EGOJP, Rozdział 4
Transkrypt
EGOJP, Rozdział 4
4. FLEKSJA WERBALNA 1. Leksemy werbalne i ich kategorie fleksyjne Czasowniki to klasa leksemów odmiennych nie odmieniających się przez przypadek, ale odmieniających się przez osobę. Czasowniki niewłaściwe to leksemy odmienne nie odmieniające się przez przypadek ani przez osobę. Tradycyjnie przyjmuje się, że czasowniki mają siedem kategorii fleksyjnych: osoba, liczba, rodzaj, tryb, czas, strona i aspekt. Zestaw ten możemy jednak zredukować. Jak pamiętamy, wyłączyliśmy z leksemu czasownikowego między innymi formy imiesłowów przymiotnikowych. Zróżnicowanie strony nie zachodzi wewnątrz leksemu czasownikowego. Wyrażeń typu jest jedzone, byłaby czytana, zostać zbitym nie będziemy uważać za formy wyrazowe czasowników JEŚĆ, PISAĆ, ZBIĆ, tylko za konstrukcje składniowe. Opozycja czynny : bierny zachodzi w słowniku — między leksemami przymiotnikowymi JEDZĄCY i JEDZONY, PISZĄCY i PISANY (leksem *ZBIJĄCY nie istnieje). Inaczej oczywiście wyglądałby opis strony w języku łacińskim, w którym czasownik odmienia się przez stronę w sposób syntetyczny (por. amo 'kocham', amor 'jestem kochany'). Strona zatem nie jest kategorią fleksyjną polskiego czasownika. Czasowniki polskie nie odmieniają się również przez aspekt. Opozycja dokonany : niedokonany zachodzi w słowniku, między leksemami, nie w poprzek leksemów. Jest rzeczą istotną, że wartość aspektu danego leksemu werbalnego decyduje o zasobie form wyrazowych tego leksemu. Tak więc zestaw kategorii fleksyjnych dla interesujących nas części mowy wygląda ostatecznie następująco: Czasownik Czasownik niewłaściwy osoba tryb liczba czas rodzaj tryb czas Por. też Tokarski (1973: 43-48, 166-177), Gramatyka PAN (1984: T. II, 122-149). 2 2. Osoba Opozycja osoby zachodzi na przykład między formami wyrazowymi podanymi poniżej w kolumnach: 1os 2os 3os poj mno poj mno poj mno jem jemy będę jeść będziemy jeść NIE MA jedzmy jesz jecie będziesz jeść będziecie jeść jedz jedzcie je jedzą będzie jeść będą jeść niech je niech jedzą W języku polskim osoba pełni funkcję semantyczną. Poniższe zdania różnią się znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte wymiennie: • • • Jem obiad. — Jesz obiad. — Je obiad. Będziemy jeść. — Będziecie jeść. — Będą jeść. Jedzmy. — Jedzcie. — Niech jedzą. Funkcją kategorii osoby jest lokalizacja przestrzenna treści zdania. Dla danego zdania kategoria osoby dzieli rzeczywistość na trzy fragmenty. Fragment pierwszy to nadawca danego zdania, drugi — odbiorca tego zdania, trzeci zaś to cała reszta rzeczywistości. Osoba wyraża relację między uczestnikami komunikacji (nadawcą i odbiorcą) a zbiorem R obiektów odpowiadającym podmiotowi-mianownikowi: Osoba pierwsza: do zbioru R należy nadawca. Osoba druga: do zbioru R należy odbiorca. Osoba trzecia: do zbioru R nie należy ani nadawca, ani odbiorca. Osoba w polszczyźnie pełni również funkcję składniową — służy uzgodnieniu formy osobowej czasownika (tzw. orzeczenia) z podmiotem-mianownikiem. W poniższych parach zdań drugie jest niepoprawne: • • • Ja jadłbym to z chęcią. — *Ty jadłbym to z chęcią. Wy jecie obiad. — *Oni jecie obiad. Piotr będzie to jeść. — *Piotr będę to jeść. Istnieją formy wyrazowe czasownikowe, które nie są nacechowane co do osoby; nazywamy je formami nieosobowymi. Należą tutaj bezokolicznik (jeść), bezosobnik, czyli tzw. forma na -no, -to (jedzono) i imiesłów (jedząc). Formy osobowe i bezosobnik to formy finitywne. 