpieczeństwa. Dobrą podstawę do opracowania projektu (koncepcji) takich badań
może być model prezentowany na ryc. 1. Struktura dalszej części artykułu będzie
Metody
badawcze stosowane
bezpieczeństwa
metody badań
w szerokim i 63
wiązała
sięi techniki
z prezentowanymi
na ryc. 1.w badaniach
elementami problemów
wąskim rozumieniu.
1. Metoda badań w szerokim rozumieniu
1.1. Przyjęte założenia teoretyczne i metodologiczne
1.2. Wykorzystane metody teoretyczne
1.3. „Procedura badań” (patrz: ryc. 2 i 3 oraz tabela 1.)
2. Metoda badań w wąskim znaczeniu
2.1. Jako zestaw technik i narzędzi badawczych w odniesieniu do konkretnego
problemu badawczego (patrz: punkt V., tabela 1 oraz tabela 2)
Ryc.
rozumieniemetody
metodybadań
badań
o bezpieczeństwie
Ryc. 1.
1. Szerokie
Szerokie i wąskie
i wąskie rozumienie
w w naukach
naukach o bezpieczeństwie
Źródło:
Metoda badań w szerokim rozumieniu (1.)
Przyjęte założenia teoretyczne i metodologiczne (1.1.)
Metoda
badań
w szerokim
(1.)
Punktem
wyjścia
w badaniach rozumieniu
problemów bezpieczeństwa
jest uświadomienie
sobie przez badacza sytuacji problemowej w możliwie najszerszym zakresie oraz
Przyjęte
założenia
(1.1.)
wstępne
określenieteoretyczne
i rozpoznanie i metodologiczne
problemu badawczego
(patrz: punkt I tabela 1).
Trudną do przecenienia rolę spełnia wówczas wiedza teoretyczna z różnych
Punktem
wyjścia w badaniach
problemów
bezpieczeństwa
jestprakseologii
uświadomienie
dziedzin i dyscyplin
naukowych, np.
filozofii, psychologii,
socjologii,
i
sobie
przez
badacza
sytuacji
problemowej
w możliwie
najszerszym
zakresie
wielu innych. Wykorzystanie przez badacza wiedzy teoretycznej wiąże
się zoraz
wstępne
określenie
i rozpoznanie
problemu
badawczego
I tabela 1).
charakterem
podejmowanych
problemów
badawczych.
W (patrz:
dalszychpunkt
rozważaniach
przedstawimy
tylko kilka
założeń
teoretycznych
i metodologicznych
mogących dziedzin
mieć
Trudną
do przecenienia
rolę
spełnia
wówczas wiedza
teoretyczna z różnych
charakter naukowych,
uniwersalny. np. filozofii, psychologii, socjologii, prakseologii i wielu
i dyscyplin
innych.
Wykorzystanie przez badacza wiedzy teoretycznej wiąże się z charakterem
13 W tej części artykułu wykorzystano fragmenty referatu wygłoszonego na konferencji naukowej w
podejmowanych
problemów
badawczych.
W dalszych
przedstawimy
AON i opublikowanego
w materiałach
po tej konferencji
oraz Metody rozważaniach
badań w naukach o bezpieczeństwie,
w:
Podstawowe
bezpieczeństwa, B. i metodologicznych
Wiśniewski (red. nauk.), Wyd.mogących
WSPol., Szczytno
2011.
tylko
kilka zagadnienia
założeńbadań
teoretycznych
mieć
charakter
uniwersalny.
Światowej sławy socjolog i metodolog P. Sztompka uważa14, że pod koniec
XX wieku cztery fundamentalne ontologiczne cechy świata społecznego uzyskały
jakościowo nowy kształt. Są to: historyczność, podmiotowość, refleksyjność, globalność. Ich wykorzystanie w badaniach problemów bezpieczeństwa wydaje się
nie tylko celowe, lecz także konieczne. Spróbujmy więc przybliżyć podstawowe
założenia tego modelu.
Historyczność nakazuje pamiętać o tym, że społeczeństwo to nie statyczny
obiekt, a toczący się ciągły proces, bez wyraźnego początku i bez przewidywalnego
końca. Dlatego każdy aktualny stan społeczeństwa, także stan bezpieczeństwa,
powinien być traktowany jako przejściowa faza zawierająca w sobie dziedzictwo
przeszłości, ale i zalążek przyszłości. Zdaniem P. Sztompki czas ujawnia się w tym
procesie jako konstytutywna ontologiczna cecha świata społecznego. Wynika stąd
potrzeba lokalizacji każdego zjawiska w czasie. Także w badaniach dotyczących
problemów bezpieczeństwa czynnik czasu i podejście procesualne powinny być
jednymi z istotnych założeń metodologicznych.
14 Na
podstawie wypowiedzi P. Sztompki [w:] Wyzwania wobec nauk społecznych, Universitas,
Kraków 1999, s. 123–129.
64
Marian Cieślarczyk
Historyczność oznacza także, że zjawiska społeczne powinny być badane w konfiguracji zjawisk zewnętrznych. Pole relacyjne wyznacza wtedy istotne cechy tego
zjawiska. Refleksja ta wydaje się szczególnie użyteczna w odniesieniu do zjawiska
bezpieczeństwa, zresztą nie tylko w jego wymiarze międzynarodowym, jeśli o bezpieczeństwie będziemy myśleć w sposób systemowy15.
Drugą niezbywalną cechą rzeczywistości społecznej, uwzględnianą także
przy badaniach problemów bezpieczeństwa, jest podmiotowość. Oznacza ona,
że każde zjawisko społeczne jest efektem działań ludzkich. Dlatego kształt i charakter zjawiska zależą istotnie od ludzkich decyzji i wyborów, ale także potrzeb,
a nawet zachcianek. Powoduje to, że układ zdarzeń, zjawisk i procesów społecznych nie przebiega nigdy w z góry ustalonym kierunku, nie zmierza do wyraźnie
wyznaczonego celu. Procesy te mają charakter płynny i otwarty. Tym właśnie
częściowym indeterminizmem procesów społecznych nauki społeczne różnią
się od nauk o przyrodzie. W wieku XX i na początku XXI wieku uświadomiono
sobie wyraźniej16, że zmiany społeczne przebiegają inaczej, niż wydawało się
to w XIX wieku, kiedy przyjmowano linearną wizję postępu czy kierunkowego
rozwoju. Refleksje te są także przydatne przy opisywaniu i wyjaśnianiu zjawisk
bezpieczeństwa.
Przy przyjęciu założenia o potrzebie refleksyjności17 podkreśla się olbrzymią
rolę świadomości społeczeństw jako wyznacznika zjawisk i procesów. Zwraca się
uwagę na to, że świadomość i kultura stają się czynnikami decydującymi o przebiegu
tych procesów i zjawisk, dlatego nauki społeczne nigdy nie osiągną standardu nauk
przyrodniczych18. Natomiast ich wzajemne zbliżanie się w badaniach problemów
bezpieczeństwa wydaje się nie tylko możliwe, lecz także konieczne.
Czwartą cechą współczesności wywierającą wpływ na wszystkie sfery życia
i działalności człowieka, także na jego poziom bezpieczeństwa, jest globalizacja.
Przynosi ona nieporównywalną z przeszłością skalę zależności i powiązań między
różnymi podmiotami. Chodzi o powiązania w sferze nie tylko ekologicznej i zdrowotnej, lecz także ekonomicznej, politycznej, militarnej, kulturowej itd. Dlatego
na przełomie XX i XXI wieku można już mówić o ludzkości. Refleksja ta wydaje
się szczególnie aktualna w obliczu coraz to nowych zagrożeń globalnych, ale także
nowych szans dla współczesnego człowieka.
Potrzeba postrzegania zjawisk nie tylko w wymiarze jednostkowym i państwowym, lecz także w wymiarze regionalnym, kontynentalnym, a nawet globalnym
z jednej strony wiąże się z naturalnym procesem otwierania się podmiotów i ich integracją (przykład UE), a z drugiej także uwarunkowana jest dynamicznym rozwojem
techniki i technologii, szczególnie zaś technologii informacyjno-komunikacyjnych.
15Zob. E. Laszlo, Systemowy obraz świata, PIW, Warszawa 1978, s. 43–50.
16
17
Uświadomiono to sobie szczególnie wyraźnie po 11 września 2001 r.
Na szczególne znaczenie refleksyjności zwracają także uwagę inni socjologowie, np. A. Giddens,
Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce później nowoczesności, PWN, Warszawa 2001.
18Zob. P. Sztompka, Wyzwania…, dz. cyt., s. 125.
65
W tym kontekście elementy czasu i przestrzeni nabierają innego niż kiedyś znaczenia, także w odniesieniu do badania problemów bezpieczeństwa.
Te cztery ontologiczne właściwości współczesnego świata – historyczność, podmiotowość, refleksyjność, globalność – narzucają konieczność zmiany perspektywy
badawczej w naukach społecznych i sposobu ich uprawiania, w tym także w badaniach problemów bezpieczeństwa. Wspomniany już P. Sztompka napisał: „Ze
spencerowskiej metafory organicznej wizja systemu społecznego, samoregulującego
się, trwałego, ustępuje wizji procesowej, obrazowi świata ciągłego, płynnego ruchu,
nieustannego kształtowania się i przekształcania. Wizja procesowa i zdarzeniowa
narzuca konieczność zastosowania podejścia historycznego w każdym badaniu
społeczeństwa, obojętne jaka podejmuje go dyscyplina. […] Tradycyjna, wywodząca
się również z XIX wieku i metafory organicznej idea procesu kierunkowego zostaje
zastąpiona ideą stawania się społeczeństwa przez nieustanny, konstrukcyjny wysiłek
jednostek i zbiorowości. Badanie społeczeństwa w procesie stawania się wymaga
skupienia uwagi na działaniach i prawidłowościach społecznego konstruowania
rzeczywistości. Słowem, wymaga metody fenomenologicznej”19.
Zdaniem tego autora niezbędne jest również korzystanie z metody hermeneutycznej i interpretacyjnej, ale także z analizy kulturowej, co wiąże się z faktem,
że centralnym składnikiem społeczeństw okazują się idee, znaczenia i symbole,
a tradycyjna wizja społeczeństwa jako zbiorowości lokalizowanej przestrzennie
i ograniczonej geograficznie ustępuje (w jakimś stopniu i w jakimś sensie – uzup.
M.C.) wizji społeczeństwa globalnego, czyli wspomnianej już wcześniej ludzkości.
Opierając się na powyższych założeniach, warto zastanowić się, co wynika z tego
dla badań w naukach o bezpieczeństwie, biorąc pod uwagę ich inter- i transdyscyplinarny charakter. Otóż w praktyce badawczej każdej dyscypliny trzeba wyraźnie
odróżnić dwie fazy. Są to: a) faza zbierania danych empirycznych oraz b) faza analizy
i uogólniania teoretycznego.
W fazie a) zbierania danych empirycznych – każda z dyscyplin powinna korzystać ze sprawdzonych w jej ramach technik badawczych. W fazie drugiej b), czyli
podczas analiz i teoretycznego uogólniania, potrzebne jest podejście inter- i transdyscyplinarne20. Wynika z tego konkretne przesłanie dla badaczy problemów
bezpieczeństwa, także dla tych, którzy prowadzą badania na potrzeby prac kwalifikacyjnych (licencjackich, magisterskich i doktorskich) na kierunkach studiów
związanych z bezpieczeństwem. Dzięki takiej perspektywie badawczej dyplomant,
magistrant czy doktorant ma szansę dokonać syntezy wiedzy poznawanej w czasie
studiów w ramach różnych przedmiotów.
Warto w tym miejscu podkreślić, że w pracach naukowych o charakterze teoretyczno-empirycznym konieczne jest także wykorzystanie metod badawczych
w ich węższym znaczeniu, o czym szerzej w dalszej części artykułu. Tymczasem
zaś spróbujmy przybliżyć chociaż niektóre metody teoretyczne.
19
20
P. Sztompka, Wyzwania…, dz. cyt., s. 127.
Zob. tamże, s.128–129.
66
Marian Cieślarczyk
Wykorzystywane metody teoretyczne (1.2.)
Przed przejściem do kolejnego punktu metody badań w szerokim rozumieniu
(ryc. 1, punkt 1.2.) zatrzymajmy się przez chwilę przy niektórych metodach badawczych o charakterze teoretycznym stosowanych w naukowych badaniach problemów
bezpieczeństwa. Mogą być to np.:
• Metody modelowania, a w nich:
a) modele procesów i zjawisk, np. w sferach bezpieczeństwa ekologicznego
i zdrowotnego, ekonomicznego i politycznego, publicznego i militarnego itd.;
b) modele trendów i tendencji zjawisk w różnych sferach bezpieczeństwa.
• Metody symulacyjne z wykorzystaniem programów komputerowych.
• Metody analizy, wyróżnione według:
a) sposobu realizacji (systemowa, scenariuszowa, wielokryterialna, statystyczna);
b) przedmiotu analiz (np. dotyczące zjawisk ekologicznych i zdrowotnych,
ekonomicznych i politycznych, zagrożeń porządku i bezpieczeństwa
publicznego, militarnych itd.);
– połączone a) i b).
• Metoda analizy systemowej do badania problemów bezpieczeństwa, w której
warto zwrócić uwagę na takie jej elementy (etapy) jak:
a) badanie celów działania (akcji lub linii postępowania);
b) badanie możliwych sposobów osiągnięcia zamierzonych celów, z uwzględnieniem nowych alternatywnych rozwiązań;
c) ocena pozytywnych i negatywnych, bliższych i dalszych skutków każdego z możliwych wariantów działania uwzględniająca niepewność
przyszłości i ryzyko;
d) analiza porównawcza wariantów działania według różnych kryteriów
efektywności i przestawienie wyników w sposób umożliwiający wybór
– decyzję.
• Metoda scenariuszy. W literaturze często spotyka się 5 jej etapów:
a) identyfikacji i opracowania (opisania) zjawisk w otoczeniu.;
b) ustalenia wpływu zjawisk na bezpieczeństwo podmiotu;
c) wyliczenia średniej siły oddziaływania danego zjawiska na bezpieczeństwo podmiotu;
d) tworzenia scenariuszy (wg stopnia prawdopodobieństwa i korzystności);
e) oceny scenariuszy wg szans i zagrożeń.
• Klasyczna analiza RAND jest jedną z bardziej rozpowszechnionych metod
badania problemów bezpieczeństwa. Jej algorytm przedstawia się następująco:
a) analiza problemu:
– jaki problem ma być rozwiązany i co jest celem jego rozwiązania?
– jak działa obecny system i jakie niedostatki (braki) występują
w jego działaniu?
67
– jakie wymagania i ograniczenia są istotne dla systemu?
b) analiza funkcji:
– jaka jest operacyjna koncepcja systemu?
– jakie funkcje powinien spełniać system?
– określenie istotnych czynników, od których zależy pełnienie poszczególnych funkcji;
– określenie zależności między istotnymi czynnikami;
c) opracowanie wariantów – alternatywnych rozwiązań systemu;
d) identyfikacja systemów konkurencyjnych dla danego (analizowanego)
systemu;
e) opracowanie modelu ocenowego systemu (kryteria oceny, zależności,
charakterystyki wpływu otoczenia);
f) oszacowanie wartości danych ilościowych dla modelu;
g) testowanie modelu;
h) oszacowanie wielkości nakładów (kosztów);
i) analiza ryzyka i niepewności;
j) opracowanie dodatkowych rozwiązań alternatywnych dla systemu;
k) wybór systemu najkorzystniejszego (wariantu najefektywniejszego).
Przedstawione wyżej metody mogą znaleźć zastosowanie w ramach prezentowanej na ryc. 1, punkt 1.3 procedury badań wchodzącej w skład szeroko rozumianej
metody badań problemów bezpieczeństwa.
Procedura badań (1.3.)
Rozważania na
naten
tentemat
tematzacznijmy
zacznijmy od
od stosunkowo
stosunkowo przejrzystego
przejrzystego modelu
Rozważania
modelu popoznania naukowego wykorzystywanego nie tylko w naukach humanistycznych i
znania
naukowego
wykorzystywanego
nie
tylko
w naukach
humanistycznych
społecznych, lecz także w innych dyscyplinach i dziedzinach wiedzy. W książce
i społecznych,
lecz także
dyscyplinach
i dziedzinach
wiedzy.sposób
W książce
21 J. Brzeziński
w następujący
Elementy metodologii
badań w innych
psychologicznych
21
Elementy
metodologii
badań
psychologicznych
J. Brzeziński
przedstawia
ogólny model
procesu
poznania naukowego
(ryc. 2). w następujący sposób
przedstawia ogólny model procesu poznania naukowego (ryc. 2).
1. FAKTY
2. TEORIA
3. PRZEWIDYWANIE
4. FAKTY
Ryc. 2. Model J. Brzezińskiego i jego przydatność w badaniach problemów bezpieczeństwa
Źródło:
własne na ipodstawie
J. Brzeziński,
Elementy…,
dz. cyt.
Ryc. 2.Opracowanie
Model J. Brzezińskiego
jego przydatność
w badaniach
problemów
bezpieczeństwa
Dla potwierdzenia uniwersalnego
charakteru tego modelu, przydatnego w baŹródło: Opracowanie własne na podstawie J. Brzeziński, dz. cyt.
daniach problemów bezpieczeństwa, spróbujmy wykorzystać go w odniesieniu do
badańDla
o charakterze
technicznym.
Jegocharakteru
przydatność
humanistycznych
potwierdzenia
uniwersalnego
tegow badaniach
modelu, przydatnego
w
badaniach problemów bezpieczeństwa, spróbujmy wykorzystać go w odniesieniu do
J. Brzeziński,
Elementy
metodologii Jego
badań
psychologicznych,
PWN, humanistycznych
Warszawa 1980. Podobny
badań
o charakterze
technicznym.
przydatność
w badaniach
i
model
wykorzystuje
w naukach
wojskowych
R.
Wróblewski,
Metodologia
społecznych została bowiem już wielokrotnie potwierdzona. Byćstrategii
może wojskowej,
dobrym Wydawnictwo
AON,ukazującym
Warszawa 1997.
przykładem
możliwość praktycznego zastosowania tego modelu w
odniesieniu do problemów bezpieczeństwa o charakterze technicznym będzie
problematyka bezpieczeństwa w komunikacji lotniczej.
Punkt 1. modelu przedstawionego na ryc. 2, czyli fakty (zdarzenia) jest punktem
wyjścia każdego poznania naukowego, także w naukach o bezpieczeństwie. Jako
konkretny fakt możemy przyjąć np. wykrytą (lub niewykrytą) niesprawność jakiegoś
21
68
Marian Cieślarczyk
i społecznych została bowiem już wielokrotnie potwierdzona. Być może dobrym
przykładem ukazującym możliwość praktycznego zastosowania tego modelu w odniesieniu do problemów bezpieczeństwa o charakterze technicznym będzie problematyka bezpieczeństwa w komunikacji lotniczej.
Punkt 1. modelu przedstawionego na ryc. 2, czyli fakty (zdarzenia) jest punktem wyjścia każdego poznania naukowego, także w naukach o bezpieczeństwie.
Jako konkretny fakt możemy przyjąć np. wykrytą (lub niewykrytą) niesprawność
jakiegoś elementu sprzętu technicznego w czasie przeglądu tego sprzętu. Także
faktem – nierzadko tragicznym – może być wypadek spowodowany niesprawnością
tego sprzętu. Opisywaniem i wyjaśnianiem zależności między faktami zajmuje się
teoria. W tym konkretnym przypadku – np. zaistnienia wypadku lotniczego – jest
to teoria bezpieczeństwa lotów.
Warto jednak wrócić do pierwszego z przywołanych przez nas przykładów, tzn.
wykrytego w czasie przeglądu samolotu faktu niesprawności jakiegoś elementu tego
sprzętu czy nawet całego układu. Nietrudno wyobrazić sobie, jak przydatna w takiej
sytuacji może być wiedza teoretyczna (element 2. – teoria, ryc. 2) dotycząca całego
systemu funkcjonowania samolotu (jego opis) czy też niesprawnego układu, albo
jego elementów. Dzięki wiedzy teoretycznej możemy wówczas podejmować próbę
wyjaśniania przyczyn zaistniałej niesprawności sprzętu, czyli poszukiwać odpowiedzi na pytanie, który z elementów badanego systemu jest niesprawny.
W innym przypadku, np. niewykrycia tej niesprawności i zaistnienia wypadku
lotniczego, wiedza teoretyczna jest wykorzystywana do określania (opisania i wyjaśnienia) przyczyn zaistniałego wypadku oraz formułowania na tej podstawie
zaleceń praktycznych.
Zatrzymajmy się jednak dłużej przy wariancie optymistycznym, tzn. fakcie
(element 1. na ryc. 2) wykrycia niesprawności jakiegoś układu (systemu) w czasie
przeglądu technicznego samolotu, a nie w czasie lotu. Żeby zlokalizować przyczynę
niesprawności, wykorzystuje się dostępną wiedzę teoretyczną (przedstawiony na
ryc. 2 element 2. – teoria) zgromadzoną w pamięci człowieka, bądź też zawartą
w podręcznikach, instrukcjach itp. Wtedy właśnie na podstawie wcześniejszych
doświadczeń wysuwamy przypuszczenia (hipotezy), które następnie weryfikowane
są w oparciu o dostępną teorię przy wykorzystaniu przyrządów technicznych i badań
pomiarowych, ale także w inny sposób. Pozwoli to przystąpić do realizacji trzeciego
z etapów (elementów) procesu poznania naukowego, czyli przewidywać (element 3.
na ryc. 2), który z elementów jest przyczyną niesprawności danego układu (systemu), zlokalizować go i usunąć wykrytą niesprawność. W ten sposób dochodzimy
do kolejnego etapu procesu badań naukowych, czyli kolejnego faktu (element 4.
na ryc. 2), polegającego na usunięciu usterki sprzętu, co – w omawianym wyżej
przykładzie – w zasadzie kończy cykl procesu badawczego w ciągu działaniowym
przedstawionym na ryc. 2.
Innym sposobem „działania” (innym faktem), a może raczej faktem na innym
już poziomie działalności (element 4. na ryc. 2) – w tym przypadku działalności
69
praktycznej – jest wystartowanie samolotu i sprawdzenie jego sprawności w locie.
Wówczas jednak szeroko rozumiane koszty i stawka tego „działania” są bardzo
wysokie. Ryzyko również. Dlatego też ten następny fakt (element 1. na ryc. 2), czyli
sprawdzenie samolotu w locie, powinien być poprzedzony kolejnymi analizami
teoretycznymi i wynikami badań pomiarowych (element 2. na ryc. 2), które z dużym prawdopodobieństwem pozwolą przewidywać (element 3.) fakt bezpiecznego
odbycia i zakończenia lotu (element 4. na ryc. 2).
Przedstawiony wyżej w dużym uproszczeniu opis swoistego procesu badań
z wykorzystaniem dorobku nauk humanistycznych i technicznych dotyczył „świata
techniki”, czyli bezpieczeństwa statku powietrznego. Jednak ze statku powietrznego
korzystają ludzie (obsługa i pasażerowie), którzy w trudnej, kryzysowej sytuacji,
np. w trakcie doświadczanej turbulencji, mogą swoim zachowaniem stwarzać zagrożenia dla bezpieczeństwa lotu albo przyczynić się do zwiększenia szans przetrwania. Dotychczasowe badania wykazują bowiem, że to właśnie czynnik ludzki
(człowiek i grupy społeczne) jest najsłabszym elementem tak złożonych systemów,
jak np. samolot pasażerski w czasie lotu albo inne „systemy działania”. Pozwala to
uświadomić sobie dodatkowe trudności związane z badaniami problemów bezpieczeństwa w odniesieniu do takich systemów. Znacznie trudniej jest bowiem badać
fakty, procesy i zjawiska przy wykorzystaniu dorobku nauk humanistycznych,
społecznych i prakseologicznych, które – razem z naukami technicznymi i ścisłymi – wykorzystywane są w badaniach problemów bezpieczeństwa. Występująca
wówczas dodatkowa trudność wiąże się z tym, że w rozważaniach teoretycznych,
ale i w praktyce naukowo-badawczej czasami spotyka się nieporozumienia dotyczące np. tego, czy pierwszym elementem procesu poznania powinny być widoczne
na rycinie 2: a) tzw. twarde fakty empiryczne, czy raczej b) teoria, a może c), czyli
fakty i teoria jednocześnie? Są to spotykane nierzadko wśród badaczy problemów
bezpieczeństwa dylematy, nieułatwiające podejmowania badań w tak złożonej
problematyce, jaką jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo, w tym konkretnym
przypadku bezpieczeństwo lotów.
Zwolennicy poglądu przedstawionego w punktach b) i c) uważają, że w badaniach
o charakterze teoretycznym to od teorii właśnie powinno zaczynać się pracę naukowo-badawczą. Przy rozpoczęciu badania od teorii (element 2. na ryc. 2) powinno
się w niej właśnie wykrywać ewentualne luki i jej słabości. Zapomina się jednak
wówczas o tym, że zarówno konkretna teoria, jak i wykryte w niej słabości czy luki
stanowią określone fakty (element 1. na ryc. 2) i jako takie są one tzw. punktem
oznaczonym jako start, czyli takim, od którego rozpoczyna się pracę badawczą
w naukach o bezpieczeństwie.
Pokazuje to, że prezentowany na ryc. 2 model może być z powodzeniem stosowany w badaniach problemów bezpieczeństwa, zarówno tych o charakterze
teoretycznym, jak i empirycznym. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że proces badań
naukowych – zresztą nie tylko w naukach o bezpieczeństwie – organizowany
jest i przebiega w określonym przedziale czasu (w tym konkretnym przypadku
jednak wówczas o tym, że zarówno konkretna teoria, jak i wykryte w niej słabości
czy luki stanowią określone fakty (element 1. na ryc. 2) i jako takie są one tzw.
punktem oznaczonym jako start, czyli takim, od którego rozpoczyna się pracę
badawczą w naukach o bezpieczeństwie.
Pokazuje to, że prezentowany na ryc. 2 model może być z powodzeniem
stosowany w badaniach problemów bezpieczeństwa, zarówno tych o charakterze
Jeśli weźmiemy
70teoretycznym, jak i empirycznym.Marian
Cieślarczykpod uwagę, że proces badań
naukowych – zresztą nie tylko w naukach o bezpieczeństwie – organizowany jest i
przebiega w czasu
określonym
czasu (w tym
konkretnym
w przedziale
t1–t4), przedziale
to zaprezentowany
na ryc.
2 modelprzypadku
można – wjak się
1–t4), to zaprezentowany na ryc. 2 model można – jak się wydaje –
przedziale
czasu
t
wydaje – przedstawić również w taki sposób jak na ryc. 3. Wynika to z faktu, że
przedstawić również w taki sposób jak na ryc. 3. Wynika to z faktu, że wspomniane
wspomniane
wyżej
dylematy,
a właściwiedotyczące
nieporozumienia
tego od
wyżej dylematy,
a właściwie
nieporozumienia
tego od czegodotyczące
zacząć, wiążą
22 konkretnego badacza, czyli
22
czego
zacząć,
wiążą
się
często
z technologią
intelektu
się często z technologią intelektu konkretnego badacza, czyli – prościej mówiąc –
– prościej
mówiąc – z jego
schematami
myślowymi
i ze sposobami
myślenia,
z jego schematami
myślowymi
i ze sposobami
myślenia,
np. liniowego
albo np.
23.
23
nieliniowego
liniowego albo nieliniowego .
t2 TEORIA
t1 FAKTY
t3 PRZEWIDYWANIE
t4 FAKTY
Ryc. 3. Procesualny model badania problemów bezpieczeństwa
Ryc. 3. Procesualny
model
badania
problemów
bezpieczeństwa
Źródło: M. Cieślarczyk
(red.nauk.),
Metody,
techniki
i narzędzia
badawcze oraz elementy
Źródło:
M.
Cieślarczyk
(red.nauk.),
Metody,
techniki
i
narzędzia
badawcze
oraz 2003.
statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Wyd. AON,
Warszawa
elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Wyd. AON, Warszawa
2003.
Przy korzystaniu z modelu przedstawionego
na powyższej rycinie nietrudno
zauważyć, że na osi czasu przedstawionej w postaci wektora (w tym przypadku22 zakrzywionej „strzałki czasu”) w momencie t 2 teoria zdaje się wyprzedzać
M. Marody, Technologie intelektu: językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania, PWN, Warszawa
fakty
1987. zaistniałe w czasie t4 . W związku z tym analiza tego modelu pozwala
23 P. Sienkiewicz, Nowoczesne badania systemowe, „Zeszyty Naukowe AON”, (1990), s. 79-95.
doprecyzować
rozważania przeprowadzone z wykorzystaniem modelu z ryciny
3 o stwierdzenie, że teoria, która powstała w czasie t 2 , pomaga nam lepiej zrozumieć fakty, które zaistniały w czasie t4. Wynikają z tego określone wnioski
praktyczne dla badaczy problemów bezpieczeństwa w jego różnych wymiarach
przedmiotowych.
W tym miejscu warto przedstawić jeszcze jeden element wchodzący w skład
szeroko rozumianej metody badań w naukach o bezpieczeństwie. Chodzi o przedstawioną na ryc. 1 procedurę badań (punkt 1.3.) składającą się z dwóch grup czynności.
Jedna z grup została przedstawiona na ryc. 2 i 3. Druga może być traktowana jako
algorytm procesu badawczego w naukach o bezpieczeństwie. Został on przedstawiony w tabeli 1.
Jak już wspomniano, prezentowane w tabeli 1 dziesięć zadań (I–X) wykonywanych w procesie badawczym stwarza dobre warunki do zebrania wiarygodnych
i wyczerpujących informacji służących do rozwiązania problemów badawczych.
Procedura ta uwzględnia zarówno badania teoretyczne, jak i przeprowadzenie
22
M. Marody, Technologie intelektu: językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania,
PWN, Warszawa 1987.
23 P. Sienkiewicz, Nowoczesne badania systemowe, „Zeszyty Naukowe AON”, (1990), s. 79–95.
71
badań empirycznych przy pomocy zawartych w tabeli 2 metod, technik i narzędzi
badawczych. W ten sposób doszliśmy do metody badań w jej wąskim rozumieniu
(pkt. V tabela 1).
Tabela 1. Czynności i efekty w ramach procesu badawczego
ETAPY
badań
Zadania wykonywane
w ramach procesu badawczego
Etap 1. Kon- I. Uświadomienie sobie sytuacji problemoceptualizacja wej oraz wstępne określenie i rozpoznawanie problemu badawczego.
II. Zbieranie niezbędnych informacji
wyjściowych (zapoznanie się z literaturą
przedmiotu, konsultacje, wymiana poglądów itp.).
III. Werbalizacja (doprecyzowanie) ogólnego problemu badawczego oraz określenie
celu i przedmiotu badań.
IV. Odkrywanie zmiennych, formułowanie
problemów szczegółowych i/lub hipotez
oraz określanie wskaźników.
V. Wybór METOD i technik badawczych
oraz opracowanie narzędzi badawczych.
VI. Określenie terenu badań oraz charakteru i liczebności próby badawczej.
EFEKTY
KONCEPCJA badań, a w niej:
1. Uzasadnienie potrzeby
podjęcia badań – charakterystyka sytuacji problemowej.
2. Przedmiot i cel badań.
3. Problemy badawcze (ogólny
i szczegółowe).
4. Zmienne, wskaźniki i hipotezy.
5. Metoda badań, techniki
i narzędzia badawcze.
