CENTRALNA STERYLIZATORNIA

INFRASTRUKTURA – WYPOSAŻENIE
CENTRALNA
STERYLIZATORNIA
– projektowanie i realizacja
Centralna sterylizatornia jest jednym z ważniejszych pomieszczeń placówek medycznych – to w nim odbywają się działania eliminujące zakażenia szpitalne, jakie wynikają ze stosowania inwazyjnych technik
medycznych. Sterylizacja wpływa także na aspekt ekonomiczny funkcjonowania szpitala i możliwości
uniknięcia wydatków. Dlatego tak istotna jest koncepcja architektoniczno-budowlana placówki, przewidująca zapobieganie zakażeniom, a nie ich zwalczanie.
A
by właściwie zrozumieć potrzebę istnienia
pomieszczeń sterylizacji w szpitalach, warto sięgnąć do genezy ich powstania. Są one
następstwem dokonywanych w medycynie odkryć;
jednym z największych w poprzednim stuleciu było
udowodnienie, że przyczyną chorób są mikroorganizmy. Wkrótce potem opracowano pierwsze metody
unieszkodliwiania drobnoustrojów. Jedną z nich jest
stosowanie sterylizacji parą wodną. Pierwszą próbę
tego procesu przeprowadził w Berlinie około 1881 roku
Robert Koch. Natomiast Kurt Schimelbuch skonstruował pierwszy pojemnik do sterylizacji oraz opracował
organizację pracy na sali operacyjnej. Za wynalazcę
kotła parowego uważa się francuskiego fizyka Denisa
Papina, który w 1681 roku przedstawił tzw. kociołek
Papina, będący pierwowzorem autoklawu i szybkowaru. Zastosował w nim wynaleziony przez siebie zawór
bezpieczeństwa. Wraz z rozwojem medycyny nastąpił
rozwój w zakresie procesu sterylizacji (4).
Gwarancję sterylności narzędzi i materiałów medycznych uzyskuje się przez zachowanie właściwego
toku postępowania z materiałem przed sterylizacją.
Konieczne są prawidłowo prowadzony proces sterylizacji oraz właściwe postępowanie z materiałami
po jego przeprowadzeniu, czyli tzw. sterylizacyjny
łańcuch zależności (dezynfekcja po użyciu, dokładne
umycie i wysuszenie, odpowiednie opakowanie, właściwe ułożenie w komorze sterylizatora, przestrzeganie
parametrów sterylizacji, kontrola procesu, wyładunek
z komory, przechowywanie, dystrybucja, transport,
aseptyczne otwarcie opakowania itp.) (2).
Sytuacja w Polsce w zakresie wyposażenia szpitali w centralne sterylizatornie znacznie odbiega
od standardów europejskich – jak podają dane (9),
tylko 30 procent szpitali w Polsce posiada centralne
sterylizatornie zorganizowane według europejskich
wzorców. Krajowe placówki borykają się zazwyczaj
z problemem przeorganizowania istniejących pomieszczeń i dostosowania ich do nowych potrzeb
oraz wymogów prawnych. W większości szpitali
przygotowanie sprzętu do sterylizacji odbywa się
w miejscu użycia narzędzi, tj. w gabinetach zabiegowych
i w gabinetach badań. Sprzęt z bloków operacyjnych
OPM 11/2013
jest sterylizowany w autoklawach zlokalizowanych
na terenie tych bloków lub w punktach centralnego
sterylizowania, z reguły umieszczonych w piwnicach (7).
Modernizacja szpitala wymaga ogromnych środków
finansowych. Warto jednak zauważyć, że za sprawą
wysokich dotacji z Unii Europejskiej oraz wsparcia
zewnętrznych firm finansujących zakupy sprzętu
sytuacja trochę się poprawiła. Coraz ważniejszym odbiorcą na rynku sprzętu do sterylizacji staje się sektor
prywatnej służby zdrowia, który rozszerza się o wiele
nowych placówek, należycie wyposażonych i proponujących usługi medyczne na wysokim poziomie. Takie
ośrodki inwestują w nowoczesny sprzęt, dostosowany
do wymogów prawa. Wobec tych nowych możliwości
warto przyjrzeć się bliżej zasadom i wymogom projektowania i realizacji funkcji centralnej sterylizatorni
w budynku szpitala.
dr inż. arch.
