Budujmy społeczeństwo dla wszystkich

„Budujmy społeczeństwo dla wszystkich”
Wystąpienie Rzecznika Praw Dziecka Marka Michalaka,
Warszawa, 26 lutego 2010 roku
Badania problemu biedy prowadzone są wyłącznie z perspektywy osób dorosłych.
Dzieci nie są w nich traktowane jako samodzielna jednostka. W związku tym – oraz ze
zbliżającym się Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym – na
zlecenie Rzecznika Praw Dziecka przeprowadzone zostały w roku 2009 ogólnopolskie
badania empiryczne, których celem było sporządzenie diagnozy sytuacji dzieci i młodzieży w
Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zaspokojenia ich potrzeb w wymiarze materialnym,
edukacyjnym i zdrowotnym. Badaniem zostały objęte tylko te gospodarstwa domowe, w
których przynajmniej 1 dziecko było w wieku do 18 roku życia.
W obszarze zainteresowań badawczych znalazły się następujące kwestie:
• Charakterystyka gospodarstwa domowego (w tym: skład gospodarstwa domowego,
warunki mieszkaniowe – typ lokalu, metraż, forma własności, wiek lokalu, ocena
warunków lokalowych, miejsce dziecka w mieszkaniu, wyposażenie gospodarstwa
domowego w dobra trwałego użytku, dobra i przedmioty, pozostające do wyłącznej
dyspozycji dziecka/dzieci);
• Sytuacja materialna gospodarstwa domowego (w tym: dochody – źródła dochodów,
wysokość
dochodu
gospodarstwa
domowego,
wysokość
dochodu
na
1 osobę w gospodarstwie domowym, posiadanie oszczędności; wydatki – rodzaje
i struktura wydatków, wysokość wydatków gospodarstwa domowego, wysokość
wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym, wydatki przeznaczane na
zaspokojenie potrzeb dzieci, strategie radzenia sobie z problemami finansowymi,
pomoc innych osób i instytucji, ocena poziomu zaspokojenia potrzeb dziecka/ dzieci,
ocena aktualnej sytuacji materialnej gospodarstwa domowego oraz jej zmian
w perspektywie czasu);
• Zdrowie dziecka/dzieci (w tym: szczepienia ochronne, dostęp do lekarzy
specjalistów, nawyki żywieniowe i dieta dziecka, źródła wiedzy o zdrowym
odżywianiu,
problematyka
rozmów
o
zdrowiu,
schorzenia
dziecięce,
niepełnosprawność, wydatki na leczenie i leki, korzystanie przez dziecko/dzieci
z posiłków w szkole, aktywność fizyczna dziecka/dzieci);
• Edukacja (w tym: dostęp do edukacji przedszkolnej, wydatki na edukację dzieci –
wysokość i rodzaje, pomoc instytucji w zaspokajaniu potrzeb edukacyjnych,
uczestnictwo dziecka/ dzieci w zajęciach dodatkowych – odpłatnych i nieodpłatnych,
uczestnictwo w imprezach szkolnych, relacje rodziców ze środowiskiem szkolnym,
sposoby i czas poświęcany na codzienne dotarcie do szkoły, relacje dziecka/ dzieci ze
szkołą i rówieśnikami).
Chciałbym Państwu przedstawić kilka wstępnych wyników, opisujących wybrane
materialne aspekty funkcjonowania gospodarstw domowych z dziećmi.
Sytuacja materialna gospodarstw domowych
W roku badania miesięczny średni dochód („na rękę”) gospodarstw domowych z
dziećmi do 18. roku życia wyniósł 2.876 złotych, zaś przeciętny dochód – 2.400 złotych.
Dochód rodziny był uzależniony od liczby dzieci. I tak rodziny z jednym dzieckiem
dysponowały środkami w wysokości 2.975 złotych, rodziny z 2 dzieci 2.865 złotych, z 3
dzieci 2.552 złote, zaś rodziny z 4 i większą liczbą dzieci 2.191 złotych. Średnia dochodu na 1
osobę w gospodarstwie domowym wyniosła 804 złote i – tak jak w przypadku dochodu
gospodarstwa domowego – determinowana była liczbą potomstwa. Dochód na 1 osobę
w gospodarstwie domowym z 1 dzieckiem był ponad 2,5-krotnie większy niż
w gospodarstwie z 4 i większą liczbą dzieci: odpowiednio 941 złote i 341 złote 1.