6. Teren badań, rodzaj i charakteru próby, organizacja
badań.
7. Plan pracy (spis treści).
8. Harmonogramu badań.
9. Podstawowe pozycje literatury
NARZĘDZIA badawcze.
Etap 2.
Realizacja
badań
VII. Przygotowanie badań terenowych i ich „surowe” dane empiryczne
praktyczna realizacja.
Etap 3.
Finalizacja
badań
VIII. Przygotowanie danych (empirycznych) do analiz i obliczeń statystycznych.
IX. Analiza danych empirycznych – wnioskowanie, odpowiedzi na pytania problemowe, weryfikacja hipotez.
X. Doprecyzowanie planu opracowania
(np. pracy dyplomowej, pracy mgr, dr, hab.)
i wypełnianie go treścią – przygotowanie
opracowania naukowego.
• Wydruki, tabele, wykresy.
• Efekt końcowy:
1. Opracowanie naukowe
(praca kwalifikacyjna, np.
magisterska, referat naukowy itp.).
2. Wykorzystanie wyników
badań w praktyce. Rozwiązanie problemu badawczego.
Źródło: Opracowanie na podstawie: M. Cieślarczyk (red. nauk.), Metody, techniki i narzędzia..., dz. cyt., s. 23–24.
Marian Cieślarczyk
72
Metody badań w wąskim znaczeniu
Na metodę badań problemów bezpieczeństwa w jej wąskim rozumieniu składają
się techniki i narzędzia stosowane w badaniach empirycznych. Zostały one dość
szczegółowo opisane w wielu pozycjach literatury metodologicznej24, dlatego, m.in.,
ograniczymy się w tym miejscu tylko do przedstawienia mapy metod, technik i narzędzi badawczych (tabela 2), zatrzymując się jedynie przy eksperymencie.
Tabela 2. Niektóre z metod, technik i narzędzi badawczych wykorzystywane w empirycznych badaniach problemów bezpieczeństwa
METODY
Techniki
Narzędzia badawcze
ANKIETOWA
– ankiety audytoryjnej
– ankiety indywidualnej
– ankiety pocztowej
– kwestionariusz ankiety
WYWIADU
– wywiadu sformalizowanego
– wywiadu swobodnego
–inne
– arkusz wywiadu
– dyspozycje do wywiadu
–inne
OBSERWACJI
–uczestniczącej
–postronnej
– dziennik obserwacji
– arkusz obserwacji
EKSPERYMENTU
– jednej grupy
– grup równoległych
– grup rotacyjnych
– wszystkie narzędzia wykorzystywane w innych metodach
ANALIZY
DOKUMENTÓW
– analizy ilościowej
– analizy jakościowej
–inne
– arkusz analizy
– programy komputerowe
–inne
INNE
inne
inne
Doświadczenie podpowiada, że metoda ta jest rzadko wykorzystywana w badaniach, zresztą nie tylko w odniesieniu do problemów bezpieczeństwa. A jeśli już
korzysta się z niej, to zamiast eksperymentów w mikroskali wprowadza się w jakimś
kraju zmiany w skali makro, które są nazywane „eksperymentami na żywym ciele
tkanki społecznej”. Skutki takich eksperymentów odczuwane są czasami przez
kilka pokoleń25.
24
J. Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt.; J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa 1967; S. Nowak (red.), Metody badań socjologicznych,
PWN, Warszawa 1965; M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984; A. Kamiński,
Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, w: Metodologia pedagogiki społecznej,
R. Wroczyński i T. Pilch (red.), Narodowy Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1974; M. Cieślarczyk (red.
nauk.), Metody, techniki i narzędzia…, dz. cyt.
25 Jako jeden z przykładów takiego eksperymentu przywołuje się czasami Ustawę o zarządzaniu
kryzysowym z kwietnia 2007 roku z kolejnymi nowelizacjami.
73
Zakończenie
Nauki o bezpieczeństwie w naszym kraju dopiero się rozwijają. Ich rozwojowi,
ale także rozwiązywaniu praktycznych problemów bezpieczeństwa może dobrze
służyć postęp w zakresie projektowania i wykorzystywania metod, technik i narzędzi badawczych. Uwaga ta dotyczy nie tylko metod i technik badawczych na
potrzeby prac kwalifikacyjnych, ale także – a może przede wszystkim – diagnozowania i rozwiązywania praktycznych problemów bezpieczeństwa w jego różnych
obszarach przedmiotowych. Dobrze może temu służyć wiedza o możliwościach
wykorzystywania metod i technik badawczych w ich szerokim i wąskim rozumieniu
oraz większa niż dotychczas liczba podejmowanych badań empirycznych.
Jacek Zboina
BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE
ZARYS TEORII PROBLEMU
Ochrona przeciwpożarowa w systemie bezpieczeństwa państwa
Bezpieczeństwo pożarowe to rezultat funkcjonowania systemu ochrony przeciwpożarowej. Ochrona przeciwpożarowa to rozwiązania systemowe polegające
na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia, środowiska i infrastruktury przed pożarem i innymi zagrożeniami. Bezpieczeństwo
pożarowe to składnik bezpieczeństwa wewnętrznego. Ochrona przeciwpożarowa
natomiast to część systemu bezpieczeństwa państwa w jego wymiarze cywilnym.
Ochrona przeciwpożarowa jest ważnym składnikiem (częścią) bezpieczeństwa
państwa. Jest realizowana poprzez działania prewencyjne (zapobieganie – działania,
takie jak przepisy i wymagania dotyczące warunków ochrony przeciwpożarowej
w obiektach budowlanych); działania ratownicze (reagowanie i likwidacja skutków)
i tzw. profilaktykę i edukację społeczną (podnoszenie wiedzy społeczeństwa o zagrożeniach i kształtowanie poprawnych zachowań).
Na rycinie 1 przedstawiono propozycję „umiejscowienia” ochrony przeciwpożarowej w systemie bezpieczeństwa państwa. Propozycja ta wynika z przedstawionej
poniżej analizy dokumentów dotyczących europejskiej strategii bezpieczeństwa:
• Europejskiej strategii bezpieczeństwa i EPBiO P6_TA(2009) 0075 Rezolucja
Parlamentu Europejskiego z dnia 19 lutego 2009 r. w sprawie europejskiej
strategii bezpieczeństwa i europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony
(2008/2202 (INI)) (2010/C 76 E/13), Dz. U. C 76E z 25.03.2010 r., s. C 76
E/62. Uwagi ogólne pkt. 1.1
• Europejskiej strategii bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej. Dążąc
do europejskiego modelu bezpieczeństwa, Unia Europejska, marzec 2010.
„Istotne znaczenie ma współpraca organów ochrony porządku publicznego ze
służbami granicznymi, organami wymiaru sprawiedliwości i innymi służbami, np.
1
„[…] Unia Europejska musi rozwijać swoją autonomię strategiczną za pośrednictwem silnej
i skutecznej polityki zagranicznej w celu szerzenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,
ochrony interesów UE na świecie, zapewnienia bezpieczeństwa jej obywateli, przyczynienia się do
rzeczywistego multilateralizmu, wspierania poszanowania praw człowieka i wartości demokratycznych na całym świecie oraz do zapewnienia pokoju na świecie”.
Bezpieczeństwo pożarowe. Zarys teorii problemu
75
z sektora zdrowotnego, socjalnego i sektora ochrony ludności. Europejska strategia
bezpieczeństwa wewnętrznego musi wykorzystać potencjał synergii w dziedzinie
współpracy organów ochrony porządku publicznego, zintegrowanego zarządzania
granicami i systemów karnoprawnych. Otóż dziedziny te są w europejskiej przestrzeni sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa nierozerwalnie ze sobą związane:
strategia bezpieczeństwa wewnętrznego musi zatem gwarantować, że będą się one
wzajemnie dopełniały i wzmacniały swoje efekty”2.
„Działania UE w zakresie ochrony ludności muszą być zorientowane na zwiększanie odporności na katastrofy i w tym celu należy opracować strategiczne podejście
do zapobiegania katastrofom i do ich uprzedzania oraz dalej zwiększać gotowość
i optymalizować reagowanie, uznając jednocześnie indywidualną odpowiedzialność
każdego państwa. Należy opracować wytyczne diagnozowania, oceniania i analizowania niebezpieczeństw i ryzyka oraz dokonać przeglądu zagrożeń naturalnych
i antropogenicznych, które mogą w przyszłości pojawić się przed UE. Ogólnounijna
analiza ryzyka powinna stać się podstawą inicjatyw współpracy między zagrożonymi państwami członkowskimi a UE w dziedzinie ochrony ludności i planowaniu
zdolności. Należy zidentyfikować nowe niebezpieczeństwa i zagrożenia, takie jak
niedobór energii, awarie informacyjno-komunikacyjne oraz pandemie. W polityce
prewencyjnej należy uwzględnić troskę o odporność obywateli oraz sektora publicznego i prywatnego na skutki katastrof”3.
„Jeżeli chodzi o ochronę ludności, UE powinna propagować zintegrowane
podejście obejmujące różne fazy sytuacji kryzysowej (zapobieganie, reagowanie, likwidacja skutków) i w tym celu wdrożyć wzajemną pomoc i solidarność
europejską”4.
W Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wzmocnienia zdolności Unii do reagowania w przypadku katastrof sformułowano plan
działań UE, który zakłada m.in:
–– poprawę współpracy międzyinstytucjonalnej;
–– wzmocnienie europejskiej pomocy humanitarnej;
–– poprawę europejskiej ochrony ludności;
–– wzmocnienie zdolności o charakterze przekrojowym, łączących różne obszary polityki i instrumenty5.
W ramach zaproponowanego na rycinie 1 podziału przewidziano system dyplomacji i obrony (w tym podsystem militarny i cywilny). Takie przedstawienie
tej struktury różni się od struktur przedstawianych w krajowych dokumentach
dotyczących bezpieczeństwa państwa.
2 Europejska strategia bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej. Dążąc do europejskiego
modelu bezpieczeństwa, Unia Europejska, 2010, s. 9.
3 Tamże, s. 23–24.
4 Tamże, s. 26.
5 Zob. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wzmocnienia zdolności
Unii do reagowania w przypadku katastrof, 2008, COM(2008) 130 wersja ostateczna. s. 10–16.
W ramach zaproponowanego na rycinie 1 podziału przewidziano system dyplomac
militarny i cywilny). Takie przedstawienie tej struktury różni się od struktur pr
dokumentach dotyczących bezpieczeństwa państwa.
Jacek Zboina
76
System
bezpieczeństwa
państwa
System
dyplomacji
System
obrony
Podsystem
militarny
Podsystem
cywilny
Ochrona
przeciwpożarowa
Ryc. 1. Ochrona przeciwpożarowa w systemie bezpieczeństwa państwa
Źródło: J. Zboina, Miejsce i rola ochrony przeciwpożarowej w systemie bezpieczeństwa
Ryc. 1. Ochrona
przeciwpożarowa
systemie
państwa [w:] Ochrona przeciwpożarowa
a bezpieczeństwo
państwa, pod.wred.
tegoż, bezpieczeństwa
76.
Źródło: J. Zboina, Miejsce B. Wiśniewski,
i rola ochronys.przeciwpożarowej
w systemie bezpieczeństwa państwa
bezpieczeństwo państwa, pod. red. tegoż, B. Wiśniewski, s. 76
Inaczej ta struktura została przedstawiona na przykład w Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (ryc. 2–4)6. W opracowaniu tym
Inaczej tazagadnienia
strukturadotyczące
została ochrony
przedstawiona
na przykład
w Białej
Księdze Bezpieczeń
pominięto
przeciwpożarowej.
Ochrona
przeciwW opracowaniu
tympaństwa
pominięto
zagadnienia
dotyczące ochrony
Polskiej
(ryc.to 2-4)
pożarowa
część67. systemu
bezpieczeństwa
w jego wymiarze
cywilnym
7
(uszczegółowiono
to
na
rycinie 2
–
czerwony
kolor).
Mimo
że
znajduje
się
onawymiarze cywil
przeciwpożarowa to część systemu bezpieczeństwa państwa w jego
w podsystemie
cywilnym,
na
rycinie
wskazano
także
na
jej
powiązania
z podsysrycinie 2 – czerwony kolor). Mimo że znajduje się ona w podsystemie cywilnym, na
temem operacyjnym, ponieważ ochrona przeciwpożarowa funkcjonuje w czasie
powiązania
z podsystemem operacyjnym, ponieważ ochrona przeciwpożarowa fun
pokoju i powinna funkcjonować w okresie wojny, jak również funkcjonuje także
powinna
funkcjonować
w w czasie
okresiepokoju.
wojny, jak również funkcjonuje także w strukturach m
w strukturach
militarnych
6
Zob. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2013,
s. 36.
7 Integralna część systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa.
Inaczej ta struktura została przedstawiona na przykład w Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczy
Polskiej (ryc. 2-4)6. W opracowaniu tym pominięto zagadnienia dotyczące ochrony przeciwpożarowej. O
przeciwpożarowa to część7 systemu bezpieczeństwa państwa w jego wymiarze cywilnym (uszczegółowion
rycinie 2 – czerwony kolor). Mimo że znajduje się ona w podsystemie cywilnym, na rycinie wskazano takż
powiązania z podsystemem operacyjnym, ponieważ ochrona przeciwpożarowa funkcjonuje w czasie p
pożarowe.
Zarysfunkcjonuje
teorii problemu
77
powinna funkcjonowaćBezpieczeństwo
w okresie wojny,
jak również
także w strukturach militarnych
w czasie po
Ryc. 2. Ochrona
przeciwpożarowa
w systemie bezpieczeństwa
państwa
Ryc.
2. Ochrona przeciwpożarowa
państwa
Źródło: Opracowanie
na
podstawie
Białej
Księgi...,
dz.
cyt.,
s. 36. dz. cyt., s. 36.
Źródło: Opracowanie na podstawie Białej Księgi...,
Dodatkowe uszczegółowienie (kolorem czerwonym) ochrony przeciwpożarowej
Dodatkowe uszczegółowienie (kolorem czerwonym) ochrony przeciwpożarowej jako integralnej części
jako integralnej części systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa przedstawiobezpieczeństwa wewnętrznego państwa przedstawiono odpowiednio na rycinach 3 i 4. Ochrona przeciwp
odpowiednio
na rycinach
3 i 4. Ochrona– przeciwpożarowa
jest jednym
jestnojednym
z podsystemów
wykonawczych
na rycinach wskazano
na jej z podsyspowiązania z podsystemami
temów wykonawczych – na rycinach wskazano na jej powiązania z podsystemami
obrony, ochronnymi, społecznymi i gospodarczymi. Ochrona przeciwpożarowa
jestBiała
zestawem
interdyscyplinarnych i kompleksowych działań w ramach systemu
6 Zob.
Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2013, s. 36.
bezpieczeństwa
wewnętrznego.
7 Integralna
część systemu
bezpieczeństwa wewnętrznego państwa.
Biała Księga przedstawia proponowany naczelny (centralny) system kierowania
bezpieczeństwem narodowym (bezpieczeństwem państwa). Rycinę 3 uszczegółowiono przez wskazanie ochrony przeciwpożarowej jako jednego z podsystemów
wykonawczych.
ochronnymi, społecznymi i gospodarczymi. Ochrona przeciwpożarowa jest zestawem interdyscyplin
kompleksowych działań w ramach systemu bezpieczeństwa wewnętrznego.
Biała Księga przedstawia proponowany naczelny (centralny) system kierowania bezpieczeństwem nar
(bezpieczeństwem państwa). Rycinę 3 uszczegółowiono przez wskazanie ochrony przeciwpożarowej jako je
podsystemów wykonawczych.
78
Jacek Zboina
Ryc. 3. Ochrona
państwa
Ryc. przeciwpożarowa
3. Ochrona przeciwpożarowa
państwa
Źródło: Opracowanie
na
podstawie
Białej
Księgi...,
dz.
cyt.,
s.
196. dz. cyt., s. 196.
Źródło: Opracowanie na podstawie Białej Księgi...,
W dalszej części Białej Księgi przedstawiono proponowany system kierowania
W dalszej części Białej
Księgi przedstawiono
proponowany
system
bezpieczeństwem teryto
bezpieczeństwem
terytorialnym.
Kolejną rycinę
4, podobnie
jakkierowania
wcześniejszą,
Kolejną
rycinę
4,
podobnie
jak
wcześniejszą,
uszczegółowiono
o
ochronę
przeciwpożarową.
Przedstawiony
uszczegółowiono o ochronę przeciwpożarową. Przedstawiony w Białej Księdze
Księdze
system
bezpieczeństwa
narodowego
(państwa)
i
naczelny
(centralny)
system
kierowania
nim, a takż
system bezpieczeństwa narodowego (państwa) i naczelny (centralny) system
kierowania
bezpieczeństwem
były w bezpieczeństwem
przeszłości i są obecnie
w podobny sposób prezento
kierowania
nim, a takżeterytorialnym
system kierowania
terytorialnym
8. Nie jest to zatem koncepcja czy „spojrzenie” nowe. W Białej Księdze zostały
dokumentach
i
publikacjach
były w przeszłości i są obecnie w podobny sposób prezentowane w dokumentach
przedstawione
struktury
kierowania
– dokument
odwołujenowe.
się w tym
miejscu
do Traktatu o funkcjo
8. Nie (systemy)
i publikacjach
jest to zatem
koncepcja
czy „spojrzenie”
W Białej
KsięUniidzeEuropejskiej,
w
którym
mowa
o
potrzebie
wzmocnienia
i
doskonalenia
zdolności
zostały również przedstawione struktury (systemy) kierowania – dokument rozpoznawania za
reagowania
niew tym
przez miejscu
Polskę jako
państwa UE.
„Z faktu członkostwa
Polski w Unii Europejskiej wyn
odwołujenasię
do Traktatu
o funkcjonowaniu
Unii Europejskiej,
potrzeba
umacniania
i
doskonalenia
mechanizmów
współpracy
i
koordynacji,
w którym mowa o potrzebie wzmocnienia i doskonalenia zdolności rozpozna-a zwłaszcza mecha
przewidzianych
w art.
222 Traktatu
Unii państwa
Europejskiej,
szczególnie w obszarach: z
wania zagrożeń
i reagowania
na oniefunkcjonowaniu
przez Polskę jako
UE. „Z faktu
rozpoznawania
zagrożeń
i
ich
oceny;
utrzymywania
sił
i
środków,
które
można
postawić do dyspozycji UE
członkostwa Polski w Unii Europejskiej wynika także potrzeba umacniania
uruchomienia procedur przewidzianych tym artykułem oraz zdolności oceny (i stosownych procedur)
8 Zob. Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej 2022
sytuacji,
gdy konieczne staje się zwrócenie się do UE o pomoc”9.
– przyjęta uchwałą Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 2013 r., s. 13–16; W. Fehler, Bezpieczeństwo
wewnętrzne państwa – ekspertyza przygotowana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2010, s. 96–104; M. Paździor, B. Szmulik, Instytucje bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo C. H. Beck Warszawa, 2012, s. 53–83; P. Gromek, R. Wróbel, M. Gikiewicz, Analiza systemu
bezpieczeństwa publicznego i jego relacji z innymi podmiotami bezpieczeństwa państwa w odniesieniu
do Państwowej Straży Pożarnej., „Zeszyty Naukowe SGSP” nr 46 (2) 2013, s. 65–91.
79
i doskonalenia mechanizmów współpracy i koordynacji, a zwłaszcza mechanizmów przewidzianych w art. 222 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, szczególnie w obszarach: zdolności rozpoznawania zagrożeń i ich oceny;
utrzymywania sił i środków, które można postawić do dyspozycji UE w razie
uruchomienia procedur przewidzianych tym artykułem oraz zdolności oceny
(i stosownych procedur) w razie sytuacji, gdy konieczne staje się zwrócenie się
do UE o pomoc”9.
Ryc. 4. Ochrona przeciwpożarowa
bezpieczeństwa
państwa
Ryc. 4. Ochronaw systemie
przeciwpożarowa
w systemie
bezpieczeństwa państwa
Źródło: Opracowanie na podstawie Białej Księgi…, dz. cyt., s. 198.
Źródło: Opracowanie na podstawie Białej Księgi..., dz. cyt., s. 198.
W dokumencie tym znajdują się określone wnioski i postulaty, spośród któdokumencie wybranych
tym znajdująjest
sięzasadne
określone
i postulaty,
których zacytowanie wy
rychWzacytowanie
dlawnioski
rozważań
i badań spośród
dotyczących
zasadne dla rozważań
i badańa także
dotyczących
bezpieczeństwa
a także doskonalenia i zm
bezpieczeństwa
pożarowego,
doskonalenia
i zmian pożarowego,
ochrony przeciwpoprzeciwpożarowej
jako składnika
bezpieczeństwa
wewnętrznego
państwa.
Niżej cytowane wybra
żarowej
jako składnika
systemusystemu
bezpieczeństwa
wewnętrznego
państwa.
Niżej
postulaty dotyczą odpowiednio regulacji prawnych w zakresie ochrony ludności i zintegrowane
cytowane wybrane wnioski i postulaty dotyczą odpowiednio
regulacji prawnych
ratowniczego (krajowego systemu ratowniczego)10. Zamieszczono także dodatkowe komentarze do
w zakresie ochrony ludności i zintegrowanego systemu ratowniczego (krajowetekstu.
go systemu ratowniczego)10. Zamieszczono także dodatkowe komentarze do
cytowanego
Regulacje wtekstu.
zakresie ochrony ludności
„Służby ratownictwa i ochrony ludności. Zasady funkcjonowania ochrony ludności i obrony cywilnej
Biała Księga…, dz. cyt., s. 221.
odpowiadać
jakie stają przed nowoczesnym państwem, a także uwarunkowaniom wy
10 Zob. tamże, s.wyzwaniom,
218–220.
członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W tym względzie kluczowe jest stałe doskonalenie
kryzysowego, ochrony ludności i bezpieczeństwa publicznego” 11.
Ochrona ludności obejmuje wszelkie działania zmierzające do ochrony ludności, mienia oraz
naturalnego w sytuacjach zagrożeń, w tym działania ratownicze (ratownictwo). Zarządzanie kryzysowe
realizacji tych czynności, ratownictwo to jedna z dwudziestu funkcji kryzysowych realizowanych w jego r
9
80
Jacek Zboina
Regulacje w zakresie ochrony ludności
„Służby ratownictwa i ochrony ludności. Zasady funkcjonowania ochrony
ludności i obrony cywilnej (OC) winny odpowiadać wyzwaniom, jakie stają przed nowoczesnym państwem, a także uwarunkowaniom wynikającym
z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W tym względzie kluczowe jest stałe
doskonalenie zarządzania kryzysowego, ochrony ludności i bezpieczeństwa
publicznego”11.
Ochrona ludności obejmuje wszelkie działania zmierzające do ochrony ludności, mienia oraz środowiska naturalnego w sytuacjach zagrożeń, w tym działania
ratownicze (ratownictwo). Zarządzanie kryzysowe to metodyka realizacji tych
czynności, ratownictwo to jedna z dwudziestu funkcji kryzysowych realizowanych
w jego ramach.
„Problematyka obrony cywilnej, ze względu na zakres zadań, jakie są w jej
ramach wykonywane, powinna być uregulowana całościowo w odrębnym akcie
prawnym rangi ustawowej. Katalog zadań obrony cywilnej wynikający z Protokołu
dodatkowego (Protokół I) do konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny obejmuje szereg zadań dotyczących ludności cywilnej przede wszystkim w czasie działań
wojennych, a ponadto w czasie pokoju przy wystąpieniu klęsk żywiołowych12.
Państwo powinno jednak zdecydować, które zadania mają być realizowane przez
struktury OC i w jakim wymiarze (np. ze względu na możliwości ekonomiczne
i ograniczone zasoby osobowe), jak również rozwiązać problem obsady etatowej
struktur OC w warunkach ogłoszenia powszechnej albo częściowej mobilizacji
SZ RP”13.
Zgodnie z postanowieniami ratyfikowanego przez Rzeczpospolitą Polską Protokołu dodatkowego I do konwencji genewskich z 1949 r., dotyczącego ochrony ofiar
międzynarodowych konfliktów zbrojnych, rozdział VI, obrona cywilna oznacza
wypełnianie wszystkich lub niektórych zadań humanitarnych mających na celu
ochronę ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami wynikającymi z działań
zbrojnych lub klęsk żywiołowych (katastrof)14 i przezwyciężenie ich bezpośrednich
następstw, jak też zapewnienie warunków umożliwiających przetrwanie15. Zadania16 wypełniane w ramach obrony cywilnej to spektrum przedsięwzięć z dziedziny
11
12
Tamże, s. 218.
Zdaniem autora chodzi o katastrofy lub o klęski żywiołowe i katastrofy.
13 Biała Księga…, dz. cyt., s. 219.
14 Zob. Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 June 1977.
W tekście oryginalnym zapisano disasters, czyli katastrofy. Tłumaczenie jako klęski żywiołowe nie
jest właściwsze.
15 Zob. tamże.
16 Zgodnie z Art. 61, ust.1 PD I są to następujące zadania:
–– służba ostrzegawcza;
–– ewakuacja;
–– przygotowanie i organizowanie schronów;
81
ochrony ludności w okresie wojny17 zarówno przed skutkami określonych zjawisk,
jak i katastrof. Stanowią one wzmocnienie dla normalnie funkcjonującego systemu ochrony cywilnej (z wyłączeniem personelu medycznego i duchownego)18.
Organizacja ta w okresie wojny jest wzmacniana19 w celu sprostania zwiększonym
wymogom związanym z działaniami zbrojnymi20.
Obrona cywilna nie jest zatem strukturą organizacyjną, lecz wypełnianiem
zadań humanitarnych.
„Konieczne zmiany powinny zmierzać do właściwego umiejscowienia zadań
ochrony ludności21 (i obrony cywilnej) w systemie bezpieczeństwa państwa oraz
wprowadzenia czytelnego podziału kompetencji organów administracji publicznej
w tym zakresie. Wszystkie zmiany prowadziłyby do harmonizacji obowiązującego
prawa oraz dostosowania przepisów do współczesnych zagrożeń i usprawnienia
reagowania zarówno w sytuacji normalnej, jak i w stanach nadzwyczajnych. Z tego
względu podstawowymi celami regulacji ustawowych powinno być:
• ujednolicenie pojęć związanych z ochroną ludności i obroną cywilną;
• określenie zadań i organizacji systemu ochrony ludności;
• ustalenie zasad funkcjonowania systemu ochrony ludności;
• podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa związanej z ochroną ludności;
• określenie zasad udziału obywateli w realizacji zadań służących ochronie
ludności oraz ustalenie zasad planowania w systemie ochrony ludności (w warunkach pokoju i w czasie wojny)”22.
–– obsługa środków zaciemnienia;
–– ratownictwo;
–– służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc oraz opiekę religijną;
–– walka z pożarami;
–– wykrywanie i oznaczanie stref niebezpiecznych;
–– odkażanie i inne podobne działania ochronne;
–– dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia;
–– doraźna pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami;
–– doraźne przywrócenie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej;
–– doraźne grzebanie zmarłych;
–– pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych dla przetrwania;
–– dodatkowe rodzaje działalności, niezbędne dla wypełnienia któregoś z zadań wyżej wymienionych, w tym planowanie i prace organizacyjne.
17 Podczas wojny zdarzają się również katastrofy naturalne i techniczne. Dla ich ograniczenia i likwidacji nie utrzymuje się innych systemów.
18 Cywilny personel medyczny i duchowny korzysta z poszanowania i ochrony na mocy ustaleń art.
15 Protokołu Dodatkowego również na terytorium okupowanym, pod warunkiem, że ten personel
będzie „rozpoznawalny poprzez znak rozpoznawczy i kartę tożsamości, potwierdzającą jego status”
(art.18. ust. 4. PD I).
19 Zgodnie z prawem krajowym opartym na ustaleniach PD I.
20 Art. 80 PD. I, może być również rozszerzona o niektóre służby, stowarzyszenia i inne struktury
(np. z poboru) określone przez kompetentny organ rządowy w czasie pokoju.
21 W systemie ochrony ludności zawiera się ochrona i obrona cywilna.
Jacek Zboina
82
W Unii Europejskiej funkcjonują regulacje (podstawy formalne23) określające wspólne cele i ramy współpracy krajów członkowskich, przy czym
organizacja 24 ochrony ludności w poszczególnych krajach Unii jest różna.
W Polsce system ochrony przeciwpożarowej funkcjonuje jako część ochrony
ludności i zarządzania kryzysowego. W tabeli 1 przedstawiono powiązania
ochrony ludności z ochroną i obroną cywilną w czasie pokoju i wojny.
Tabela 1. Powiązania ochrony ludności, ochrony i obrony cywilnej
OCHRONA LUDNOŚCI
Ochrona cywilna
Obrona cywilna
pokój
(skutki np. katastrofy)
wojna
(skutki np. działań zbrojnych)
Pogłębiona analiza prowadzi do wniosku, że podstawy formalne dla systemu
ochrony przeciwpożarowej stanowią przepisy prawa, normy, zarządzenia, niezależnie stosowane są również – jako wymagania fakultatywne – wytyczne, standardy
itp.25 Regulacje te dotyczą rozwiązań organizacyjno-funkcjonalnych26, technologiczno-technicznych27, standaryzacyjnych i normalizacyjno-prawnych28.
„Ustawowo uregulowane powinny być też zasady funkcjonowania systemu
ochrony ludności, w tym także w czasie wojny, co wymaga uregulowań dotyczących obrony cywilnej, o czym była mowa wcześniej. Należy przy tym zmierzać do
usprawnienia:
• współdziałania organów i podmiotów wykonujących zadania służące zapewnieniu bezpieczeństwa obywatelom, w tym ratownictwa, w razie wystąpienia miejscowego zagrożenia oraz klęsk żywiołowych, katastrof i awarii technicznych,
poprzez wdrożenie nowych jakościowo rozwiązań prawnych w tym zakresie;
23Zob. Prawo UE, [dok. elektr.] http://europa.eu/eu-law/index_pl.htm, [dostęp 12.09.2013]: W prawie
UE są to traktaty UE, rozporządzenia, dyrektywy, decyzje i inne akty. Z prawa europejskiego wynikają
prawa i obowiązki, zarówno dla państw członkowskich, jak i dla obywateli oraz firm, w stosunku do
których pewne przepisy są stosowane bezpośrednio. Stanowią one integralną część systemu prawnego
danego państwa członkowskiego, które odpowiada za wprowadzenie tych przepisów w życie i ich
prawidłowe stosowanie.
24Zob. Vademecum – Civil Protection. European cooperation, October 1999 [dok. elektr.] http://
ec.europa.eu/echo/civil_protection/civil/vademecum/menu/3.html#commech, [dostęp 21.06.2013].
25 W tym zasady wiedzy technicznej.
26 Między innymi struktura i rozwiązania organizacyjne, podległość, sposób i zasady finansowania,
warunki zatrudnienia i służby, sposób i zasady dysponowania sił i środków, rozmieszczenie jednostek,
standardy ratownicze, przygotowanie i doskonalenie zawodowe itp.
27 Między innymi stosowanie rozwiązań technicznych na potrzeby straży pożarnej, sprzęt i wyposażenie straży pożarnej, a także techniczne systemy zabezpieczeń, jak również urządzenia przeciwpożarowe w obiektach budowlanych.
28 Między innymi podstawy funkcjonowania, standardy postępowania, normy i wytyczne, obowiązki i wymagania określone w przepisach prawa itp. (w tym m.in. ocena zgodności wyrobów,
usług – certyfikacja i badania itp.).