3. Liczba Kategoria liczby, jak pokazuje schematyczna tablica na str. xxx, jest skorelowana z osobą. Liczbę można więc również uważać za kategorię o funkcji semantycznej. Poniższe wypowiedzenia różnią się znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte wymiennie: • • • Jem obiad. — Jemy obiad. Jadłeś dużo. — Jedliście dużo. Niech je. — Niech jedzą. W wypadku form w wartości trzeciej osoby liczba dostarcza informacji ilościowej o 3 zbiorze R (jeden element : więcej niż jeden). Dla osoby piewszej i drugiej wartość liczby informuje o tym, czy poza nadawcą i odbiorcą ktoś lub coś jeszcze należy do zbioru R. Kategoria liczby pełni też funkcję składniową — uczestniczy w uzgodnieniu orzeczenia z podmiotem: • • • Ja jadłbym to z chęcią. — *Ja jedlibyśmy to z chęcią. Ty jesz obiad. — *Wy jesz obiad. Piotr będzie to jeść. — *Piotr będą to jeść. Nacechowane co do liczby są wyłącznie formy osobowe. 4. Rodzaj Zróżnicowanie rodzajowe wykazują tylko niektóre podzbiory form wyrazowych należących do leksemu czasownikowego: • formy czasu przeszłego (jadł — jadła — jadło), • jeden z wariantów form czasu przyszłego (będziemy jedli — będziemy jadły), • formy trybu warunkowego (jadłbyś — jadłabyś — jadłobyś). Przypiszemy rodzajowi przede wszystkim funkcję składniową: • Piotr jadł. — *Piotr jadła. • Dziewczyny będą jadły. — *Dziewczyny będą jedli. W wypadku form nietrzecioosobowych wartość rodzaju może ujawniać płeć nadawcy lub odbiorcy. ♦ Wyrażenia typu je, jecie, będziemy jeść można interpretować na dwa sposoby. Można przyjąć, że takie formy wyrazowe są nienacechowane co do rodzaju: ich wartości rodzajowej nie da się rozpoznać po kształcie. Inna interpretacja to uznanie wyrażeń tego typu za realizujące dwie lub trzy różnokształtne formy wyrazowe — każda o określonej wartości rodzaju. Byłby to zatem przykład neutralizacji opozycji rodzaju. ♦ 5. Wtórne funkcje osoby, liczby i rodzaju W polszczyźnie niektóre formy osobowe mogą być użyte niezgodnie z podanymi definicjami funkcji semantycznych: • trzecia osoba w znaczeniu drugiej (Niech pan przyjdzie. = Przyjdź.; Czy państwo przyjdą? = Czy przyjdziecie?); • pierwsza osoba liczby mnogiej w znaczeniu pierwszej osoby liczby pojedynczej — tzw. pluralis modestiae lub pluralis maiestatis (My, król Polski, oświadczamy... = Ja oświadczam...; Przypiszemy rodzajowi funkcję składniową. = Przypiszę rodzajowi funkcję składniową.); • druga osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego w funkcji drugiej osoby liczby pojedynczej (Zostaliście uznani za winnych, towarzyszko! = Zostałaś uznana za winną, towarzyszko!). 