Agnieszka Labus
Katedra Urbanistyki
i Planowania
Przestrzennego,
Wydział Architektury
Politechniki Śląskiej
Centralna sterylizatornia
w budynku szpitala
Niezwykle istotna w projektowaniu centralnej sterylizatorni jest lokalizacja w obrębie budynku szpitala,
z dogodnym połączeniem z zespołem operacyjnym.
Ponadto obiekt powinien być łatwo dostępny dla
zespołów z innych jednostek organizacyjnych szpitala i w miarę możliwości z zewnątrz. Nadrzędnym
celem przy projektowaniu powinno być stworzenie
infrastruktury do efektywnej obsługi i przetwarzania
instrumentów oraz materiałów potrzebnych na sali
operacyjnej. Materiały sterylne do szpitala mogą być
dostarczane ze sterylizatorni zlokalizowanej poza placówką posiadającą system zarządzania jakością (ISO lub
GMP) lub z centralnej sterylizatorni zorganizowanej
w ramach zaopatrywanego szpitala. Zaprojektowany
układ pomieszczeń centralnej sterylizatorni powinien
wymuszać jednokierunkowy obieg sprzętu przez trzy
strefy pomieszczeń, tj. brudną, czystą oraz sterylną. Jeśli
istnieje taka możliwość, należy usytuować centralną
sterylizatornię pod blokiem operacyjnym – sprzyja
to bezpośrednio lepszej organizacji pracy i samemu
procesowi sterylizacji, a także pośrednio możliwości
wykonania większej liczby operacji w krótszym czasie,
lepszej organizacji pomieszczeń szpitala, skróceniu
31
INFRASTRUKTURA – WYPOSAŻENIE
PRZEBIEG WYTWARZANIA WYROBÓW STERYLNYCH WIELOKROTNEGO UŻYTKU
POMIESZCZENIA WYTWARZANIA
MYCIE/
DEZYNFEKCJA
SPRAWDZANIE
KOMPLETOWANIE
PAKOWANIE
STERYLIZACJA
ZWALNIANIE
WYROBÓW
STERYLNYCH
TRANSPORT
MAGAZYNOWANIE
TRANSPORT
BLOK OPERACYJNY
OPAKOWANIE
TYMCZASOWE
WSTĘPNE MYCIE
ZUŻYCIE WYROBÓW
W BLOKU OPERACYJNYM
OTWARCIE WEWNĘTRZNEGO
OPAKOWANIA PRZYGOTOWANIE
WYROBÓW DO UŻYTKU
OPERACYJNEGO
SPRAWDZENIE ZWOLNIENIA
WYROBU STERYLNEGO
OTWARCIE ZEWNĘTRZNEGO
OPAKOWANIA
Ryc. 1. Przebieg wytwarzania wyrobów sterylnych wielokrotnego użytku. Źródło: opracowanie własne (8)
czasu rekonwalescencji i hospitalizacji. Przebieg wytwarzania wyrobów sterylnych w ramach pomieszczeń
szpitalnych obrazuje ryc. 1.
Ponadto nie preferuje się lokalizowania centralnej
sterylizatorni na dwóch poziomach budynku, ponieważ
stanowi to duże utrudnienie w zakresie organizacji pracy
sterylizatorni, jak również pod względem dostarczania
materiału przeznaczonego do wyjałowienia.
W przypadku placówek medycznych, których nie
stać na sprostanie restrykcyjnym wymaganiom, istnieje
możliwość współpracy z zewnętrzną firmą świadczącą
usługi sterylizacji. Wtedy podmioty zewnętrzne biorą
prawną odpowiedzialność za jałowość powierzonego
im materiału, a szpital jest zobowiązany do przygotowania specjalnych pomieszczeń do ekspedycji skażonego
oraz odbioru sterylnego materiału.
Wytyczne
architektoniczno-budowlane
Podstawowe wymogi architektoniczno-budowlane
stawiane przy projektowaniu centralnej sterylizatorni
związane są z określeniem programu funkcjonalnego.
