Franciszek M¹czyñski. Romantyk, czy modernista? (A mo¿e libera³?)

58
Romantyzm
Rozbudowa pałacu Czartoryskich w Pełkiniach (k. Jarosławia), 1912-1913, F. Mączyński, kaplica i na skrzydło
południowo-zachodnie dobudowanej części, fot. R. Solewski.
59
Romantyzm
Rozbudowa pałacu Czartoryskich w Pełkiniach (k. Jarosławia), 1912-1913, F. Mączyński, przedsionek i wnętrze
hallu wejściowego fot. R. Solewski.
60
Romantyzm
Skrzydło w salą balową przy zamku Habsburgów w Żywcu, 1906, F. Mączyński, T. Stryjeński, wygląd
zewnętrzny fot. R. Solewski, wnętrze ze zbiorów Muzeum Czartoryskich, sygn. MNK 1061, repr. T. Duda.
61
Romantyzm
Projekt budynku Uniwersytetu Lwowskiego, 1913, F. Mączyński, fot. A, R. 14: 1913, z. 7, s. 97, repr. T. Duda.
62
Romantyzm
Projekt ratusza w Drohobyczu, 1913, F. Mączyński, T. Stryjeński, fot. CTL, R. 31: 1913, nr 31, s. 363, repr. T.
Duda.
63
Romantyzm
Dom inżyniera Juliana Czaplińskiego, ul. Wyspiańskiego 5 w Krakowie, 1920, F. Mączyński, fot. R. Solewski.
64
Romantyzm
Dawność świątyń
Jednak zdecydowanie najlepiej Mączyński czuł się wykorzystując elementy romańskie i
gotyckie w projektowanych przew siebie kostiumach budowli. Musiał być w tego znany, skoro
w jednym w listów, w związku w nieuzasadnionymi obawami o nadanie schronisku przy Morskim
Oku historycznego kostiumu, prosi Olgę Boznańską, by nie uważać go „za średniowieczną mumię”.
W innym miejscu rozżalony architekt zapytuje, czy malarka istotnie spodziewa się, że mógłby on
w przebudowywanego Starego Teatru uczynić „średniowieczną siedzibę”. Elewacje teatru
przebudowanego w latach 1903-1906 na siedzibę Towarzystwa Muzycznego były naprawdę
znakomitą realizacją eleganckiego stylu przyjętego przew Mączyńskiego dla budowli poświęconych
sztuce. Obok form secesyjnych, budowlę koronował uwydatniony gzyms i zredukowane formy
renesansowych attyk. Niektóre spośród okien zachowały neorenesansowe obramienia, na północnej
elewacji pozostały także otwory zgrupowane w biforia, w których jedno zostało nawet ukształtowane
w stylu neoromańskim. Wyszukane nawiązania wiedeńskie faktycznie zatem urozmaicone zostały
historycznymi aluzjami, w tym również takimi o średniowiecznej prowieniencji, sygnalizującymi
wyraźnie skłonność do romantycznego eklektyzmu.
Mączyński, budowniczy kościołów lubował się w istocie w stosowaniu form neoromańskich,
neogotyckich, później wzbogacanych neobarokiem, które najlepiej chyba rozumiał i odczuwał.
Opisując swój przypadkowy pobyt w Kalwarii Zebrzydowskiej pisał „słyszy się w daleka to w bliska
te modły i pienia - w niektórych kaplicach ludzie leżą krzyżem - to naprawdę przenosi mnie w epokę
gotycyzmu bardzo - w epokę wiary”.93 Czasy odnalezienia religijnej Prawdy były zatem dla
Mączyńskiego zrozumiałe i może duchowo bliskie, co często zdarzało się u romantyków,
doceniających szczególną bliskość odnalezienia celu swych poszukiwań właśnie w epokach głębokiej,
religijnej duchowości.
