„WODOGŁOWIE U PŁODU I NOWORODKA”

Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 2, zeszyt 3, 218-222, 2009
Wodogłowie u płodu i noworodka
LECH POLIS
Streszczenie
Autor przedstawia diagnostykę oraz chirurgiczne leczenie (endoskopowe oraz wszczepianie układów zastawkowych) u chorych
z wodogłowiem.
Słowa kluczowe: wodogłowie płodu, wodogłowie noworodka, procedury endoskopowe, układy zastawkowe
Wstęp
Współczesne metody leczenia wodogłowia
Wodogłowie jako stan chorobowy znane jest od czasów starożytnych. Do połowy XX wieku była to choroba
nieuleczalna, która mimo wielu prób leczenia doprowadzała chorego do śmierci lub ciężkiego kalectwa. Dopiero
skonstruowanie i zastosowanie w latach 50. ubiegłego stulecia pierwszych zastawek stało się przełomem w leczeniu
tego schorzenia. Wprowadzenie do leczenia systemów
drenujących o jednokierunkowym przepływie (zastawek)
stało się powszechną chociaż nie jedyną, współcześnie
stosowaną metodą leczenia wodogłowia. Obserwacja licznych powikłań w trakcie leczenia wodogłowia systemem
zastawkowym stała się powodem z jednej strony do poszukiwania tzw. idealnej zastawki, z drugiej strony do stosowania tej metody i leczenia jedynie do przypadków bezwzględnie jej wymagających, wreszcie dzięki postępowi
technicznemu rozpoczął się okres powrotu do zabiegów
endoskopowych. Wodogłowie nie jest jednostką chorobową, a stanem patologicznym, polegającym na gromadzeniu się w nadmiarze płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu, co doprowadza do ich poszerzenia oraz
zwiększonego ciśnienia. Nadmierne gromadzenie się płynu
mózgowo-rdzeniowego w przestrzeniach wewnątrzczaszkowych wynika z zaburzenia równowagi między jego wytwarzaniem a wchłanianiem. Mogą być liczne przyczyny
zaburzenia tej równowagi, a w związku z tym po rozpoznaniu przyczyny powinny być stosowane różne metody
lecznicze. Powyższa definicja wodogłowia obejmuje więc
spełnienie trzech elementów koniecznych do postawienia rozpoznania: poszerzenie układu komorowego,
zwiększona ilość płynu mózgowo-rdzeniowego i jego
podwyższone ciśnienie. Współczesne pojęcie wodogłowia nie obejmuje poszerzenia układu komorowego
w wyniku rozlanego zaniku mózgu. Wodogłowie, jak już
wspomniano, nie jest jednostką chorobową, a stanem
patologicznym występującym w różnych chorobach
ośrodkowego układu nerwowego. Powoduje to, że brak
jest jednoznacznych dokładnie określonych danych dotyczących występowania tego stanu. Przyjmuje się, że
wodogłowie wrodzone występuje w 0,9 do 1,5 przypadków na 1000 urodzeń.
Współczesne metody leczenia wodogłowia można podzielić na cztery grupy: leczenie wodogłowia u płodów, leczenie wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków, leczenie wodogłowia noworodków oraz leczenie wodogłowia
endoskopowe.
Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki, Łódź
Leczenie wodogłowia u płodów
Prenatalna diagnostyka i terapia wrodzonego wodogłowia jest jednym z ciekawszych, ale i dyskusyjnych osiągnięć współczesnej medycyny. Stały postęp w diagnostyce
ultrasonograficznej, rozwój ultrasonografii interwencyjnej
w wielu specjalnościach medycznych wręcz zrewolucjonizował postępowanie diagnostyczne, a także poszerzył możliwości terapeutyczne. Wady ośrodkowego układu nerwowego stanowią niewiele ponad 4% wszystkich wad wrodzonych rozpoznawanych u dzieci, jednakże ze względu na
swoją ciężkość stanowią trudny problem diagnostyczny
i terapeutyczny.