6. Tryb Zróżnicowanie trybowe dotyczy form finitywnych. Oto wybór form o różnej wartości 4 trybu czasowników JEŚĆ, ZBIĆ i czasownika niewłaściwego TRZEBA: JEŚĆ jadły jedzmy jedlibyście bylibyście jedli ozn roz war ZBIĆ zbiły zbijmy zbilibyście bylibyśmy zbili TRZEBA trzeba NIE MA trzeba by trzeba by było Tryb pełni funkcję semantyczną. Wyraża mianowicie stosunek nadawcy do treści komunikatu: Oznajmujący: treść tę uważa on za rzeczywistą (= weryfikowalną); Rozkazujący: treść ta jest nierzeczywista (= nie podlega weryfikacji) — nadawca wyraża wolę, aby coś zaszło (lub nie zachodziło); Warunkowy: treść ta jest nierzeczywista, możliwa — nadawca nie przyjmuje odpowiedzialności za jej prawdziwość, obwarowuje to warunkiem. Repertuar trybów dla czasowników niewłaściwych jest uboższy: nie istnieją formy o wartości rozkazującej. Wyrażenia Trudno, niech mży! nie będziemy uważać za zawierające formę rozkazującą czasownika niewłaściwego, tylko za konstrukcję składniową z partykuło-przysłówkiem niech. Podobnie wyrażenie niech skonam nie jest formą rozkaźnika w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Opozycje semantyczne, jakie wyraża zróżnicowanie trybowe, są dość skomplikowane. W szczególności formy trybu warunkowego w różnych kontekstach przekazują rozmaite treści modalne. Jest wśród nich dodatkowe zróżnicowanie — tryb potencjalny (zjedlibyśmy) i tryb nierzeczywisty (bylibyśmy zjedli 'nie zjedliśmy'). Co więcej, podane wyżej określenia stosują się bez zastrzeżeń do form wyrazowych w zdaniach niezależnych niepytajnych. W pytaniach i zdaniach podrzędnych pewnych typów trudno mówić o braniu przez nadawcę odpowiedzialności za prawdziwość treści: • • • Czy jadłeś coś? Jeśli jadłeś coś, powinieneś już iść. Powiedział, że jadłeś coś. Dodajmy, że w zdaniu gdybyś kogoś zbił (wewnątrz wypowiedzenia Gdybyś kogoś zbił, poczułbyś się lepiej.) forma -ś ... zbił, choć formalnie oznajmująca, ma własności semantyczne zbliżające ją do trybu warunkowego. Oto przykładowe użycia wtórne trybów: • tryb rozkazujący w funkcji warunkowego (Przyjdź, to dostaniesz w mordę. = (Jeśli) przyszedłbyś, to dostałbyś (dostaniesz) w mordę.); • tryb warunkowy w funkcji rozkazującego (Zamknąłbyś się. = Zamknij się.); • tryb oznajmujący w funkcji rozkazującego (A teraz to napiszesz. = A teraz to napisz.). 7. Czas Zróżnicowanie czasowe dotyczy niektórych form, mianowicie form finitywnych o wartości oznajmującej trybu; o innych powiemy, że nie są nacechowane co do czasu (jest to pewnym uproszczeniem). Oto wybór zróżnicowanych czasowo form trzech leksemów — dwóch czasownikowych (JEŚĆ i ZBIĆ) i jednego czasownikowego niewłaściwego (TRZEBA): 5 prze ter przy JEŚĆ jadła je będzie jeść ZBIĆ zbiłeś NIE MA zbijesz TRZEBA trzeba było trzeba trzeba będzie Kategoria czasu pełni funkcję semantyczną. Zdania w żadnej z poniższych serii nie mogą być użyte wymiennie: • • • Jadła z nami. — Je z nami. — Będzie jeść z nami. Zbiłeś to lustro. — Zbijesz to lustro. Trzeba było zostać. — Trzeba zostać. — Trzeba będzie zostać. Różnica znaczeniowa między nimi sprowadza się do lokalizacji temporalnej treści zdania — różne jest w nich dokonane z perspektywy nadawcy usytuowanie momentu