83
• mechanizmów kierowania działaniami, jednolitości procedur ratowniczych,
standaryzacji wyposażenia;
• mechanizmów koordynacji realizacji zadań ratowniczych oraz innych zadań
z zakresu ochrony ludności; utworzenie spójnego modelu szkolenia podmiotów ratowniczych i zapewnienie wszystkim uczestnikom systemu wspólnego
zaplecza szkoleniowego;
• funkcjonowania ratowniczych centrów dyspozycyjnych, opartych na strukturze podziału administracyjnego kraju o jednakowej funkcjonalności (rolę
tę mogą spełniać budowane centra powiadamiania ratunkowego, po odpowiednim organizacyjnym dostosowaniu do potrzeb systemu)”29.
Zintegrowany system ratowniczy (krajowy system ratowniczy)
„Rozwój cywilizacyjny oraz nowe wyzwania dla służb i organizacji ratowniczych
w różnych dziedzinach ratownictwa spowodowały konieczność uporządkowania
stanu prawnego w sferze ratownictwa i ochrony ludności30, w tym przekształcenie
krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG) w krajowy system ratowniczy
(KSR). Tworząc KSR należy dążyć do tego, aby wszystkie podmioty ratownicze mogły funkcjonować na jednolitych zasadach, w szczególności dotyczących: systemu
powiadamiania; systemu alarmowania; organizacji i koordynacji akcji ratowniczych;
procedur postępowania ratowniczego; systemu szkolenia na potrzeby ratownictwa;
systemów łączności wszystkich podmiotów ratowniczych; unifikacji sprzętu i wyposażenia podmiotów ratowniczych; dokumentowania zdarzeń; systemu wymiany
informacji i baz danych oraz kryteriów efektywności ich działań.
„Większość podmiotów powinna uczestniczyć w zintegrowanym systemie ratowniczym z mocy prawa, poza społecznymi organizacjami ratowniczymi i humanitarnymi, organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami przewidzianymi
w planach reagowania. Zadania i czynności ratownicze podejmowane przez podmioty wchodzące w skład systemu powinny być wykonywane na podstawie wspólnych procedur ratowniczych oraz standardów gotowości, wyposażenia i wyszkolenia. Pozwoli to na elastyczne wykorzystanie istniejącego potencjału ratowniczego
w sytuacji każdego przewidywanego zagrożenia. Należy doskonalić mechanizmy
udzielania dotacji celowych na realizację zadań zleconych organizacjom społecznym
i pozarządowym. Podstawowe zadania krajowego systemu ratowniczego powinny
skupiać się w powiecie, jako zadania zlecone.
„Poziom wojewódzki i krajowy winny spełniać odpowiednio rolę wspomagania
bądź koordynacji działań”31.
29
30
Biała Księga…, dz. cyt., s. 219–220.
Tamże; Ochrona ludności obejmuje wszelkie działania zmierzające do ochrony ludności, mienia
oraz środowiska naturalnego w sytuacjach zagrożeń, w tym działania ratownicze (ratownictwo).
84
Jacek Zboina
Wyłączenie z zintegrowanego systemu ratowniczego organizacji społecznych
np. ochotniczych straży pożarnych zdaniem autora jest nieuzasadnione (być może
sformułowanie to stanowi pewne przeoczenie lub niespójność w tym dokumencie,
bowiem na stronie 220 napisano o przekształceniu KSRG w KSR). Aktualnie KSRG
tworzy straż pożarna (PSP i OSP) i inne podmioty ratownicze. W funkcjonujących
zintegrowanych systemach ratowniczych w innych państwach (np. Dania, Republika Czeska) rdzeń systemu tworzy straż pożarna (zawodowa i ochotnicza), policja
i służby medyczne.
Ochotnicze straże pożarne funkcjonują jako stowarzyszenia na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach32 oraz ustawy z dnia 24
sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej33, a także w oparciu o przepisy ustawy
z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie34
oraz ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie35. Ponadto ww. stowarzyszenia działają
na podstawie swoich statutów.
„Za tworzenie KSR i kierowanie tym systemem powinien odpowiadać starosta.
Standardy postępowania powinien wyznaczyć komendant główny PSP. Inne struktury
administracji publicznej powinny pełnić funkcje wspierające (np. wojewoda zapewnia
zaplecze logistyczne i posiłki, burmistrzowie i wójtowie dbają o zaplecze społeczne).
„Istota propozycji Krajowego Systemu Ratowniczego36 oznacza wciągnięcie do
tego systemu wszystkich służb państwowych na zasadzie zobowiązania ustawowego
i oddanie ich pod jedną komendę, co powinno przekładać się na jednakowe standardy szkoleniowe, procedury, interoperacyjny sprzęt, wspólną terminologię, taki
sam status funkcjonariuszy itd. To także szansa na związanie zadań zleconych, tj.
umów o charakterze prawnym, z odpowiednim świadczeniem środków pieniężnych,
wyspecjalizowanych pozarządowych organizacji ratowniczych (np. GOPR, TOPR,
WOPR, MSR) oraz humanitarnych (np. PCK, ZHP, ZHR, Lekarze Bez Granic), co
może dać tym organizacjom dodatkowy impuls do dalszego rozwoju”37.
Wśród ww. postulatów brakuje, zdaniem autora, m.in. kierunków doskonalenia i zmian w ochronie przeciwpożarowej. Rekomendacja preparacyjna zawarta
w załączniku 1 do Białej Księgi, dotycząca działania na poziomie legislacyjnym,
32 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. nr 79 z 2001 r. poz. 855
z późn. zm.).
33 Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. nr 178 z 2009 r. poz. 1380
z późn. zm.).
34 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U.
2003 nr 96 poz. 873)
35 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie (Dz. U. nr 96 z 2003 r. poz. 873 i 874 z późn. zm.).
36 Wnioski autora dotyczące najważniejszych kierunków dotyczących przekształcenia struktury
i funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej w Polsce, wynikające z prowadzonych badań oraz
analiz, w kontekście zbudowania zintegrowanego systemu ratowniczego.
85
tj. przyjęcia ustawy38 o ratownictwie i ochronie ludności, jest w pełni uzasadniona. Mając jednak na uwadze to, że ratownictwo zawiera się w pojęciu ochrony
ludności, autorzy mają prawdopodobnie na myśli ustawę/ustawy o ochronie ludności i zintegrowanym systemie ratowniczym. Istnieje bowiem potrzeba regulacji
funkcjonowania ochrony ludności, a także działań mających na celu utworzenie
zintegrowanego systemu ratowniczego. Działania te powinny uwzględniać spektrum
ważnych zagadnień dostosowania ochrony przeciwpożarowej jako integralnej części
systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa.
Straż pożarna i ochrona przeciwpożarowa często są oceniane w sondażach opinii społecznej39. Opinia ta jednak bardziej odnosi się do zaufania, a także uznania
i sympatii dla strażaków – ratowników, którzy niosą pomoc oraz do samych PSP
i OSP – niż do faktycznej obiektywnej oceny skuteczności ochrony przeciwpożarowej w poszczególnych dziedzinach jej funkcjonowania.
Oceny ochrony przeciwpożarowej dokonywano w ramach prowadzonych badań
ankietowych i wywiadów40. W opinii ankietowanych i ekspertów najważniejsze41
jest doskonalenie lub zmiany w ochronie przeciwpożarowej42 pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym, w dalszej kolejności wskazują oni odpowiednio
na potrzebę doskonalenia jej w zakresie technologicznym i technicznym, a także
normalizacyjnym i prawnym43. Wynikiem tych badań są między innymi prezentowane poniżej propozycje.
38
Zob. tamże, s. 245: „Cel: formalno-prawna synergia aktywności społecznej i właściwych instytucji
państwa”.
39 Wyniki badania zaufania do instytucji publicznych, [dok. elektr.] http://www.straz.gov.pl/aktualnosci/lista_aktualnosci/idn:33754, [dostęp 18.11.2013]: „Ośrodek Badania Opinii Publicznej TNS
OBOP przeprowadził w dniach 1–4 września 2011 r. na ogólnopolskiej, losowej, reprezentatywnej
próbie 1000 mieszkańców Polski w wieku powyżej 15 lat badanie zaufania do instytucji publicznych.
Ankieterzy pytali o zaufanie do 35 instytucji o różnym profilu, począwszy od Prezydenta, Sejmu,
Senatu, poprzez służby mundurowe, wymiar sprawiedliwości, instytucje finansowe na związkach
zawodowych skończywszy. Nadal, największym zaufaniem cieszy się straż pożarna, której ufa 89%
społeczeństwa”; Straż pożarna na tle innych instytucji życia publicznego – raport z badań ilościowych
Fundacji Centrum Badania Opinii Społecznej dla Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej,
Warszawa, kwiecień 2010, s. 4: „Straż Pożarna jest instytucją powszechnie dobrze ocenianą – pozytywne opinie o Straży Pożarnej wyraża dziewięciu na dziesięciu badanych (91%)”.
40 Liczba ankietowanych – 624, w tym: osoby związane z ochroną przeciwpożarową – 438, osoby
niezwiązane z ochroną przeciwpożarową – 186.
Liczba wywiadów eksperckich – 8. Liczba rozmów z ekspertami (teoretykami i praktykami), które
uwzględniono w procesie badawczym – 40.
41 Pojawiały się również opinie, że nie można rozdzielić tych trzech obszarów, zmiany muszą objąć
je wszystkie. Formułowano również opinie dotyczące potrzeby zmian w sposobie finansowania,
racjonalizacji wykorzystania zasobów, poprawy współdziałania służb, modernizacji i uzupełnienia
wyposażenia JRG, wdrażania nowoczesnych rozwiązań technicznych w obiektach budowlanych.
Podnoszono także kwestie standardów postępowania, szkoleń doskonalących, zasad dysponowania,
liczby ratowników pozostających w gotowości operacyjnej, uporządkowania przepisów prawnych.
Sformułowane opinie dotyczyły zarówno PSP, jak i OSP.
42 Wśród opinii pojawiały się również pojedyncze opinie o braku potrzeby zmian.
43 Opinie ankietowanych i ekspertów różnią się w tym zakresie.
86
Jacek Zboina
Najważniejsze kierunki dotyczące przekształcenia struktury
i funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej w Polsce44
1. Z suboptymalnie funkcjonujących elementów, mikrosystemów i podsystemów należy zbudować jeden zintegrowany system ratowniczy (ZSR)45.
2. System ten należy ulokować równolegle z systemem zarządzania kryzysowego46 w systemie zarządzania bezpieczeństwem państwa, w obszarze
bezpieczeństwa wewnętrznego.
3. Zbudowanie ZSR wymaga przede wszystkim zmian prawa, decentralizacji
organizacyjnej, precyzyjnego określenia kompetencji i odpowiedzialności,
struktury i organizacji, a także roli i właściwego miejsca w systemie bezpieczeństwa państwa.
4. W dalszej kolejności budowa systemu wymaga dostosowania lub zmian
procedur, standardów postępowania, taktyki prowadzenia działań (współdziałania), przygotowania, wyszkolenia i doskonalenia ratowników, a także
warunków zatrudnienia i służby.
5. Funkcjonowanie zintegrowanego systemu ratunkowego wymaga m.in.:
44 Wynikające z prowadzonych badań i analiz.
45
Z analizy systemów ochrony przeciwpożarowej w wybranych krajach Unii Europejskiej wynikają,
między innymi, wnioski dla rozwiązań krajowych dotyczące potrzeby większej integracji działań
podmiotów ratowniczych, stworzenia zintegrowanego systemu ratowniczego.
Strategia rozwoju kraju 2020 zakłada następujący kierunek zmian „Konieczne staje się zintegrowanie i lepsze skoordynowanie działań instytucji odpowiadających za bezpieczeństwo wewnętrzne (m.in. w wymiarze porządku publicznego i bezpieczeństwa publicznego), posiadających
uprawnienia do prowadzenia działań prewencyjnych, w tym wprowadzenie niezbędnych zmian
systemowych dotyczących ochrony ludności. System bezpieczeństwa wewnętrznego powinien
umożliwiać skuteczne reagowanie na najpoważniejsze zagrożenia, jak klęski żywiołowe i katastrofy naturalne, przestępczość zorganizowaną, korupcję i terroryzm, a także przestępczość
pospolitą, najbardziej dokuczliwą dla obywateli. Natomiast docelowo zakłada się stworzenie
spójnego, zintegrowanego i komplementarnego systemu bezpieczeństwa państwa (wewnętrznego i zewnętrznego) łączącego bezpieczeństwo z rozwojem kraju”, Strategia rozwoju kraju 2020,
s. 67 [dok. elektr.] http://www.fundusze.uj.edu.pl/documents/31275205/3ab2c864-e5fc-494b-8c23-0a1603852a81 [dostęp 18.11.2013]
46 „Priorytetowe zainteresowanie państwa dotyczy wzrostu zdolności do skutecznego reagowania
w sytuacjach kryzysowych oraz eliminowania sytuacji, które mogą stwarzać lub stwarzają zagrożenie dla życia i zdrowia obywateli, środowiska naturalnego i mienia, tj. przede wszystkim doskonalenie i rozwijanie systemu reagowania kryzysowego. W związku z tym niezbędne będą: rozwój
i doskonalenie ogniw tworzących system ratowniczy, w tym modernizacja wyposażenia, właściwy
dobór i szkolenie kadr oraz stosowne do potrzeb finansowanie; rozwój i utrzymanie we właściwej
sprawności systemów prognozowania, ostrzegania, alarmowania i powiadamiania, jak również
reagowania, w tym w zakresie bezpieczeństwa jądrowego. Wyspecjalizowane działania dotyczyć
będą m.in. wdrażania planów zarządzania ryzykiem pochodzenia naturalnego, jak i wywołanego
działalnością człowieka. Właściwe jest optymalne wykorzystanie potencjału osobowego i materialnego polskich sił zbrojnych na potrzeby systemu zarządzania kryzysowego. Wzrost skuteczności
reagowania w sytuacjach kryzysowych wymagać będzie także sprzężenia sprawności instytucji
państwa z obywatelską zdolnością do współpracy płynącą z kapitału społecznego”, Strategia rozwoju
kraju 2020, dz. cyt., s. 66.
87
• określenia kryteriów jego bieżących ocen pod względem skuteczności
i efektywności zapewnia dostarczania usług ratowniczych, a także ekonomiki gospodarowania zasobami na potrzeby wprowadzania zmian
i ciągłego jego dostosowywania do potrzeb;
• dostosowania systemu do pozyskiwania niezbędnych informacji;
• dostosowania systemu powiadamiania ratunkowego;
• zorganizowania systemu powiadamiania i ostrzegania o zagrożeniach;
• dostosowania i ujednolicenia szczegółowych standardów ratowniczych.
6. Należy zaplanować, przygotować i wdrożyć na potrzeby ZSR, w tym ochrony
przeciwpożarowej:
• metody oceny ryzyka pożarowego (a także innych zagrożeń) i rozwiązania, pozwalające na wykorzystywanie ich w praktyce przez straż pożarną
i inne podmioty ratownicze;
• bardziej zaawansowane analityczne metody identyfikacji i oceny zagrożeń,
ich prognozowania oraz na tej podstawie planowania gotowości ratowniczej;
• bardziej zaawansowany proces planowania sieci ratowniczej, w tym niezwykle ważnych dla reagowania i utrzymania gotowości szczegółowych
kryteriów czasowych, a także zapewnienia niezbędnej liczby specjalistycznie przygotowanych ratowników i ich wyposażenia do prowadzenia
działań ratowniczo-gaśniczych.
W systemie bezpieczeństwa państwa ważny jest podsystem ochrony przeciwpożarowej ze względu na realizowane zadania i faktyczną skuteczność w okresie
pokoju, w sytuacjach kryzysowych i wojny. Ochrona przeciwpożarowa to ważny
czynnik kształtujący bezpieczeństwo państwa. Efektem przeprowadzonych badań
jest uzyskany zbiór faktów naukowych dających podstawę do przedstawienia propozycji pożądanych zmian w systemie ochrony przeciwpożarowej, z uwzględnieniem
nowych rozwiązań. Analiza tych faktów uprawnia do wyciągnięcia wniosku, iż
potencjał ochronny można poprawić poprzez wprowadzenie zmian między innymi
w ochronie przeciwpożarowej.
Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają stwierdzić ponadto, że zakres
ochrony przeciwpożarowej ulegał istotnym zmianom na przestrzeni ostatnich
dwudziestu lat i obecnie znacząco wykracza poza walkę z pożarami. Większość
interwencji straży pożarnej to: ratownictwo specjalistyczne, ewakuacja, pomoc
przedmedyczna itd. Walka z pożarami, katastrofy i inne miejscowe zagrożenia to
obecne zadania ochrony przeciwpożarowej. Wraz ze wzrostem zakresu działań
prowadzonych w ramach ochrony przeciwpożarowej ulega również zmianie jej
znaczenie w systemie bezpieczeństwa państwa.
Wzrost roli i znaczenia ochrony przeciwpożarowej wiąże się także ze wzrostem
potrzeby jej doskonalenia i zmian.
Jarosław Prońko
METODYKA PRZESTRZENNEJ ANALIZY
ZAGROŻEŃ MIEJSCOWYCH
Wstęp
Zasadniczym celem działania władz jest kreowanie warunków stabilnego rozwoju społeczności poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki w sferze gospodarczej
i społecznej. Jednym z jej aspektów jest przeciwdziałanie zagrożeniom cywilizacyjnym i naturalnym. Realizowane jest ono zarówno w sferze zapobiegania, jak
i reagowania w sytuacjach ich wystąpienia. Zapobieganie obejmuje tworzenie warunków ograniczających skutki i częstotliwość występowania zagrożeń. Reagowanie
zaś wymaga skonstruowania systemu służb ratowniczo-porządkowych, którego
potencjał pozwala na skuteczną reakcję w czasie wystąpienia niekorzystnych zjawisk. Zarówno w obszarze zapobiegania, jak i przygotowania odpowiedniej reakcji,
a w konsekwencji reagowania, wymagane jest odniesienie do przestrzennego rozkładu występowania incydentów krytycznych. Istotny problem stanowi jednak fakt, iż
zapobieganie i planowanie reagowania dotyczą potencjalnych zdarzeń przyszłych,
natomiast wiedzę o incydentach krytycznych czerpiemy z przeszłości. Ekstrapolacja
zawsze budzi wiele uzasadnionych wątpliwości, ponieważ przewidywania wychodzą
poza sferę doświadczenia. Nie wiemy, czy przyszłość będzie podobna do przeszłości.
Ponadto incydenty krytyczne jedynie pod względem pewnych cech są podobne,
natomiast nie identyczne, co uniemożliwia budowanie zdeterminowanych modeli. Jedynym rozsądnym podejściem metodycznym wydaje się zastosowanie teorii
prawdopodobieństwa do opisu i analizy tych zjawisk.
Celem niniejszego artykułu jest opisanie metodyki przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych w oparciu o teorię prawdopodobieństwa. Analiza taka, jak już
wskazano powyżej, jest niezbędna zarówno w obszarze zapobiegania, jak również
przygotowania i reagowania w sytuacjach wystąpienia zagrożeń miejscowych.
Przestrzenna analiza zagrożeń miejscowych powinna w sposób syntetyczny,
łatwy do rozumienia i uzasadniony wskazać obszary szczególnie zagrożone występowaniem określonych rodzajów incydentów krytycznych. Wymaga się od niej
również wysokiego poziomu zaufania do otrzymanych wyników w dającej się
przewidzieć przyszłości.
Metodyka przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych
89
Wypada w tym miejscu przypomnieć, że zagrożenie miejscowe to takie, którego opanowanie, obejmujące prowadzenie działań ratowniczych i usuwanie
skutków, nie wymaga dodatkowego wsparcia miejscowych sił ratowniczo-porządkowych. Definicja ta wprowadza istotne ograniczenie stosowania prezentowanej
metodyki jedynie do zjawisk o określonej skali, dość często występujących na
danym terenie.
Treść artykułu podzielono na trzy zasadnicze części:
–– wprowadzenie teoretyczne;
–– podstawowe założenia metody;
–– algorytm prowadzenia analizy;
–– przykład;
–– podsumowanie.
Wprowadzenie teoretyczne
Zagrożenie to potencjalna możliwość wystąpienia zdarzeń niekorzystnych, powodująca obawy o zachowanie wartości gwarantujących możliwość zaspokojenia
potrzeb kardynalnych w przyszłości. Jest ono zawsze wieloaspektowe i trudne do
precyzyjnego oszacowania. Dlatego też w praktyce znacznie częściej posługujemy
się pojęciem „ryzyko”, które w języku naturalnym może oznaczać: prawdopodobieństwo zaistnienia niekorzystnego zjawiska, wielkość ewentualnych strat w konkretnym wymiarze lub przestrzeń probabilistyczną:
(S, P )
– gdzie: S opisuje zbiór możliwych do zaistnienia zdarzeń lub scenariuszy zdarzenia,
natomiast P przypisane im prawdopodobieństwo1.
Pojęcie ryzyka stosowane jest w sytuacjach, gdy rezultat zdarzenia nie jest znany,
ale możliwe jest zidentyfikowanie przyszłych sytuacji oraz gdy znane lub możliwe do
oszacowania jest prawdopodobieństwo zrealizowania się poszczególnych możliwości
w przyszłości2. Można zatem stwierdzić, że niepewność ma wymiar informacyjny,
a jej przyczyną jest bariera dostępu do informacji lub niewiarygodność uzyskanych
informacji. Ryzyko natomiast ma wymiar ilościowy, ponieważ można dokonać jego
pomiaru. Zagrożenie zaś jest czymś pośrednim między niepewnością a ryzykiem.
Określa się nim potencjalne skutki zdarzeń zarówno te określone (ryzyko), jak
i nieokreślone (niepewność) lub jedynie częściowo określone.
Angielski ekonomista F. Knight twierdził, że w praktyce gospodarczej3 dominują
zdarzenia niepowtarzalne, do których nie można zastosować żadnej miary prawdopodobieństwa, czyli tzw. zdarzenia niepewne. Zdarzenia, których potencjalne
1
2
Przestrzeń ta musi oczywiście spełniać aksjomaty A. Kołmogorowa.
T. Tyszka, T. Zaleśkiewicz, Racjonalność decyzji: pewność i ryzyko, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 56–57.
3 Podobnie jest w przypadku zagrożeń miejscowych.
90
Jarosław Prońko
istnienie można zmierzyć za pomocą prawdopodobieństwa matematycznego, statystycznego lub szacunkowego, Knight określił mianem ryzyka4.
Wielu autorów przychyla się do stwierdzenia, że nie można jednoznacznie zdefiniować ryzyka inaczej niż poprzez zbiór opisujących je cech5:
–– źródło i przedmiot ryzyka, czyli powód, który czyni rozważania nad ryzykiem uzasadnionym oraz sytuację (zjawisko) równoznaczną z przedmiotem
analizy ryzyka;
–– możliwe następstwa ryzyka, czyli potencjalny charakter skutków podjętych
decyzji oraz miary tych skutków w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym;
–– podjęcie ryzyka, czyli decyzja podjęcia aktywnych działań związanych z realizacją zadań potrzebnych do uzyskania korzyści i minimalizacji strat;
–– realizacja ryzyka, czyli wystąpienie przewidywanych lub nieprzewidywanych
skutków zdarzeń, których źródłem jest przedmiot ryzyka;
–– możliwość manipulacji ryzykiem, czyli podatność przedmiotu ryzyka na
stosowanie środków i metod ukierunkowujących zachodzące procesy w pożądanym kierunku.
Analiza ryzyka obejmuje kilka etapów:
–– identyfikację zdarzeń i ich kategoryzację ze względu na cechy istotne dla
celów dokonywania analizy;
–– zakres i sposób pomiaru ryzyka z uwzględnieniem kategoryzacji zdarzeń
i przeznaczenia oceny;
–– ocenę wiarygodności przyjętego sposobu pomiaru;
–– sposób prezentacji otrzymanych wyników – podsumowanie analizy ryzyka.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że analiza ryzyka zawsze opiera się na danych
historycznych:
–– zgromadzonych w bazach danych;
–– (lub) zgromadzonych w postaci wiedzy i doświadczenia ekspertów.
Wykorzystanie pierwszej grupy danych jest bardziej obiektywne, ponieważ
w mniejszym stopniu są one obarczone subiektywnością niż wiedza i doświadczenie ekspertów. Jednakże, ze względu na swoją surowość i obiektywność, muszą
być poddane analizie statystycznej, która wymaga odpowiedniej (niemałej) ilości danych. Brak odpowiedniej ilości danych zmusza do wykorzystania wiedzy
i doświadczenia ekspertów. W każdym jednak przypadku korzystamy z danych
historycznych – próbujemy wnioskować o rzeczach, które wykraczają poza dotychczasowe doświadczenie. Dlatego też wszelkie prognozy obarczone są dodatkowym,
nieusuwalnym błędem – nie wiemy, czy przyszłość będzie podobna do przeszłości.
Efektem przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych powinna być mapa, na której
zobrazowano za pomocą liczb lub kolorów skalę zagrożenia – prawdopodobieństwo
4
D. Gątarek (red.), Nowoczesne metody zarządzania ryzykiem finansowym, WIG-Press, Warszawa
2001, s. 79.
5 P. Jedynak, S. Szydło, Zarządzanie ryzykiem, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1997,
s. 14–15.
91
wystąpienia incydentów krytycznych o określonej kategorii. Sposób podziału na kategorie zdarzeń wynika bezpośrednio z celu prowadzenia analizy. Jeżeli prowadzimy
analizę pod kątem wykorzystania sił i środków służb ratowniczo-porządkowych,
to istotny będzie podział uwzględniający następujące cechy: rodzaj zdarzenia, ilość
zaangażowanych w akcję ratowniczą sił i środków, czas trwania działań ratowniczych. Jeżeli natomiast interesują nas skutki zdarzeń, np. w postaci liczby poszkodowanych, to kategoryzacji zdarzeń powinniśmy dokonać pod kątem następujących
cech: rodzaju zdarzenia, liczby ofiar śmiertelnych, liczby rannych wymagających
hospitalizacji itp. Można oczywiście dokonać jeszcze innych klasyfikacji zdarzeń
w zależności od potrzeb prowadzonej analizy i celu, jakiemu ma ona służyć.
Efektem analizy ryzyka jest jego podsumowanie, czyli prezentacja otrzymanych wyników w sposób przejrzysty, zrozumiały dla odbiorcy i wspomagający go
w procesie podejmowania decyzji oraz wyboru strategii postępowania z ryzykiem.
W proponowanej metodzie przyjęto, że wyniki analizy zostaną zaprezentowane na
mapie. Prezentacja poszczególnych zdarzeń z przeszłości mogłaby być jedną z form
prezentacji wyników analizy, jednakże wydaje się ona mało czytelna, dlatego też
zaproponowano podział rozpatrywanego obszaru na obszary jednostkowe o powierzchni 1 km2. Podział taki pozwala na wykorzystanie siatki topograficznej do
określania granic obszarów jednostkowych. Siatka ta jest ściśle związana z układem
współrzędnych geograficznych oraz ogólnoświatowym układem UTM (Universal
Transverse Mercator). Łatwo zatem przeliczać współrzędne określające miejsce
incydentu krytycznego w różnych układach odniesienia.
Jako wyznacznik ryzyka wystąpienia na danym obszarze jednostkowym incydentu krytycznego o określonej kategorii przyjęto oczekiwaną liczbę zdarzeń w rozkładzie Poissona. Sposób jej wyznaczania, uzasadnienie i podstawowe własności
rozkładu Poissona przedstawiono w następnej części artykułu.
Podstawy teoretyczne metody
Pożary, wypadki drogowe i tym podobne zdarzenia występują niezmiernie
rzadko. Na terenie powiatu otwockiego w roku 2009 zanotowano 618 pożarów6.
Jego powierzchnia wynosi około 620 km2. Możemy zatem stwierdzić, że na obszarze jednego kilometra kwadratowego tego powiatu pojawia się średnio jeden pożar
w roku. Jest to zatem niezmiernie rzadkie zdarzenie. Do opisu prawdopodobieństwa
pojawienia się tak rzadkich, przypadkowych zdarzeń wykorzystuje się rozkład
Poissona, który można zdefiniować w następujący sposób: o zmiennej losowej X
mówimy, że ma rozkład Poissona, jeżeli dla pewnego λ > 0
P{X = k } =
6
Dane pochodzą z bazy SWD-ST.
λk
k!
e −λ
92
Jarosław Prońko
gdzie:
λ – to oczekiwana liczba zdarzeń w danym przedziale czasowym na danym ob-
szarze,
P{X = k } – prawdopodobieństwo, że w danym przedziale czasowym na danym
obszarze zajdzie k zdarzeń.
W rozkładzie Poissona zakłada się niezależność czasową i przestrzenną zdarzeń,
co implikuje kilka istotnych dla prowadzenia analiz własności tego rozkładu:
–– liczba zdarzeń pojawiających się w rozłącznych, następujących kolejno po sobie przedziałach czasowych wykazuje własności procesu Markowa, w których
znajomość stanu aktualnego w pełni determinuje związki probabilistyczne
dla chwil przyszłych, a dodatkowe informacje o poprzednim zachowaniu się
układu nie wnoszą niczego nowego. Aby ocenić stan przyszły, tj. dokonać
prognozy liczby takich zdarzeń w przyszłości, wystarczy znać stan obecny
układu;
–– znając oczekiwaną liczbę zdarzeń w określonym przedziale czasowym, można
wyznaczyć oczekiwaną liczbę zdarzeń dla przedziałów czasowych o innych
rozmiarach, ponieważ jest ona wprost proporcjonalna do stosunku długości
przedziałów czasowych;
–– oczekiwana liczba zdarzeń na obszarze składającym się z kilku rozłącznych
(sąsiadujących ze sobą) podobszarów jest sumą wartości oczekiwanych dla
tych podobszarów;
–– rozkład Poissona pozostaje w ścisłym związku z rozkładem wykładniczym
opisującym prawdopodobieństwo pojawienia się kolejnego zdarzenia w zadanym przedziale czasowym.
Zaprezentowane własności uzasadniają wykorzystanie oczekiwanej liczby
zdarzeń (λ) w rozkładzie Poissona, jako miary ryzyka pojawienia się incydentów
krytycznych określonej kategorii na danym obszarze. Wskazują one również na
wszechstronne możliwości wykorzystania takich analiz. Uważam, że przedstawione
własności w pełni uzasadniają przyjęcie takiego właśnie modelu probabilistycznego
do opisu ryzyka wystąpienia incydentów krytycznych określonej kategorii.
Istotnym problemem jest sformułowanie metody wyznaczania oczekiwanej
liczby incydentów krytycznych (λ ). Decydującą rolę odgrywa dokładność oszacowania tej liczby. Jedynym sposobem powiązania ilości danych, na podstawie
których dokonamy z dokładnością tego oszacowania, jest wyznaczenie przedziałów
ufności. W przypadku rozkładu Poissona granice przedziału ufności dla wartości
oczekiwanej (λ) można wyznaczyć ze wzorów:
k
∑
λid
i =0
i!
k −1
1− ∑
i =0
⋅ e − λd =
λig
i!
⋅e
−λg
α
2
=
α
2
93
gdzie:
λd – dolna granica przedziału ufności dla wartości oczekiwanej;
λ g – górna granica przedziału ufności dla wartości oczekiwanej;
1 − α – poziom ufności dla otrzymanego wyniku.
