PROFILAKTYKA ZDROWOTNA Autor: dr Jolanta Pręgiel

PROFILAKTYKA ZDROWOTNA
Autor: dr Jolanta Pręgiel-Kamrat
Zakład Zdrowia Publicznego i Medycyny Społecznej, Gdański Uniwersytet
Medyczny, Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych w Gdańsku
Profilaktyka zdrowotna według Światowej Organizacji Zdrowia stanowi jeden z trzech
działów nauk medycznych [1]. Współczesna medycyna przesuwa swoje działania
z form głównie leczniczych na działania profilaktyczne, co jest efektem postępu
naukowo-technicznego oraz zwróceniem szczególnej uwagi na efektywność działań.
Profilaktyka to działania zapobiegawcze, głównie medyczne, skierowane przeciwko
chorobom [2]. Profilaktyka jest szeregiem działań mających na celu zapobieganie
chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem
się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu
poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie.
Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających
zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej
choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym
elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów
zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.
W warunkach życia codziennego czynności zapobiegawcze dotyczące jednostek,
populacji i środowiska przenikają się nawzajem i są ze sobą ściśle powiązane. Zależnie
od stopnia zagrożenia, według Światowej Organizacji Zdrowia, wyróżniamy trzy fazy
profilaktyki[3].
Pierwsza z nich profilaktyka wczesna ma na celu utrwalenie prawidłowych
wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców
zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych. Obejmuje ona całokształt postępowania
higienicznego i przeciwepidemicznego. Postępowanie takie zmierza do zapewnienia
takich warunków, które umożliwiają wytwarzanie i gromadzenie maksymalnego zasobu
energii biologicznej ustroju. Celem jest obniżenie częstości zachorowań przez
zmniejszenie ryzyka powstawania choroby[4]. Metody takiego działania mogą być
nieswoiste lub swoiste. Pierwsze dotyczą osób zupełnie zdrowych, a dotyczą stworzenia
właściwych warunków życia, nauki, pracy, właściwego odżywiania, odpoczynku,
aktywności fizycznej a także nauki właściwej reakcji na stres. Strategie zapobiegania
zagrożeniom zdrowotnym powinny być ukierunkowane na higienę osobistą, higienę
środowiska i zmianę zachowań[5]. Metody swoiste dotyczą osób zagrożonych
konkretną chorobą, a polega na niszczeniu źródeł i przenosicieli zakażenia
lub uodpornieniu swoistym ustroju za pomocą przede wszystkim szczepień ochronnych.
Działania tego typu mają wielkie znaczenie ponieważ są najbardziej skuteczne
i ekonomiczne[6]. Druga faza zwana także wtórną ma zapobiegać konsekwencjom
choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. W tej fazie ważne jest wczesne
wykrycie osób chorych w początkowym okresie choroby gdy dolegliwości jeszcze
nie ma lub są tak słabo wyrażone, że pacjent nie zgłasza się do lekarza. W tej fazie
dużego znaczenia nabiera poziom kultury zdrowotnej społeczeństwa dla którego
realizuje się opiekę medyczną. Im wyższy poziom kultury zdrowotnej tym szanse
na wczesne wykrycie schorzeń jest większy. Zapobieganiu chorobom służy wczesne
wykrywanie zagrożeń. Duże znaczenie w tym ma lekarz poz poprzez badania
indywidualne gdy pacjent zgłasza się z różnych przyczyn i przy okazji jest poddawany
serii testów celowanych takich jak pomiar ciśnienia tętniczego krwi, masy ciała czy
lipidogramu. Ważne w tej fazie profilaktyki są tzw. przesiewowe badania skriningowe
mające na celu wykrycie osób chorych w jak najwcześniejszym okresie choroby oraz
ich szybkie i skuteczne leczenie, aby szkody zdrowotne i ekonomiczne dla samego
chorego i dla całego społeczeństwa były jak najmniejsze[7]. Szczególnie ta faza ma
znaczenie w chorobach najczęściej występujących w społeczności, dla której
realizowana jest opieka zdrowotna. Są to zorganizowane działanie polegające
na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych za pomocą
stosowanych masowo prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych.
Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny
problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem
stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby
a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko zakrojonych
działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej
wymierne korzyści dla społeczeństwa[3]. Korzyści tych działań to poprawa stanu
zdrowia
ludności,
zmniejszenia
ilości
osób
z
powikłaniami
chorób
i niepełnosprawnością, zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów, zwiększenia
wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju, zwiększenia odsetka wyleczeń,
krótszego leczenia, zmniejszenia absencji chorobowej, obniżenia kosztów leczenia,
krótszych hospitalizacji, mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty
produkcyjne)[8].
Profilaktyka III fazy zwana także metaprofilaktyką, której działania polegają
na zapobieganiu utrwalaniu się niepomyślnych skutków choroby. Ta faza dotyczy osób,
u których choroba już się rozwinęła i doprowadziła do ograniczenia funkcji ustroju
na pewien czas lub do trwałej niepełnosprawności. Określana jest też jako zespół
przedsięwzięć mających na celu zmniejszenie liczby osób o przewlekłej niezdolności
do pracy wśród ludności, drogą obniżania zaburzeń funkcjonalnych organizmu jako
następstwa określonej choroby[9]. Działania w tej fazie polegają na systematycznym
leczeniu oraz zapobieganiu utrwalaniu się
niepomyślnych skutków choroby
i przywrócenia w jak najkrótszym czasie utraconych funkcji poprzez wczesną
i właściwą rehabilitację. Rehabilitacja takiej osoby powinna być wielokierunkowa.
Oprócz rehabilitacji medycznej powinna być równocześnie prowadzona rehabilitacja
społeczna i zawodowa, aby pacjent mógł wrócić do życia rodzinnego, społecznego
i zawodowego.
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja
zdrowotna, która jest procesem, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie
własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między
zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym.
Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim
celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności,
a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji
zachowań służących zdrowiu.
1. L. Jabłoński, Sanologia. Nauka o zdrowiu społeczeństwa Wyższa szkoła Rozwoju Lokalnego
w Żyrardowie Warszawa 1998 r.
2. Cz. Baran, Organizacja ochrony zdrowia. Zagadnienia ogólne Akademia Medyczna w Gdańsku
Gdańsk 1988 r.
3. A. Wojtczak, Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów opieki zdrowia XXI wieku Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 2009 r.
4. P. Książek, J. Herda, B. Pawka, P. Dreher, K. Włoch, Edukacja zdrowotna jako istotny standard w
profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami w środowisku nauczania i wychowania w województwie
lubelskim, Zdrowie Publiczne 2008 r.; Nr 118(4), s.403-405.
5. J. Mazur, I. Tabak, A. Małkowska-Szkutnik, K. Ostaszewski, H. Kołoło, A. Zielska, A. Kowalewska
Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 2008 r.
6. M. Cylkowska-Nowak, Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego
w Poznaniu Poznań 2008 r.
7. S. Paździoch, A. Ryś (red), Zdrowie Publiczne. Wybrane zagadnienia Uniwersyteckie Wydawnictwo
Medyczne „Vesalius” Kraków 1996 r.
8. I. Kędzierska, W. Kędzirski, Ekologiczna profilaktyka chorób uwarunkowanych przez czynniki
środowiskowe, Med. Tour Press International Wydawnictwo Medyczne Warszawa 1997 r.
9. L. Jabłoński Epidemiologia Wydawnictwo FOLIUM Lublin 1996 r.