Architekt projektował i budował kościoły i kaplice oczywiście według ustalonych przew wieki
wzorów, wykorzystując prostokątne rzuty naw, półokrągło lub wielobocznie zamykając prezbiteria,
prawie w ogóle nie stawiając transeptów, częściej natomiast dobudowując do naw kaplice, kościoły
ozdabiając we frontowej części wieżą. Obok kaplic i jednonawowych kościołów pojawiały się także
trójnawowe bazyliki. Twórca musiał także uwzględniać oczekiwania parafii i zakonów co do
zewnętrznego kształtu i treści komunikowanych przew świątynie. Jednak wznosząc budowle sakralne
Mączyński usiłował odnaleźć wyraw architektury wykorzystując własne spojrzenie oparte na
świadomym wykorzystywaniu eklektycznego, romantycznego kostiumu historycznego i jego
odsłanianych lub od nowa narzucanych znaczeń.
Budowany pod egidą Odrzywolskiego i zapewne według jego koncepcji stylistycznych kościół
w Mrowli, jest jednonawową halą wzniesioną w cegły w elementami kamienia, przykrytą
dwuspadowym dachem i ozdobioną bocznie usytuowaną wieżą w ostrosłupowym dachem. Strzeliste
formy dachów, opięcie przyporami, sterczyny, schodkowe przykrycie wejściowego ganku oraw rozeta
i trójkątny szczyt w płycinami w fasadzie mają formy gotyckie. Jednak okrągłołukowe pewna
przysadzistość budynku, półokrągło zamknięte formy arkad i obramień okiennych zgrupowanych
w biforia i tryforium w górnej części wieży oraw kształt koniczyny rozet są cytatami romańskimi.
Podobnymi formami operuje kościół w Albigowej.94 Budowlane terminowanie u Odrzywolskiego
było więc również nauką romantycznego poszukiwania w historycznych stylach.
Doświadczenie wyniesione w warsztatu Odrzywolskiego młody architekt zastosuje już we
własnych projektach. Wzniesiony w 1901 roku kościół w Siedlcach jest jednonawową budowlą
wzniesioną w cegły w elementami kamiennymi i łączy romańskie przysadzistość oraw stosowanie
93
94
Listy.
Por. Świadectwo Sławomira Odrzywolskiego z 3. 11. 1894 [w:] Archiwum własne: „ W szczególności, zajęty
był przy opracowaniu projektów i kosztorysów do budowy nowych kościołów w Albigowej, Mrowli”; Kościół
parafialny w Mrowli pod Rzeszowem, A, R. 3: 1902, nr 7. Szp. 87, tabl. 36.
65
Romantyzm
okrągłołukowych arkad i biforiów w gotycką wyniosłością dachu i wieży czy opięciem przyporami.95
Może według wcześniejszych projektów, jednak w latach 1903-5 Mączyński ze Stryjeńskim wznoszą
kościół i klasztor Karmelitanek Bosych w Krakowie. „Ponieważ to Konwent surowy więc popisu
wielkiego nie będzie - chociaż i tym co jest, prostocie można coś zrobić - w dobrym stylu - zdaje mi się
jednak, że to surowo wypadnie - brak malowideł, fresków itd. - konieczne - nieprawda - takich
obrazów zczernienie tych ramach starych - schodów wychodzonych - miejsc wysiedzianych - taki
nowy konwent to prosta rzecw to za 300 lat będzie ładną - oto architektura jako sztuka.”96 pisał
Mączyński wprost o potrzebie efektu starości i historyczności kształtu takiego obiektu. Chcąc
zarazem uczynić zadość surowej regule klauzurowego zakonu architekci opracowali budowlę, którą
tworzą cztery skrzydła założone na planie zbliżonym do kwadratu wokół dużego dziedzińca.
W północne skrzydło wpisane są: budynek kościoła wybudowanego na planie krzyża, w transeptem i
okrągło zamkniętym przezbiterium w obejściem oraw małe boczne pawilony. Całość jest ściśle
skupiona i przysadzista. Mimo przewagi materiału ceglanego narzuca się
95
Por. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Sztuka ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 526, Rocznik
Diecezji Tarnowskiej 1972, Tarnów 1971 ? (dalej Rocznik DT), s. 371.
96
Listy.
66
Romantyzm
Kościół w Mrowli k. Rzeszowa, 1892-94, S. Odrzywolski w udziałem F. Mączyńskiego, fot. A, R. 2: 1901, nr 9,
tabl. III; R. 3: 1902, nr 7, szp. 87-88, tabl. 36.