Obecnie wykrycie wodogłowia u płodu w badaniu ultrasonograficznym możliwe jest już pomiędzy 12. a 15. tygodniem ciąży – okres ten uzależniony jest od ciężkości
wady i tempa jej narastania. Istotna jest przyczyna powstania wady, chociaż w wielu przypadkach trudno jest ustalić
przyczynę wodogłowia w badaniu ultrasonograficznym.
W obrazie ultrasonograficznym wodogłowie charakteryzuje się asymetrią echa środkowego, efektem „falującego"
echa sierpu mózgu, destrukcją struktur mózgowych, poszerzeniem komór mózgu.
W badaniu tym wyróżnia się dwa etapy tworzenia się
wodogłowia: wczesny i późny.
1) Wodogłowie wczesne charakteryzuje się znacznym
poszerzeniem komór bocznych mózgu z zachowaniem
prawidłowego wymiaru dwuciemieniowego. Uważa
się, że jeżeli między 17. a 20. tygodniem ciąży komory
boczne przekraczają 50% lub 20. tygodniu 33% szerokości całej półkuli, to można podejrzewać wodogłowie.
2) Wodogłowie późne charakteryzuje się poza poszerzeniem komór bocznych przede wszystkim znacznym
powiększeniem wymiaru dwuciemieniowego.
Wodogłowie u płodu i noworodka
219
Wykrycie wad rozwojowych płodu nasunęło myśl o możliwości dokonania korekcji zaburzonego rozwoju w czasie
życia wewnątrzmacicznego. Pierwsze doniesienie o leczniczym wewnątrzmacicznym odbarczeniu wodogłowia pojawiło się w 1981 r.
Birnholz i Frigoletto z Bostonu wykonali serię nakłuć
komory bocznej mózgu przez powłoki jamy brzusznej
i ścianę macicy u 24-tygodniowego płodu.
W 34. tygodniu ciąży wykonali cięcie cesarskie i wszczepili noworodkowi zastawkę komorowo-przedsionkową.
Obecnie wewnątrzmacicznym leczeniem wodogłowia zajmuje się kilkanaście ośrodków w Stanach Zjednoczonych
i w Europie Zachodniej. Również w Polsce istnieją ośrodki
zajmujące się tą problematyką.
Decyzję o wewnątrzmacicznym leczeniu wodogłowia
podejmować winien zespół lekarzy składających się z położnika, neonatologa, ultrasonografisty, neurochirurga,
anestezjologa, czasami kardiochirurga, genetyka czy chirurga dziecięcego po wcześniejszym uzyskaniu zgody od
rodziców dziecka.
Aby podjąć decyzję o leczeniu wewnątrzmacicznym
wodogłowia, powinny być spełnione pewne kryteria, mianowicie: stwierdzenie narastania objawów wodogłowia w
kolejnych badaniach ultrasonograficznych, płód niedojrzały przed 32. tygodniem ciąży, ciąża nie jest mnoga, nie
stwierdza się innych ciężkich wad zagrażających obumarciem płodu lub zgonem noworodka, oznaczenie kariotypu,
wykluczenie toksoplazmozy, cytomegalii, różyczki i innych teratologicznych infekcji, powinna być dokonana
ocena poziomu AFP i rodzice powinni być poinformowani
o rodzaju wady, sposobie leczenia i rokowaniu.
Istnieje kilka metod wykonania zabiegu. Polegają one
wszystkie na połączeniu układu komorowego z owodnią
za pomocą układu zastawkowego, przy czym różnice tkwią
w tym, czy zabieg przeprowadza się na otwartej macicy,
czy przez powłoki skórne ciężarnej. Celem leczenia jest
obniżenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego, a tym samym
zapobieganie dalszym zmianom destrukcyjnym, mogącym
powodować opóźnienie rozwoju dziecka. Badania kliniczne dowiodły, że wskutek wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego dochodzi do zaburzeń mielinizacji istoty białej oraz procesów zanikowych .
ważniejszych powikłań wcześniactwa. Faza szybkiego poszerzania się komór występuje w ciągu pierwszych dwóch
tygodni od momentu krwawienia, by w ponad połowie
przypadków ustępować jako efekt rozpuszczania się skrzepliny. W pozostałych przypadkach poszerzenie układu
komorowego postępuje, czasami bardzo gwałtownie będąc
przyczyną ciasnoty wewnątrzczaszkowej.