odniesienia do rzeczywistości (MR) względem momentu mówienia (MM): Przeszły: MR przed MM (= „przedtem”); Przyszły: MR po MM (= „potem”); Teraźniejszy: MR = MM (= „równocześnie”). Zdania o wartości czasu teraźniejszego są wieloznaczne. Wypowiedzenie Je z nami. może znaczyć: (a) 'je w tej chwili' (znaczenie aktualne), (b) 'zwykł jeść' (znaczenie habitualne), (c) 'może jeść' (znaczenie potencjalne) lub (d) 'w ogóle', 'zawsze' (znaczenie uniwersalne). Ogólnie: Teraźniejszy: MR = MM lub MR — nieistotny. Użycia wtórne czasu to m.in.: • czas teraźniejszy lub przyszły w funkcji przeszłego (praesens historicum lub narrativum): Wchodzę i widzę... = Wszedłem i zobaczyłem...); • czas teraźniejszy w funkcji przyszłego (Jutro jadę do Krakowa. = Jutro pojadę // będę jechać do Krakowa.). Osobnym problemem są użycia czasu w niektórych typach zdań podrzędnych. Spośród poniższych przykładów: • • • Przyszedłem, bo mnie prosił. Kiedy umrze, zostaniecie same. Powiedzą, że nie mieli czasu. tylko w dwóch pierwszych charakterystyka temporalna zdania podrzędnego zgodna jest z powyższymi definicjami (prosił — przeszłość, zostaniecie — przyszłość). Z trzeciego przykładu nie sposób się dowiedzieć, jakiego momentu czasowego dotyczy zdanie podrzędne. Równokształtne z formami czasu przeszłego formy finitywne w zdaniach ze spójnikami lub partykułami z elementem -by (np. ABY, CZYŻBY, GDYBY) nie komunikują odniesienia do przeszłości (Jan prosi, aby go zbadali. // abyśmy go zbadali. // abym go zbadała.). Formy zbadali, -śmy ... zbadali, -m ... zbadała w tym przykładzie niewątpliwie nie odnoszą się do przeszłości. Możemy nazwać taką wartość wartością quasi-przeszłą. Jest to w zasadzie wartość innej kategorii fleksyjnej. Niektórzy uważają formę typu zbadali, -śmy ... zbadali, -m ... zbadała za formę trybu warunkowego, co nie jest słuszne. 6 8. ♦ Czas względny Swoiste zróżnicowanie czasowe występuje wśród imiesłowów (pamiętajmy, że leksem czasownikowy zawiera wyłącznie formę imiesłowu przysłówkowego). Nazywa się tę kategorię czasem względnym, gdyż sytuuje ona moment odniesienia do rzeczywistości nie względem momentu mówienia, tylko względem momentu odniesienia innej formy czasownikowej: Równocześnie: Czytałem, jedząc śniadanie. (imiesłów współczesny) Wcześniej: Zbiwszy jajko, kot ucieka. (imiesłów uprzedni) Czas względny nie jest jednak kategorią fleksyjną, gdyż opozycja ta nie przecina żadnego leksemu. Imiesłów współczesny mają czasowniki niedokonane, uprzedni — dokonane (Saloni — Świdziński (1987: 136-140)). 9. Paradygmat Pięć kategorii fleksyjnych czasownika daje paradygmat o pięciu wymiarach. Paradygmat czasownika niewłaściwego jest dwuwymiarowy. Wymiar to tyle, co parametr, współrzędna. Nie wszystkie formy mają charakterystykę w zakresie wszystkich pięciu kategorii. Poniżej podaję paradygmaty dwóch leksemów czasownikowych o różnej wartości aspektu — JEŚĆ (niedokonany) i ZBIĆ (dokonany) — oraz dwóch leksemów czasownikowych niewłaściwych — TRZEBA (niedokonany) i ROZEDNIEĆ (dokonany). Dla oszczędności miejsca wypisuję pełny zestaw form fleksyjnych