Rozwiązanie tych równań (wyznaczenie λd i λ g ) jest analitycznie niemożliwe.
Można to uczynić metodami przybliżonymi, np. iteracyjną metodą Newtona-Raphsona. Podobne wyniki można uzyskać również innymi metodami przybliżonymi,
np. metodą zaproponowaną przez Federikę Ciocchettę, Stephena Gilmore’a, Marię
Luisę Guerriero i in.7 Metoda ta zapewnia dobre przybliżenie granic przedziału ufności dla próbek zawierających co najmniej 15–20 elementów. Zgodnie z tą metodą
granice 95% przedziału ufności można wyznaczyć ze wzorów:
n 
l 
λd = ⋅  1 −
λg =
1,96 

n −1 
n 
1,96 
⋅ 1 +

l 
n −1 
gdzie:
n – liczba próbkowanych punktów lub zdarzeń (sumaryczna liczba zdarzeń we
wszystkich próbkach);
l – długość linii próbek (lub przedział czasowy) – liczba próbek.
Analiza powyższych wzorów wskazuje, że przedział ufności jest symetryczny
wokół wartości centralnej – oczekiwanej liczby incydentów krytycznych. Po dokonaniu stosownych przekształceń otrzymamy wzór na bezwzględną odległość granicy
przedziału ufności od wartości oczekiwanej w następującej postaci:
n 1,96
∆λ = ⋅
l n −1
gdzie:
n – liczba próbkowanych punktów lub zdarzeń;
l – długość linii próbek (lub przedział czasowy);
n
Ponieważ = λ (oczekiwana liczba zdarzeń w obszarze podstawowym – kwadrat
l
o powierzchni 1 km2 – jedna próbka), to względną odległość granicy przedziału
ufności od wartości oczekiwanej możemy wyrazić wzorem:
δλ =
∆λ
λ
=
1,96
n −1
7Tychże, Integrated Simulation and Model-Checking for the Analysis of Biochemical Systems, „Elec-
tronic Notes in Theoretical Computer Science”, Vol. 232, 26 March 2009, pp. 17–38.
Jarosław Prońko
94
Stąd minimalną liczbę zarejestrowanych zdarzeń niezbędną do oszacowania
oczekiwanej wartości zdarzeń z zadaną dokładnością (δλ ) na poziomie ufności dla
otrzymanego wyniku równym 0,95 możemy wyznaczyć ze wzoru:
 1,96 
n = 1+ 

 δλ 
2
Na ryc. 1 przedstawiono zależność między liczbą zdarzeń, na podstawie których
oszacowano wartość oczekiwaną, a względną dokładnością jej oszacowania przy
poziomie ufności dla otrzymanego wyniku równego 0,95.
Uwzględniając powyższe, należy stwierdzić, że aby oszacowanie oczekiwanej
liczby zdarzeń zawierało się w zakresie:
λ = λ ± 0,1 ⋅ λ
Ilość zarejestrowanych zdarzeń
(przy poziomie ufności 0,95), liczba zdarzeń uwzględniana przy wyznaczaniu λ
(wartość oczekiwana wyznaczona jako średnia liczba zdarzeń) powinna wynosić
minimum 385. Jeżeli liczba (λ ) zanotowanych w danym roku na określonym obszarze zdarzeń przekracza 385 zdarzeń, to jako oczekiwaną liczbę zdarzeń możemy
przyjąć tę liczbę (λ). Natomiast jeżeli liczba zanotowanych zdarzeń jest mniejsza
niż 385, to należy dodać dane z lat poprzednich, tak aby ich liczba wynosiła co
najmniej 385, a wartość oczekiwaną wyznaczyć, jako średnią liczbę zdarzeń z lat
branych pod uwagę.
10000
1000
100
10
1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
Względna odległość granicy przedziału ufności
Ryc. 1. Zależność względnej odległości granicy przedziału ufności od wartości
oczekiwanej
od ilości
zarejestrowanych
zdarzeń
Ryc. 1. Zależność względnej odległości
granicy
przedziału
ufności od
wartości oczekiwanej od ilości
Źródło:
Opracowanie
własne.
zarejestrowanych zdarzeń
Źródło:
Opracowanie
własne. pewnej dygresji. Otóż we
W tym miejscu należy,
zdaniem
autora, dokonać
własnościach rozkładu Poissona wskazano, iż wykazuje on cechy procesu MarA zatem
do prognozy
stanówpewnej
przyszłych
wystarczy
aktualnego
W tym miejscukowa.
należy,
zdaniem
autora, dokonać
dygresji.
Otóż znajomość
we własnościach
rozkładu Poissona
wskazano, iż wykazuje on cechy procesu Markowa. A zatem do prognozy stanów przyszłych wystarczy znajomość
aktualnego stanu układu, czyli w naszym przypadku danych z teraźniejszości. Na problem w definiowaniu
teraźniejszości zwrócił uwagę Augustyn z Hippony, który jeden rozdział swojego dzieła Wyznania poświęcił właśnie
emu. Wykazał on, że teraźniejszość nie istnieje lub inaczej – jej granice są bardzo umowne – sięgają zawsze w
przeszłość. Głębokość wnikania w przeszłość i nazywania tego przedziału teraźniejszością jest sprawą umowną.
95
stanu układu, czyli w naszym przypadku danych z teraźniejszości. Na problem
w definiowaniu teraźniejszości zwrócił uwagę Augustyn z Hippony, który jeden
rozdział swojego dzieła Wyznania poświęcił właśnie jemu. Wykazał on, że teraźniejszość nie istnieje lub inaczej – jej granice są bardzo umowne – sięgają zawsze
w przeszłość. Głębokość wnikania w przeszłość i nazywania tego przedziału
teraźniejszością jest sprawą umowną. Problem ten przybliża odpowiedź na kilka
podstawowych pytań:
–– czy ubiegły rok to przeszłość?
–– czy wczorajszy dzień to przeszłość?
–– czy to, co zdarzyło się minutę, sekundę, ułamek sekundy temu, to przeszłość
czy teraźniejszość?
W opinii autora odpowiedzi na te pytania dobitnie obrazują problem teraźniejszości, a zatem za obecny stan układu możemy uznać stan z poprzedniego lub
kilku poprzednich lat.
Liczba incydentów krytycznych warunkowana jest infrastrukturą, gęstością
zaludnienia oraz kulturą (mentalnością) społeczności zamieszkującej dany teren. Cechy te zmieniają się dość wolno, a zatem przy sięganiu w przeszłość należy
uwzględnić szybkość zmian, jakie zachodzą w infrastrukturze i gęstości zaludnienia.
Prowadzone badania wskazują, że okres pięciu lat jest maksymalnym okresem sięgania w przeszłość przy ustalaniu oczekiwanej liczby zdarzeń w rozkładzie Poissona
w przypadku incydentów krytycznych. Analizowanie zdarzeń z dłuższego okresu
czasu może być obarczone błędem wynikającym z istotnych dla liczby incydentów
krytycznych zmian w infrastrukturze, gęstości zaludnienia i mentalności społeczności zamieszkującej rozpatrywany obszar.
Drugim ważnym problemem w prezentowanej metodzie przestrzennej analizy
zagrożeń miejscowych jest ich kategoryzacja. Dokonujemy jej w oparciu o te cechy zdarzeń, w aspekcie których prowadzimy analizę. Załóżmy, że interesuje nas
analiza pod kątem wykorzystania służb ratowniczo-porządkowych, adekwatności
ich potencjału i czasowych możliwości reakcji. Dominującymi zatem cechami
konstytuującymi daną kategorię zdarzeń będą:
–– rodzaj zdarzenia definiowany pod kątem niezbędnego ich wyposażenia i wyszkolenia;
–– wielkość zdarzenia definiowana pod kątem ilości sił i środków niezbędnych
do prowadzenia skutecznej akcji ratowniczej i usuwania skutków. Ponieważ
nasze analizy opierają się na danych historycznych, należy zatem brać pod
uwagę ilość zadysponowanych do danego zdarzenia sił i środków. Klasyfikacja taka może być bardzo trudna ze względu na znaczną różnorodność
dysponowanych sił i środków. Należy zatem przyjąć jakieś kryterium, np.
liczbę standardowych jednostek podstawowych dysponowanych do danego
zdarzenia, bez wnikania w specjalistyczne siły i środki dysponowane do
zdarzenia. W przypadku straży pożarnej mogą to być pojazdy gaśnicze ze
standardowym wyposażeniem i obsadą;
96
Jarosław Prońko
–– czas trwania działań ratowniczych i usuwania skutków, który wspólnie z zadysponowanymi siłami i środkami definiuje wielkość zdarzenia.
Klasyfikowanie zdarzeń pod kątem cech istotnych dla celu analizy może napotykać szereg problemów, do rozwiązywania których możemy wykorzystać inne
techniki badawcze, np. analizę ABC, wykresy pudełkowe itp. Wybór właściwej
techniki zależy od celu klasyfikacji.
Analiza ABC i jej odmiany opierają się na zasadzie V. Pareto. W ogólnym
ujęciu, mówi ona, że w dużych zbiorach około 20% elementów decyduje o 80%
efektów lub cech zbioru. W ujęciu statystycznym oznacza ona istnienie w rozkładzie danej cechy silnej koncentracji statystycznej. Zgodnie z zasadą Pareto
krzywa Lorentza przechodzi przez punkt (0,8; 0,2). Analiza taka nie tylko pozwala
na podział danej kategorii zdarzeń na dwie lub trzy podkategorie, ale również
pozwala wyeliminować ze zbioru analizowanych danych te, które znacznie różnią
się od pozostałych. Różnice te mogą wynikać ze specyfiki zdarzeń, błędnego ich
opisu lub błędu decyzyjnego. Ten ostatni może być efektem zadysponowania zbyt
dużych sił i środków do zdarzenia, które tego nie wymagało. Eliminacja zdarzeń
znacznie różniących się od pozostałych danych z analizowanego zbioru jest niezbędna ze względu na zachowanie spójności kategorii. Należy jednak podchodzić
do niej bardzo ostrożnie, bo być może odstające dane wskazują pewien nowy
trend w kształtowaniu się analizowanego zjawiska. Problem właściwego doboru
danych do analizy zawsze budzi szereg wątpliwości i często poza intuicją badacza nie ma racjonalnych uzasadnień. Ich poszukiwanie wymaga dodatkowych
żmudnych badań. Można przyjąć pewne mechanizmy doboru danych do analizy,
ale w niektórych przypadkach mogą się one okazać zawodne, ponieważ z jednej
strony, odrzucone dane mogą wskazywać na nowe cechy jakościowe i ilościowe badanego zjawiska. Z drugiej zaś strony ich uwzględnienie w analizie może
skutkować zafałszowaniem wyników, jeżeli przyjęte do analizy dane wynikają ze
wskazanych powyżej błędów.
Podobną techniką jest reprezentacja danej cechy analizowanych danych w postaci wykresów pudełkowych. Ich istotą jest reprezentacja danych empirycznych
(np. czasu trwania działań ratowniczych) w postaci wykresu przedstawionego
na ryc. 2. Główny obszar wykresu (pudełko, skrzynka) wskazuje 50% realizacji
danej cechy w badanym zjawisku. Kreska wewnątrz pudełka to mediana (Q2),
jego brzegi to 1 i 3 kwantyl (Q1 i Q3), wąsy – kreski poza skrzynką – to 0 i 4
kwantyl (Q0 i Q4). Czasami wąsy te są zakończone punktami, które wskazują
percentyl 0,95 (P 0,95) i 0,05 (P 0,05). Tak sporządzony wykres danych empirycznych opisujący rozkład analizowanej cechy pozwala z jednej strony sklasyfikować zdarzenia pod kątem analizowanej cechy w jednorodne i rozłączne
grupy, z drugiej zaś pozwala na wykrycie danych znacznie różniących się od
innych (percentyl 0,95 i 0,05).
analizy, ale w niektórych przypadkach mogą się one okazać zawodne, ponieważ z jednej strony, odrzucone dane
mogą wskazywać na nowe cechy jakościowe i ilościowe badanego zjawiska. Z drugiej zaś strony ich uwzględnienie w
analizie może skutkować zafałszowaniem wyników, jeżeli przyjęte do analizy dane wynikają ze wskazanych powyżej
błędów.
Podobną techniką jest reprezentacja danej cechy analizowanych danych w postaci wykresów pudełkowych. Ich
istotą jest reprezentacja danych empirycznych (np. czasu trwania działań ratowniczych) w postaci wykresu
przedstawionego na ryc. 2. Główny obszar wykresu (pudełko, skrzynka) wskazuje 50% realizacji danej cechy w
Metodyka
przestrzennej
zagrożeń
badanym zjawisku. Kreska wewnątrz
pudełka
to medianaanalizy
(Q2), jego
brzegimiejscowych
to 1 i 3 kwantyl (Q1 i Q3), 97
wąsy – kreski
poza skrzynką – to 0 i 4 kwantyl (Q0 i Q4). Czasami wąsy te są zakończone punktami, które wskazują percentyl 0,95
techniki wykres
analizydanych
danychempirycznych
pozwalają naopisujący
wyodrębnienie
(P 0,95) i 0,05 Opisane
(P 0,05). powyżej
Tak sporządzony
rozkład rozłączanalizowanej cechy
nych,
pod
względem
analizowanych
cech,
kategorii
zdarzeń
oraz
ułatwiają
wybór grupy, z
pozwala z jednej strony sklasyfikować zdarzenia pod kątem analizowanej cechy w jednorodne i rozłączne
drugiej zaś pozwala
na
wykrycie
danych
znacznie
różniących
się
od
innych
(percentyl
0,95
i
0,05).
danych poddawanych dalszym analizom.
Opisane powyżej
techniki analizy
danych
pozwalają
na wyodrębnienie
rozłącznych,
względem
analizowanych
Kategoryzacja
zdarzeń,
pod
względem
cech wynikających
z celupod
analizy,
powincech, kategorii zdarzeń oraz ułatwiają wybór danych poddawanych dalszym analizom.
na doprowadzić do podziału zdarzeń na wyraźnie różniące się – rozłączne – pod
Kategoryzacja zdarzeń, pod względem cech wynikających z celu analizy, powinna doprowadzić do podziału
względem
analizowanych
cech.
Przykład
kategoryzacji
przedstawiono
zdarzeń na wyraźnie
różniące
się – rozłączne
– pod
względem
analizowanychzdarzeń
cech. Przykład
kategoryzacji zdarzeń
w dalszej
przedstawiono
w dalszejczęści
części artykułu.
artykułu.
Q0
P 0,05
Q1
Q2
Q3
P 0,95
Q4
Ryc. 2. Zasady tworzenia wykresu pudełkowego
Źródło:
Opracowanie
własne.
Ryc. 2. Zasady
tworzenia
wykresu
pudełkowego
Kategoryzacja zdarzeń ma ogromny wpływ na interpretację otrzymanych wyników,
dlatego
powinna
byćnabardzo
szczegółowo
opisana
w każdej
analizie
Kategoryzacja zdarzeń
ma też
ogromny
wpływ
interpretację
otrzymanych
wyników,
dlatego
też powinna być
przestrzennej
zagrożeń
miejscowych.
bardzo szczegółowo opisana w każdej analizie przestrzennej zagrożeń miejscowych.
Algorytm prowadzenia analizy
Schemat Algorytm
postępowania prowadzenia
przy analizie przestrzennej
zagrożeń miejscowych w proponowanej metodzie obejmuje
analizy
następujące etapy:
1. Przygotowanie
analizę danych:
Schemati wstępną
postępowania
przy analizie przestrzennej zagrożeń miejscowych w prosprawdzenie
poprawności
danych
pod względem
ponowanej metodzie obejmuje
następujące
etapy: formalnym celem eliminacji błędnych danych
lub ich poprawienia;
1. Przygotowanie i wstępną analizę danych:
określenie miejsca zdarzenia w przyjętej konwencji – określenie przybliżonych współrzędnych
–– sprawdzenie
poprawności
danych pod
względem
formalnym
celem
2, w eliktórym zaszło
topograficznych
(określenie
współrzędnych
kwadratu
o powierzchni
1 km
minacji
błędnych
danych
lub
ich
poprawienia;
zdarzenie).
–– określenie
miejsca
– określenie przy2. Kategoryzację
zdarzeń, według
zasadzdarzenia
opisanych ww przyjętej
poprzedniej konwencji
części artykułu.
3. Ocenę liczności
badanych
prób:
bliżonych współrzędnych topograficznych (określenie współrzędnych
2 , w którym zaszło
sprawdzenie,
czyo powierzchni
ilość danych 1wkmposzczególnych
kategoriach
spełnia wymogi zakładanej
kwadratu
zdarzenie).
wiarygodności
prognoz
(minimum
385
zdarzeń
należących
do
danej
kategorii);
2. Kategoryzację zdarzeń, według zasad opisanych w poprzedniej części artyjeżeli
ilość danych nie spełnia wymogu wiarygodności, należy zdecydować, czy dołączamy dane z
kułu.
lat poprzednich, czy też łączymy kategorie, pamiętając o zachowaniu spójności głównych cech,
3.które
Ocenę
liczności
badanych
prób:
stanowiły
podstawę
kategoryzacji.
–
–
sprawdzenie,
czy
ilość
danych
w poszczególnych
kategoriach
spełnia wy4. Przedstawienie na mapie oczekiwanej liczby zdarzeń
w podziale na poszczególne
kategorie.
mogi
zakładanej
wiarygodności
prognoz
(minimum
385
zdarzeń
należąW dalszej kolejności można dokonać innych analiz dotyczących:
cychzmian
do danej
kategorii);
trendów
w liczbie
zdarzeń w poszczególnych obszarach, należy dysponować przynajmniej
trzema
okresami,
z ilością
danychwymogu
zapewniającą
właściwą wiarygodność;
–– jeżeli
ilość każdy
danych
nie spełnia
wiarygodności,
należy zdecydoprognoz
w kolejnych
latach;
wać,liczby
czy zdarzeń
dołączamy
dane z lat
poprzednich, czy też łączymy kategorie,
poprawy
wiarygodności
prognozspójności
przez podział
rozpatrywanego
obszaru napodpodobszary o
pamiętając
o zachowaniu
głównych
cech, które stanowiły
podobnej
częstości
zdarzeń
wybranej
kategorii
i
analizowanie
każdego
z
nich
z
osobna.
stawę kategoryzacji.
4. Przedstawienie na mapie oczekiwanej liczby zdarzeń w podziale na poszczególne kategorie.
98
Jarosław Prońko
W dalszej kolejności można dokonać innych analiz dotyczących:
–– trendów zmian w liczbie zdarzeń w poszczególnych obszarach, należy
dysponować przynajmniej trzema okresami, każdy z ilością danych zapewniającą właściwą wiarygodność;
–– prognoz liczby zdarzeń w kolejnych latach;
–– poprawy wiarygodności prognoz przez podział rozpatrywanego obszaru
na podobszary o podobnej częstości zdarzeń wybranej kategorii i analizowanie każdego z nich z osobna.
Analiza przestrzennego rozkładu incydentów krytycznych
w ruchu drogowym
W tej części artykułu przedstawiona zostanie analiza przestrzennego rozkładu
incydentów krytycznych w ruchu drogowym na terenie jednego z powiatów. Jej
celem jest określenie obszarów o szczególnym nasileniu takich zdarzeń i prognozy
przestrzennej na lata następne. Źródłem danych jest baza danych PSP SWD-ST,
a zatem analizie poddane zostaną jedynie te zdarzenia, których skutki usuwała straż
pożarna. Nie interesują nas skutki tych zdarzeń ani liczba jednostek ratowniczych
zaangażowanych w ich usuwanie. Przedmiotem analizy jest jedynie przestrzenny
rozkład incydentów krytycznych w ruchu drogowym.
Sformułowane powyżej cel i główne założenia analizy implikują podstawowe
wytyczne do wyboru danych i ich kategoryzacji:
–– z bazy danych wybieramy jedynie opisy zdarzeń w ruchu drogowym, wyboru
dokonujemy na podstawie pola8 „przyczyny zdarzenia”9;
–– wybieramy opisy wszystkich zdarzeń, które w polu wskazanym powyżej
sugerują zdarzenie w ruchu drogowym;
–– nie klasyfikujemy wybranych zdarzeń, traktując je wszystkie jako jedną
kategorię.
Liczbę zdarzeń w ruchu drogowym odnotowanych w bazie SWD-ST straży
pożarnej na terenie rozpatrywanego powiatu przedstawiono w tabeli 1.
Z danych wynika, że liczba zdarzeń w jednym roku jest zbyt mała, aby na jej
podstawie określić skalę zagrożenia. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami10 liczba zdarzeń powinna wynosić powyżej 385 przy poziomie ufności 0,95 dla oszacowania wartości oczekiwanej. Należy zatem rozpatrywać łącznie dane z trzech
lat, czyli oczekiwaną liczbę tego typu zdarzeń w skali roku dla rozpatrywanego
powiatu należy wyznaczyć jako średnią z trzech lat. Wynosi ona 159 zdarzeń. Przy
8 Jeżeli bazę danych wyobrazimy sobie jako tabelę, to w pojedynczym wierszu jest opis jednego
zdarzenia. Informacje o zdarzeniu opisane są w poszczególnych polach – kolumnach tabeli.
9 W bazie danych SWD-ST w polu: rodzaj zdarzenia, wpisuje się jedynie jedną z dwóch możliwości:
pożar lub zagrożenie miejscowe.
10 Patrz część: Podstawy teoretyczne metody.
e klasyfikujemy wybranych zdarzeń, traktując je wszystkie jako jedną kategorię.
zdarzeń w ruchu drogowym odnotowanych w bazie SWD-ST straży pożarnej na terenie rozpatryw
zedstawiono w tabeli 1.
ch wynika, że liczba zdarzeń w jednym roku jest zbyt mała, aby na jej podstawie określić skalę zagr
wcześniejszymi ustaleniami10 liczba zdarzeń powinna wynosić powyżej 385 przy poziomie ufności 0
a wartości oczekiwanej. Należy
zatemprzestrzennej
rozpatrywać
z trzech lat, czyli99oczekiwaną licz
Metodyka
analizyłącznie
zagrożeńdane
miejscowych
eń w skali roku dla rozpatrywanego powiatu należy wyznaczyć jako średnią z trzech lat. Wynosi o
wykorzystaniu własności rozkładu Poissona należy stwierdzić, że przewidywana
zy wykorzystaniu
własności rozkładu Poissona należy stwierdzić, że przewidywana liczba zdarzeń
liczba zdarzeń w roku 2011 powinna mieścić się w granicach od 135 do 185 na ponna mieścić sięziomie
w granicach
135 do wyniku
185 na0,95,
poziomie
ufnościnadla
wyniku 0
ufności dlaod
otrzymanego
co zobrazowano
ryc. otrzymanego
3. W roku
no na ryc. 3. W roku
2011 zdarzeń
typu było 151.
2011 zdarzeń
tego typutego
było 151.
Tabela 1. Liczba zdarzeń w ruchu drogowym na terenie rozpatrywanego powiatu
Liczba zdarzeń w ruchu drogowym na terenie rozpatrywanego powiatu
2008
2009
2010
2008
2009
Zdarzenia w ruchu drogowym
172
146
Razem
158
476
darzenia w ruchu
drogowym
172
146
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PSP SWD-ST.
pracowanie własne na podstawie danych z bazy PSP SWD-ST.
2010
Ra
158
4
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
100
120
140
160
Przedział ufności 0,95
180
200
Ryc. 3. Dystrybuanta rozkładu Poissona przy wartości oczekiwanej 159
Ryc. 3. Dystrybuanta rozkładu
przy
wartości oczekiwanej 159
Źródło:Poissona
Opracowanie
własne.
Źródło:
Opracowanie
własne.w których interweniowała
Przestrzenny rozkład
zdarzeń
w ruchu drogowym,
straż pożarna przedstawiono w tabeli 3. Liczby w nagłówkach wierszy i kolumn
wskazują współrzędne w Państwowym Układzie Współrzędnych Geodezyjzenny rozkład zdarzeń
ruchu drogowym,
w których
interweniowała
strażzapożarna
przedstaw
nych 1992.wNatomiast
w poszczególnych
polach wpisano
średnią zdarzeń
lata
2008–2010.
czby w nagłówkach wierszy i kolumn wskazują współrzędne w Państwowym Układzie Współrz
ych 1992. Natomiast w poszczególnych polach wpisano średnią zdarzeń za lata 2008–2010.
danych wyobrazimy sobie jako tabelę, to w pojedynczym wierszu jest opis jednego zdarzenia. Informacje o zdarzeniu opis
486
485
484
483
482
481
480
479
478
477
476
475
474
473
472
471
470
469
468
467
466
465
464
463
462
652
0,33
0,67 9,67
1,33
1,67
0,67
1,33 0,33
1,00 1,00
2,00
651
3,00
0,33
1,00
3,67
1,67
654 655 656 657 658
0,67 1,00
0,33
0,33
0,33 0,33 3,67
1,67
0,33 1,33
0,33 0,33
7,00 0,33
0,33
1,00
0,33
1,33
3,00
1,67
4,00 1,00
0,33
0,67 1,00 4,00
1,00 3,33 1,67 2,67 1,00
0,67 3,33 6,67 2,33
1,33
1,33
1,00
1,00
1,00
653
1,33
3,33
0,67
659
0,67
0,33
660
662
0,67
0,33 1,33
3,33
1,67
0,33
3,00
1,67
0,33
2,67
663
1,00
0,33
1,33
0,33
0,33 0,33
1,00
661
664
1,00
0,33
666
667
0,67 0,33
0,33
2,00
1,33
0,67
665
669
1,00
0,67
1,00 8,67
0,33
0,67
668
2,33
0,67
670
1,67
1,67
671
1,67
0,33
0,33
672
Tabela 2. Średnioroczna liczba zdarzeń w ruchu drogowym w latach 2008–2010 w Państwowym Układzie Współrzędnych Geodezyjnych 1992
100
Jarosław Prońko
0,33
0,67
1,67
1,67
0,33 0,67
1,33
0,33
0,33
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PSP SWD-ST.
461
460
459
458
457
456
455
454
453
452
451
450
449
1,00
1,00
0,33
101
Jarosław Prońko
102
Podczas analizy danych zawartych w tabeli 3. łatwo dostrzec cztery kwadraty
o wyjątkowo dużym nasileniu zdarzeń w ruchu drogowym. Ich współrzędne w Państwowym Układzie Współrzędnych Geodezyjnych 1992 wynoszą:
– obszar pierwszy: X – 652; Y– 473; średnia z trzech lat – 9,67;
– obszar drugi: X – 669; Y – 469; średnia z trzech lat – 8,67;
– obszar trzeci: X – 656; Y – 480; średnia z trzech lat – 7;
– obszar czwarty: X – 655; Y – 472; średnia z trzech lat – 6,67;
Na ryc. 4 przedstawiono fragmenty mapy obejmującej wskazane powyżej obszary. Średnioroczna liczba zdarzeń z lat 2008–2010 dla rozpatrywanego powiatu
wynosi 159. W ujęciu częstotliwościowym można to zinterpretować jako jedno
zdarzenie na dwa dni. Uwzględniając powierzchnię powiatu (około 620 km2), można
skonstatować, że na standardowym obszarze (1 km2) incydent w ruchu drogowym
wymagający interwencji straży pożarnej zdarza się średnio raz na 4 lata. Na wskazanych na rycinie 4 obszarach średnio zdarza się od 7 do 10 takich incydentów w roku.
Obszar pierwszy
średnia zdarzeń 9,67
Obszar drugi
Obszar trzeci
średnia zdarzeń 7
Obszar czwarty
Ryc. 4. Obszary o największej średniorocznej liczbie zdarzeń w latach 2008–2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PSP SWD-ST oraz aplikacji
Google Maps.
1
1
1
10
11
0,9999 0,9998 0,9993 0,9982 0,9962 0,9926
8
9
0,9997 0,9989 0,9972 0,9938 0,9881 0,9792 0,9663 0,9489 0,9265 0,8991 0,8666 0,8296
7
1
1
1
0,573
0,987
0,9786
0,967
0,7311
0,564
0,5011 0,4335 0,3712
0,265
0,2213
0,9515
0,6742
0,9319
0,616
0,908
0,712
0,5577
0,5008 0,4405 0,3841
0,315
1
1
1
0,9999 0,9998 0,9996 0,9991 0,9982 0,9968 0,9945 0,9912
0,9999 0,9997 0,9993 0,9985 0,9972 0,9949 0,9914 0,9863 0,9792
0,9998 0,9995 0,9989 0,9976 0,9954 0,9919 0,9865 0,9787 0,9682 0,9544
0,8571 0,7925 0,7214 0,6472
0,1557 0,1247 0,0992
0,0533 0,0404 0,0306
0,9983 0,9955 0,9899 0,9806 0,9665 0,9468 0,9211 0,8893 0,8518 0,8091 0,7622
0,07
6
0,0916
0,9927 0,9834 0,9682 0,9459 0,9161 0,8788 0,8348 0,7851
0,3232 0,2548 0,1991 0,1546 0,1193
0,6767 0,5872 0,5018 0,4232 0,3528 0,2911 0,2381 0,1932
0,406
5
5,33
0,9725 0,9473 0,9123 0,8678 0,8153 0,7565 0,6936 0,6288
5,00
4
4,67
0,0131 0,0094 0,0067 0,0048
4,33
0,9117
4,00
3
3,67
0,766
3,33
2
3,00
0,0695 0,0498 0,0357 0,0256 0,0183
2,67
0,5037
0,097
2,33
1
0,1353
2,00
1–8
0,1889
1,67
0–5
0
liczba zdarzeń
Wartość oczekiwana
Prognozowana liczba zdarzeń
Tabela 3. Fragment skumulowanego rozkładu Poissona dla różnych wartości oczekiwanych (średniorocznej częstości zdarzeń) oraz sposób
ich kwantyfikacji
103
Jarosław Prońko
104
Zaprezentowana analiza może służyć wyszukiwaniu obszarów lub miejsc, w których dotychczas najczęściej występowały tego typu zdarzenia, w celu opracowania
strategii zapobiegania im lub reagowania w sytuacjach ich wystąpienia. Wykorzystanie tej analizy do wskazanych celów wymaga dobrych własności prognostycznych
przyjętego modelu probabilistycznego.
Sprawdzenie własności predykcyjnych zaproponowanego modelu przestrzennej
analizy incydentów krytycznych wymaga pogrupowania obszarów o podobnych
prognozach przy zachowaniu odpowiedniego poziomu ufności (0,95). Sposób grupowania obszarów z wykorzystaniem własności rozkładu Poissona zaprezentowanych
na ryc. 3. przedstawiono w tabeli 3.
Jeżeli oczekiwana, dla danego obszaru, liczba zdarzeń mieści się w przedziale
od 1,67 do 3,33, to wartość dystrybuanty rozkładu Poissona dla liczby zdarzeń od
0 do 5 jest większa od 0,95. Można zatem skonstatować, że dla obszarów o oczekiwanej liczbie zdarzeń z przedziału od 1,67 do 3,33 prognozowana liczba zdarzeń
mieści się w granicach od 0 do 5 przy poziomie ufności dla otrzymanego wyniku
równej 0,95. Natomiast w przypadku wartości oczekiwanej od 3,67 do 5,33 wartość
dystrybuanty jest większa od 0,95 dla wartości zdarzeń od 1 do 8.
