"Portret damy" Caspara Netschera w EUROPEUM

„Portret damy” Caspara Netschera w Muzeum Narodowym w Krakowie
Nowym nabytkiem krakowskiego Muzeum Narodowego jest interesujący, efektowny portret
kobiecy pochodzący z epoki baroku, zdradzający wysoką klasę artystyczną. Ten odnaleziony
niedawno, nieduży wizerunek malowany olejno na płótnie (wym. 53x62,5cm), tradycyjnie łączony
był z twórczością Caspara Netschera (1639-1684), wybitnego portrecisty holenderskiego, czynnego
głównie w Hadze, w 2 połowie XVII stulecia. Autorstwo mistrza potwierdziło odkrycie sygnatury
oraz daty wykonania (1682), umieszczonych na obrazie. Subtelny i kameralny wizerunek młodej
damy, należy do wyjątkowo atrakcyjnych przykładów XVII-wiecznego eleganckiego portretu
holenderskiego, utrzymanego w konwencji dworskiego, kostiumowego malarstwa drugiej połowy
stulecia, kiedy to zapanowała moda na eleganckie przedstawienia malowane w stylistyce barokowoklasycystycznej, raczej chłodnej i powściągliwej w wyrazie. Ujawnienie obrazu, wcześniej
uważanego za zaginiony w latach ostatniej wojny, jest sporą niespodzianką gdyż holenderski
„konterfekt” okazał się być tożsamy z dziełem znanym jedynie z reprodukcji; specjalistyczne
badania potwierdziły że mamy do czynienia z tym samym obrazem, późną pracą artysty
odnalezioną właśnie w Krakowie a opublikowaną w pełnej monografii dzieł artysty.
Na obrazie (specjalnie wykupionym ze środków MKiDN) przedstawiona została elegancko
upozowana młoda dama, ukazana na tle nieco mrocznego parku lub ogrodu, w otoczeniu ciemnych
krzewów. Kobieta o wytwornej, pełnej twarzy-być może „dobrze urodzona” szlachcianka lub
arystokratka-wyraźnie pozuje. Siedząca lekko bokiem postać ubrana w mieniącą się, zapewne
atłasową suknię haftowaną we wzory złotą i srebrną nicią, z wysuniętym, gufrującym się białym
rękawem, kieruje swe nieco zagadkowe spojrzenie w stronę widza jakby nawiązując z nim kontakt.
Wytworna dama o charakterystycznej fryzurze, z perłowym naszyjnikiem, wykonuje elegancki
„netscherowski” gest jedną dłoń przyciskając do stanu sukni, drugą zaś podtrzymując błękitną
narzutę, co charakterystyczne jest także dla podobnych stylizowanych wizerunków kobiecych z
epoki. Za portretowaną, na drugim planie widoczna jest kamienna fontanna w formie posągu putta
lub amorka; przez dłoń figury przepływa sugestywnie wyobrażona opadająca woda, tworząc
kaskadę. Umieszczenie tego posągu może mieć znaczenie alegoryczne, stanowiąc odniesienie do
wątku miłosnego, podobnie jak i towarzyszące modelce kwiaty, równocześnie symbolizujące
wdzięk i urodę damy (róże to atrybut Wenus). W tle rozciąga się krzew różany oraz pełen
majaczących drzew gęsty, ciemniejący park lub ogród zaznaczony bardziej szkicowo przez malarza.
Wysublimowana i delikatna paleta dodaje temu zręcznie, miejscami drobiazgowo malowanemu
wizerunkowi sporo elegancji i klasy decydując o harmonijnym, atrakcyjnym wyrazie całości
obrazu, stanowiącego- zwłaszcza ze względu na autorstwo - pewną rzadkość w polskich zbiorach
muzealnych.
Autor obrazu, Caspar Netscher uznawany jest za jednego z najważniejszych portrecistów
holenderskich XVII w., działających już w czasach zmierzchu „Złotego Wieku” Republiki
Zjednoczonych Prowincji. Początkowo szkolił się on u znanego malarza scen rodzajowych Gerarda
Terborcha w Deventer. Netscher przejął od niego charakterystyczny, odtąd wielokrotnie powtarzany
sposób komponowania scen i „mieniący się” sposób malowania. Nauki malarstwa dopełnił
następnie we Francji, gdyż przed 1660 rokiem znalazł się w Bordeaux (w rezultacie do Włoch
nigdy nie trafił). Jednak, na początku lat 60. powrócił do Holandii, na stałe osiadając w Hadze.