tylko dla czasownika JEŚĆ; w paradygmacie ZBIĆ podam tylko wypełnienie niektórych klatek, sygnalizując opuszczenia linią kropkowaną .......... . JEŚĆ Formy finitywne: •O s o b o w e: [1] T R Y B: [1a] o z n a j m u j ą c y [2] C Z A S: [2a] t e r a ź n i e j s z y [3] O S O B A [4] L I C Z B A: [3a] 1os [3b] 2os [3c] 3os [4a] pojedyncza jem jesz je [2b] p r z e s z ł y [3] O S O B A: [4] L I C Z B A: [4b] mnoga jemy jecie jedzą 7 [5] R O D Z A J: [4a] pojedyncza [3a] 1os [5a] m jadłem -m ... jadł [5b] ż jadłam -m ... jadła [5c] n jadłom -m ... jadło [3b] 2os [5a] m jadłeś -ś ... jadł [5b] ż jadłaś -ś ... jadła [5c] n jadłoś -ś ... jadło [3c] 3os [5a] m jadł [5b] ż jadła [5c] n jadło [2c] p r z y s z ł y [3] O S O B A: [4b] mnoga [5d] mos jedliśmy -śmy ... jedli [5e] nmos jadłyśmy -śmy ... jadły [5d] mos jedliście -ście ... jedli [5e] nmosjadłyście -ście ... jadły [5d] mos jedli [5e] nmosjadły [4] L I C Z B A: [5] R O D Z A J: [4a] pojedyncza [3a] 1os będę ... jeść jeść ... będę [5a] m będę ... jadł jadł ... będę [5b] ż bedę ... jadła jadła ... bedę [5c] n będę ... jadło jadło ... będę [3b] 2os będziesz ... jeść jeść ... będziesz [5a] m będziesz ... jadł jadł ... będziesz [5b] ż bedziesz ... jadła jadła ... bedziesz [5c] n będziesz ... jadło jadło ... będziesz [3c] 3os będzie ... jeść jeść ... będzie [5a] m będzie ... jadł jadł ... będę [4b] mnoga [5d] mos [5e] nmos [5d] mos [5e] nmos [5d] mos będziemy ... jeść jeść ... bedziemy będziemy ... jedli jedli ... będziemy będziemy ... jadły jadły ... będziemy będziecie ... jeść jeść ... bedziecie będziecie ... jedli jedli ... będziecie będziecie ... jadły jadły ... będziecie będą ... jeść jeść ... będą będą ... jedli jedli ... będą 8 [5b] ż będzie ... jadła jadła ... będzie [5c] n będzie ... jadło jadło ... będzie [1b] r o z k a z u j ą c y [2] O S O B A: [5e] nmos będą ... jadły jadły ... będą [3] L I C Z B A: [3a] pojedyncza [2a] 1os N I E M A [2b] 2os jedz [2c] 3os niech je [1a] w a r u n k o w y [2] O S O B A: [3b] mnoga jedzmy jedzcie niech jedzą [3] L I C Z B A: [4] R O D Z A J: [4a] pojedyncza [4b] mnoga [3a] 1os [5a] m jadłbym [5d] mos bym ... jadł byłbym ... jadł jadł ... byłbym bym ... był ... jadł [5b] ż jadłabym [5e] nmos bym ... jadła byłabym ... jadła jadł ... byłabym bym ... była ... jadła [5c] n jadłobym bym ... jadło byłobym ... jadło jadło ... byłobym bym ... było ... jadło •• N jedlibyśmy byśmy ... jedli bylibyśmy ... jedli jedli ... bylibyśmy byśmy ... byli ... jedli jadłybyśmy byśmy ... jadły byłybyśmy ... jadły jadły ... byłybyśmy byśmy ... były... jadły i e o s o b o w e: Bezosobnik [1] T R Y B: [1a] oznajmujący jedzono [1b] warunkowy jedzono by by ... jedzono Formy niefinitywne: Bezokolicznik Imiesłów współczesny Imiesłów uprzedni jeść jedząc NIE M A 9 ZBIĆ Formy finitywne: •O s o b o w e: [1] T R Y B: [1a] o z n a j m u j ą c y [2] C Z A S: [2a] teraźniejszy NIE MA [2b] p r z e s z ł y [3] O S O B A: [4] L I C Z B A: [5] R O D Z A J: [4a] pojedyncza [3a] 1os [5a] m zbiłem -m ... zbił .............................................. [2c] p r z y