Pełny zestaw klas obszarów o podobnej liczbie prognozowanych zdarzeń dla
rozpatrywanego powiatu na poziomie ufności 0,95 przedstawiono w tabeli 4. Zawiera ona również kolorystyczne rozróżnienie poszczególnych klas zastosowane na
mapie prognozy liczby tych zdarzeń w roku 2011.
Tabela 4. Zestawienie klas obszarów o podobnej prognozowanej liczbie zdarzeń na poziomie ufności 0,95
Oczekiwana liczba zdarzeń
od
1/3
1 2/3
3 2/3
5 2/3
8 1/3
do
1 1/3
3 1/3
5 1/3
8
10 2/3
Prognoza
od
0
0
1
3
5
do
3
5
8
12
15
Klasyfikacja obszarów w grupy o podobnej liczbie zdarzeń prognozowanych (zob.
tabela 4) służy przejrzystości prezentacji analizy i jest obarczona pewnymi nieścisłościami (zob. tabela 3). Polegają one na zawyżeniu poziomu ufności dla obszarów
z dolnej granicy prognozowanej liczby zdarzeń i obniżeniu go dla obszarów z górnej granicy. Przy rozważaniu pierwszej grupy obszarów, która według dokonanej
klasyfikacji obejmuje obszary o średniej (oczekiwanej) liczbie zdarzeń: 1/3; 2/3; 1; 1
i 1/3 w skali roku, dostrzegamy, iż w przypadku obszaru o oczekiwanej liczbie zdarzeń 1/3 prawdopodobieństwo pojawienia się co najwyżej trzech zdarzeń wynosi 1.
W przypadku pozostałych obszarów z tej klasy prawdopodobieństwo pojawienia się
105
co najwyżej 3 zdarzeń w roku następnym wynosi odpowiednio: 0,995; 0,961; 0,954,
a zatem tylko ostatni z tych obszarów spełnia założony poziom ufności dla opracowanej prognozy. W przypadku pozostałych poziom ufności jest znacznie wyższy.
Nieco inaczej przedstawia się problem dla obszarów, których dolny poziom prognozy jest większy od 1. Do klasy obszarów o prognozowanej liczbie zdarzeń od 3 do
12 zaliczono obszary o następującej wartości średniej (oczekiwanej) liczby zdarzeń
z lat poprzednich: od 5 i 2/3 do 8 ze skokiem co 1/3 (ponieważ wartość oczekiwana
wyznaczona została jako średnia z trzech lat poprzedzających). Poziom ufności dla
prognozy w tej klasie obszarów wynosi dla dolnej granicy (obszar o oczekiwanej liczbie
zdarzeń 5 i 2/3) – 0,92; dla górnej granicy (obszar o oczekiwanej liczbie zdarzeń 8)
– 0,92; a dla środka klasy (obszary o oczekiwanej liczbie zdarzeń 6 i 2/3 oraz 7) – 0,95.
Problem ten zobrazowano na ryc. 5. Pęk krzywych przedstawia dystrybuanty
rozkładu Poissona dla różnych wartości oczekiwanych grupy obszarów opisanych
w poprzednim akapicie. Jak łatwo zauważyć, dla tak sklasyfikowanej grupy dolna
granica prognozy mieści się w przedziale od 2 do 3 i 1/3, natomiast górna granica
prognozy mieści się w przedziale od 11 do 14,2 przy zadanym poziomie ufności 0,95.
Jak wspomniano jednak we wcześniejszych akapitach, istotą tej metody nie jest
opracowanie ścisłej metody prognostycznej, a jedynie zobrazowanie problemu występowania zdarzeń krytycznych z określonym poziomem ufności. Opracowanie
ścisłych modeli prognostycznych jest w zasadzie niemożliwe, ponieważ modele
opierają się na danych historycznych, a prognozy dotyczą przyszłości, która niekoniecznie musi być taka sama jak przeszłość. Należy zatem pamiętać, że przekroczenie granicy prognozy o jeden lub dwa zdarzenia, zarówno w dolnej strefie jak
i górnej, wynika raczej z opisanej nieścisłości niż wadliwości modelu, który jest
tylko uproszczonym modelem rzeczywistych zjawisk i procesów.
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Ryc. 5. Nieścisłości w grupowaniu obszarów o różnych wartościach oczekiwanych
w grupy o tej samej prognozie przy poziomie ufności 0,95 – zobrazowanie problemu
486
485
484
483
482
481
480
479
478
477
476
475
474
473
472
471
470
469
468
467
466
465
464
463
462
651
3
1
652
1
1
5
653
1
1
3
1
1
3
1
654
2
1
6
3
1
2
655
1
5
1
3
2
1
656
5
3
3
2
1
657
1
3
6
658
3
659
1
3
1
660
1
661
1
1
2
3
662
1
663
1
2
2
1
1
2
2
664
1
665
5
666
1
2
1
667
2
3
668
1
1
669
9
1
670
3
1
671
1
1
Tabela 5. Liczba zdarzeń w ruchu drogowym w 2011 roku na tle prognozy (oznaczenie kolorystyczne) na podstawie lat 2008–2010
672
1
2
106
Jarosław Prońko
1
1
5
3
1
1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PSP SWD-ST
461
460
459
458
457
456
455
454
453
452
451
450
449
1
107
108
Jarosław Prońko
W tabeli 5 przedstawiono liczbę zdarzeń w ruchu drogowym na tle prognozy
opracowanej na podstawie danych z lat 2008–2010. Z danych tam zamieszczonych wynika, że zdecydowana większość prognoz sprawdziła się. Jedynie w 10 na
620 obszarów prognozy się nie sprawdziły, co stanowi zaledwie 1,6%. Odchyłki
od prognoz mieszczą się w granicach nieścisłości wskazanych powyżej – dotyczą
przekroczenia prognozy o 1 zdarzenie. Należy zatem stwierdzić, że prezentowana
metoda przestrzennej analizy zagrożeń miejscowych jest poprawna, przynajmniej
w zakresie analizowanych danych.
Podsumowanie
Prowadzone dotychczas analizy z wykorzystaniem zaprezentowanej metody
wskazują na jej dużą wiarygodność i użyteczność w przestrzennym prezentowaniu
nasycenia zdarzeń krytycznych oraz prognozowaniu częstości ich występowania.
Sposób prezentacji może być bardzo przydatny zarówno w zakresie zapobiegania,
jak i przygotowania oraz właściwego rozmieszczenia sił i środków. Jej uzupełnieniem
mogą być analizy reagowania służb ratowniczych, również zobrazowane przestrzennie oraz analizy ekonomiczne – efektywności wyposażenia i rozmieszczenia służb
ratowniczych. Wskazane w artykule uproszczenia związane z klasyfikowaniem
zdarzeń i obszarów mogą być dobierane adekwatnie do celów, do jakich się je wykonuje. Istotnym wskaźnikiem wpływającym na poprawność przeprowadzonych
analiz, a tym samym wiarygodność wyników jest właściwa ilość danych, której
sposób wyznaczenia wskazano w niniejszej pracy. Ważnym elementem jest również
wstępna selekcja danych, której celem jest wykluczenie zafałszowanych informacji.
Dla wskazanej metody można opracować oprogramowanie komputerowe, które znacznie przyspieszy prowadzenie analiz. Może być ono również podstawą do
tworzenia oprogramowania wspomagającego procesy decyzyjne w zakresie kształtu
systemu ratowniczo-gaśniczego na danym obszarze oraz strategii w zakresie zapobiegania różnego typu zagrożeniom miejscowym.
Ryszard Szynowski
BEZPIECZEŃSTWO W BIEŻĄCEJ DZIAŁALNOŚCI
ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
W niniejszym artykule przyjęto następujący tok postępowania. W pierwszej
kolejności omówiono pojęcie bezpieczeństwa jako naczelnej potrzeby człowieka,
przyjęto definicję administracji rozumianej jako zaspokajanie zbiorowych i indywidualnych potrzeb obywateli, by następnie omówić zasadniczą treść problematyki.
Historycznie rozumienie pojęcia „bezpieczeństwo” ulegało zmianom, a współczesna koncepcja bezpieczeństwa ma znacznie szerszy wymiar niż w przeszłości.
Dzisiaj poza aspektami politycznymi i militarnymi pojęcie bezpieczeństwa obejmuje również aspekty ekonomiczne, kwestie zasobów surowcowych, ekologię,
demografię, sprawy społeczne i humanitarne, zagadnienia związane z zachowaniem narodowej tożsamości i zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju
cywilizacyjnym współczesnego świata1. Należy się zgodzić z opiniami teoretyków,
że zagadnienie bezpieczeństwa jest pojęciem bardzo szerokim i wieloznacznym.
Pojemność bezpieczeństwa sprawia, że w literaturze przedmiotu próżno szukać
jednej zwięzłej definicji, a próby jej sformułowania stanowią przedmiot wielu publikacji. W opinii J. Marczaka problem wynika z ogromnego, wszechogarniającego
zakresu kategorii bezpieczeństwa, bardzo trudnego, a chyba wręcz niemożliwego
do zwięzłego opisania i zdefiniowania 2. Jak zauważa A. Skrabacz, w praktyce
mamy do czynienia z wielorakim rozumieniem bezpieczeństwa, co prowadzi do
jego wieloznaczności (co najmniej „ośmioznaczności”). Najczęściej przez pojęcie
bezpieczeństwo rozumie się: stan niezagrożenia, spokoju, pewności; stan, który
daje poczucie pewności i gwarancję jego zachowania oraz szansę na doskonalenie;
pewność i brak zagrożenia fizycznego albo ochronę przed nim; rozumny standard
życia; naczelną potrzebę człowieka i grup społecznych; podstawową potrzebę
państw i systemów międzynarodowych; ciągły proces społeczny, w ramach którego podmioty działające starają się dostosować mechanizmy zapewniające im
1
Zob. S. Korycki, Bezpieczeństwo polityczne [w:] System bezpieczeństwa Polski, materiały z konferencji naukowej odbytej 4 i 5 listopada 1993 roku w AON, WSO, Warszawa 1993, s. 53–54.
2 Zob. J. Marczak, Współczesny charakter, potrzeby i organizacja bezpieczeństwa narodowego [w:]
Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – założenia, przygotowania i użycie, K. Gąsiorek,
W. Kitler (red.), AON, Warszawa 2005, s. 20.
110
Ryszard Szynowski
poczucie bezpieczeństwa; zarazem stan i proces3. Bezpieczeństwo można rozpatrywać, stosując różne kryteria: podmiotowe (np. jednostkowy, lokalny, narodowy,
międzynarodowy, globalny), przedmiotowe (np. wartości, środki i narzędzia,
aktywność państwowa) i procesualne (perspektywiczne), np. polityka, strategie, współzależności oraz strukturalno-realizacyjne (np. organizacje, instytucje,
działania), a także przestrzenne, wg sposobu zorganizowania, wg kryterium
czasowego, wg kryterium funkcjonalnego (procesualnego)4.
Ze względu na omawianą problematykę (bezpieczeństwa i administracji) zwróćmy uwagę na rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej i egzystencjalnej potrzeby
(i wartości) człowieka, grup społecznych i państw. Należy zaznaczyć, że odwoływanie się do wartości przy definiowaniu bezpieczeństwa sprawia nie tylko ogromne
trudności, lecz także i wątpliwości. Niemożliwe jest bowiem nie tylko ustalenie
pełnego katalogu wszelkich możliwych zagrożeń dla bezpieczeństwa, ale i zdefiniowanie wartości uznawanych przez wszystkie podmioty bezpieczeństwa, a więc
jednostki i grupy społeczne, narody i państwa, a także przez całą społeczność międzynarodową, ponieważ są one różne dla różnych podmiotów. Istota żywotnych
interesów każdego narodu leży szczególnie w obronie i ochronie niepodległości,
suwerenności, integralności terytorialnej (tożsamości narodu) i są to warunki niezbędne do zapewnienia możliwości rozwoju. Jak zauważa A. Dębska, syntetyczna
triada „wolność, prawo, dobrobyt” (socjokultura, socjostruktura. socjoenergia) jest
uznawana przez wielu współczesnych myślicieli za filary bezpieczeństwa5. W. Kitler
w referacie Wartości, potrzeby, cele i interesy jako podstawowe kategorie bezpieczeństwa narodowego przyjmuje za podstawę rozważań o bezpieczeństwie narodowym
następującą kolejność: wartości, potrzeby, interesy. Jako wartość naczelną przyjmuje
przetrwanie (państwa jako niezależnego podmiotu stosunków międzynarodowych,
narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności)6. Potrzeby w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego dzieli na: potrzeby indywidualne
z zakresu bezpieczeństwa (różne dla każdej jednostki), potrzeby grupowe (wspólne
dla danej grupy), potrzeby ogólnonarodowe (dotyczą jednostki i wielorakich grup
3 Zob. A. Skrabacz, Bezpieczeństwo, obrona narodowa i obronność [w:] Współczesne postrzeganie
bezpieczeństwa, K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek (red.), Wyższa Szkoła Administracji
w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s. 43–45.
4 Podział wg: J. Kukułka (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej
wojnie, Agencja Scholar, Warszawa 1994, s. 40–41; Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe
u schyłku XX wieku, D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Fundacja Studiów Międzynarodowych,
Warszawa 1997, s. 7; R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcje, struktury,
funkcjonowanie. Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1999, s. 30–32.
5 Zob. A. Dębska, Multilateralizm a bezpieczeństwo strukturalne [w:] Bezpieczeństwo personalne
i strukturalne wobec wyzwań współczesnego świata: materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 21 października 1999, L. Kanarski (red.), AON INH, Warszawa 2000,
s. 68.
6 Zob. więcej: M. Meyer, Kulturowe i społeczne uwarunkowania kształtowania systemu aksjonormatywnego [w:] tejże, Hierarchie wartości jako wyznaczniki zachowań sprzecznych z prawem: polsko-niemieckie studium porównawcze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.
Bezpieczeństwo w bieżącej działalności administracji publicznej
111
społecznych, a także stanowią dążenia wielu podmiotów stosunków międzynarodowych do realizacji celów wspólnych). Potrzeby sprowadza do dwóch zasadniczych
obszarów: pierwszy z nich dotyczy tych potrzeb, które wynikają z faktu funkcjonowania społeczeństwa w państwie, drugi zaś dotyczy trudów życia codziennego
(zdrowie, życie, dobra i środowisko)7.
W przypadku poszczególnych ludzi (czy grup społecznych), jak przedstawia to
A. Maslow, po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych pojawia się nowy zbiór potrzeb,
potrzeb bezpieczeństwa (pewności, stabilności, oparcia, opieki, wolności od strachu,
lęku i chaosu, struktury, porządku, prawa i granic, silnego opiekuna itp.). Potrzeby
te (bezpieczeństwa) mogą pełnić funkcje organizatorów zachowania, rekrutujących
do swej służby wszystkie umiejętności organizmu. Wtedy możemy opisać cały
organizm jako mechanizm poszukujący bezpieczeństwa, wtedy także możemy powiedzieć o receptorach, efektorach, intelekcie i innych zdolnościach, które są przede
wszystkim narzędziami do poszukiwania bezpieczeństwa. Determinującą siłą jest
decydujący cel nie tylko dotyczący aktualnego poglądu na świat i filozofię życia, lecz
także dotyczący przyszłości i uznawanych wartości. Potrzebę bezpieczeństwa uznaje
się za aktywny i dominujący czynnik, który mobilizuje zasoby organizmu jedynie
w naprawdę krytycznych sytuacjach takich jak wojna, choroba, klęski żywiołowe,
fale przestępczości, dezorganizacja społeczeństwa, nerwica, uszkodzenie mózgu,
upadek autorytetów, chronicznie trudne sytuacje. Właściwie wszystko wtedy wydaje
się mniej ważne od bezpieczeństwa8.
Nie wydaje się jednak możliwe, żeby sama jednostka (obywatel) mogła zapewnić
sobie bezpieczeństwo. Potrzeby bezpieczeństwa poszczególnych ludzi (grup społecznych) często znajdują szczególny wyraz w poszukiwaniu opiekuna, czyli jakiejś
silniejszej osoby lub systemu, które mogą dać jednostkom wsparcie, szczególnie
gdy tylko występuje realne zagrożenie prawa, porządku lub władzy. Wielu autorów
zwraca uwagę na to, że jedynym podmiotem mogącym zapewnić bezpieczeństwo
(narodowe) jest państwo. To właśnie państwo ze względu na swe instytucje: silną,
dobrze wyszkoloną i wyposażoną armię, policję i inne służby, posiada możliwości zapewniające bezpieczeństwo narodowe. Ponieważ bezpieczeństwo narodowe
stanowi dla obywateli, społeczności lokalnych oraz narodu i państwa pierwotną,
7
Zob. W. Kitler, Wartości, potrzeby, cele i interesy jako podstawowe kategorie bezpieczeństwa narodowego [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010, P. Sienkiewicz,
M. Marszałek, H. Świeboda (red.), Tom II, AON, Warszawa 2011, s. 97–103. W ujęciu systemowym
potrzeba jest traktowana całościowo, obejmuje zarówno dyspozycję człowieka (do działania), jak i pewien jego stan (deprywację). W kategorii systemowej można wyróżnić: potrzebę istnienia, potrzebę
integralności, potrzebę optymalizacji funkcjonowania, potrzebę rozwoju. P. Sienkiewicz wyróżnia
następującą hierarchię potrzeb: niezaspokojenie potrzeb prowadzi do unicestwienia systemu (potrzeby podstawowe), niezaspokojenie potrzeb pociąga za sobą niemożliwość pełnienia przez dany
system pewnych funkcji, niezaspokojenie prowadzi do zakłóceń w pełnieniu przez system pewnych
funkcji, niezaspokojenie, które prowadzi do zakłóceń w rozwoju danego systemu. Więcej zob. Bezpieczeństwo obywateli RP jako czynnik jakości życia. Praca badawcza pod kier. P. Sienkiewicza, AON,
Warszawa 2009, s. 25–26.
8 Zob. A. Maslow, Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 65–67.
112
Ryszard Szynowski
egzystencjalną potrzebę, to będzie ono zarazem celem działania we wszystkich
dziedzinach i na wszystkich szczeblach organizacji państwowej i społecznej.
W celu wzmocnienia poczucia bezpieczeństwa ludzie jednoczą się (stowarzyszają) oraz powołują państwo jako najwyższą formę organizacyjną gwarantującą
bezpieczeństwo9. Najdoskonalszą dotąd formą zabezpieczenia potrzeb człowieka
i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa jest państwo. Państwo w kontekście
bezpieczeństwa zmuszone jest do zajmowania się ochroną istotnych wartości nie
tylko związanych z przetrwaniem, integralnością terytorialną i niezależnością państwa na arenie międzynarodowej, ale także z zapewnieniem (potrzeb) dobrobytu
dla obywateli, eliminowaniem zagrożeń dla jakości życia związanych z czynnikami ekonomicznymi, środowiska naturalnego czy przestępczością10. Zatem celem
każdego państwa w dążeniu do zapewnienia sobie bezpieczeństwa i stabilnego
funkcjonowania powinno być osiągnięcie i utrzymanie zdolności do ochrony zasadniczej infrastruktury przed zagrożeniem, a jego zadaniem jest realizacja potrzeb
wszystkich jego składników stanowiących wspólną wartość, którą określa się jako
cel działalności państwa11. Realizacja celów państwa jest jego naturalnym przeznaczeniem, w innym przypadku jego istnienie nie byłoby uzasadnione12.
W powyższym kontekście problematyka bezpieczeństwa wiąże się z jednej strony z zaspokojeniem potrzeb jednostek, grup społecznych, z drugiej z organizacją
państwa jako całości, strukturą organów władzy i administracji (i aparatu wykonawczego)13.
Rozpoczęcie rozważań od wyjaśnienia pojęcia administracji oraz jej istoty jest,
z punktu widzenia omawianej problematyki, koniecznością. Nie jest to jednak
zadanie łatwe. Już bowiem autor pierwszego podręcznika do nauki administracji
– Lorenz von Stein – w XIX wieku stwierdził, że „[…] to, czego nie umiem nazwać,
to jest administracja”14. Liczne próby zdefiniowania tego pojęcia w teorii prawa
administracyjnego doprowadziły do wniosku, że „administrację można opisać,
9 Zob. A. Skrabacz, Bezpieczeństwo, obrona narodowa i obronność [w:] Współczesne postrzeganie
bezpieczeństwa, K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, (red.),, Wyższa Szkoła Administracji
w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s. 43–45.
10 Zob. Z. Trejnis, Spory wokół określenia bezpieczeństwa, w: Metodologia badań bezpieczeństwa
narodowego. Bezpieczeństwo 2010, tom II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (red.), AON,
11 Zob. M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1992, s. 235.
12 Zob. R. Wróblewski, Podstawowe pojęcia z dziedziny polityki bezpieczeństwa, strategii i sztuki
wojennej, AON, Warszawa 1993, s. 13. Autor do celów państwa (narodowych) zalicza m.in. bezpieczeństwo narodowe (państwa); siłę moralną i materialną państwa; wysoką pozycję międzynarodową;
byt, dobrobyt, rozwój i stabilność gospodarczą; zachowanie tożsamości narodowej; ukształtowane
i zoptymalizowane środowisko międzynarodowe.
13 Zob. W. Kitler, Prawno-organizacyjne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Bezpieczeństwo narodowe Polski, cz.1, Kryptonim „Bezpieczeństwo RP”, T. Jemioła
(kier. nauk.), Warszawa 2006, s. 33–34.
14 M. Stahl, Pojęcie administracji, jej cechy i funkcje [w:] Prawo administracyjne – pojęcia, instytucje,
zasady w teorii i orzecznictwie, red. tegoż, wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 13.
113
ale nie zdefiniować”15. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest możliwość wskazywania wyjaśnienia tego pojęcia z różnych punktów widzenia, które nadają mu
zgoła inne znaczenie. Kolejna trudność wynika z faktu, że różnorakie było i jest
jego rozumienie w różnych okresach historycznych, czego przyczyną jest, między
innymi, konieczność uwzględnienia w definiowaniu niektórych zasad ustroju politycznego oraz podstawowych zadań i funkcji państwa. Wówczas bowiem możliwe
będzie określenie jego roli, treści i zakresu16. Jeszcze inną kwestią jest wielowarstwowy charakter administracji, co pozwala na jej analizę w różnych kontekstach
– socjologicznym, politycznym, językowym czy prawnym17. Tak więc w literaturze
omawiającej pojęcie administracji możemy spotkać różne definicje prezentujące
odmienne podejścia, które w nowych warunkach historycznych tracą lub zyskują
aktualność, a niektóre odczytywane są na nowo18.
Współcześnie najczęściej w literaturze przedmiotu pojęcie administracji występuje w trzech ujęciach. Pierwsze z nich odnosi ją do określonych struktur organizacyjnych w państwie. Drugie – przedmiotowe – do specyficznej działalności,
natomiast trzecie – podmiotowe – do określonej grupy ludzi19. W nauce prawa
administracja ma dwa ogólne znaczenia podstawowe: w znaczeniu przedmiotowym
przez administrację rozumie się twórczą, zorganizowaną i ciągłą działalność publiczną w państwie, która polega na obsłudze potrzeb wynikających ze współżycia
ludzi w wielkich grupach. Jest to więc rodzaj działalności zmierzającej do osiągnięcia
celów ogólnych (interesu publicznego) w państwie. W znaczeniu podmiotowym
(organizacyjnym, strukturalnym) administrację stanowią organy administracji rządowej, organy zakładów administracyjnych oraz organy samorządu terytorialnego
(różne podmioty, ograny, instytucje). Administracja tak w sensie przedmiotowym,
jak i podmiotowym, zgodnie z zasadą legalności wyrażoną w Konstytucji RP jest
związana prawem20. Formuła ta ma dwie konsekwencje: wykonywanie ustaw, czyli
działanie w sytuacjach i formach ściśle określonych w przepisach ustawowych,
oraz działanie na podstawie ogólnie sformułowanego upoważnienia ustawowego,
określającego zadania administracji w sferze obsługi potrzeb zbiorowości, pozostawiającego szerszą lub węższą swobodę co do zakresu i formy działania21.
Jak zauważa J. Boć, każde określenie administracji z osobna i wszystkie określenia razem odpowiadają łącznie lub wybiórczo na katalog pytań dotyczących:
podmiotu działania, celu działania, przedmiotu działania, cech działania,
15 Tamże, s. 13.
16 Zob. J. Lang,
Zagadnienia wstępne [w:] Prawo administracyjne, M. Wierzbowski (red.), PWN,
17 Szerzej: J. Łukasiewicz, Zarys nauki administracji, LexixNexis, Warszawa 2004, s. 77–80.
18 Zob. Z. Niewiadomski (red.), Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 22.
19 Zob. J. Boć, Pojęcie administracji [w:] Prawo administracyjne, J. Boć (red.), Wyd. Kolonia Limited,
Wrocław 2005, s. 13.
20 Zgodnie z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., organy władzy
publicznej działają na podstawie granic państwa i w jego granicach.
21 U.K. Prasznic (red.), Mała encyklopedia prawa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 5–6.
114
Ryszard Szynowski
a zwłaszcza sposobu działania, adresata działania 22 . Przy wzięciu pod uwagę przyjętego wcześniej kryterium bezpieczeństwa uwzględniającego potrzeby
(indywidualne, zbiorowe) w tym obszarze przyjęto definicję administracji publicznej, która także odnosi się do realizacji potrzeb obywateli, a mianowicie:
„Administracja publiczna jest to przejęte przez państwo i realizowane przez jego
zawisłe organy, a także przez organy samorządu terytorialnego zaspokajanie
zbiorowych i indywidualnych potrzeb obywateli, wynikających ze współżycia
ludzi w społecznościach”23.
Jak zauważają autorzy książki Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne,
w państwie demokratycznym administracja jest sługą społeczeństwa. Służy ona
społeczeństwu jako aparat wykonawczy mający demokratyczny mandat władzy
politycznej i jako sługa prawa tworzonego przez organy władzy politycznej. Współcześnie zwraca się coraz większą uwagę na służebny charakter administracji wobec
„administrowanych”. Zamiast o „administrowanych” (o obywatelach) mówi się
o publiczności (o klientach). Zatem praca dzisiejszej administracji publicznej polega
nie tylko na wykonawczym stosowaniu prawa administracyjnego, lecz także na
samodzielnym twórczym działaniu w ramach prawa i na jego podstawie i to w zakresie daleko nieraz wykraczającym poza obszar objęty prawem administracyjnym.
Uwzględniając powyższe, możemy powiedzieć, że w znaczeniu funkcjonalnym administracja publiczna rozumiana jest jako działalność organizatorska i wykonawcza
w odniesieniu do politycznych decyzji władzy państwowej24.
Dla określenia funkcji administracji publicznej zwróćmy uwagę na ostatnią
wymienioną cechę, mianowicie zorganizowanie. Ze względu na system podmiotów
wykonujących zadania administracji publicznej, posługujących się ujednoliconymi
procedurami możemy traktować administrację publiczną jako pewną wyodrębnioną, kompleksową i jednolitą organizację. Jak zauważają H. Izdebski i M. Kulesza,
administracja publiczna jest złożoną organizacją, zarówno gdy traktuje się ją jako
całość (system administracyjny państwa), jak i wówczas, gdy przedmiotem analizy
są poszczególne, większe lub mniejsze, wyodrębnione fragmenty administracji publicznej (np. rząd i cała administracja rządowa, władze i administracja konkretnej
gminy, konkretny urząd czy określony resort administracji).
22 Zob. J. Boć (red.), Administracja publiczna, Kolonia Limited, Wrocław 2003, s. 8. Por. B. Wasiutyński, Prawo administracyjne, Towarzystwo „Bratnia Pomoc” Stud. Uniwersytetu J. Piłsudskiego,
Warszawa 1936, s. 3–4: „Administrację określić możemy najogólniej jako planowaną i stałą działalność dla zaspokojenia potrzeb. Jeżeli działalność ta będzie miała na celu zaspokojenie potrzeb
państwa lub innego związku prawa publicznego, wtedy będziemy mieli do czynienia z administracją publiczną. Zasady normujące tę działalność to właśnie prawo administracyjne. Pozostaje ono
w bardzo ścisłym związku z prawem państwowym. Zaspokajanie potrzeb jednostki prywatnej lub
też państwa, gdy działa ono jako jednostka prywatna (prowadząc np. jakieś przedsiębiorstwa), jest
administracją prywatną. Działalność ta podlega przepisom prawa prywatnego”.
23 J. Boć (red.), Administracja…, dz. cyt., s. 10.
24 Zob. H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Wyd. Liber, Warszawa
1999, s. 24 i 27.
115
W Polsce każdy z podmiotów stanowiących element administracji spełnia właściwą sobie funkcję lub funkcje, które to wynikają bezpośrednio z przepisów prawa.
Dla przykładu Rada Ministrów odpowiada za prowadzenie polityki wewnętrznej
i zagranicznej25, natomiast samorząd terytorialny wykonuje wszystkie te zadania,
które nie są zastrzeżone dla organów innych władz publicznych przez przepisy
prawa26. Wymienieni wyżej autorzy, korzystając z dorobku nauk o zarządzaniu,
wyróżniają następujące funkcje administracji (sfery działania): rządzenia, realizację
zadań bieżącej administracji, zarządzanie zasobami administracji.
Podstawową funkcją administracji, z historycznego punktu widzenia, było odsunięcie niebezpieczeństwa, które groziło spokojowi, bezpieczeństwu czy porządkowi
publicznemu. Funkcja ta określana była jako „policja administracyjna”. Pojęcie to
nie jest pojęciem normatywnym, ale raczej określeniem specyficznych relacji, jakie
łączyły obywateli z działającą dla dobra ogółu administracją. W późniejszym okresie
funkcjonowania państwa liberalnego pojawiła się kolejna funkcja – reglamentacyjna, nazywana czasem reglamentacyjno-porządkową. Składało się na nią zarówno
wykonywanie ustaw i stosowanie prawa, jak i rola „nocnego stróża” – gwaranta
porządku prawnego27. Obecnie funkcja rządzenia polega na realizacji programu
politycznego, który legł u podstaw objęcia władzy. Funkcję tę (w państwie, gminie,
powiecie, regionie) realizuje się przede wszystkim za pośrednictwem procedur
wyborczych. Następnie jest ona realizowana za pomocą stosownych urządzeń organizacyjnych i rozwiązań prawnych, które umożliwiają sprawowanie władzy różnym
siłom politycznym, zależnie od woli wyborców, i prowadzenie polityki publicznej
w różnych zakresach odpowiedzialności danego podmiotu. W polskim systemie
występuje wiele różnych podmiotów władzy publicznej i każdy z nich odrębnie realizuje swoją funkcję. Zgodnie z art. 146 ust. 1–3 Konstytucji RP: „Rada Ministrów
prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Do Rady
Ministrów należą sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów
państwowych i samorządu terytorialnego. Rada Ministrów kieruje administracją
rządową”28. Zatem sprawy o charakterze ogólnopaństwowym należą do sfery odpowiedzialności rządu i administracji rządowej. Natomiast w myśl art. 163 Konstytucji RP: „Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone
przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych”29. Zatem
w sprawach wspólnot samorządowych różnej skali odpowiedzialność przypisana
jest władzom samorządowym odpowiednich szczebli.
Zarządzanie zasobami administracji obejmuje zasoby organizacyjne, ludzkie,
materialne, a także informacyjne. Zarządzanie zasobami administracji dotyczy
25
Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, art. 146 ust. 1.
Zob. tamże, art. 163.
Zob. M. Stahl, Pojęcie administracji…, dz. cyt., s. 20.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, art. 146 ust. 1.