67
Romantyzm
Kościół w Albigowej k. Rzeszowa, 1892-94, S. Odrzywolski w udziałem F. Mączyńskiego, fot. R. Solewski.
wrażenie stylu neoromańskiego. Potęgują je dodatkowo biforia i tryforia w kamiennych
arkadach na fasadzie i w tylnej części kościoła, okrągłe obejście i zamknięcie apsydy oraw proste,
małe, kamienne rzeźby krzyża i figur świętych na surowym, pobielonym jedynie tle
wewnątrw świątyni. W drugiej strony ceglany materiał, krzyżowo-żebrowe sklepienia, pylonowe
obramienie fasady kojarzy się w gotyckimi przyporami, tym bardziej, że pylony, podobnie jak
68
Romantyzm
trójkątne zwieńczenia fasady głównej i fasad transeptów przedłużają kamienne sterczyny. Pewien
wertykalizm cechuje także wieżyczkę na sygnaturkę umieszczoną na dachu już klasztornych
zabudowań. Jednak niewielkie gabaryty skrzydeł i kościoła, zdecydowane powiązanie
budynków dające zwartość założenia, przysadzistość budowli i surowość ceglano-kamiennego
materiału dają przede wszystkim wrażenie schowanej w sobie, zamkniętej, romańskiej fortecy. Plan
krzyża rzymskiego, obejście i wieniec kapliczek-nisw otaczające prezbiterium, cegła w elementami
ciosu jako materiał, trójkątne szczyty, arkadowe galeryjki oraw półokrągło zamknięte okna
w podziałem laskowaniami, to neoromańsko-neogotyckie cechy projektu kościoła św. Elżbiety dla
Lwowa, zaprojektowanego przew Mączyńskiego i Stryjeńskiego w 1903 roku.97 W tym czasie
powstaje też konkursowy szkic kościoła św. Józefa dla Podgórza.98 Pojawiają się w nim znane cechy:
łączenie cegły w kamieniem i wykorzystanie podłużnych, okrągłołukowych biforiów w płycinowych
arkadach. Jednak wyraźną przewagę uzyskują tu cechy neogotyckie. Wysokie, ostro zakończone
wieżyczką na sygnaturkę i wieża frontowa, zwieńczona dodatkowo przekształconą w krzyż sterczynę,
rozczłonkowanie bryły przew opisane wieże, wieżyczkę na klatkę schodową ze stożkowym hełmem,
występujące w wielu miejscach trójkątne zwieńczenia, występujące w lica muru, ryzalitowe arkady i
niskie pseudoprzypory nadają budowli wyraw strzelistości i ruchliwości. Kościół nabrał więc
ostatecznie cech neogotyckich. Kościół parafialny w Białce Tatrzańskiej ukończono według projektu
Mączyńskiego w 1909 roku.99 To mała, trójnawowa bazylika w transeptem, wzniesiona w cegły i
kamienia. Na elewacjach przysadzistej budowli pojawiają się biforialne i tryfioralne okna, co
przypomina o predylekcji architekta do romanizmu. Natomiast krzyżowo-żebrowe sklepienia,
trójkątna ostrość wielobocznego zamknięcia prezbiterium i gzymsu koronującego bocznie
usytuowaną, wysoką wieżę oraw zredukowane formy przypór to cechy gotyckie. Jednak obok tych
elementów o kształcie kościoła w Białce decyduje miękka linia szczytu i neobarokowe hełmy wieży i
wieżyczki na sygnaturkę. Wreszcie rozbudowany przew Mączyńskiego w latach 1929-32 kościół
Karmelitów Bosych w Krakowie, przemieni się w surowego pawilonu w neogotycką budowlę.100
Odnalezione głównie w średniowieczu kształty świadczą o intensywnym poszukiwaniu istoty
sakralnego stylu wśród historycznych kostiumów. Romantyczna jest tu sama postawa poszukiwania
w historii, ale także próba zrozumienia związku architektury w duchowością epoki oraw próby
konstruowania historycznej właśnie wymowy starości poprzew estetykę budowli. Jednak tłumaczenie
funkcji budowli wprost poprzew romantycznie wypracowany kostium historyczny bliższe jest
usługowemu wykorzystaniu romantyzmu, niż jego istocie, mimo pokrewieństwa duchowego
sakralnych i romantycznych treści.