Istotne są: liczba sal operacyjnych, czas oczekiwania
i przetwarzania materiału sterylnego, odległość w budynku pomiędzy pomieszczeniami sali operacyjnej
a projektowaną centralną sterylizatornią. Posiadając
takie informacje, można ocenić zapotrzebowanie
na wyposażenie centralnej sterylizatorni, tj. rodzaj
i ilość sprzętu potrzebnego do sterylizacji brudnych
przedmiotów, liczbę, rozmiar oraz typ maszyn.
Centralna sterylizatornia
w świetle wymagań architektoniczno-budowlanych
Wymogi dotyczące projektowania centralnej sterylizatorni dostępne są w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia
z dnia 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych
wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia
i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz.U. RP, poz. 739) w załączniku nr 1, w punkcie XI.
Zostały tam podane wymagania dotyczące projektowania centralnej sterylizatorni w zakresie lokalizacji,
programu funkcjonalnego, wyposażenia itp. Ponadto
w Kodeksie pracy w dziale 10 – Bezpieczeństwo i Higiena
Pracy – oraz w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
32
Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy również
określono wymagania programu funkcjonalnego dla
centralnej sterylizatorni.
Warto także nadmienić, że często na wybór technologii oraz rozwiązań funkcjonalnych rzutują w głównej
mierze wymogi przepisów prawa, ale także wymagania
stawiane świadczeniodawcom przez NFZ.
Układ funkcjonalno-przestrzenny
Zgodnie z przepisami prawa w centralnej sterylizatorni
w układzie funkcjonalnym pomieszczeń muszą zostać
wydzielone trzy strefy (1):
• brudna – gdzie odbywają się przyjmowanie materiału,
jego segregacja, mycie i dezynfekcja;
• czysta – pakietowanie materiału, załadowanie sterylizatorów;
• sterylna – rozładowanie sterylizatorów, magazynowanie materiału i jego ekspedycja.
Do podstawowych pomieszczeń wchodzących
w skład strefy brudnej zaliczamy (2):
• pomieszczenie przyjęcia materiałów z bloku operacyjnego oraz innych jednostek organizacyjnych
szpitala;
• pomieszczenie mycia wózków;
• pomieszczenie suszenia wózków;
• składzik porządkowy (pomieszczenie przeznaczone
do przechowywania środków czystości);
• magazyn środków dezynfekcyjno-myjących;
• pomieszczenia socjalne (czasami umiejscawiane
również w obrębie stery czystej);
• dźwig do transportu materiału z bloku operacyjnego.
W skład strefy czystej wchodzą (2):
• magazyn środków opatrunkowych dostarczonych
z apteki szpitalnej;
• pomieszczenie segregacji i pakowania bielizny oraz
środków opatrunkowych;
• pomieszczenie kompletowania, pakowania i kontroli
materiału do sterylizacji;
• pomieszczenie ze sterylizatorem gazowym;
• WC i pomieszczenie gospodarcze.
Strefa sterylna składa się z (2):
• pomieszczenia wyładunku wysterylizowanego
materiału z autoklawów parowych;
OPM 11/2013
INFRASTRUKTURA – WYPOSAŻENIE
• pomieszczenia wyładunku wysterylizowanego
materiału ze sterylizatora gazowego;
• pomieszczenia ekspedycji (stąd zabierany jest wysterylizowany materiał do poszczególnych jednostek
organizacyjnych szpitala);
• dźwigu do transportu materiału sterylnego na blok
operacyjny;
• magazynu materiałów sterylnych.
Między strefami brudną i czystą oraz czystą i sterylną
znajdują się śluzy umywalkowo-fartuchowe dla personelu, w których personel przebiera się przed wejściem
do poszczególnych stref centralnej sterylizatorni. Pomieszczenia śluzy umywalkowo-fartuchowej powinny
być wyposażone w zespoły wieszaków, umywalki,
dozowniki z mydłem i ze środkami do odkażania rąk
oraz jednorazowe ręczniki.
Należy pamiętać, że układ pomieszczeń w centralnej
sterylizatorni powinien zapewniać jednokierunkowy
ruch postępowy personelu i materiału od strefy brudnej
do strefy sterylnej.