Ocena obecnej sytuacji materialnej i próba diagnozy sytuacji materialnej za rok
(prognoza)
Większość respondentów uznała, iż pozostające w ich dyspozycji środki finansowe
pozwalają na zaspokajanie wszystkich potrzeb. Jednakże wśród badanych, wyrażających takie
stanowisko, dominowali respondenci wskazujący, iż – choć mają możliwość bieżącego
zaspokajania wszystkich potrzeb – to równocześnie nie są w stanie zaoszczędzić żadnej
kwoty (50,03% wskazań). Osoby, które z pozyskiwanych środków finansowych mają
możliwość nie tylko zaspokajania w pełni wszystkich potrzeb, ale i zaoszczędzenia pieniędzy
stanowiły 30,78% ogółu badanych. Zdecydowanie mniej było respondentów, którzy oceniali
swoje położenie materialne jako bardzo dobre lub też jako bardzo złe (odpowiednio: 4% i
1
Dochód na 1 osobę w gospodarstwie domowym z 2 dzieci: 705 złote, zaś z 3 dzieci 503 złote.
2,72%). 12,48% określiło swoją sytuację jako złą, co oznacza, iż nie wystarcza im pieniędzy
nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Ocena kondycji sytuacji materialnej gospodarstwa domowego jest bezpośrednio
skorelowana z liczbą dzieci w rodzinie. Im jest ich więcej, tym gorzej respondenci oceniają
sytuację swoich gospodarstw jako dobrą. Jednocześnie zdecydowanie rośnie liczba tych
rodzin, których kondycja została określona jako zła. I tak na przykład 11,15% badanych,
którzy mają 1 dziecko w rodzinie, określiło swoją sytuację materialną jako złą, a w przypadku
rodzin z 4 i większą liczbą dzieci takie stanowisko wyraziło już dwukrotnie więcej
respondentów (24,36%).
Jednocześnie respondenci nie wykazują znacznego optymizmu w diagnozie swojej
sytuacji materialnej w przyszłym roku. 46,92% badanych przypuszcza, iż będzie ona taka
sama. Większy jest odsetek badanych, którzy prognozują, iż sytuacja będzie gorsza, aniżeli
lepsza: odpowiednio: 17,43% i 15,53%. Tylko niecały 1% respondentów przewiduje, iż
będzie ona znacznie lepsza. Analogicznie, jak to miało miejsce w przypadku oceny bieżącej
sytuacji, diagnoza kondycji materialnej rodziny jest pochodną liczby dzieci w rodzinie.
Im więcej potomstwa, tym częstsze obawy co do pogorszenia się warunków życia.
Potrzeby dziecka
W opinii ponad połowy respondentów (57,33%) potrzeby dzieci, pozostających na
utrzymaniu gospodarstwa domowego, są w pełni zaspokajane – bez wprowadzania
jakichkolwiek ograniczeń. 14,16% stwierdziło, że jest w stanie zaspokajać potrzeby dzieci,
jednakże odbywa się to kosztem wydatków na inne cele. Natomiast 28,24% respondentów
wskazało na zdecydowanie odmienną sytuację: 15,57% badanych nie jest w stanie zaspokajać
wszystkich potrzeb dzieci i w związku z tym musi dokonywać wyboru tylko tych
najważniejszych, a 12,67% zasygnalizowało brak możliwości zaspokajania nawet
podstawowych potrzeb dzieci.
Stopień zaspokajania potrzeb dzieci jest bezpośrednio determinowany liczbą dzieci w
gospodarstwie domowym. Im jest ich więcej, tym mniej rodzin jest w stanie zaspokajać
potrzeby dzieci bez ograniczeń. Paralelnie im więcej dzieci w rodzinie, tym większy odsetek
gospodarstw domowych, wskazujących na trudności w ich zaspokajaniu. I tak na przykład
wśród rodzin z 1 dzieckiem przekonanie o całkowitym zaspokajaniu potrzeb dziecka/dzieci
jest dominantą wśród 66,34% respondentów, zaś przy dwójce dzieci – u 53,68% badanych.