29 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, art. 163.
26
27
28
116
Ryszard Szynowski
kwestii organizacyjnych administracji, wśród nich mechanizmów kierowniczych,
nadzorczych i koordynacyjnych30.
Podobnie jak ma to miejsce w przypadku definiowania administracji, tak i jej
funkcje zmieniały się na przełomie wieków. Szczególnej roli nabrała na przykład
funkcja zaspokajania podstawowych potrzeb bytowych ludności w dziedzinach, takich jak oświata, kultura czy infrastruktura. Realizacja zadań bieżącej administracji
wynika z obowiązków ustawowych. Zadania bieżącej administracji i kompetencje
administracyjne są precyzyjnie przypisane poszczególnym podmiotom i instytucjom przez ustawodawcę. W tym zakresie to prawo powinno ściśle wyznaczać sfery
ich odpowiedzialności oraz precyzyjnie określać zasady współdziałania, to decyduje
bowiem o zdolności państwa jako całości do wywiązywania się z obowiązków
publicznoprawnych.
Współcześnie wyróżnia się administrację władczą i administrację świadczącą.
O administracji władczej mówi się wówczas, gdy administracja wkracza przy użyciu
środków władczych, ingeruje w sferę prawną obywatela, ogranicza jego wolność bądź
własność, gdy nakłada na niego obowiązek, w jakiś sposób go obciąża. Administracja świadcząca zapewnia obywatelowi określone świadczenia lub inne korzyści.
Z punktu widzenia funkcji administracji publicznej, które ona wypełnia w interesie
publicznym, można wyróżnić: 1) klasyczną administrację porządkowo-reglamentacyjną, a więc administrację władczą, 2) administrację świadczącą, 3) administrację
wykonującą uprawnienia właścicielskie i zarządzające31.
Z racji omawianego problemu zwróćmy uwagę na administrację porządkowo-reglamentacyjną (policyjną). Kiedy mówimy o administracji porządkowo-reglamentacyjnej, mamy na myśli klasyczne jej funkcje, a więc funkcje policyjne.
Administracja wkracza bowiem w sferę prawną obywatela poprzez ograniczenie
jego wolności, własności, nakładanie obowiązków. Stosuje przy tym środki władcze,
dlatego też czasem mówi się o administracji władczej32. Administracja władcza
(porządkowo-reglamentacyjna), określana także jako klasyczna, obejmuje zadania
reglamentacyjno-dystrybucyjne realizowane za pomocą władczych form działania
administracji, głównie aktów administracyjnych (pozwoleń, zezwoleń, koncesji),
zabezpieczonych możliwością użycia środków przymusu państwowego. Historycznie
podstawową funkcją administracji była początkowo funkcja określana jako „policja
administracyjna”, przez którą rozumiano działania prawne i faktyczne podejmowane przez administrację dla odsunięcia niebezpieczeństwa grożącego takim dobrom
30
31
Zob. H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 100–103.
Jak podają autorzy w pracy Prawo administracyjne (Z. Niewiadomski (red.), dz. cyt., s. 22), administracja, ze względu na dominujący w niej charakter regulacji, może być dzielona na różne rodzaje
i sfery: wewnętrzną i zewnętrzną, władczą i niewładczą. Najszerzej przyjętym rozróżnieniem jest
podział na administrację ingerującą, świadczącą oraz administrację zajmującą się infrastrukturą.
Z kolei H. Izdebski i M. Kulesza (Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 104) wymieniają klasyczną
administrację porządkowo-reglamentacyjną (policyjną), administrację świadczącą (usługi publiczne),
administrację wykonującą uprawnienia właścicielskie (zarząd majątkiem publicznym).
32 Zob. E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Wyd. TNOiK, Toruń 2013, s. 27.
117
jak spokój, bezpieczeństwo i porządek publiczny. Dzisiaj policję administracyjną kojarzy się z utrzymaniem i ochroną porządku i bezpieczeństwa, usuwaniem zagrożeń
dla porządku publicznego, życia, zdrowia itp. przez organy administracji publicznej,
z reguły w stanach szczególnych, często za pomocą swoistych form działania, łącznie
z przymusem bezpośrednim. Czynią to specjalnie w tym celu powołane organy jako
formacje umundurowane i uzbrojone (policja, straż graniczna, straż gminna itd.),
zorganizowane na wzór wojskowy33. Administracja władcza wykonuje działania
polegające na odwracaniu zagrożeń i usuwaniu niebezpieczeństw. Nagłe zagrożenia
w powszechnej skali: epidemie, klęski żywiołowe lub ekologiczne, przywracają jej
pierwotny, naturalny prymat i niekwestionowaną władczość34.
Jak zaznaczono wcześniej, problematyka ta wiąże się z klasyczną funkcją policyjną państwa, związaną z ochroną porządku publicznego i bezpieczeństwa zbiorowego. Od samego początku z funkcją porządkowo-reglamentacyjną związana
była kwestia ciężarów publicznych (osobowych i majątkowych), ponoszonych przez
członków wspólnoty na utrzymanie instytucji i urządzeń służących ochronie porządku publicznego i bezpieczeństwa zbiorowego w różnych dziedzinach życia. Te
różnego rodzaju zobowiązania (ciężary) publicznoprawne miały charakter osobowy,
np. służba wojskowa; rzeczowy, np. świadczenia na rzecz obrony; fiskalny (podatki,
wydatki na obronność)35.
Z powyższego wynika, że klasyczna funkcja policyjna państwa wiążę się z osiąganiem celów państwa, rozumianych jako zachowanie niepodległości i integralności
terytorium, egzekwowanie jedności i porządku wewnętrznego, zapewnienie dobrobytu obywateli, oraz z celami narodu, tj. zachowaniem własnej kultury, kontynuacją
historycznej tradycji, upowszechnianiem etosu, znajomością języka, utrwalaniem
osobowości etnicznej. Wspólny uzgodniony obszar między interesami prywatnymi obywateli a racją stanu państwa nazywa się interesem publicznym (dobrem
wspólnym)36.
33 Zob.
Z. Duniewska, B. Jaworska-Dębska, R. Michalska-Badziak, E. Olejniczak-Szatowska,
M. Stahl, Prawo administracyjne…, dz. cyt., s. 17. Czasem służby publiczne dysponujące siłą zbrojną wyodrębnia się w osobną kategorię. Wówczas obok organów administracji wyróżnia się organy
bezpośredniego przymusu lub aparat przymusu. Przymusowość państwa wyraża się różnorako.
Takim przejawem przymusowości państwa jest istnienie aparatu systematycznie i jawnie stosującego
przymus wewnątrz państwa (np. policja, prokuratura, sądy) lub w stosunkach zewnętrznych (np. siły
zbrojne). W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1996, s. 2.
34 Zob. Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne, dz. cyt., s. 41. Dla współczesnych, skomplikowanych i wielostronnych działań ratowniczych jest więc niezwykle istotne ustalenie na każdym
szczeblu administracji organu, któremu przysługuje w takiej sytuacji kierownictwo i koordynacja.
W naszym państwie jest to wojewoda.
35 Zob. H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 106–107.
36 Interes publiczny często bywa utożsamiany z pojęciem dobra wspólnego. Przez dobro wspólne
należy rozumieć sumę warunków życia społecznego, które poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalają osiągnąć, pełniej i łatwiej, własną doskonałość. Dobro wspólne odnosi się do życia
wszystkich. Opiera się na trzech istotnych elementach: po pierwsze – poszanowaniu osoby jako
takiej, po drugie – dobro wspólne domaga się dobrobytu społecznego i rozwoju społeczności, po
118
Ryszard Szynowski
W państwie demokratycznym interes publiczny jest efektem wolnego ścierania
się różnych racji, które mogą się publicznie ujawnić i dotyczą organizacji życia publicznego. Konkretną treść interesu publicznego tworzą wszyscy obywatele uczestniczący w debacie o interesach i wartościach ważnych dla przetrwania życia całej
społeczności. Z kolei racja stanu to podstawowe interesy państwa (jako całości,
a nie tylko grup rządzących); do racji stanu współcześnie zalicza się takie warunki, dzięki którym państwo jest zdolne bezpiecznie istnieć, zachować integralność
swego terytorium i suwerenność swej władzy, swobodnie kształtować swą formę,
korzystnie współpracować i pokojowo konkurować z innymi państwami oraz cywilizacyjnie się rozwijać.
Inną kwestią, którą należy zauważyć, jest kwestia nakazów „działania dla dobra
wspólnego” (interesu publicznego), wynikająca z uprawnień władzy w państwie.
Uprawnienie to możność – ale nie konieczność – dość swobodnej metody podejmowania (także obowiązku) działania. W założeniu uprawnień ustrojowych leży
nakaz działania w kierunku, który nosi nazwę „dobra publicznego”. Każda funkcja
ustrojowa i każde sformułowanie jej uprawnień winno być ucieleśnieniem nakazów
pracy dla dobra wspólnego. Określona szerokość uprawnień ma za zadanie służyć
dobru publicznemu. Szerokość uprawnień przeobraża się w ciężar wielkich obowiązków spoczywających na podmiocie, któremu te uprawnienia służą lub też który
jest w te uprawnienia wyposażony. Przykładem jest system obowiązkowej służby
wojskowej i stała czujność, troska o bezpieczeństwo kraju37. Istotnego znaczenia
nabierają stosowne uregulowania w dziedzinie obronności, które w toku sporów,
dyskusji, debat przedstawicieli narodu znajdują odzwierciedlenie w obowiązującym
prawie. Administracja tradycyjnie uczestniczy w kształtowaniu i wcielaniu w życie
polityki oraz wydaje nakazy, zakazy i zezwolenia. W miarę rozwoju cywilizacyjnego
przejmuje jednak coraz szerzej odpowiedzialność za rosnący zakres usług publicznych (administracja świadcząca)38.
Przez pojęcie administracji świadczącej „[…] rozumie się administrację usług
socjalnych, zabezpieczenie spraw bytowych za pomocą instytucji użyteczności
publicznej oraz administrację wspomagającą”39. Administracja świadcząca bywa
trzecie – dobro wspólne stanowi pokój, czyli trwałość i bezpieczeństwo sprawiedliwego porządku.
Zob. W. Lamentowicz, Państwo…, dz. cyt., s. 41–43.
Z punktu ekonomicznego istotne jest pojęcie czystego dobra publicznego. Jest to dobro, o które nie
trzeba rywalizować i z używania którego nie można nikogo wykluczyć, „jeśli ktoś korzysta z dobra
publicznego, to korzysta z niego każdy”. Sztandarowym przykładem jest obrona narodowa. O obronę
nie rywalizuje się, co oznacza, że wszyscy obywatele mieszkający na bronionym obszarze korzystają
z jej dobrodziejstwa. Co więcej, z konsumpcji obrony narodowej nie można nikogo wykluczyć; jest
niemożliwe (a na pewno niepraktyczne) wydzielenie i wykluczenie jakiegoś miasta czy regionu z systemu obrony narodowej. W.F. Samuelson, S.G. Marks, Ekonomia menedżerska, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1998, s. 623.
37 Zob. A. Rzegocki (red.), Podstawy wiedzy o państwie, Ośrodek Myśli Politycznej, Księgarnia
Akademicka, Kraków 2000.
38 H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 110.
39 M. Stahl, Pojęcie administracji…, dz. cyt., s. 21.
119
uważana współcześnie za równorzędną, a niekiedy nawet za dominującą funkcję
związaną z zaspokajaniem potrzeb powszechnych. W miarę rozwoju cywilizacyjnego zmieniały się funkcje administracji. Szczególną rolę zaczęła odgrywać funkcja
zaspokajania podstawowych potrzeb bytowych ludzi, zwłaszcza w miastach, i organizowania usług w dziedzinie infrastruktury komunalnej, oświaty, kultury oraz
w sferze socjalnej40. Administracja świadcząca ma dwa oblicza:
–– troskę okazywaną poszczególnemu człowiekowi poprzez zapewnienie obywatelom odpowiednich warunków życiowych oraz ich poprawę, czyli realizowanie usług typu społecznego; chodzi o zapewnienie usług z zakresu
oświaty, ochrony zdrowia, pomocy społecznej i podstawowej opieki dla osób
niepełnosprawnych;
–– świadczenie na rzecz całej społeczności – tzw. usługi o charakterze technicznym. Możemy do nich zaliczyć: komunikację zbiorową, wodociągi i kanalizację, światło i energetykę cieplną, oczyszczanie miast i wiele innych.
Rola administracji publicznej w tym zakresie może być zróżnicowana i m.in.
polega na odpowiedzialności władzy publicznej za standard usług świadczonych
przez sektor prywatny oraz na bezpośrednim organizowaniu świadczenia usług
publicznych różnego rodzaju. Może obejmować nawet samo ich świadczenie za
pośrednictwem instytucji należących do sektora publicznego (przedsiębiorstw użyteczności publicznej i zakładów administracyjnych). Ze względu na wielką liczbę
odbiorców usług może być prowadzona przez samorząd różnych szczebli41.
Jeżeli chodzi o administrację infrastruktury (administrację wykonującą funkcje
właścicielskie – zarząd majątkiem publicznym), to obecnie daje się zauważyć zarządzanie przez państwo ogromną infrastrukturą (drogami lądowymi, wodnymi,
koleją, lasami państwowymi). Stopniowa prywatyzacja oraz podział na własność
ogólnopaństwową i komunalną nie zmieniły zasadniczo podstawowego zasięgu tego
zarządu42. W każdych warunkach ustrojowych administracja wykonuje uprawnienia właścicielskie (w imieniu państwa, gminy czy innej jednostki samorządu
terytorialnego) w odniesieniu zarówno do rzeczy publicznych, służących wykonywaniu podstawowych funkcji publicznych, jak i majątku gospodarczego (akcje
i papiery wartościowe, zakłady produkcyjne czy usługowe, majątki rolne i leśne
itp.). Majątek publiczny służy wykonywaniu zadań z zakresu szeroko rozumianej
administracji świadczącej, które to zadania ustawowo określono u nas jako bieżące,
i nieprzerwanego zaspokajania potrzeb zbiorowych ludności w drodze świadczenia
usług powszechnie dostępnych43.
W celu wykonywania zadań związanych z wykorzystaniem powierzonego mienia, a także utrzymywania go w należytym stanie tworzone są oddzielne jednostki
40 Z. Duniewska, B. Jaworska-Dębska, R. Michalska-Badziak, E. Olejniczak-Szałowska, M. Stahl,
Prawo administracyjne…, dz. cyt., s. 17.
41 Zob. H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 110–112.
42 Zob. Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne, dz. cyt., s. 42–43.
43 Zob. H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna…, dz. cyt., s. 113.
120
Ryszard Szynowski
organizacyjne, niekiedy wyposażone w odrębną osobowość prawną, którym powierza się zarząd konkretnymi składnikami mienia (przedsiębiorstwa użyteczności
publicznej, zakłady administracyjne). Majątek ten może jednak też być traktowany
jako szczególny rodzaj majątku gospodarczego. Wobec rozmiarów majątku administracyjnego niektórych działów administracji rządowej występuje tendencja do
uelastyczniania struktur wykonujących najbardziej kapitałochłonne i odpowiedzialne funkcje właścicielskie w tym zakresie, a mianowicie funkcje inwestorskie
(nabywanie nieruchomości, modernizacja oraz wznoszenie budynków i budowli). Jest wiele składników majątkowych, które mogą służyć zarówno celom ściśle
administracyjnym, jak i prowadzeniu działalności gospodarczej, nie mówiąc już
o tym, że pewnego typu działalność można uważać albo za wykonywanie funkcji
publicznoprawnych, albo za prowadzenie działalności gospodarczej. Prywatyzację
gospodarczego mienia państwowego powierzono zasadniczo jednemu z ministrów,
jednakże kompetencje w wielu materiach uzyskały także niektóre inne organy
administracji rządowej (np. w ramach Ministerstwa Obrony Narodowej służba
zaopatrzenia, zajmująca się zakupami zbrojeniowymi) bądź specjalnie w tym celu
utworzone szczególne agendy państwowe (np. Agencja Mienia Wojskowego)44.
Podsumowując, stwierdzić należy, że administracja realizuje różnorodne funkcje,
a wśród nich funkcję rządzenia, funkcję realizacji zadań bieżących oraz funkcję zarządzania
zasobami i rozwojem administracji. Ze względu na funkcje można podzielić administrację na: porządkowo-reglamentacyjną (policyjną), świadczącą, wykonującą uprawnienia
właścicielskie, zarządzania rozwojem. W zależności od czynników politycznych i gospodarczych znaczenie funkcji administracji publicznej zmienia się w toku historii, decydując
jednocześnie o istocie, charakterze i o zakresie działania administracji. Odpowiednio do
tego, jak wyznaczony jest przedmiot interesu publicznego, a więc również zasięg zadań
i odpowiedzialności administracji publicznej, mamy do czynienia z większym lub mniejszym wpływem obywateli na jej działalność. Administracja publiczna (jako system) stoi
zawsze na straży interesów państwowych, co oznacza, że administracja publiczna (cywilna
i wojskowa, rządowa i samorządowa) odpowiada praktycznie za porządek publiczny, a także
za stan bezpieczeństwa państwa, życia zbiorowego i obywateli. Tę funkcję administracja
publiczna spełnia w każdym nowoczesnym państwie45. Zasadniczą i niekwestionowaną
funkcją państwa i jego administracji jest działalność interwencyjna w sytuacji kryzysu
ekonomicznego, konfliktu społecznego i w sytuacjach zagrożeń określanych jako stany
nadzwyczajne (stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej). Tylko państwo
i jego administracja dysponują odpowiednią organizacją i koniecznym władztwem, aby
interweniować w wypadkach nadzwyczajnych stanów46.
44 Zob. tamże, s. 99–115.
45 Zob. tamże, s. 26–27.
46 J. Boć (red.), Administracja publiczna, Kolonia Limited 2003, s. 43.
Bernard Wiśniewski
RACJONALIZACJA DZIAŁALNOŚCI BIEŻĄCEJ
NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA
Działalność bieżąca na rzecz bezpieczeństwa to każda aktywność realizowana na
rzecz bezpieczeństwa niemieszcząca się w ramach zarządzania kryzysowego bądź
przygotowań obronnych. W ramach działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa
realizowane są zadania o charakterze ogólnym i szczegółowym1.
Do zadań o charakterze ogólnym należą2:
–– zapewnienie odpowiedniego podejścia do bezpieczeństwa narodowego łączącego wykorzystanie wszelkich środków pozostających w dyspozycji państwa
do zapewnienia realizacji celów polityki bezpieczeństwa narodowego;
–– zwiększenie potencjału bezpieczeństwa państwa poprzez powierzenie wszystkim podmiotom prawa państwowego zadań na rzecz bezpieczeństwa narodowego;
–– stworzenie warunków prawnych i organizacyjnych na rzecz integracji wielu
szczegółowych systemów działających w obszarze bezpieczeństwa w jeden
system bezpieczeństwa państwa, przy zapewnieniu ich niezbędnej samodzielności;
–– stworzenie i utrzymanie poziomu potencjału systemu bezpieczeństwa narodowego zapewniającego warunki do skutecznego przeciwstawienia się
zagrożeniom godzącym w jakimkolwiek zakresie w bezpieczeństwo państwa
jako całości;
–– zorganizowanie, podtrzymywanie oraz odtwarzanie współdziałania w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym w celu skutecznego przeciwstawienia
się zagrożeniom niewywołującym potrzeby zarządzania kryzysowego oraz
przeciwstawienia się zewnętrznym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa
i wojnie.
Z kolei do zadań o charakterze ogólnym należy wdrożenie niezbędnych regulacji
prawno-organizacyjnych w celu efektywnego funkcjonowania systemu organizacji
działań bieżących na rzecz bezpieczeństwa3.
1
Zob. W. Kitler, Funkcje i organizacja administracji publicznej na rzecz realizacji misji i celów
bezpieczeństwa narodowego [w:] Resort spraw wewnętrznych i administracji w systemie obronnym
państwa, R. Kulczycki, B. Wiśniewski (red. nauk.), MSWiA, Warszawa 2004, s. 25.
2 Zob. tamże, s. 25–26.
3 Zob. tamże.
122
Bernard Wiśniewski
Wszystkie z przedstawionych powyżej zadań służą realizacji postanowień obowiązującej Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, która
w p. 12 stanowi, że: „[...] do ważnych interesów narodowych Polski należy zagwarantowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju cywilizacyjnego oraz gospodarczego
kraju, stworzenie warunków do wzrostu dobrobytu społeczeństwa, do rozwoju
nauki i techniki oraz do należytej ochrony dziedzictwa narodowego i tożsamości
narodowej, a także środowiska naturalnego”4. Ten sam dokument stanowi również,
że: „[...] realizacja interesów narodowych oraz wynikających z nich celów odbywa
się w ramach działań wewnętrznych państwa oraz w jego relacjach z otoczeniem
zewnętrznym. Zdolność Polski do skutecznego działania na zewnątrz jest uwarunkowana jakością wewnętrznego ładu politycznego, gospodarczego i społecznego”5.
Truizmem jest stwierdzenie, że określenie celu organizacji działalności bieżącej
na rzecz bezpieczeństwa państwa jest procesem trudnym i złożonym. Jest to wypadkowa właściwości struktury organizacyjnej realizującej te zadania oraz celu
tejże działalności. Z pierwszą determinantą nie ma trudności, ponieważ właściwość
każdej struktury ściśle określono w źródłach prawa powołujących ją do życia. Co
się zaś tyczy drugiej, należy zauważyć, że związany jest już z nią szereg problemów
wynikających głównie z teoretycznych i prawnych aspektów działań na rzecz bezpieczeństwa. Należy w tym miejscu przywołać stwierdzenie oddające istotę celu
H. Le Châteliera, który zauważył, że „[...] jeśli jasno widzimy cel, który chcemy
osiągnąć, to zrobiliśmy już więcej niż połowę drogi”6. Poszukiwanie skutecznych
rozwiązań organizacyjnych jest jednym z podstawowych zadań uczestników działań
na rzecz bezpieczeństwa. Wyniki dociekań wskazują na to, że najskuteczniejszą
metodą organizacji działań w tym zakresie jest racjonalizacja.
Nim zostanie jednak przedstawiona problematyka racjonalizacji, niezbędne
jest nakreślenie istoty działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa, jako jednego
z trzech – obok zarządzania kryzysowego i przygotowań obronnych – obszarów
zadań realizowanych przez system bezpieczeństwa państwa.
Działalność bieżącą na rzecz bezpieczeństwa posiada swoją strukturę, którą
można podzielić na:
–– rzeczową, dotyczącą rodzajów działań;
–– czasową, odnoszącą się do kwestii kolejności jej prowadzenia w określonym
czasie;
–– przestrzenną, której istotą jest jej prowadzenie w konkretnych miejscach.
Należy także zauważyć, że z organizacją działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa państwa związany jest jej podmiot, środki rzeczowe bezpośrednio
i pośrednio związane z tą działalnością oraz warunki rzeczowe, a także przedmiot
tejże działalności. Istotą wyodrębnionych powyżej składników jest to, że7:
4
5
6
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2007, s. 12.
Tamże, p. 14.
H. Le Châtelier, Filozofia systemu Taylora, INO, Warszawa 1926, s. 31.
7 Zob. J. Kurnal, Zarys teorii organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1970, s. 16.
Racjonalizacja działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa
123
–– człowiek, społeczeństwo, a w konsekwencji również państwo (jako najwyższa forma organizacji społecznej) jest podmiotem działania i składnikiem
najważniejszym z uwagi na swą aktywność i dynamiczność;
–– warunki rzeczowe tej działalności postrzegane są jako najbliższe otoczenie umożliwiające państwu wykonanie zadań związanych z zapewnieniem
bezpieczeństwa (z wyłączeniem zarządzania kryzysowego i przygotowań
obronnych);
–– środki działania, postrzegane jako rzeczy, które państwo wykorzystuje do
organizacji działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa z zastrzeżeniem
spraw związanych z przeciwstawieniem się sytuacjom kryzysowym i kwestii
obronności państwa;
–– przedmiotem są rzeczy i sprawy, których ta działalność dotyczy oraz których
przekształcenie stanowi cel tejże działalności.
Do cech szczególnych organizacji tejże działalności należy zaliczyć to, że:
–– podstawą wszelkich działań w tym zakresie są źródła prawa (w tym przede
wszystkim powszechnie obowiązującego) oraz dokumenty dyrektywne;
–– wyżej wymieniona organizacja jest działaniem uporządkowanym, a nie chaotycznym;
–– za organizację tę odpowiada właściwy organ władzy lub administracji publicznej;
–– organizacja działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa państwa jest działaniem kolektywnym.
Z uwagi na złożoność zaprezentowanych powyżej kwestii oraz komunikatywność
wypowiedzi przyjrzeć się należy zasadniczym i w zasadzie niekwestionowanym
atrybutom celu. W. Kieżun stwierdza, że cel musi odpowiadać pewnym warunkom,
a więc musi być: jedyny, ścisły, zrozumiały, osiągalny oraz ograniczony (dostępny)8.
Czy zatem cel działań struktur organizacyjnych realizujących zadania na rzecz
bezpieczeństwa będzie jeden? Czy też może być ich więcej?
Nie ulega wątpliwości, że z jednej strony, zbyt dużo celów „może być przyczyną niepełnej skuteczności. Z drugiej strony, jest możliwość kumulowania celów,
w wyniku czego osiąga się wiele celów jakby za jednym zamachem. Może to stać
się przyczyną poważnej ekonomizacji”9. Przy wzięciu pod uwagę tego, że celem
wszelkiej zorganizowanej działalności powinno być, między innymi, zorganizowanie zespołów ludzkich i ich efektywnej pracy w zakresie pozostającym we
właściwości określonego szczebla organizacyjnego, zastanowić się należy nad celami organizacji bieżących działań na rzecz bezpieczeństwa. Z uwagi na określone
prawem zadania i kompetencje organów władzy i administracji celem ich bieżącej
działalności na rzecz bezpieczeństwa będzie realizacja rutynowych zadań kompetencyjnych, a poprzez to stworzenie podstaw do wykorzystania programów i planów przygotowywanych w zakresie zarządzania kryzysowego i obronności, a tym
8
9
Zob. W. Kieżun, Podstawy organizacji i zarządzania, Książka i Wiedza, Warszawa 1977, s. 160.
Tamże, s. 162.
124
Bernard Wiśniewski
samym stworzenie warunków do przetrwania ludności i zapewnienia jej godziwych
warunków bytowych w sytuacjach zagrożeń. Z kolei z uwagi na kryteria zadań
i właściwości organów władzy i administracji rządowej zaprezentowane cele, będące
także celami dla administracji rządowej szczebla terenowego, należy rozszerzyć na
poziomie organów naczelnych o cele związane z zapewnieniem niepodległości i nienaruszalności terytorialnej. Rozszerzyć, ponieważ wszystkie wymienione powyżej
cele są kumulatywne w związku z niewystępowaniem między nimi sprzeczności.
Każdy z przywołanych celów należy uznać za ścisły. Zatem nie wymagają one
uszczegółowienia oraz nie powodują wieloznacznych interpretacji.
Tak sformułowane cele zapewniają wszystkim strukturom organizacyjnym władzy i administracji publicznej realizację określonych dla nich zadań, przy posiadaniu
przez nie odpowiedniego poziomu wiedzy, wykraczającej poza rutynową działalność
bieżącą i dotykającą problemów zarządzania kryzysowego i obronności10.
Ograniczoność poszczególnych celów działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa odzwierciedla relacje pomiędzy możliwościami a potrzebami. I tu z całą mocą
należy zauważyć, że wśród uczestników tej działalności znajduje się podmiot mogący
wypełnić samodzielnie stawiane przed nim zadanie – zwłaszcza w sytuacjach zakłóceń, które zawsze i w dużej skali towarzyszyć będą warunkom zagrożeń wszelkich
typów. A zatem najprawdopodobniej konkretny szczebel władzy i administracji
publicznej będzie miał możliwość zorganizowania działalności bieżącej na rzecz
bezpieczeństwa, której w pojedynkę nie zrealizuje.
W tym obszarze organizacji następuje „[...] analiza wszystkich możliwości skutków niezamierzonych, zarówno pozytywnych niespodzianek, jak i oceny strat
nieuniknionych i perspektyw uniknięcia marnotrawstwa”11.
Kolejnym obszarem postrzeganej czynnościowo organizacji działalności bieżącej
na rzecz bezpieczeństwa jest planowanie, które ma decydujący wpływ na efektywność funkcjonowania organów władzy i administracji publicznej.
W wyniku działań podjętych w zakresie planowania powstać powinien plan,
który musi charakteryzować się12: celowością, wykonalnością, operatywnością,
elastycznością, odpowiednią szczegółowością, terminowością, kompletnością i racjonalnością. A zatem dobrze opracowany plan organizacji przygotowań obronnych
będzie odpowiednio13:
–– określał właściwe środki prowadzące do celu;
–– określał warunki osiągnięcia celu;
–– czytelny, zrozumiały i ścisły, możliwy do realizacji zgodnej z obranym tokiem działania;
–– podatny na niezbędne modyfikacje;
–– na tyle szczegółowy, aby nie krępować działania;
10
11
12
Zob. tamże.
Tamże, s. 164.
Zob. T. Kotarbiński, Sprawność i błąd, PZWS, Warszawa 1970, s. 108–127.
13 Zob. W. Kieżun, Podstawy…, dz. cyt., s. 164.
125
–– określał terminy realizacji poszczególnych etapów działania;
–– uwzględniał wszystkie aspekty organów władzy i administracji publicznej,
wynikające z jego właściwości;
–– uwzględniał wszystkie związki przyczynowo-skutkowe.
Plan określać powinien dyrektywnie poszczególne etapy działania z podaniem
czasu na ich realizację, tj.: najdłuższego (zazwyczaj), najkrótszego, najbardziej prawdopodobnego (jeżeli realizacja tego etapu uzależniona jest od warunków niezależnych od objętego planowaniem szczebla administracji publicznej. Dotyczyć to
może np. wyciągów z dokumentów przekazywanych ze szczebla nadrzędnego oraz
dokumentów będących konsekwencją przynależności Rzeczypospolitej Polskiej do
sojuszy i organizacji międzynarodowych, których istotą funkcjonowania jest bezpieczeństwo lub których działalność dotyczy bezpieczeństwa). Należy zauważyć, że
„[...] jeśli najwcześniejszy i najpóźniejszy termin rozpoczęcia jakiegoś zdarzenia są
identyczne (brak zapasu czasu), oznacza to, że czynność jest czynnością krytyczną dla realizacji zamierzenia. Droga wyznaczona czynnościami krytycznymi jest
właśnie drogą krytyczną, tzn. że każde opóźnienie terminu realizacji czynności na
tej drodze powoduje przesunięcie terminu końcowego”14. Jeśli chcemy uniknąć
jakichkolwiek wątpliwości co do poszczególnych wykonawców, przedsięwzięć,
terminów, powinniśmy plan, o którym mowa, przedstawić do zatwierdzenia kierownikowi właściwej struktury organizacyjnej, który jest zwierzchnikiem wszystkich
podmiotów uczestniczących w procesie organizacji działalności bieżącej na rzecz
bezpieczeństwa. Forma planu przywołanego w tej części opracowania nie powinna odbiegać od innych wzorców tego typu dokumentów stosowanych w urzędzie
obsługujących organy władzy i administracji, które uznać można za sprawdzone
w praktyce i efektywne. Warto w tym miejscu skonstatować, że dobrze wykonany
plan powinien być „giętki, plastyczny, a przez to rozumie się łącznie dwie rzeczy:
po pierwsze to [...], że nie powinien sztywno wskazywać określonego kroku tam,
gdzie ten krok będzie zależał od okoliczności, które ujawniają się później; po drugie zaś nie powinien przypisywać ciągu faz wcześniejszych, zbędnie zawężającego
amplitudę późniejszych możliwości”15.