W przypadku gdy sterylizatornia znajduje się poza
obszarem szpitala, istnieje konieczność zaprojektowania
pomieszczeń przeznaczonych dla ekspedycji materiału
skażonego oraz odbioru materiału sterylnego oraz
pomieszczeń wyposażonych w myjnię – dezynfektor
przeznaczony do mycia wózków i innych elementów
transportowych (5).
Właściwe zaprojektowanie programu funkcjonalno-przestrzennego centralnej sterylizatorni to takie,
OPM 11/2013
które minimalizuje ruch krzyżowy, zapewnia wystarczająco dużo miejsca dla personelu medycznego
do pracy oraz minimalizuje czas podróży pomiędzy
pomieszczeniami, zapewniając odpowiednią ciągłość
procesu sterylizacji.
Wyposażenie w urządzenia i aparaturę
Kolejnym krokiem w projektowaniu, a następnie
w realizacji jest wybór urządzeń i wyposażenia dla
obszaru centralnej sterylizatorni. W oparciu o liczbę
potrzebnego sprzętu należy określić liczbę i rodzaj
sterylizatora parowego, gazowego, sterylizatorów
plazmowych i innych urządzeń (np. liczba zlewów,
pralek, zbiorników itp.). Ilość sprzętu określa z kolei
liczbę stanowisk dla personelu obsługującego (3).
W przypadku strefy brudnej kwestie zaopatrzenia
dotyczą wyposażenia w myjnię ultradźwiękową, myjnie-dezynfektory przelotowe, suszarki przelotowe,
stoły ze zlewozmywakami do mycia ręcznego, stoły
do segregacji brudnych narzędzi oraz pistolety do mycia
i suszenia wózków. Na wyposażeniu strefy czystej powinny znajdować się: sterylizatory parowe przelotowe,
sterylizator gazowy przelotowy, np. na tlenek etylenu,
zgrzewarki do opakowań sterylizacyjnych, stoły podświetlane do kontroli bielizny, stoły z nadstawkami
do kompletowania i pakowania materiału, czujnik
stężenia etylenu w pomieszczeniu sterylizatora gazowego
oraz wózki załadowcze materiału do sterylizatorów.
Strefa sterylna powinna być wyposażona w aerator, wózki
33
INFRASTRUKTURA – WYPOSAŻENIE
POKÓJ
ANESTEZJOLOGA
POKÓJ
CHIRURGÓW
SALA POOPERACYJNA
POKÓJ
PIELĘGNIAREK
POKÓJ
ZABIEGOWY
POM. GOSP.
STREFA
BRUDNA
WYWÓZ
ROZDYSPO-NOWANIE
MATERIAŁU
DOSTAWA
KORYTARZ OGÓLNODOSTĘPNY
SZATNIE
SALA
OPERACYJNA 1
STREFA
PACJENTA
POM. GOSP.
UMYWALNIA
WPROWADZENIE
PACJENTA
NA SALĘ
OPERACYJNĄ
URZĄDZENIA
STREFA
STERYLNA
STREFA
PACJENTA
UMYWALNIA
STREFA
CZYSTA
POKOJE PERSONELU
MEDYCZNEGO
KORYTARZ ODDZIAŁU
SALA
OPERACYJNA 2
DROGA STERYLNA
PRZEBIEG DROGI STERYLIZACJI
Ryc. 2. Schemat funkcjonalny centralnej sterylizatorni w ramach oddziału chirurgii. Źródło: opracowanie własne na podstawie
http://www.akcmed.com/en/articles/hospital-concept-and-design
wyładowcze materiału ze sterylizatorów oraz
regały na wysterylizowany materiał.
W przypadku gdy sterylizatornia jest zaprojektowana jako część szpitala, musi zostać
wyposażona w urządzenia do wyjaławiania
sprzętu, aparatury, narzędzi, bielizny operacyjnej, materiałów opatrunkowych i innych
elementów, a także dezynfekowania wózków
i pojemników służących do transportu
materiałów poddawanych sterylizacji (5).