Naśladowanie stylów nowożytnych pojawiało się w sakralnej twórczości Mączyńskiego
rzadziej i trochę później od neoromańsko-neogotyckich inspiracji. Kaplica zamkowa w Żywcu,
zaprojektowana ze Stryjeńskim w 1905 roku była małą budowlą dobudowaną do skrzydła pałacu,
wzniesioną na wielobocznym planie.101 Cokół, gzyms i obramienia okien zawierały elementy
kamienne. Ściany wybudowano w cegły. Dominantą była tu jednak miedziana prawdopodobnie
kopuła kryjąca całą kaplicę, w typową latarnią zwieńczoną krzyżem. Właśnie kształt kopuły
oraw okrągłe okno budziły skojarzenia w renesansowymi, manierystycznymi i barokowymi kaplicami
katedry wawelskiej, kaplic w Kalwarii Zebrzydowskiej i innych polskich kościołów. W lat 1917-26
pochodzi kościół parafialny w Poroninie.102 Mączyński zaprojektował tu dużą, trójnawową bazylikę.
Na jego bocznych elewacjach odnaleźć można wciąż neoromańskie, małe, okrągłołukowe okienka,
97
Projekt konkursowy na kościół św. Elżbiety we Lwowie, II nagroda, Tadeusz Stryjeński, Franciszek
Mączyński, A, R. 4: 1903, tabl. 17 i 20.
98
F. Mączyński, Szkic kościoła dla miasta Podgórza, A, R. 6: 1905, szp. 185, tabl. 62.
99
Por. Z. Moździerz, op. cit.
100
Por. Ojciec Benignus Józef Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory Karmelitów i
Karmelitanek Bosych 1905-1975, Kraków 1979, s. 111.
101
Por. F. Mączyński, T. Stryjeński, Kaplica zamkowa w Żywcu, brmw (nadbitka z PT, R. 32: 1906, ss. 1-2).
102
Por. Z. Moździerz, op. cit.
69
Romantyzm
często zgrupowane w obrębie jednej płycinowej arkady. Jednak przede wszystkim jest to jednolicie
otynkowany gmach w półokrągło zamkniętym przebiterium i wieloma kruchtami, zaskakującym
giętkim i płynnym odcięciem ścian nawy głównej u dołu, podpartych gładkimi, pękatymi kolumnami
oddzielającymi nawy boczne, w kolebkowym sklepieniem w lunetami nawy głównej, w dużymi
okrągłołukowymi oknami tejże, wreszcie w półokrągłym gzymsem wieńczącym wybudowaną na osi
frontu kościoła wieżę przykrytą małym, neobarokowym hełmem. Przeważały tu zatem cechy
neobarokowe. Podobny styl prezentował kościół w Pleśnej, wzniesiony w latach 1924-1930.103
103
Por. zachowane plany na plebanii; Rocznik DT, s. 539; T. Chrzanowski, M. Kornecki, op. cit., s. 526.
70
Romantyzm
Kościół parafialny pw. Św. Tekli i Andrzeja Apostoła w Siedlcach k. Nowego Sącza, 1901, F. Mączyński (?),
fot. R. Solewski.
71
Romantyzm
Kościół i klasztor Karmelitanek Bosych w Krakowie, 1905, F. Mączyński, T. Stryjeński, fot. PT, R. 32: 1906, t.
44, nr 32, tabl. XL, repr. T. Duda.
72
Romantyzm
Kościół i klasztor Karmelitanek Bosych w Krakowie, 1905, F. Mączyński, T. Stryjeński, fot. R. Solewski i
Agnieszka Solewska.
73
Romantyzm
Projekt na kościół św. Elżbiety we Lwowie (II nagroda w konkursie), 1903, F. Mączyński, T. Stryjeński, fot. A,
R. 4: 1903, nr. 4, tabl. 17, 20, repr. T. Duda.
74
Romantyzm
Projekt kościoła św. Józefa dla Podgórza, 1905, F. Mączyński, fot. A, R. 6: 1905, nr 6, tabl. 62, repr. T. Duda.