Istnieje wiele metod leczenia wodogłowia pokrwotocznego. Wszystkie dotychczas stosowane metody są nadal
mało skuteczne. Podawanie środków farmakologicznych
jak acetazolamid czy furosemid nie przynosi w większości
przypadków efektu, gdyż główną przyczyną wodogłowia
pokrwotocznego jest zaburzenie wchłaniania płynu. Podawanie tych leków może mieć pozytywny skutek jedynie
w wolno narastającym wodogłowiu. Pamiętać jednak należy, że acetazolamid może wpływać na zaburzenia oddechu i powodować kwasicę metaboliczną. Systematyczne
nakłucia lędźwiowe lub dokomorowe często są stosowane
tylko jako etap przygotowawczy do wszczepienia układu
zastawkowego.
Szczególnie przydatną metodą odbarczenia narastającego wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków, zwłaszcza w przypadkach z infekcją, bardzo małych noworodków w ciężkim stanie ogólnym jest założenie zewnętrznego drenażu komorowego lub wszczepienie podskórnego
zbiornika połączonego z układem komorowym (zbiornik
Rickhama). Jest to jednakże również pewien jedynie etap
do zastosowania trwałego odbarczenia wodogłowia, jakim
jest założenie zastawki komorowo-otrzewnowej, która jest
zwykle ostatecznym zabiegiem, ale i obarczonym możliwością wystąpienia licznych powikłań. Im dziecko jest młodsze, tym większa możliwość wystąpienia powikłań.
Od kilku lat próbuje się nowego sposobu leczenia
wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków i noworodków, polegającego na udrażnianiu dróg przypływu płynu
mózgowo-rdzeniowego poprzez stosowanie leków fibrynolitycznych podawanych do układu komorowego najczęściej drogą wszczepionego zbiornika Rickhama. Zbiornik
ten pozwala z jednej strony na odbarczenie układu komorowego, z drugiej podanie dokomorowe leku. Możliwość
uniknięcia implantacji zastawki komorowo-otrzewnowej
uzasadnia podejmowanie badań w tej dziedzinie.
Leczenie wodogłowia pokrwotocznego u wcześniaków
Leczenie wodogłowia noworodków
Znaczny postęp w nowoczesnych metodach i technikach monitorowania ciąży, a także porodu i okresu okołoporodowego istotnie wpłynął na obniżenie wskaźnika f
umieralności okołoporodowej w ostatnich latach, jednakże
z drugiej strony spowodował wzrost późnych efektów uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego przeżywających
dzieci związanych z krwawieniami około i dokomorowymi
mózgu. Najczęstszym powikłaniem tych krwawień jest występowanie wodogłowia pokrwotocznego, jako odczynu
wyściółki komór i pajęczynówki na krew. Tak więc obecnie wodogłowie pokrwotoczne pozostaje jednym z po-
Leczenie chirurgiczne wodogłowia datuje się od początków tego wieku. Większość proponowanych oraz stosowanych początkowo metod nie znalazła ostatecznie
trwałego miejsca w neurochirurgii, jednakże w dobie upowszechniania neuroendoskopii następuje powrót do niektórych. Skłania to do przypomnienia nieco historii, chociaż wszystkim wiadome jest, że przełomowym momentem w leczeniu wodogłowia było wprowadzenie systemów
drenujących o jednokierunkowym przepływie, czyli zastawek. Jest to obecnie najbardziej powszechnie stosowana
metoda leczenia.
220
L. Polis
Jednym z pierwszych zabiegów zaproponowanym
przez Dandy’ego (1918 r.) było wycięcie splotów naczyniówkowych. Metodę tę kontynuowali jeszcze Putman,
Scarff czy Klein, jednakże poprawa stanu chorych, jeżeli
występowała, była krótkotrwała i nie dawała spodziewanych rezultatów.
Osobną grupę zabiegów operacyjnych stanowiły zabiegi polegające na wewnątrzczaszkowym połączeniu przestrzeni śródczaszkowych udrażniające zaburzony przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego i umożliwiających tym
samym fizjologiczne jego wchłanianie.