Natomiast w gospodarstwach domowych, gdzie dzieci jest 3, 4 bądź więcej, stanowisko to
wyrażało zdecydowanie mniejszy odsetek respondentów. Odpowiednio: w gospodarstwach
domowych z 3 dzieci 29,10%, natomiast w gospodarstwach z 4 i większą liczbą dzieci – już
tylko 17,40% badanych. W rodzinach wielodzietnych zdecydowanie częściej zdarzają się
sytuacje, w których rodzice/opiekunowie muszą dokonywać wyborów zaspokajać tylko
najważniejsze potrzeby materialne dziecka lub też nie są w stanie nawet ich zaspokoić.
Jednocześnie warto zauważyć, że w przypadku pojawienia się trudności
finansowych, rodzice w pierwszej kolejności starają się ograniczać własne potrzeby i
szukają innych sposobów ograniczenia wydatków gospodarstwa domowego, starając się
minimalizować niekorzystne dla dzieci konsekwencje złej kondycji materialnej.
Kolejne wykresy przedstawiają sposoby, przy pomocy których rodziny z dziećmi
starają się radzić sobie z trudnościami finansowymi i procent osób, które stwierdziły, że ich
gospodarstwo domowe w ciągu ostatniego roku nigdy nie musiało stosować tego typu
strategii.
(Dane procentowe oznaczają odpowiedź „nigdy”)
• Odkładanie na później zakupu odzieży i obuwia dla dziecka/dzieci (w %)
1 dziecko – 47,81
2 dzieci – 37,64
3 dzieci – 26,71
4+dzieci – 41,81
Ogółem – 41,81
• Rezygnacja dziecka/dzieci z zajęć pozaszkolnych, hobby (w %)
1 dziecko – 71,77
2 dzieci – 63,54
3 dzieci – 42,15
4+dzieci – 45,11
Ogółem - 65,57
• Rezygnacja dziecka/dzieci z wyjazdu wakacyjnego/wycieczki/usług rekreacyjnych
(w %)
1 dziecko – 67,36
2 dzieci – 56,87
3 dzieci – 35,27
4+dzieci – 32,66
Ogółem – 59,94
• Rezygnacja z zakupu mięsa i ryb dla dziecka/dzieci (w %)
1 dziecko – 72,70
2 dzieci – 67,87
3 dzieci – 52,08
4+dzieci – 42,20
Ogółem – 68,31
• Rezygnacja z leczenia dzieci, wizyt u lekarza lub dentysty, zakupu leków dla
dziecka/dzieci (w %)
1 dziecko – 81,25
2 dzieci – 79,28
3 dzieci – 71,26
4+dzieci – 57,38
Ogółem – 78,96
• Rezygnacja z zakupu pomocy szkolnych dla dziecka/dzieci (w %)
1 dziecko – 81,73
2 dzieci – 77,87
3 dzieci – 67,58
4+dzieci – 54,02
Ogółem – 78,31
Wyniki zamieszczone na wykresach wskazują, że potrzeby dziecka uważane są za
priorytet – w pierwszej kolejności poszukuje się innych sposobów radzenia sobie z trudną
sytuacją materialną, starając się w miarę możliwości jak najpełniej zaspokajać potrzeby
dziecka/dzieci.
Zaprezentowałem Państwu wstępne wyniki, na podstawie których można już jednak
wyciągnąć wniosek, iż zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym dzieci jest
ograniczane przez postawę rodziców, nakierowaną na zaspokajanie w pierwszej kolejności
potrzeb dzieci. Nie zmienia to faktu, że posiadanie trojga i większej liczby dzieci wpływa na
pogorszenie warunków życia rodziny i zwiększa zagrożenie wykluczeniem społecznym –
rodziny te wymagają więc większego wsparcia ze strony państwa.
W
chwili
obecnej
trwają
prace
obliczeniowo-analityczne
nad
materiałem,
zgromadzonym w trakcie badań. Powinny się one zakończyć w połowie 2010 roku. Wówczas
też będzie można dokonać pełnej diagnozy sytuacji dzieci w kontekście zaspokojenia ich
potrzeb materialnych, zdrowotnych i edukacyjnych.