Kolejnym krokiem organizacji działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa
organów władzy i administracji publicznej jest organizowanie. Organizowanie
obejmować będzie:
–– pozyskiwanie wiedzy i informacji, doskonalenie zawodowe, dokonanie podziału pracy oraz ustalenie podziałów kompetencji, które jeśli nie wynikają
z regulaminów organizacyjnych, zakresu czynności, należy dodatkowo ustalić;
–– zaopatrzenie w środki i narzędzia niezbędne do realizacji zadań na rzecz
bezpieczeństwa;
–– utrzymywanie zespołów w zdolności do realizacji zadań, dotyczących bezpieczeństwa.
14
15
Tamże, s. 169.
T. Kotarbiński, Sprawność…, dz. cyt., s. 183.
126
Bernard Wiśniewski
„Podczas realizacji tego kroku może okazać się, że trzeba urealnić plan, a nawet
dokonać korekty celu działania. Przekroczenie bowiem założonego wskaźnika
realizmu musi odbić się na poziomie realizacji”16. Należy przy tym pamiętać, że
wszelkie zmiany w zatwierdzonym wcześniej planie powinny uzyskać akceptację
odpowiedzialnego organu zwierzchniego i we właściwej formie zostać odzwierciedlone w aktualizowanym planie.
Stosowanie w procesie organizowania kilku zasad zdecydowanie wpływa na
skuteczność organizacji działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa. Zaliczyć
należy do nich zasady: optymalnego wyniku, koncentracji, harmonizacji, ciągłości
i indywidualizacji17. Stosowanie tych zasad będzie przejawiać się:
–– racjonalizacją nakładów pracy uczestników działań na rzecz bezpieczeństwa;
–– zjednoczeniem wysiłków specjalistów różnych dziedzin zatrudnionych w danej strukturze organizacyjnej, co przejawiać się będzie powoływaniem nieetatowych zespołów funkcjonalnych bądź naborem specjalistów do komórek
właściwych w sprawach bezpieczeństwa z niezbędnych dziedzin;
–– doborem współpracujących podmiotów i wzajemnym uzgodnieniem czasu
ich działania;
–– równomiernym i rytmicznym ciągiem działań, pozbawionym doraźnych
nacisków18;
–– dostosowaniem do konkretnego szczebla organizacyjnego oraz zbioru cech
własnych zespołów uczestniczących w działaniach na rzecz bezpieczeństwa.
Organizowanie bieżącej działalności na rzecz bezpieczeństwa obejmuje również
pozyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i ewentualne przekazywanie informacji,
które można umownie podzielić na19:
–– informacje podstawowe (dane) – czyli takie informacje, które przez większość
ludzi są jednakowo odbierane (interpretowane), czyli zostały zdefiniowane,
a ich definicja jest ogólnie przyjęta;
–– wiedzę – czyli zgromadzony i usystematyzowany zbiór informacji pozwalający na interpretację i uogólnianie informacji podstawowych. Pewnym uproszczeniem jest nazywanie teorii naukowych wiedzą, ponieważ stanowią one
jedynie część wiedzy osobniczej. Każdy człowiek nabywa wiedzę w procesie
dziedziczenia (instynkt), wychowania, kształcenia i własnych doświadczeń.
Posiadana wiedza podlega cały czas, w miarę nabywania nowej, dynamicznym zmianom;
–– informacje pochodne – czyli informacje powstałe w procesie przekształcania danych przez konkretną osobę na bazie posiadanej przez nią wiedzy. To
16
17
W. Kieżun, Podstawy…, dz. cyt., s. 172–173.
Zob. tamże, s. 174–179.
18 Stosowanie tej zasady w praktyce jest najprostsze z uwagi na cykliczność i okresowość przygotowań
obronnych w państwie.
19 Zob. W. Kitler, B. Wiśniewski, J. Prońko, Wybrane problemy zarządzania kryzysowego w państwie,
AON, Warszawa 1999, s. 38.
127
nic innego jak osobnicza wizja otaczającej nas rzeczywistości, zależna od
wiedzy danej osoby oraz ilości i jakości posiadanych przez nią informacji
podstawowych.
W kontekście prezentowanych rozważań należy podkreślić, że organizator działalności na rzecz bezpieczeństwa, tak jak każdy uczestnik jakiejkolwiek działalności,
„[...] odbiera jedynie część informacji o stanie organizacji i jej otoczenia. Taką część,
którą jest w stanie przetworzyć za pomocą posiadanej wiedzy w obraz dziejącej się rzeczywistości”20. W aspekcie skuteczności organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa
należy zaznaczyć, że na dwie ostatnie grupy można mieć wpływ. Pierwsza bowiem
związana jest z szeroko rozumianą edukacją dla bezpieczeństwa (o której w dalszej
części niniejszego opracowania), a druga z systematycznie tworzonymi bazami danych
złożonych z ekspertyz, analiz, opinii i ocen. Bazy, o których mowa, powinny powstawać w wyniku przekazywania informacji wyżej wymienionych typów ze szczebla
nadrzędnego oraz w rezultacie własnych opracowań, których rozległość wyznacza
zakres przedmiotowy bezpieczeństwa dla określonej struktury organizacyjnej.
Wszystkie wspomniane powyżej obszary organizacji wpływają bezpośrednio
na realizację zadań na rzecz bezpieczeństwa. Należy pamiętać, że „[...] plan jest
oczywiście środkiem do celu, a nie celem samym w sobie. W związku z tym należy z góry założyć możliwość jego zmiany w toku realizacji, dotyczy to zwłaszcza
sytuacji, w których wychodzi na jaw niedostateczna przenikliwość wykazana we
wszystkich czynnościach planistycznych”21.
Ostatni niezbędny etap to kontrolowanie. Jego istotną cechą, którą implikuje przedmiot organizacji – realizację zadań na rzecz bezpieczeństwa – jest to, że
kontrolowanie nie może ograniczać się do kontroli celów. Powinno obejmować
również sprawdzenie procedur działania, co podyktowane jest nie tylko przepisami
o ochronie informacji niejawnych, lecz wymogami sprawnego współdziałania wielu
podmiotów realizujących zadania w zakresie bezpieczeństwa, a bezpieczeństwa
państwa w szczególności. W ramach kontrolowania stosować należy kontrolę bieżącą organizacji oraz kontrolę końcową. Pierwsza z nich odnosi się do porównania
ściśle określonych części realizacji planu z ich odpowiednikami w planie. Kontrola
końcowa dotyczy realizacji całego planu. Kontrolowanie stwarza „[...] podstawę do
dokonania koniecznych korekt – zarówno w terminarzu przebiegu działalności,
jak i rzeczywistym przebiegu. Jest to regulacja zmierzająca do uniknięcia zakłóceń
w przyszłości oraz zapewnienia dalszego skutecznego sterowania działalnością”22.
Na zakończenie można stwierdzić, że teoretycznie organizacja działalności
bieżącej na rzecz bezpieczeństwa w aspekcie czynnościowym jest procesem nieskomplikowanym. Obwarowana jest wszakże wieloma przepisami normującymi
w szczególności ochronę informacji niejawnych, dostęp do informacji publicznych oraz kwestie koordynacyjne. Jeśli jeszcze spojrzeć na organizację działalności
20Tamże.
21 W. Kieżun, Podstawy…, dz. cyt., s. 173.
22
Z. Martyniak, Metody organizowania procesów pracy, PWE, Warszawa, 1996, s. 256.
128
Bernard Wiśniewski
bieżącej na rzecz bezpieczeństwa przez pryzmat wiedzy i umiejętności jej uczestników oraz wewnętrznych ustaleń regulujących tok pracy urzędów obsługujących
organy władzy i administracji publicznej oraz wspomnianą organizację, to proces
ten może okazać się już niełatwy.
Wyniki przeprowadzonych rozważań dowodzą, że jednym z podstawowych
warunków właściwej organizacji działalności na rzecz bezpieczeństwa jest dołożenie starań, aby nadać tej organizacji pewne cechy oraz zastosować metody, które
przedstawiono poniżej.
Prawidłowy proces organizacji przywołanej powyżej działalności powinien
znamionować się wieloma cechami, które mogą mieć charakter niezależny i zależny.
Do niżej wymienionych typów przywołanych cech23 zaliczyć można odpowiednio:
–– cechy niezależne: aktualność, rzetelność, konkretność;
–– cechy zależne: niezawodność, elastyczność, wydajność, cykliczność, szczegółowość, stabilność, aktywność, priorytetowość, wiarygodność.
Aktualność sprowadzać się będzie do tego, że informacje oraz dokumenty wykorzystywane w organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa będą odzwierciedlać
teraźniejszość oraz zdobyte w przeszłości doświadczenia z zakresu organizacji
tychże działań.
Rzetelność oznaczać będzie wiarygodność założeń oraz przekazywanych, pozyskiwanych, wytwarzanych i gromadzonych w związku z nimi informacjami,
niezbędnymi w procesie organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa. Należy jednocześnie zaznaczyć, że informacje te powinny być opracowane z pełną odpowiedzialnością oraz na wysokim poziomie merytorycznym.
Konkretność powinna przejawiać się formułowaniem założeń w sposób ścisły
i wymierny, pozbawiony ogólników. Nie ulega przecież wątpliwości, że przedsięwzięcia skonkretyzowane rokują większą nadzieję na wykonanie aniżeli te, które
sformułowano ogólnikowo.
Niezawodność oznaczać będzie taką realizację poszczególnych czynności, pozostających między sobą w związku przyczynowym, aby cały proces działań na rzecz
bezpieczeństwa przebiegł bez zakłóceń.
Elastyczność przejawiać się będzie zdolnością do reagowania na zmiany w otoczeniu, w tym również zdolnością dostosowania do potrzeb podmiotów współdziałających w działaniach na rzecz bezpieczeństwa. Ta cecha jest o tyle istotna, że
związana jest z prognozami, które nie zawsze się sprawdzają, a tym samym wywołują
potrzebę przewidywania wariantów działania.
Wydajność oznaczać będzie zdolność realizowania przedsięwzięć w ściśle określonym czasie przy wykorzystaniu (i bez wykorzystania) rezerwy czasu na wykonawstwo szczególnie skomplikowanych przedsięwzięć, którymi są kwestie współdziałania z uczestnikami działań na rzecz bezpieczeństwa.
23 Zob.
B. Szydłowski, Kierowanie działaniami organów administracji publicznej województwa
w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń (na przykładzie województwa śląskiego), rozprawa doktorska,
Warszawa 2004, s. 100–103.
129
Cykliczność to cecha odzwierciedlająca powtarzające się okresowo czynności
powtarzane w określonym czasie.
Z kolei szczegółowość oznaczać będzie detalizację rozpatrywanych problemów.
Należy jednocześnie podkreślić, że inny poziom szczegółowości obowiązywał będzie
na poszczególnych szczeblach organizacyjnych podmiotów realizujących zadania
na rzecz bezpieczeństwa.
Stabilność organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa przejawiać się powinna
odpornością na zakłócenia wewnętrzne i zewnętrzne, które mogą dotknąć wykonawców zadań realizowanych na rzecz bezpieczeństwa.
Natomiast aktywność powinna być związana z inicjatywą uczestników działalności na rzecz bezpieczeństwa zmierzającą do jej racjonalizacji.
Priorytetowość oznaczać powinna rozwiązywanie problemów posiadających
różną rangę w odpowiedniej dla ich znaczenia kolejności.
Istotą wiarygodności będzie głównie wykorzystywanie w działaniach na rzecz
bezpieczeństwa nieprzekłamanych informacji. Nie ulega wszak wątpliwości, że „[...]
im dłuższa jest droga, którą pokonuje informacja, im więcej na tej drodze punktów
przekaźnikowych, tym większe jest ryzyko przekłamania”24. Zapewnienie wiarygodności wymaga „[...] dokonywania krytycznej oceny strumieni informacyjnych,
jak również sprawdzania – choćby wyrywkowo – ich autentyczności”25.
Z uwagi na znaczenie jednym z warunków właściwej organizacji działań na rzecz
bezpieczeństwa jest racjonalizacja tego procesu.
W kontekście powyższego należy zauważyć, że skuteczność funkcjonowania jakiegokolwiek systemu uwarunkowana jest stałym poszukiwaniem „słabych ogniw”,
czyli elementów funkcjonujących nieprawidłowo26. Powyższemu służy proces racjonalizacji, którego istotą jest „[...] nasilenie się tendencji aktorów społecznych do
odwoływania się do wiedzy, by w środowisku odpersonalizowanych stosunków
społecznych zdobywać coraz większą kontrolę nad otaczającym ich światem”27.
Aby posiadać kontrolę, o której mowa powyżej, należy spełnić szereg czynników.
„Jednym z nich jest świadomość o tym, że system jest niedoskonały i należy stale
poszukiwać optymalnych rozwiązań, aby go usprawnić. Bowiem, jak zostało powiedziane, łańcuch jest tak silny, jak silne jest jego ogniwo”28. W związku z tym,
że system bezpieczeństwa państwa jest „systemem uczącym się”, to oznacza, że jest
wrażliwy na pojawiające się zagrożenia, ale dzięki uczeniu się jest duże prawdopodobieństwo, że będzie popełniał coraz mniej błędów, a w konsekwencji będzie
zapobiegał ich powstawaniu. „Uczenie się nie jest sprawą prostą, gdyż wymaga za24
Z. Martyniak, Metody organizowania …, dz. cyt., s. 31.
25Tamże.
26Zob. Analiza
i ocena prawno-organizacyjnych możliwości zwiększenia efektywności działania
Straży Granicznej w sytuacjach kryzysowych, projekt badawczy pod kier. B. Kaczmarczyk, WSA,
27 G. Marshall, Słownik socjologii i nauk społecznych, M. Tabin (red. nauk. polskiego wydania),
PWN, Warszawa 2008, s. 272.
28 Analiza i ocena…, dz. cyt., s. 145.
130
Bernard Wiśniewski
angażowania wielu podmiotów oraz stosowania jednakowej polityki. System uczący
się musi dostosowywać swoją strukturę organizacyjną do otoczenia, a właściwe do
zachodzących w nim zmian. Niezbędne jest opracowywanie nowych wariantów
działania, gdyż tylko one umożliwią podtrzymywanie efektywności. Elastyczność
jest niezbędna dlatego, że nie można przewidzieć, jakie będzie otoczenie w przyszłości. Coraz częściej pojawiające się różnorakie zagrożenia wymuszają zajmowanie
się problemem [...] w szerszym wymiarze. Niezbędne jest zdobywanie wiedzy nie
tylko na podstawie własnych doświadczeń i opinii, ale również wszelkiego rodzaju
przedsięwzięć takich jak: konferencje, sympozja i seminaria naukowe, ćwiczenia, [...]
doświadczenia w kraju oraz poza jego granicami, szkolenia specjalistyczne, kursy
doskonalące, spotkania, na których prowadzone są otwarte dialogi, dyskusje czy
negocjacje. Należy poszukiwać nowych rozwiązań i idei, następnie wykorzystywać
wiedzę w praktyce i tworzyć wspólną wizję przyszłości i w efekcie końcowym poddać
testom wypracowane nowe rozwiązania. Należy funkcjonować w ciągłym procesie, który zakłada cztery czynności. Pierwsza z nich to planowanie dokumentacji
niezbędnej do osiągnięcia zamierzonych celów, następnie wykonanie tych działań,
potem skontrolowanie wyników przeprowadzonych działań, a następnie w razie
wykrycia rozbieżności wprowadzenie zmian. Powtarzany proces umożliwi wychwycenie niedociągnięć, które będzie można wyeliminować. Dzięki powyższemu
system z każdym dniem będzie skuteczniejszy”29.
Warunkiem właściwej organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa we wszystkich jej etapach jest traktowanie problematyki zarządzania kryzysowego i obronności państwa na równi z innymi, stanowiącymi zakres przedmiotowy działalności
urzędu obsługującego dany organ władzy i/lub administracji publicznej. Wszelka
hierarchizacja w tym obszarze jest szkodliwa, a dopuszczanie do niej jest nieuzasadnione z naukowego punktu widzenia i nie tylko. Niestety wiele razy jako naród
doświadczaliśmy skutków zaniedbań bądź błędów w tej dziedzinie.
Racjonalizacja wspomnianej organizacji powinna być związana również z dbałością o ograniczanie procedur planowania, organizowania, wykonania i kontrolowania do niezbędnego minimum pozwalającego na sprawne działanie i zachowanie
go w niezbędnej tajemnicy. Oparcie organizacji działań na rzecz bezpieczeństwa
na źródłach prawa powszechnie obowiązującego i jednego prostego zrozumiałego
dla wszystkich jej uczestników przepisu pozwoli wykluczyć błędne interpretacje
postanowień normatywnych.
Ważnym problemem, z jakim muszą uporać się osoby organizujące działania na
rzecz bezpieczeństwa, jest prowadzenie zasadnego kontrolowania. Zasadnego, czyli
takiego, które nie będzie celem samym w sobie, lecz środkiem działania. „Jest rzeczą
oczywistą, że kontrola oddziałuje również psychologicznie. Świadomość kontroli
jest swoistym negatywnym bodźcem oddziaływującym na respektowanie układu
formalnego. Nadmierna liczba kontroli wywołuje z konieczności uczucie «oswojenia
się» kontrolowanego. Musi również doprowadzić do obniżenia rygoryzmu zaleceń
29Tamże.
131
pokontrolnych. Dalszy negatywny efekt nadmiernie rozbudowanej kontroli wiąże
się z zaabsorbowaniem pracowników jednostki kontrolowanej i często z obniżeniem poziomu, albo nawet wstrzymaniem działalności podstawowej na pewien
okres”30. Należy jednocześnie pamiętać, że dobór ludzi do kontroli winien być
niezmiernie staranny. W obecnych uwarunkowaniach dotyczących między innymi
małej liczby stanowisk etatowych, profesjonalizacji kadry urzędniczej oraz daleko
posuniętej specjalizacji w obszarze bezpieczeństwa jest już z natury rzeczy bardzo
trudny. Przepisy regulujące obecnie problematykę kontrolowania na szczęście nie
stwarzają podstaw do zaistnienia nieprawidłowości, ale pojawienie się w procesie
organizacji kogoś nadgorliwego w tym zakresie może przynieść jednoznacznie
negatywne skutki.
Racjonalizacja organizacji działalności na rzecz bezpieczeństwa dotyczy także
reorganizacji, która może przynieść korzystne rezultaty wyłącznie wtedy, gdy idea
reorganizacji nie będzie chybiona oraz gdy tworzenie warunków reorganizacji będzie
sprawne. W kontekście powyższego należy pamiętać, że wszelkie pomysły reorganizacji winny być poparte wnikliwymi analizami. Rzadko zdarza się bowiem, aby
zidentyfikowaną w toku jako złą reorganizację zatrzymać. Obawa utraty dobrego
wizerunku przez pomysłodawcę jest tak duża, że dopiero po pewnym okresie od jej
wprowadzenia i złych skutków jej wdrożenia poszukuje się optymalnych rozwiązań,
które niejednokrotnie są niewiele zmienionymi rozwiązaniami z przeszłości. Bo
działania na rzecz bezpieczeństwa niestety przebiegają w utarty od lat i szablonowy
sposób. Warto pamiętać, że reorganizacje są jednak potrzebne. Przyniosą jednak
zakładane skutki, jeśli obok zmian proceduralnych zadba się o wytworzenie „[...]
sytuacji, w której ludzie chcą, potrafią i mogą pracować w nowych warunkach”31.
Najważniejszym jednak warunkiem racjonalizacji organizacji działań na rzecz
bezpieczeństwa jest bezwzględne przestrzeganie rozumnej powszechności udziału
w niej, co w praktyce oznacza dążenie do angażowania w organizację tychże działań,
tych wszystkich, którzy niezbędni są do wypełniania wszystkich zadań obronnych
stawianych przed organami władzy i administracji publicznej, stosownie do ich
właściwości.
Wszelkie działania racjonalizacyjne powinny charakteryzować się stosowną
formą. Tylko wtedy sprzyjać będą wyłącznie osiągnięciu zakładanych celów, usprawniających organizację działań na rzecz bezpieczeństwa. Sama racjonalizacja nie
rozwiąże problemu sprawnej organizacji tychże działań.
Na zakończenie należy stwierdzić, że proces organizacji działalności na rzecz
bezpieczeństwa charakteryzuje się typowymi cechami, które przy zastosowaniu
odpowiedniej metody decydują o jego skuteczności. Z całą mocą należy podkreślić,
że nieuwzględnianie w procesie tejże organizacji problematyki racjonalizacji jest
niedopuszczalne, ponieważ z natury rzeczy prowadzić to może do systematycznego
obniżania jej poziomu. Do takiego przecież zaniedbania dopuścić nie można.
30
31
W. Kieżun, Podstawy…, dz. cyt., s. 388–389.
Tamże, s. 402.
132
Bernard Wiśniewski
Należy równocześnie zauważyć, że system działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa pozostaje w ścisłym związku z takimi typami bezpieczeństwa narodowego jak:
–– bezpieczeństwo obywatelskie, które związane jest w szczególności z zapewnieniem obywatelom przez państwo poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwości;
–– bezpieczeństwem społecznym obejmującym takie obszary aktywności państwa jak: praca i polityka społeczna (w zakresie których nadrzędnym celem
działań państwa jest zapewnienie szybkiej i odczuwalnej poprawy jakości
życia obywateli), nauka i edukacja (której istotą są zabiegi o wysoką jakość
kształcenia na wszystkich szczeblach systemu edukacyjnego, podniesienie
poziomu wiedzy ogólnej w społeczeństwie, jak również o dalszy rozwój nauczania specjalistycznego, upowszechnianie wśród obywateli innowacyjności
i nowych technologii, a także wspieranie badań naukowych) oraz tworzenie
w państwie warunków zapewniających rozwój szeroko rozumianej bazy sportowej i zapewnienie dostępu do niej jak najszerszym kręgom społeczeństwa.
Reasumując, należy zauważyć, że istotą funkcjonowania systemu działalności
bieżącej na rzecz bezpieczeństwa jest realizacja zadań, które nie wchodzą w zakres
zarządzania kryzysowego ani obronności państwa, a które wpływają bezpośrednio
bądź pośrednio na poziom bezpieczeństwa państwa.
Pamiętać jednocześnie należy, iż „[...] paradoks teorii organizacji polega tym, że
z jednej strony efektywność wymaga przekazywania uprawnień decyzyjnych i władzy, z drugiej zaś sam fakt przekazania uprawnień rodzi najrozmaitsze problemy
kontroli i nadzoru”32. W procesie organizacji działalności bieżącej na rzecz bezpieczeństwa należy unikać pełnego przekazywania prerogatyw właściwego organu
władzy i/lub administracji publicznej – z mocy prawa zobowiązanego do realizacji
zadań głównie z zakresu zarządzania kryzysowego oraz obronności państwa – na
podległe mu organy niższego szczebla bądź na kierowników komórek organizacyjnych urzędów obsługujących ten organ, ponieważ „[...] delegowanie uprawnień
ma jednak swoje granice. Szczebel wyższy nie może delegować wszystkich swoich
uprawnień, bo wówczas byłoby problematyczne jego istnienie w strukturze organizacyjnej. Chodzi jednak o to, aby te decyzje, które mogą być zdecentralizowane,
były rzeczywiście delegowane do szczebli niższych”33. Istota takiego działania sprowadza się do przeniesienia ośrodka decyzyjnego bliżej lokalnych źródeł informacji,
co pozwala szybciej reagować na niektóre zmiany w otoczeniu zewnętrznym34.
W praktyce uzależnione jest to wprost od możliwości określonych przez przepisy
prawa oraz kwalifikacji urzędników uczestniczących w procesie organizacji z zakresu bezpieczeństwa, w tym w szczególności w zakresie zarządzania kryzysowego
i obronności państwa.
32
F. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, przeł. J. Serwański,
Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2005, s. 60.
33 Z. Martyniak, Metody…, dz. cyt., s. 23.
34 F. Fukuyama, Budowanie…, dz. cyt., s. 87.
133
Na organizację działalności bieżącej w zakresie bezpieczeństwa wpływ ma rutyna organizacyjna. „Rutyny są i muszą być wszechobecne [...], ponieważ zapewniają
nie tylko ekonomię poznawczą [...], ale również upraszczają wybory i przyśpieszają
ich wdrożenie. Rutyny mają naturalną postać regulaminów, procedur [...], zwyczajów i rytuałów. [...] Liczba rutyn zawsze przyrasta wraz z rozwojem wielkości
i skomplikowania organizacji. I jest to naturalne. Rutyny upraszczają, ekonomizują
przyśpieszają działania oraz zwiększają bezpieczeństwo wszystkich uczestników
organizacji. Problem polega na tym, że drugą stroną rutyn jest oczywiście zwiększona biurokracja, zmniejszenie elastyczności, suboptymalizacja, powstawanie
zbioru dominujących zachowań i rosnąca inercja”35. Należy również zauważyć, że
„[...] warunkiem powodzenia wszelkich zmian będą jasno określone kompetencje
wszystkich instytucji, organów i służb, wspomagane czytelnymi procedurami prawno-legislacyjnymi. Istnieje również potrzeba konstruktywnego wsparcia działań
na rzecz bezpieczeństwa [w tym również obronności – wtrącenie autora] przez
polityków, instytucje, stowarzyszenia, organizacje społeczne i środki masowego
przekazu, aby zrealizować cel utworzenia i osiągnięcia wysokiej sprawności systemu
edukacji na rzecz bezpieczeństwa, system obronny, bowiem [...] nie może istnieć bez
jasno określonego prawa i abstrahować od społecznego zaangażowania”36 w sprawy
odnoszące się w swej treści do problematyki bezpieczeństwa, a przede wszystkim
do zarządzania kryzysowego i obronności państwa.
35 Tamże, s. 101–102.
36 J. Kardas, Edukacja na rzecz bezpieczeństwa [w:] Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie naro-
dowej III RP, W. Kitler (red.), AON, Warszawa 2001, s. 199.
ZAKOŃCZENIE
Treści zawarte w niniejszym opracowaniu wskazują na złożoność problemów
bezpieczeństwa, zarówno w sferze teorii, jak i badań czy też praktyki. Powodem
takiego stanu rzeczy jest systematyczne poszerzanie znaczenia tego pojęcia, głównie
w zakresie przedmiotowym. Jest to również efekt wzrostu skali i zasięgu współczesnych zagrożeń.
Bezpieczeństwo często przejawia się wewnętrzną ufnością, spokojem ducha oraz
uzasadnioną pewnością w okolicznościach rodzących podstawy do obaw. Poczucie
bezpieczeństwa kojarzy się natomiast z przekonaniem, że w warunkach zagrożenia
lub groźby ich wystąpienia – w jakim się znajduje określony podmiot – pozwala mu
czuć się bezpiecznie1. Należy podkreślić przy tym, że bezpieczeństwo i poczucie
bezpieczeństwa to odrębne pojęcia, stany i procesy. „Bezpieczeństwo jest nie tyle
określonym stanem rzeczy, ile ciągłym procesem społecznym, w ramach którego
podmioty działające starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie
bezpieczeństwa”2.
Aby ponieść jak najmniejsze straty w wyniku wystąpienia zagrożeń oraz jak
najszybciej przywrócić stan normalnego funkcjonowania danej społeczności, należy podjąć wspólne działania. Przeciwstawienie się tego typu zagrożeniom wydaje
się być jedną z zasadniczych przesłanek kształtowania się społeczeństw i państw3.
Powszechność wspomnianych zagrożeń powoduje jednocześnie konieczność naukowej eksploracji zagadnień z nimi związanych. Powoduje również konieczność
rozpowszechniania wiedzy w tym zakresie.
„Przywołany proces gromadzenia wiedzy byłby w dużej mierze bezużyteczny,
gdyby nie posiadał ogniw dystrybucji, które stanowią różne formy edukacji dla bezpieczeństwa […]. Warto w tym miejscu zauważyć, że w różnych mniej czy bardziej
sformalizowanych ramach edukacja na rzecz bezpieczeństwa towarzyszy człowiekowi już od chwili narodzin. Swą wiedzą i doświadczeniem w zakresie interakcji
z niebezpieczeństwami dzielą się rodzice z dziećmi, bardziej doświadczone osoby
z tymi, które wykonują dopiero pierwsze kroki w nowych dla nich i nieznanych
wcześniej sferach aktywności życiowej i zawodowej. Kwestie edukacji w dziedzinie
1
Zob. J. Delumeau, Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu
w dawnych czasach, Volumen, Warszawa 1998, s. 9–20.
2 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1996, s. 18.
3 J. Prońko, B. Wiśniewski, Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym
zagrożeniom dla ludzi i środowiska, materiał na prawach maszynopisu.
Zakończenie
135
bezpieczeństwa podejmuje także system oświatowy na różnych poziomach szkolnych. Oprócz tego w proces ten włączają są także instytucje bezpieczeństwa [...].
Rozległe tradycje działalności w tym obszarze ma administracja państwowa oraz
organizacje pozarządowe. Nie można pominąć również mediów, w tym szczególnie tych elektronicznych, które w chwili obecnej stanowią najbardziej wydajny
i rozbudowany kanał przekazu informacji. Realizacja różnorodnych przedsięwzięć
i działań w sferze edukacji dla bezpieczeństwa [...] nie może być jednak oderwana
od nieustannie podejmowanych refleksji na temat zakresu jej intensywności, merytorycznych treści i stosowanych form. Takie podejście wymusza dychotomiczny
charakter bezpieczeństwa, które jest nie tylko stanem, ale i procesem nieustannie
wzbogacanym o nowe zagrożenia i wyzwania”4.
Należy zauważyć, że istota badań naukowych bezpieczeństwa sprowadza się
między innymi do5:
–– poznania rodzajów podmiotów bezpieczeństwa, ich charakterystyk oraz
związków zachodzących między nimi;
–– badania form i sposobów zapewnienia im zbiorowego bezpieczeństwa; określenia możliwości wykorzystania w zapewnieniu podmiotom bezpieczeństwa
zjawisk synergii;
–– poznania form, metod i sposobów doskonalenia różnego rodzaju podmiotów
bezpieczeństwa, co uczyni je bardziej odpornymi na niebezpieczeństwa,
zagrożenia itp.
Rozważanie istoty bezpieczeństwa „[...] jedynie w pewnych aspektach nie tylko
zawęża problematykę, ale niejednokrotnie wypacza to, co w nim najistotniejsze.
Owo wypaczenie wynika z sugestii priorytetu zagadnień aktualnie prezentowanych.
Prowadzi to często do nieuzasadnionego przekonania odbiorcy o ogromnej wadze
prezentowanych zagadnień i jednoczesnym pomijaniu zagadnień nieuwzględnianych przez autora. Problem ten jest niezmiernie ważny w nauce i śledząc rozwój
myśli naukowej na przestrzeni dziejów, dość łatwo go zauważyć”6.