Inną grupę stanowiły zabiegi polegające na odprowadzaniu płynu mózgowo-rdzeniowego do innych przestrzeni i jam w celu jego wchłonięcia.
Ostatnią grupę stanowiły zabiegi polegające na odprowadzaniu płynu bezzastawkowo do układu żylnego.
Przełomem w leczeniu wodogłowia było wprowadzenie do leczenia w 1951 r. przez Spitza i Nułsena zastawki o jednokierunkowym przepływie.
Od tego momentu leczenie wodogłowia za pomocą
różnego typu systemów drenujących stało się uznaną metodą postępowania klinicznego. Wprowadzenie zastawek
z jednej strony zrewolucjonizowało leczenie wodogłowia,
z drugiej strony, powodując wiele powikłań, stało się
przyczyną poszukiwania tzw. idealnej zastawki. Obecnie
oferowanych jest przeszło 500 różnych układów zastawkowych, starających się sprostać wymogom stawianym
przez lekarzy.
Wymogi idealnej zastawki to:
1) skuteczność mimo zmian ciśnienia wewnątrzczaszkowego związanego z aktywnością chorego w ciągu doby;
2) możliwość nieinwazyjnej zmiany parametrów;
3) odporność na działanie czynników zewnętrznych;
4) niepodatność na działanie czynników wewnętrznych;
5) wykluczenie powodowania reakcji miejscowych i ogólnych u chorego.
Ze względu na odprowadzenie płynu mózgowo-rdzeniowego wyróżniamy zastawki komorowo-otrzewnowe
stanowiące obecnie około 90% wszczepianych zastawek.
Zastawki komorowo-przedsionkowe stosowane w przypadkach niesprawności poprzedniego systemu, np. w zaburzeniach wchłaniania w jamie otrzewnej, są trudniejsze technicznie do wprowadzenia oraz obarczone możliwością wystąpienia groźnych dla życia powikłań. Zastawki lędźwiowo-otrzewnowe stosowane są u dzieci bardzo rzadko, również z powodu możliwości wystąpienia ciężkich powikłań
ze strony rdzenia kręgowego.
Ze względu na mechanizm zastawkowy wyróżniamy:
1) zastawki klasyczne działające na zasadzie różnicy ciśnień pomiędzy układem komorowym a jamą otrzewnej;
2) zastawki klasyczne z wbudowanym urządzeniem antysyfonowym;
3) zastawki programowane z możliwością regulacji przezskórnej ciśnienia otwarcia;
4) zastawki samoregulujące przepływ mózgowo-rdzeniowy.
Rozpatrując natomiast budowę samego mechanizmu
zastawkowego, można podzielić je na zastawki:
– membranowe,
– szczelinowe,
– stożkowe,
– sprężynowo-kulkowe.
Zastawki klasyczne działają na zasadzie różnicy ciśnień przed i za zastawką. Jeśli różnica ciśnień jest wyższa
od pewnej wartości progowej, zwanej ciśnieniem otwarcia,
zastawka otwiera się, jeśli różnica ciśnień jest niższa zastawka pozostaje zamknięta.
Zastawki programowane są zastawkami klasycznymi
ciśnieniowozależnymi, niskooporowymi z możliwością
nieinwazyjnej zmiany ciśnienia otwarcia, skonstruowanymi z myślą o leczeniu wodogłowia normotensyjnego
celem zapobiegania zespołom przedrenowania.
Wskazaniami do ich stosowania są:
1) przewlekle wodogłowie z dużym układem komorowym;
2) objawowy zespół przedrenowania w wyniku leczenia
wodogłowia innymi zastawkami;
3) wodogłowie u noworodków i niemowląt, zwłaszcza
z dużym układem komorowym.
Zastawki regulujące przepływ, o stałym przepływie
wprowadzone do praktyki klinicznej w 1987 r., również w
celu zapobiegania zjawisku przedrenowania same regulują
przepływ płynu.
W określonym zakresie ciśnień zastawka utrzymuje
przepływ na stałym poziomie odpowiadającym fizjologicznej produkcji płynu.