s z ł y [3] O S O B A: [4b] mnoga [5d] mos zbiliśmy -śmy ... zbili [4] L I C Z B A: [4a] pojedyncza [3a] 1os zbiję .............................................. [1b] r o z k a z u j ą c y [2] O S O B A: [4b] mnoga zbijemy [3] L I C Z B A: [3a] pojedyncza [3b] mnoga [2a] 1os N I E M A zbijmy .............................................. [1a] w a r u n k o w y [2] O S O B A: [3] L I C Z B A: [4] R O D Z A J: [4a] pojedyncza [4b] mnoga [3a] 1os [5a] m zbiłbym [5d] mos bym ... zbił byłbym ... zbił zbił ... byłbym bym ... był ... zbił ........................................................... zbilibyśmy byśmy ... zbili bylibyśmy ... zbili zbili ... bylibyśmy byśmy ... byli ... zbili 10 •• N i e o s o b o w e: Bezosobnik [1] TRYB: [1a] oznajmujący zbito [1b] warunkowy zbito by by ... zbito Formy niefinitywne: Bezokolicznik Imiesłów współczesny Imiesłów uprzedni zbić NIE MA zbiwszy TRZEBA Formy finitywne: [1] T R Y B: [1a] o z n a j m u j ą c y [2] C Z A S: [2a] teraźniejszy [2b] przeszły [2c] przyszły [1b] w a r u n k o w y trzeba trzeba ... było było ... trzeba trzeba ... będzie będzie ... trzeba trzeba by by ... trzeba byłoby ... trzeba trzeba ... by ... było by ... trzeba ... było by ... było ... trzeba Formy niefinitywne: Bezokolicznik być trzeba ROZEDNIEĆ Formy finitywne: [1] T R Y B: [1a] o z n a j m u j ą c y [2] C Z A S: [2a] teraźniejszy [2b] przeszły [2c] przyszły [1b] w a r u n k o w y NIE MA rozedniało rozednieje rozedniałoby by ... rozedniało byłoby ... rozedniało 11 by ... było ... rozedniało Formy niefinitywne: Bezokolicznik rozednieć Jak widać, formy wyrazowe wewnątrz leksemu czasownikowego mają charakterystyki gramatyczne o różnej liczbie parametrów: 5 cech: jadłam (tryb oznajmujący, czas przeszły, pierwsza osoba, liczba pojedyncza, rodzaj żeński); 4 cechy: będzie jeść (tryb oznajmujący, czas przyszły, trzecia osoba, liczba pojedyncza); 3 cechy: zbijmy (tryb rozkazujący, pierwsza osoba, liczba pojedyncza); 2 cechy: trzeba (tryb oznajmujący, czas teraźniejszy); 1 cecha: zbito by (tryb warunkowy); Brak wartości (tylko nazwa formy): jeść ZAPAMIĘTAJ! Czasowniki — leksemy odmienne, nie przez przypadek, ale przez osobę. Ich kategorie fleksyjne: osoba, liczba, rodzaj, tryb, czas. Czasowniki niewłaściwe — leksemy odmienne, nie przez przypadek, nie przez osobę. Ich kategorie fleksyjne: tryb, czas. Osoba: semantycznie — lokalizacja przestrzenna treści zdania, składniowo — zgoda z podmiotem (1, 2, 3). Liczba: semantycznie — korelacja z osobą, składniowo — zgoda z podmiotem (poj, mno). Rodzaj: składniowo — zgoda z podmiotem (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy). Tryb: semantycznie — stosunek nadawcy do treści komunikatu (oznajmujący, rozkazujący, warunkowy). Czas: semantycznie — lokalizacja temporalna treści zdania (przeszły, przyszły, teraźniejszy). Paradygmat czasownika — tablica o pięciu wymiarach, czasownika niewłaściwego — tablica o dwóch wymiarach. Czasowniki i czasowniki niewłaściwe mają formy finitywne i formy niefinitywne; czasowniki (właściwe) mają formy osobowe i formy nieosobowe.