W kontekście powyższych stwierdzeń należy podkreślić interdyscyplinarny
charakter bezpieczeństwa, którego pełne i efektywne zbadanie wymaga angażowania przedstawicieli wielu dziedzin, a tym samym wielu dyscyplin naukowych,
jak również badań prowadzonych w ramach zorganizowanej działalności uczelni wyższych oraz wysoce wyspecjalizowanych ośrodków badawczych, do jakich
4
W. Fehler, B. Wiśniewski, Wprowadzenie [w:] Edukacja obronna społeczeństwa, materiały z III
Konferencji Naukowej zorganizowanej przez Niepaństwową Wyższą Szkołę Pedagogiczną 11 października 2006 r. we współpracy z Towarzystwem Wiedzy Obronnej oraz Stowarzyszeniem „Ruch
Wspólnot Obronnych”, B. Wiśniewski, W. Fehler (red.), NWSP, Białystok 2006, s. 6.
5 Zob. R. Kulczycki, Bezpieczeństwo a nauka i dydaktyka [w:] Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, materiały z konferencji zorganizowanej przez Wyższą Szkołę Administracji w Bielsku-Białej,
23 listopada 2006 r., K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek (red.), WSA, Bielsko-Biała 2006,
s. 273.
6 J. Prońko, Bezpieczeństwo państwa. Zarys teorii problemu i zadań administracji publicznej, WSA,
136
Zakończenie
niewątpliwie należy zaliczyć Centrum Naukowo Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy im. Tuliszkowskiego w Józefowie. Tak
należy postrzegać efekt tejże działalności, jakim jest między innymi oddawane do
rąk czytelników opracowanie.
Należy jednocześnie zauważyć, że udział przedstawicieli wielu ośrodków akademickich w pracach zespołu autorskiego tegoż opracowania dowodzi z jednej
strony – trafności wyboru tematu, a z drugiej – dużego, systematycznie rosnącego
zainteresowania zagadnieniami badań bezpieczeństwa.
Prace na rzecz ciągłego doskonalenia są zatem warunkiem niezbędnym zapewnienia i poprawy bezpieczeństwa wewnętrznego Rzeczypospolitej Polskiej.
Konieczność wprowadzania zmian wynika natomiast z pojawiających się nowych
zagrożeń i potrzeb, w tym ratowniczych. Wpływają one na intensywny rozwój ratownictwa, a także na wzrost znaczenia poszczególnych składowych bezpieczeństwa,
jakim jest m.in. ochrona przeciwpożarowa. Taki stan stawia przed poszczególnymi
podmiotami nowe wymagania i wyzwania. Dlatego też racjonalizacja działań na
rzecz bezpieczeństwa staje się aktualnie istotniejsza niż w przeszłości.
prof. dr hab. Bernard Wiśniewski
BIBLIOGRAFIA
Artykuły, opracowania zwarte:
Ansoff H.I., Zarządzanie strategiczne, przeł. K. Obłój, J.N. Sajkiewicz, PWE, Warszawa 1985.
Art R.J., A Grand Strategy for America, Cornell University Press, Ithaca 2003.
Ajdukiewicz K., Język i poznanie. Tom I, PWN, Warszawa 1985.
Babbie E. Podstawy badań społecznych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2013.
C. von Clausewitz , O wojnie: Księgi I-VIII, przeł. A. Cichowicz, L.W. Koc, F. Schoener,
Wydawnictwo „Test”, Lublin 1995.
Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2013.
Boć. J. (red.), Administracja publiczna, Kolonia Limited, Wrocław 2003.
Boć J., Pojęcie administracji [w:] Prawo administracyjne, J. Boć (red.), Wyd. Kolonia Limited,
Wrocław 2005.
Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1980.
Brzeziński Z., Wielka szachownica: główne cele polityki amerykańskiej, Świat Książki,
Warszawa 1998.
Bobrow D.B., Haliżak E., Zięba R., Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku
XX wieku, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 1997.
Cieślarczyk M., Brzydkie kaczątko – czyli głos w dyskusji o miejscu i roli nauk o bezpieczeństwie wśród innych dyscyplin i dziedzin wiedzy, „Zeszyty Naukowe AON”, 4(73) (2008).
Cieślarczyk M., Problematyka bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej postrzegana z różnych perspektyw badawczych [w:] Ochrona infrastruktury krytycznej – diagnoza potrzeb
i możliwości, A. Tyburska (red. nauk.), Wyd. WSP, Szczytno 2010.
Cieślarczyk M., Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa
i obronności państwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego,
Siedlce 2011.
Czaputowicz J., Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego – aspekty teoretyczne [w:] Kryteria
bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Dębski S., Górska-Winter B.(red.), PISM,
Warszawa 2003.
Czupryński A., Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym [w:] Bezpieczeństwo na lądzie, morzu
i w powietrzu w XXI wieku, J. Zboina (red. nauk.), Wyd. CNBOP-PIB, Józefów 2014.
Czupryński A., Miejsce bezpieczeństwa jako kategorii ogólnej w nauce [w:] Bezpieczeństwo
w teorii i badaniach naukowych, B. Wiśniewski (red. nauk.), Wyd. WSPol, Szczytno 2011.
Czupryński A., Podstawy badań nad bezpieczeństwem [w:] Ochrona przeciwpożarowa
a bezpieczeństwo państwa, J. Zboina, B. Wiśniewski (red. nauk.), Wyd. CNBOP-PIB,
Józefów 2014.
Dębska A., Multilateralizm a bezpieczeństwo strukturalne [w:] Bezpieczeństwo personalne i strukturalne wobec wyzwań współczesnego świata, materiały z międzynarodowej
konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 21 października 1999, L. Kanarski (red.),
AON INH, Warszawa 2000.
138
Bibliografia
Drucker P.F., Zarządzanie w XXI wieku, przeł. B. Kacprzyńska, Wyd. Muza, Warszawa 2000.
Duniewska Z., Jaworska-Dębska B., Michalska-Badziak R., Olejniczak-Szatowska E., Prawo administracyjne – pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Stahl M. (red.
nauk.), Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Fehler W., Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa – ekspertyza przygotowana na zlecenie
Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010.
Fehler W., Zagrożenie – kluczowa kategoria teorii bezpieczeństwa [w:] Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtaszek (red.), Wyższa Szkoła
Administracji, Bielsko-Biała 2007.
Ferguson N., Cywilizacja. Zachód i reszta świata, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013.
Foster R., Kaplan S., Creative Destruction, Biddles Ltd., London 2001.
Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, przeł.
J. Serwański, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2005.
Gatarek D. (red.), Nowoczesne metody zarządzania ryzykiem finansowym, WIG-Press,
Warszawa 2001.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce później nowoczesności,
PWN, Warszawa 2001.
Grobler A., Metodologia nauk, Aureus, Kraków 2008.
Grobler A., Prawda i racjonalność naukowa, Inter Esse, Kraków 1993.
Gromek P., Wróbel R., Gikiewicz M., Analiza systemu bezpieczeństwa publicznego i jego
relacji z innymi podmiotami bezpieczeństwa państwa w odniesieniu do Państwowej Straży
Pożarnej, „Zeszyty Naukowe SGSP”, 46 (2) 2013.
Handy Ch.B., Wiek przezwyciężonego rozumu, Business Press, Warszawa 1998, za: C. Rutkowski, Strategiczny poziom planowania sił zbrojnych i przygotowania kampanii/operacji,
AON, Warszawa 2003.
Heller M., Granice nauki, Wyd. Copernicus Center, Kraków 2014.
Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankowska,
Wyd. Muza, Warszawa 1997.
Integrated Simulation and Model-Checking for the Analysis of Biochemical Systems, „Electronic Notes in Theoretical Computer Science”, Vol. 232, 26 March 2009, pp. 17–38.
Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Wyd. Liber, Warszawa 1999
Jakubczak R. (red.), Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Wyd. Bellona,
Warszawa 2003.
Jałoszyński K., Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 2003.
Jałoszyński K., Wiśniewski B., Prońko J., Teoretyczne aspekty strategii bezpieczeństwa państwa, A. Szerauc (red.), Wydawnictwo Naukowe „NOVUM”, Płock 2010.
Jedynak P., Szydło S., Zarządzanie ryzykiem, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
1997.
Kaczmarek B., Metafory. Polityka 4, Elipsa, Warszawa 2013.
Kaku M., Wizje, czyli jak nauka zmieni świat w XXI wieku, przeł. K. Pesz, Prószyński
i S-ka, Warszawa 2000.
Kaleta A., Cechy skutecznej strategii, „Przegląd organizacji”, 9 (1998).
Kamiński S., Nauka i metoda: pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, TNKUL., Lublin 1992.
Bibliografia
139
Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, R. Wroczyński i T. Pilch (red.), Zakład Narodowy
im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Wrocław 1974.
Kardas J., Edukacja na rzecz bezpieczeństwa [w:] Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie
narodowej III RP, W. Kitler (red.), AON, Warszawa 2001.
Keller A., Wprowadzenie do teorii poznania, przeł. A. Ziernicki, Wydawnictwo WAM,
Kraków 2010.
Kieżun W., Podstawy organizacji i zarządzania, Książka i Wiedza, Warszawa 1977.
Kitler W., Funkcje i organizacja administracji publicznej na rzecz realizacji misji i celów
bezpieczeństwa narodowego [w:] Resort spraw wewnętrznych i administracji w systemie
obronnym państwa, R. Kulczycki i B. Wiśniewski (red. nauk.), MSWiA, Warszawa 2004.
Kitler W., Obrona cywilna, Warszawa 2004.
Kitler W., Prawno-organizacyjne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Bezpieczeństwo narodowe Polski, cz.1, Kryptonim „Bezpieczeństwo
RP”, T. Jemioła (kier. nauk.), Warszawa 2006.
Kitler W., Wartości, potrzeby, cele i interesy jako podstawowe kategorie bezpieczeństwa
narodowego [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010,
P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (red.), Tom II, AON, Warszawa 2011
Kitler W., Skrabacz A., Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa, Warszawa 2003.
Kitler W., Wiśniewski B., Prońko J., Wybrane problemy zarządzania kryzysowego w państwie, AON, Warszawa 1999.
Korcz A., Bezpieczeństwo społeczne Rzeczypospolitej Polskiej, [dok. elektr.] http://adamkorcz.w.interia.pl/spol.pdf, [dostęp 14 kwietnia 2014].
Korycki S., Bezpieczeństwo polityczne [w:] System bezpieczeństwa Polski, materiały z konferencji naukowej 4-5 listopada 1993 roku w AON, WSO, Warszawa 1993.
Korzeniowski L.F., Podstawy nauk o bezpieczeństwie. Zarządzanie bezpieczeństwem, Difin,
Warszawa 2012.
Korzeniowski L.F., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008.
Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, De Agostini
Polska, Warszawa 2003.
Kotarbiński T., Sprawność i błąd, PZWS, Warszawa 1970.
Krzyżanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej, PWN, Warszawa 1999.
Kukułka J. (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie,
Agencja Scholar, Warszawa 1994.
Kurnal J., Zarys teorii organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1970.
Kwiatkowska B., Problemy bezpieczeństwa w samorządowej kampanii wyborczej, „ZN
SGSP”, 22 (1999).
Lamentowicz W., Państwo współczesne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1996.
Lang J., Zagadnienia wstępne [w:] Prawo administracyjne, M. Wierzbowski (red.), PWN,
Warszawa 2001.
Laszlo E., Systemowy obraz świata, PIW, Warszawa 1978.
Le Châtelier H., Filozofia systemu Taylora, INO, Warszawa 1926.
Łukasiewicz J., Zarys nauki administracji, LexixNexis, Warszawa 2004.
Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984.
140
Bibliografia
Marcos A., Filozofia nauki. Nowe wymiary, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
Toruń 2012.
Marczak J., Współczesny charakter, potrzeby i organizacja bezpieczeństwa narodowego [w:]
Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – założenia, przygotowania i użycie,
K. Gąsiorek, W. Kitler (red.), AON, Warszawa 2005.
Marody M., Technologie intelektu: językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego
działania, PWN, Warszawa 1987.
Marshall G., Słownik socjologii i nauk społecznych, M. Tabin (red. nauk. polskiego wydania),
PWN, Warszawa 2008.
Maslow A., Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Meyer M., Kulturowe i społeczne uwarunkowania kształtowania systemu aksjonormatywnego
[w:] Hierarchie wartości jako wyznaczniki zachowań sprzecznych z prawem: polsko-niemieckie studium porównawcze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.
Mierczyk Z., Zaawansowane technologie monitorowania zagrożeń bezpieczeństwa, [dok.
elektr.] http://www.ptib.pl/pl/component/remository/?func=startdown&id=90, [dostęp
14 kwietnia 2014].
Mintzberg H., The Fall and Rise of Strategic Planning, Harvard Business Review, Simon and
Schuster, Ontario 1994.
Naisbitt J., Megatrendy: dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, przeł.
P. Kwiatkowski, Zysk i S-ka, Poznań 1997.
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza, PWN, Warszawa 2006.
Niewiadomski Z. (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2005.
Nowak S. (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965.
Obłój K., Strategie organizacji: w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, PWE,
Warszawa 1998.
Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Wyd. TNOiK, Toruń 2013.
Pado T., Pojęcie zadań publicznych w aspekcie zadań z zakresu bezpieczeństwa publicznego
jednostek samorządu terytorialnego [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne we współczesnym
państwie, E. Ura, K. Rajchel, M. Pomykała, S. Pieprzny (red.), Politechnika Rzeszowska
im. Ignacego Łukaszewicza, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2008.
Paździor M., Szmulik B., Instytucje bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo C.H. Beck
Warszawa, 2012.
Penc-Pietrzak I., Podejście strategiczne w zarządzaniu, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu,
Poznań 1999.
Peters E.E., Teoria chaosu a rynki kapitałowe. Nowe spojrzenie na cykle, ceny i ryzyko, przeł.
K. Środa, WIG-Press, Warszawa 1997.
Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa 1967.
Pieter J., Praca naukowa, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 1960.
Pokruszyński W., Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Wydawnictwo WSGE im. Alcide
De Gasperi, Józefów 2010.
Prońko J., Wiśniewski B., Klasyfikacja zagrożeń [w:] Administracja publiczna w systemie
przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska, K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski (red.), Wyższa Szkoła Administracji, Bielsko-Biała, Warszawa 2007.
Prasznic U.K. (red.), Mała encyklopedia prawa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005.
Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1985.
Bibliografia
141
Ratajewski J., Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Wyd.
Uniwersytet Śląski, Katowice 1993.
Rheinberger H.-J., Epistemologia historyczna, przeł. J. Surman, Oficyna Naukowa, Warszawa 2015.
Ridderstråle J., Nordström K., Funky biznes, przeł. E. Ressel, WIG-Press, Warszawa 2001.
Rutkowski C., Kochanowski F., Czarnecki W., Strategiczny poziom planowania sił zbrojnych
i przygotowania kampanii/operacji, AON, Warszawa, 2004.
Rutkowski C., Dawidczyk A., Gryz J., Zarządzanie bezpieczeństwem jako problem nauki
i dydaktyki szkoły wyższej, AON, Warszawa 2002.
Rzegocki A. (red.), Podstawy wiedzy o państwie, Ośrodek Myśli Politycznej, Księgarnia
Akademicka, Kraków 2000.
Samuelson W.F., Marks S.G., Ekonomia menedżerska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1998.
Sienkiewicz P., Nowoczesne badania systemowe, „Zeszyty Naukowe AON”, (1990).
Simon H.A., The Sciences of the Artificial, Mass MIT Press, Cambridge 1996.
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2009.
Skrabacz A., Bezpieczeństwo, obrona narodowa i obronność [w:] Współczesne postrzeganie
bezpieczeństwa, K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek (red.), Wyższa Szkoła
Administracji w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007.
Stacewicz J., Ewolucja myślenia o przyszłości [w:] Filozofia myślenia o przyszłości (materiał
z posiedzenia Rady Społeczno-Gospodarczej), Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2003.
Stacewicz J., Megatrendy a strategia i polityka rozwoju = Development megatrends, strategy
and policy, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 1996.
Stacewicz J., Stereotypy rozwoju a ekonomia, PWE, Warszawa 1991.
Stańczyk J. (red.), Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996.
Stahl M., Pojęcie administracji, jej cechy i funkcje [w:] Prawo administracyjne – pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, M Stahl (red. nauk.), Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Sztompka P., Głos w „Dyskusji panelistów” [w:] Wyzwania wobec nauk społecznych u progu
XXI, A. Flis (red.), Universitas, Kraków 1999.
Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”,
Katowice 2005.
Szubrycht T., Współczesne aspekty bezpieczeństwa państwa, „ZN AMW” 4 (2006).
Szymczak M. (red), Słownik języka polskiego, Warszawa 1992.
Świniarski J., O naturze bezpieczeństwa: prolegomena do zagadnień ogólnych, Ulmak,
Warszawa–Pruszków 1997.
Toffler A., Szok przyszłości, przeł. W. Osiatyński, E. Ryszka, E. Woydyłło-Osiatyńska, Zysk
i S-ka, Poznań 1998.
Toffler A., Zmiana władzy: wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, przeł. P. Kwiatkowski, Zysk i S-ka, Poznań 2003.
Trejnis Z., Spory wokół określenia bezpieczeństwa [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa
narodowego. Bezpieczeństwo 2010, tom II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda
(red.), AON, Warszawa 2011.
Tyrała P., Zarządzanie kryzysowe, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
142
Bibliografia
Tyszka T., Zaleśkiewicz T., Racjonalność decyzji: pewność i ryzyko, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2001.
Quine W. van O., Korzenie ontologii, Wyd. Fundacja Aletheia, Warszawa 2006.
Wadeley A., Brich A., Malim T., Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa 2000.
Wasiutyński B., Prawo administracyjne, Towarzystwo „Bratnia Pomoc” Stud. Uniwersytetu
J. Piłsudskiego, Warszawa 1936.
Widerszal-Bazyl M., Żołnierczyk-Zreda D., Niektóre psychospołeczne aspekty sytuacji zagrożeń, [dok. elektr.] http://www.ciop.pl/5861.html, [dostęp 10 kwietnia 2014].
Wiśniewski B. (red. nauk.), Podstawowe zagadnienia badań bezpieczeństwa, Wyd. WSPol,
Szczytno 2011.
Wojtaszczyk K.A., Materska-Sosnowska A. (red. nauk.), Bezpieczeństwo państwa, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009.
Wróblewski R., Metodologia strategii wojskowej, Wydawnictwo AON, Warszawa 1997.
Wróblewski R., Podstawowe pojęcia z dziedziny polityki bezpieczeństwa, strategii i sztuki
wojennej, AON, Warszawa 1993.
Zięba R. (red. nauk.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008.
Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcje, struktury, funkcjonowanie. Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1999.
Zięba R., Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy
Międzynarodowe”, 10 (1989).
Akty prawne:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego (Dz. U. z 2010 r., nr 83, poz. 540).
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych,
Dz. U. 2011 nr 179 poz. 1065.
Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022
– przyjęta uchwałą Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 2013 r.
Uchwała Centralnej Komisji do spraw stopni i tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniająca uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin
naukowych i artystycznych, M. P. 2011 nr 14 poz. 149.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. nr 79 z 2001 r. poz.
855 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. nr 178 z 2009 r.
poz. 1380 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
(Dz. U. 2003 nr 96 poz. 873).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie (Dz. U. nr 96 z 2003 r. poz. 873 i 874 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. 2007 nr 89 poz. 590).
Bibliografia
143
Źródła internetowe:
Aktualizacja Krajowego Planu Zarządzania Kryzysowego, [dok. elektr.] http://rcb.gov.
pl/?p=3486, [dostęp 14 kwietnia 2014].
Prawo UE, [dok. elektr.] http://europa.eu/eu-law/index_pl.htm, [dostęp 12.09.2013]
Vademecum – Civil Protection. European cooperation, October 1999 [dok. elektr.] http://
ec.europa.eu/echo/civil_protection/civil/vademecum/menu/3.html#commech, [dostęp
21.06.2013].
Strategia rozwoju kraju 2020 [dok. elektr.] http://www.fundusze.uj.edu.pl/documents/31275205/3ab2c864-e5fc-494b-8c23-0a1603852a81 [dostęp 18.11.2013].
Wyniki badania zaufania do instytucji publicznych, [dok. elektr.] http://www.straz.gov.pl/
aktualnosci/lista_aktualnosci/idn:33754, [dostęp 18.11.2013].
Inne:
Analiza i ocena prawno-organizacyjnych możliwości zwiększenia efektywności działania
Straży Granicznej w sytuacjach kryzysowych, projekt badawczy pod kier. B. Kaczmarczyk, WSA, Bielsko-Biała 2012.
Baza SWD-ST
Ethical and Policy Issues in Research Involving Human Participants. Volume I. Report and
Recommendations of the National Bioethics Advisory Commission, Bethesda 2001,
za: B. Wiśniewski, System bezpieczeństwa państwa. Konteksty teoretyczne i praktyczne,
Szczytno 2013.
Europejska strategia bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej. Dążąc do europejskiego modelu bezpieczeństwa, Unia Europejska, 2010.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wzmocnienia zdolności
Unii do reagowania w przypadku katastrof, 2008, COM(2008) 130 wersja ostateczna.
Procedura opracowania raportu cząstkowego do raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa
narodowego, RCB, Warszawa 2010.
Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the
Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 June 1977.
Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych,
Warszawa 2013.
Straż pożarna na tle innych instytucji życia publicznego – raport z badań ilościowych Fundacji Centrum Badania Opinii Społecznej dla Komendy Głównej Państwowej Straży
Pożarnej, Warszawa, kwiecień 2010.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2007.
O AUTORACH
prof. dr hab. Marian Cieślarczyk – pracownik Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, były prodziekan Wydziału Humanistycznego tej uczelni,
aktualnie Dyrektor Transdyscyplinarnego Centrum Badania Problemów Bezpieczeństwa UP-H w Siedlcach oraz kierownik Zakładu Kultury Bezpieczeństwa i Metodologii. Autor takich monografii jak: Kultura bezpieczeństwa i obronności, Teoretyczne
i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa
i kilku innych. Ze swoimi współpracownikami prowadzi badania dotyczące: kultury
bezpieczeństwa i organizacyjnej oraz szeroko rozumianej obronności, metodologii
badań problemów bezpieczeństwa, społeczno-organizacyjnych aspektów funkcjonowania systemów bezpieczeństwa, w tym struktur zarządzania kryzysowego.
dr hab. Andrzej Czupryński – jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Akademii Obrony Narodowej i Wszechnicy Polskiej, zastępcą dyrektora Regionalnego
Centrum Badań nad Bezpieczeństwem oraz redaktorem naczelnym kwartalnika
„Obronność”. Jest autorem i współautorem licznych opracowań naukowych z obszaru obronności i bezpieczeństwa. Obszar zainteresowania naukowego i działalności dydaktycznej: nauki o obronności, nauki o bezpieczeństwie, nauki o polityce,
metodologia badań.
dr hab. Andrzej Dawidczyk – absolwent Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, Uniwersytetu Warszawskiego oraz Akademii Obrony Narodowej.
W latach 2008–2010 dyrektor Instytutu Badań Strategicznych Akademii Obrony
Narodowej. W pracy naukowo-badawczej i dydaktycznej zajmuje się strategiami bezpieczeństwa, obronności i wojskową oraz metodologią bezpieczeństwa. Jest autorem
i współautorem wielu książek i opracowań naukowych, czynnie uczestniczy w działalności naukowej instytucji państwowych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.
prof. dr hab. inż. Jarosław Prońko – absolwent Politechniki Świętokrzyskiej i Akademii Obrony Narodowej, pracownik Instytutu Zarządzania Uniwersytetu Jana
Kochanowskiego w Kielcach. Były oficer Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych.
Uczestnik akcji przeciwpowodziowej w 1997 r. odznaczony Krzyżem Zasługi za
Dzielność. W latach 1998–2001 główny specjalista w Biurze Spraw Obronnych
MSWiA. Autor i współautor wielu prac z zakresu bezpieczeństwa powszechnego,
zarządzania kryzysowego oraz problematyki podejmowania decyzji.
O autorach
145
kmdr dr hab. Ryszard Szynowski – profesor nadzwyczajny w Państwowej Wyższej
Szkole Zawodowej im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, kierownik
Zakładu Polityki Bezpieczeństwa PWSZ. Przez wiele lat był pracownikiem naukowym Akademii Obrony Narodowej (od 2006 roku), gdzie kolejno zajmował
stanowiska: adiunkt, kierownik Zakładu Polityki Obronnej, szef Katedry Prawa
i Administracji, kierownik Zakładu Administracji, zastępca dyrektora Instytutu
Prawa i Administracji. Od 2014 roku pracownik naukowy PWSZ w Oświęcimiu.
Problematyka badawcza (główne nurty badań, wybrane problemy badawcze): bezpieczeństwo narodowe, obronność, obrona narodowa, system obronny państwa,
system militarny, administracja publiczna, historia administracji, administracja
obrony, administracja wojskowa, zarządzanie zasobami ludzkimi, pragmatyka
kadrowa SZ RP oraz służb mundurowych, historia – czasy współczesne Rosji.
prof. dr hab. inż. Bernard Wiśniewski – profesor nadzwyczajny w Katedrze Bezpieczeństwa Wewnętrznego na Wydziale Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego Szkoły
Głównej Służby Pożarniczej oraz w Instytucie Bezpieczeństwa i Porządku Publicznego Wydziału Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.
Członek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych oraz Polskiego Stowarzyszenia
Carla von Clauzevitza. Autor ponad dwustu opracowań naukowych i popularnonaukowych, publikowanych głównie w Polsce, a ponadto w: Niemczech, Czechach,
Słowacji, Litwie, Anglii oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki. Specjalizuje się
w problematyce: bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, zarządzania kryzysowego, przygotowań obronnych administracji publicznej
oraz edukacji dla bezpieczeństwa
bryg. dr inż. Jacek Zboina – pełni służbę w Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpożarowej Państwowym Instytucie Badawczym na stanowisku zastępcy
Dyrektora CNBOP-PIB ds. Certyfikacji i Dopuszczeń. Specjalizuje się w ochronie
przeciwpożarowej, technicznych systemach zabezpieczeń przeciwpożarowych oraz
ocenie zgodności. Absolwent studiów inżynierskich i magisterskich w Szkole Głównej Służby Pożarniczej, ukończył również studia podyplomowe menedżer innowacji
w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Stopień naukowy doktora nauk społecznych w zakresie nauk o bezpieczeństwie uzyskał w Akademii Marynarki Wojennej
w Gdyni na Wydziale Dowodzenia i Operacji Morskich. Oficer PSP. Rzeczoznawca
Komendanta Głównego PSP ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych.
dr hab. Waldemar Zubrzycki – emerytowany policjant, pełnił funkcję m.in. zastępcy dyrektora Centralnego Biura Śledczego, zastępcy dyrektora Biura Główny
Sztab Policji Komendy Głównej Policji, kierownika Zakładu Wyszkolenia Specjalnego Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. W roku 2003 pełnomocnik komendanta głównego Policji ds. utworzenia Biura Operacji Antyterrorystycznych KGP
i jego pierwszy dyrektor. W latach 2004–2005 członek grupy ATLAS, zrzeszającej
146
O autorach
dowódców centralnych policyjnych jednostek antyterrorystycznych krajów Unii
Europejskiej. Magister wychowania fizycznego (AWF Warszawa, 1990); doktor
nauk wojskowych o specjalności dowodzenie (AON, 2001); doktor habilitowany
w dziedzinie nauk humanistycznych, dyscyplinie nauk o obronności, specjalność
– zarządzanie instytucjami publicznymi (AON, 2012). Naczelnik Wydziału do Spraw
Przeciwdziałania Zagrożeniom Terrorystycznym Departamentu Bezpieczeństwa
Publicznego MSWiA; radca ministra w Departamencie Analiz i Nadzoru MSWiA;
sekretarz Międzyresortowego Zespołu do Spraw Zagrożeń Terrorystycznych; kierownik Stałej Grupy Eksperckiej w zakresie rozpoznawania, przeciwdziałania i zwalczania terroryzmu; zastępca kierownika Zespołu Zadaniowego do Opracowania
Szczegółowych Założeń do Projektu Ustawy o Rozpoznawaniu, Przeciwdziałaniu
i Zwalczaniu Terroryzmu; wiceprzewodniczący zespołu ds. inicjatywy realizowanej
w ramach Rady NATO–Rosja, dotyczącej współpracy w zakresie wykorzystania
przestrzeni powietrznej i zarządzania ruchem lotniczym – Cooperative Airspace
Initiative CAI; ekspert w Grupie Roboczej ds. Terroryzmu Rady Unii Europejskiej;
członek Committee of Experts on Terrorism (CODEXTER) Rady Europy; uczestnik
posiedzeń Międzyresortowego Zespołu do spraw zapobiegania nielegalnemu rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia i implementacji „Inicjatywy Krakowskiej”
– Proliferation Security Initiative (PSI); członek Grupy Roboczej ds. Implementacji
Konwencji o zakazie broni biologicznej i toksynowej (BTWC); uczestnik posiedzeń
Wspólnej Polsko-Amerykańskiej Grupy Roboczej ds. Zwalczania Terroryzmu. Ekspert CEPOL do aktualizacji Wspólnego Programu Szkolenia CEPOL dot. Zwalczania Terroryzmu (CC05A Common Curriculum on Counter Terrorism). Aktualnie
profesor nadzwyczajny w Zakładzie Studiów nad Przestępczością Zorganizowaną
i Terroryzmem w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie oraz profesor nadzwyczajny
Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie.
Z recenzji prof. dr. hab. Ryszarda Jakubczaka
B E Z P I E C Z E Ń S T W O Te o r i a - B a d a n i a - P r a k t y k a
W minionych latach w licznych materiałach z zakresu bezpieczeństwa narodowego podejmowano próby zaprezentowania wykładni tego bezpieczeństwa zarówno
w sferze teorii, jak i w praktyce. Pozwalało to kształtować zręby nowej teorii na rzecz
bezpieczeństwa w kwestiach zewnętrznych i wewnętrznych państwa, a także śledzić
jakże ważny aspekt zmian, jakim jest współczesne bezpieczeństwo, w którym uczestniczą wszelkie instytucje i zbiorowości ludzkie współczesnych społeczności − nie
tylko poprzez polityków, analityków oraz naukowców, którym nieobce są kwestie
bezpieczeństwa narodowego.
Problemy bezpieczeństwa są wciąż nierozłączną częścią życia społeczeństw i dotyczą ich bytu oraz możliwości funkcjonowania w określonym środowisku. I niezależnie od ich definiowania determinowały i wciąż warunkują one poziom rozwoju
cywilizacyjnego zbiorowisk ludzi. Wielowymiarowość postrzegania i definiowania
bezpieczeństwa wskazuje na ciągłą konieczność jego badania także (a może przede
wszystkim) z punktu widzenia naukowego [...].
[...] Publikacja wypełnia istotną lukę w badaniach nad różnymi ważkimi kwestiami bezpieczeństwa narodowego [...].
B
EZPIECZEŃSTWO
Redakcja naukowa
Andrzej Czupryński
Bernard Wiśniewski
Jacek Zboina
I S B N 9 7 8 -83-61520-26-9
D O I : 1 0 .17381/2015. 4
W yd awni ctwo C NB O P-PIB
www. c n b op. pl
Wyd aw n ictw o CNB OP- PI B

bezpieczeństwo - Centrum Naukowo

Transkrypt

Podobne dokumenty

Slowniczek cz A - metody dydaktyczne

Globalna wioska jako nowa rzeczywistość XXI wieku

zasady redakcyjne 1. Autorska postać tekstu i załączników

CZŁOWIEK WOBEC ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

O.zasadniczej.odmiennosci