Olbrzymia liczba istniejących systemów zastawkowych
wynika z możliwości modyfikacji wszystkich elementów
wchodzących w skład systemu zastawkowego. I tak dreny
mogą mieć różne kształty, mogą posiadać dodatkowo
wmontowany zbiornik Rickhama, same zastawki w zależności od miejsca wszczepienia mogą mieć różny kształt,
miniaturyzacja wpływa również na wielość systemów,
wprowadzenie zastawek typu „uni-shunt" eliminujących
stosowanie łączników i skracającymi czas zabiegu, impregnacja zastawek i drenów antybiotykami, specjalnymi cienkimi warstwami hydrożelu, wprowadzanie filtrów bakteryjnych i przeciw rozsiewowi komórek nowotworowych.
Należy jeszcze raz podkreślić, iż nie istnieje idealna
zastawka, a wybór typu zastawki powinien być za każdym
razem indywidualny i zależeć od typu wodogłowia, doświadczenia chirurga, wieku chorego, po raz który choremu
ją implantujemy, od powikłań obserwowanych u chorego.
Jeśli równocześnie z wodogłowiem rozpoznawana jest
wada dysraficzna u płodu, wówczas leczenie wodogłowia
nie odbiega od zasad opisanych wcześniej. Pamiętać jednakże należy, że rokowanie w tych przypadkach jest wyraźnie gorsze, a rozmowa z rodzicami wymaga przedstawienia olbrzymich problemów terapeutycznych dodat-
Wodogłowie u płodu i noworodka
kowo obciążających dziecko, a związanych głównie z objawami neurologicznymi oraz następowymi powikłaniami,
czy to ortopedycznymi czy urologicznymi jako następstwo
wady dysraficznej.
Rozpoznanie wodogłowia u dziecka z wadą dysraficzną wymaga również typowego leczenia, chociaż obserwuje się u tych dzieci czasami trudności z wchłanianiem
większych ilości płynu mózgowo-rdzeniowego w jamie
otrzewnej. Dotyczy to zwykle noworodków i związane jest
z zaburzeniami perystaltyki spowodowanym gorszym lub
brakiem unerwienia brzucha i kończyn dolnych. Częściej
problemy te występują u dzieci z wodogłowiem towarzyszącym przepuklinom rdzeniowym lub oponowo-rdzeniowym umiejscowionym w wyższych partiach kręgosłupa.
Endoskopowe leczenie wodogłowia
Za ojca endoskopii w neurochirurgii uważa się Dandy’ego, który w 1918 r. usunął sploty naczyniówkowe
i wprowadził do terminologii nazwę wentrykuloskopii mózgowej, natomiast pierwszym neurochirurgiem, który użył
sztywnego endoskopu w 1975 r., był Griffith.
Endoskopia jest zabiegiem małoinwazyjnym, mikrochirurgicznym stosowanym nie tylko w leczeniu wodogłowia.
U chorych z wodogłowiem zastosowanie mają następujące typy zabiegów:
1) endoskopowa wentrykulostomia trzeciej komory ze
zbiornikiem międzykonarowym;
2) endoskopowa wentrykulocystocystemostomia – połączenie torbieli z układem komorowym oraz zbiornikiem międzykonarowym, przedmostowym;
3) endoskopia wspomagająca leczenie wodogłowia wielotorbielowatego poprzez łączenie torbieli pomiędzy sobą w celu umożliwienia wszczepienia jednego drenu
komorowego;
4) endoskopia wspomagająca leczenie zastawkowe: wprowadzanie drenu komorowego za pomocą endoskopu,
usuwanie obrośniętych przez splot naczyniówkowy
drenów komorowych z możliwością zabezpieczenia
miejsc krwawiących pod kontrolą wzroku, usuwanie
drenów, które przemieściły się w układzie komorowym.
Powikłania chirurgicznego leczenia wodogłowia
W zależności od zastosowanego systemu zastawkowego mogą występować pewne odmienne powikłania. Zastawki komorowo-otrzewnowe mogą być przyczyną podrażnienia otrzewnej, wytworzenia torbieli w jamie otrzewnej, podczas wprowadzania drenu obwodowego istnieje
niebezpieczeństwo uszkodzenia jelita czy narządu miąższowego.