Zyskał tam liczną klientelę dzięki powtarzanym w różnych wariantach kompozycjom Terborcha,
ale też malowanym przez siebie kameralnym, eleganckim scenom rodzajowym utrzymanym w
nieco miniatorskim charakterze, w typie popularnych wówczas kompozycji malarzy z Delft. Jednak
największe sukcesy i powodzenie osiągnął jako portrecista. Ten gatunek sztuki malarskiej
zaabsorbował artystę najbardziej, jako główny punkt malarskich zainteresowań, począwszy od lat
przed 1670 rokiem. W tej specjalizacji Netscher osiągnął najlepsze rezultaty powtarzając już do
śmierci typ wysublimowanego, skonwencjonalizowanego wizerunku szlachecko-dworskiego w
którym ukazywał swych modeli, zarówno mężczyzn jak i kobiety na tle kotary i parkowego lub
ogrodowego krajobrazu z chętnie wprowadzanym antycznym posągiem. Malarz przejął ten
wytworny, arystokratyczny typ wizerunku od Antona van Dycka, Flamanda czynnego głównie na
terenie Anglii oraz od francuskich malarzy barokowych. Nie mniej ważnym, wręcz decydującym
źródłem inspiracji była twórczość innych haskich portrecistów, nieco wcześniej stosujących ten
wyrafinowany, chętnie przez nich rozwiązywany typ raczej kameralnych eleganckich wizerunków,
wyraźnie vandyckowskich i nieco nostalgicznych w wyrazie (autorstwa mistrzów takich jak np.
Adriaen Hanneman, Jan Mytens (Mijtens) czy Jan de Baen). Ich rozwiązania Netscher
przetransponował na mały format, podobnie jak w prezentowanym obrazie który mógł stanowić
parę z innym wizerunkiem (pendant), zgodnie ze zwyczajem zestawiania wizerunków małżeńskich
lub par. Haski mistrz słynął z wielkiej biegłości i finezji w oddawaniu faktury miękkich, lśniących
tkanin oraz nawet drobnych szczegółów jak elementy stroju: koronki, żaboty itp. Chętnie stosował
on lśniącą, błyszczącą paletę, w interesujący i subtelny sposób używając często rozbielonej,
wyszukanej gamy barwnej łączonej z ciemniejszymi, mocniejszymi tonami co też można zauważyć
w wizerunku nieznanej damy. W pracowni artysty ustalony został charakterystyczny typ wizerunku,
schemat portretu powielany później wielokrotnie, w którym bogato ubranego modela zazwyczaj
ukazywano w parkowym lub ogrodowym otoczeniu; czasem też przydawano mu atrybuty bądź w
tle umieszczano antyczny posąg. Dodatkiem mogły być też kwiaty lub piesek albo nakryty
elegancko tkaniną stół z martwą naturą lub księgami. Często, partie mniej istotne malowane z
mniejszą biegłością, wykonywali współpracownicy artysty, nierzadko jego synowie którym mistrz
powierzał dodanie niektórych fragmentów kompozycji tworzonej pod jego okiem. Pozyskany
wizerunek powstał w ostatnich latach działalności modnego, poszukiwanego i płodnego portrecisty,
jakim był Caspar Netscher. Wtedy właśnie powstawały jego najbardziej podobne dzieła,
odznaczające się harmonią kompozycyjną jak i kolorystyczną. Ich dobrym przykładem jest portret
kobiecy znakomicie uzupełniający zbiór holenderskiego lecz przede wszystkim-europejskiego
malarstwa należący do krakowskiego Muzeum Narodowego.
Do przedstawień zbliżonych w dorobku Netschera, dających się z powodzeniem zestawić z
wystawioną kompozycją zliczyć można min. wizerunki takie jak: „Portret Joanny Hulft” (1676,
kolekcja prywatna, Arnhem), „Portret kobiety” (1677, 47,5x38cm, Winterthur, Jakob Briner
Foundation) czy „Portret damy” (1678-82, ob. m. przechowywania nieznane), którym to
wizerunkom pod względem klasy artystycznej odpowiada niedawno odnaleziony. Przede wszystkim
jednak, najbardziej pokrewny jest bardzo subtelny wizerunek Marii Timmers z 1683 roku (ob.
Mauritshuis, Haga), z charakterystycznym gestem modelki i figurą putta-fontanną.
Nieco zbliżony swą kompozycją jest „Portret damy” z 1683 roku (52x42cm, kolekcja prywatna), a
zwłaszcza „Portret królowej Marii Stuart II” (1683, 81x64cm, Ermitaż), w którym to obrazie,
sprawiającym wrażenie sporego i wystawnego, lśniącym czystymi barwami, modelka jest niemal
identycznie upozowana, ma podobne uczesanie, zaś jej suknia malowana jest w sposób dość bliski
naszemu portretowi. Podobne są także drobne akcesoria występujące w tym obrazie, przede
wszystkim zaś jego ogólny wyraz-subtelności malarskiej połączonej z wykwintem i elegancją
pozującej modelki.
W wizerunku „petersburskim” występuje znacznie więcej przedmiotów, podczas gdy prezentowany
tutaj portrecik anonimowej damy ma raczej ograniczoną scenerię, znacznie bardziej typową dla
mniej reprezentacyjnych, kameralnych dzieł Caspara Netschera – mistrza ostatniej fazy świetności
holenderskiego portretu „Złotego Wieku”.
Filip Chmielewski
Dział XII-Europejskiego Malarstwa i Rzeźby