W pomieszczeniach i przestrzeniach komunikacyjnych, w których wymagane jest
okresowe wyjaławianie powietrza, powinny
być rozmieszczone stałe lampy bakteriobójcze. Centralna sterylizatornia powinna
zostać także wyposażona w: instalacje
klimatyzacji i wentylacji mechanicznej,
instalację sprężonego powietrza, stację
uzdatniania wody (może być integralną
częścią centralnej sterylizatorni albo zostać
zlokalizowana w odrębnym pomieszczeniu)
itp. Warto także zaopatrzyć pomieszczenie
w informatyczny system nadzoru nad obiegiem materiałów sterylnych. Jest to ogromne
ułatwienie i znaczne usprawnienie działania całej placówki. System ten prowadzi
ewidencję: przyjęcia narzędzi, materiałów,
odzieży (w każdej ze stref), spis i archiwizację
cyklów dezynfekcji wraz z zapisem wszystkich (także tych krytycznych) parametrów
procesu, archiwizuje też dane i dostarcza
aktualnych informacji na temat dostępności
poszczególnych materiałów. Dzięki niemu
można dokładnie prześledzić proces przeprowadzenia sterylizacji: skład zestawu, rodzaj
użytego sterylizatora, kiedy i na jaki oddział
34
pakiet został wydany, co się z nim dalej
działo. Cała informatyczna sieć może być
sprzężona z czytnikami kodów kreskowych
i drukarkami. Personel posługuje się jedynie
skanerami, co eliminuje etap ręcznego wpisywania danych. Pozwala to na oszczędność
czasu i eliminuje błędy (6).
W zależności od wielkości i profilu
szpitala koszt wyposażenia centralnej sterylizatorni może wynosić od 1 do 3 mln zł.
Koszty budowlano-instalacyjne zależą
od regionu, w którym mieści się szpital
(zróżnicowane koszty pracy i materiałów).
Wielkość inwestycji jest uzależniona od tego,
czy to jest budowa nowego obiektu, remont,
czy też przebudowa. Takie koszty to około
5-7 tys. zł za metr kwadratowy powierzchni
remontowanej czy budowanej. Należy
nadmienić, że koszt projektu budowlanoinstalacyjnego to około 3-7 procent kosztów
całej inwestycji (9).
Wykończenie ścian i posadzek
w centralnej sterylizatorni
Ściany pomieszczeń sterylizatorni na całej
wysokości powinny być wyłożone płytkami
z materiałów gładkich, trwałych, zmywalnych, nienasiąkliwych, odpornych na działanie środków dezynfekcyjnych. Podłogi
sterylizatorni powinny być wykonane z materiałów gładkich, trwałych, zmywalnych,
nienasiąkliwych, odpornych na działanie
środków dezynfekcyjnych. Połączenie ścian
z podłogami powinno zostać wykonane
w sposób bezszczelinowy, umożliwiający
jego mycie i dezynfekcję.
Podsumowanie
Należy zwrócić uwagę, że potrzeby organizacji nowych centralnych sterylizatorni czy
też readaptacji starych do nowych potrzeb
są bardzo duże. Tego typu obiektów jest
wciąż za mało, natomiast te, które powstają
w ostatnim czasie lub nadal są w budowie,
zazwyczaj spełniają wymogi unijne.
Przy projektowaniu i realizacji centralnej sterylizatorni biuro architektoniczne,
które wykonuje projekt wykonawczy
budowlano-instalacyjny powinno skupić
się nie tylko na funkcjonalności i estetyce
inwestycji, ale także oprzeć się na dobrym
szczegółowym projekcie technologicznym.
Powinien on zawierać opis przebiegu procesu technologicznego, obliczenia, wytyczne
budowlano-instalacyjne, harmonogram
i koszty inwestycji, wykaz sprzętu z cenami,
przewidywane zatrudnienie wraz z wymaganymi kwalifikacjami, rysunki układu pomieszczeń z rozmieszczeniem wyposażenia
oraz rysunki zabudowy urządzeń.
Warto zwrócić uwagę, że obecnie w Polsce
podejmowane są pilotażowe rozwiązania budowy działu centralnej sterylizatorni w systemie modułowym. Tego typu rozwiązania
umożliwiają szpitalowi oszczędność czasu
(szybkie stworzenie od podstaw zarówno
bloku operacyjnego, jak i działu centralnej
sterylizacji). Jak się okazuje, spora część
inwestycji realizowana jest dzięki dotacjom
z Unii Europejskiej.

Piśmiennictwo dostępne na www.opm.elamed.pl.
OPM 11/2013