W zastawkach komorowo-przedsionkowych, obecnie
stosowanych jedynie w przypadkach uniemożliwiających
wprowadzenie systemu otrzewnowego, najczęściej występującymi powikłaniami są przyścienne zakrzepy w pra-
221
wym przedsionku szerzące się do obu żył głównych, zapalenie bakteryjne wsierdzia, zaburzenia rytmu serca,
tamponada serca, zakrzepy końcowej części drenu grożące zatorami, serca płucne, ciężkie posocznice, shunt-nephritis.
Każde z wyżej wymienionych powikłań może zagrażać
życiu chorego i jest to podstawowy powód odstępowania
od tego systemu zastawkowego.
Zastawki lędźwiowo-otrzewnowe u dzieci mogą być
przyczyną skrzywienia kręgosłupa, ale także wgłębienia
migdałków móżdżku, niedowładów kończyn dolnych, bólów korzeniowych oraz bólów krzyża.
We wszystkich jednak przypadkach spotyka się powikłania związane z infekcją układów zastawkowych, niedrożnością tych układów oraz nieprawidłowym drenażem
płynu mózgowo-rdzeniowego.
Infekcje układów zastawkowych są przyczyną 19%
wszystkich rewizji w ciągu 10 lat obserwacji i występują
u 7-40% leczonych chorych.
Zgodnie stwierdza się statystycznie istotną większą
częstość występowania infekcji u dzieci poniżej 6. miesiąca życia, co wiąże się z ich mniejszymi siłami odpornościowymi. Przyczyną występujących infekcji najczęściej jest
gronkowiec naskórkowy. Niezmiernie istotne jest stosowanie starannej procedury wszczepiania systemu zastawkowego (pierwszy zabieg na sali operacyjnej, małe nacięcia
skóry, krótki czas zabiegu, profilaktyczna antybiotykoterapia), a także stosowanie implantów impregnowanych
antybiotykami czy powlekanych hydrożelami zapobiegającymi adhezji bakterii i tworzeniu się mikrokolonii.
Niedrożności mechaniczne mogą dotyczyć wszystkich
elementów układu zastawkowego, a więc drenów komorowych, samej zastawki czy drenu obwodowego. Są one
powodem około 50 do 80% wszystkich rewizji systemów
zastawkowych, a przyczyną ich mogą być fragmenty tkanki nerwowej, skrzepy krwi, pęcherzyki powietrza, splot naczyniówkowy, wyściółka komór, sieć, zagięcie drenu,
ucisk drenu itp.
Nadmierny drenaż płynu mózgowo-rdzeniowego spowodowany jest zazwyczaj efektem syfonowym u chorych
z wszczepionymi różnymi zastawkami, najczęściej jednak
w przypadkach zastawek klasycznych. Częstość występowania tego powikłania ocenia się od 1 do 24% chorych leczonych układem zastawkowym. Może występować pod
postacią zespołu podciśnienia wewnątrzczaszkowego, które nieprawidłowo leczone może doprowadzić do zjawiska
sztywnych komór. W niektórych sytuacjach podciśnienie
to doprowadza do zespołu wąskich komór, w innych może
spowodować powstanie krwiaka podtwardówkowego lub
rzadko podział komór na izolowane torbiele, powodujące
efekt masy.
Niedostateczny drenaż płynu zwykle jest następstwem
wprowadzenia do leczenia mechanizmu antysyfonowego
i objawia się poszerzeniem układu komorowego u 10-36%
chorych, u których zastosowano ten mechanizm.
222
L. Polis
Powikłaniem zabiegów endoskopowych są najczęściej
krwawienia śródkomorowe, urazy głowy jądra ogoniastego
oraz uszkodzenia sklepienia, jako powikłania przemijające
obserwowane u około 8% operowanych chorych.
Poważniejszymi powikłaniami mogą być: uszkodzenie
podwzgórza, masywne krwawienie, wytworzenie przetoki,
uszkodzenie nerwów – okoruchowego i odwodzącego.
Powikłania te są zwykle przemijające, ale zdarzają się
i trwałe. Najniebezpieczniejszym powikłaniem jest krwotok z tętnicy podstawnej mózgu, kończący się zwykle niepomyślnie.
Piśmiennictwo
[1] Boon A.J., Tans J.T., Delwel E.J. i wsp. (1997) Dutch normal-
pressure hydrocrphalus study. Prediction of outcome after
shunting by resistance to outflow of cerebrospinal fluid. J.
Neurosurg. 87: 687-93.
[2] Dandy W., Blackfan K. (1914) Intemal hydrocephalus: An
experimental, clinical and pathological study. Am. J. Dis.
Child. 8: 406-82.
[3] Detwiler P.W., Porter R.W., Rekate H.L. (1999) Hydrocephalus. Clinical features and management.. [W:] Choux M., Roccoc D., Hokley A.D i wsp. Pediatric Neurosurgery. Churchill
Livingstone, London, Edinbourgh, New York, Philadelphia,
Sydney, Toronto, 254-71.
[4] Epstein F., Hochwald G.M., Ransohoff J. (1973) Neonatal hydrocephalus treated by compressive head wrapping.: Lancet
1: 634-6.
[5] Kreusser K.L., Tarby T.J., Kovnar E. i wsp. (1985) Serial lum-
bar punctures for at least temporary amelioration of neonatal posthemorrhagic hydrocephalus. Pediatrics 75: 719-24.
[6] McComb J., Ramos A., Platzker A. (1983) Management of hydrocephalus secondary to intraventricular hemorrhage in
the preterm infant with a subcutaneous ventricular catheter
reservoir. Neurosurgery 13: 295-300.
[7] Milhorat T. (1974) Failure of choroids plexectomy as treatment for hydrocephalus. Surg. Gynecol. Obstet. 139: 505-8.
[8] Mori K. (1995) Current concept of hydrocephalus: Evolution
of new classifications. Child’s Nerv. Syst. 11, 523-32.
[9] Nowosławska E., Zakrzewski K., Błaszczyk E. i wsp. (l998)
Zastosowanie techniki endoskopowej w leczeniu izolowanych torbieli komorowych mózgu u dzieci z wodogłowiem.
[W:] Imieliński B., Słoniewski P. (red) Chirurgia podstawy
czaszki i zastosowanie minimalnie inwazyjnych technik
w Neurochirurgii. ATEXT Gdańsk.
[10] Polis L. (2000) Zasady leczenia dzieci z wodogłowiem. [W:]
Brzeziński Zb., Helwich E. (red) Zapobieganie wrodzonym
wadom cewy nerwowej. Instytut Matki i Dziecka Warszawa.
[11] Polis L. (2003) Wodogłowie wrodzone niepowikłane i powikłane – współczesne metody leczenia.: W: Wilczyński J., Podciechowski L., Nowakowska D. (red) Postępy w medycynie
matczyno-płodowej. OWN, Poznań, 173-9.
[12] Poppen J. (1960) Hydrocephalus. [W:] An Atlas of Neurosurgical Techniąues.: W.B. Saunders Company, Philadelphia and
London: 195-211.
[13] Pudenz R. (1981) Surgicał treatment of hydrocephalus – an
historical review. Surg. Neurol. 15: 15-26.
[14] Ransohoff J., ShulmanK., Fishman R. (1960) Hydrocephalus.
J. Pediat. 56: 399-411.
[15] Rekate H. (1994) Treatment of hydrocephalus. [W:] Cheek
W. (red): Pediatrie Neurosurgery. Surgery of the Developing
Nervous System. Philadelphia, W.B Saunders, 362-77.
[16] Toennis W., Krenzel W., Nittner K. (1973) Hydrozephalus.
[W:] Bier A., Braun H., Kuemmell H. (red) Chirurgische Operationslehre. Johann Ambrosius Barth, Leipzig: 42-51.
J
Lech Polis
Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki
93-338 Łódź, ul. Rzgowska 281/289
e-mail: [email protected]
Fetal and neonatal hydrocephalus
The author presents diagnosis and surgical treatment (endoscopic procedures and shunt implantations) of hydrocephalus in patients.
Key words: fetal hydrocephalus, neonatal hydrocephalus, endoscopic procedures, shunt implantations