EGOJP, Rozdział 4

4. FLEKSJA WERBALNA
1. Leksemy werbalne i ich kategorie fleksyjne
Czasowniki to klasa leksemów odmiennych nie odmieniających się przez przypadek,
ale odmieniających się przez osobę. Czasowniki niewłaściwe to leksemy odmienne nie
odmieniające się przez przypadek ani przez osobę. Tradycyjnie przyjmuje się, że
czasowniki mają siedem kategorii fleksyjnych: osoba, liczba, rodzaj, tryb, czas, strona i
aspekt. Zestaw ten możemy jednak zredukować.
Jak pamiętamy, wyłączyliśmy z leksemu czasownikowego między innymi formy
imiesłowów przymiotnikowych. Zróżnicowanie strony nie zachodzi wewnątrz leksemu
czasownikowego. Wyrażeń typu jest jedzone, byłaby czytana, zostać zbitym nie będziemy
uważać za formy wyrazowe czasowników JEŚĆ, PISAĆ, ZBIĆ, tylko za konstrukcje
składniowe. Opozycja czynny : bierny zachodzi w słowniku — między leksemami
przymiotnikowymi JEDZĄCY i JEDZONY, PISZĄCY i PISANY (leksem *ZBIJĄCY nie istnieje).
Inaczej oczywiście wyglądałby opis strony w języku łacińskim, w którym czasownik
odmienia się przez stronę w sposób syntetyczny (por. amo 'kocham', amor 'jestem
kochany'). Strona zatem nie jest kategorią fleksyjną polskiego czasownika.
Czasowniki polskie nie odmieniają się również przez aspekt. Opozycja dokonany :
niedokonany zachodzi w słowniku, między leksemami, nie w poprzek leksemów. Jest
rzeczą istotną, że wartość aspektu danego leksemu werbalnego decyduje o zasobie form
wyrazowych tego leksemu.
Tak więc zestaw kategorii fleksyjnych dla interesujących nas części mowy wygląda
ostatecznie następująco:
Czasownik
Czasownik niewłaściwy
osoba
tryb
liczba
czas
rodzaj
tryb
czas
Por. też Tokarski (1973: 43-48, 166-177), Gramatyka PAN (1984: T. II, 122-149).
2
2. Osoba
Opozycja osoby zachodzi na przykład między formami wyrazowymi podanymi
poniżej w kolumnach:
1os
2os
3os
poj
mno
poj
mno
poj
mno
jem
jemy
będę jeść
będziemy jeść
NIE MA
jedzmy
jesz
jecie
będziesz jeść
będziecie jeść
jedz
jedzcie
je
jedzą
będzie jeść
będą jeść
niech je
niech jedzą
W języku polskim osoba pełni funkcję semantyczną. Poniższe zdania różnią się
znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte wymiennie:
•
•
•
Jem obiad. — Jesz obiad. — Je obiad.
Będziemy jeść. — Będziecie jeść. — Będą jeść.
Jedzmy. — Jedzcie. — Niech jedzą.
Funkcją kategorii osoby jest lokalizacja przestrzenna treści zdania. Dla danego zdania
kategoria osoby dzieli rzeczywistość na trzy fragmenty. Fragment pierwszy to nadawca
danego zdania, drugi — odbiorca tego zdania, trzeci zaś to cała reszta rzeczywistości.
Osoba wyraża relację między uczestnikami komunikacji (nadawcą i odbiorcą) a zbiorem
R obiektów odpowiadającym podmiotowi-mianownikowi:
Osoba pierwsza: do zbioru R należy nadawca.
Osoba druga: do zbioru R należy odbiorca.
Osoba trzecia: do zbioru R nie należy ani nadawca, ani odbiorca.
Osoba w polszczyźnie pełni również funkcję składniową — służy uzgodnieniu
formy osobowej czasownika (tzw. orzeczenia) z podmiotem-mianownikiem. W
poniższych parach zdań drugie jest niepoprawne:
•
•
•
Ja jadłbym to z chęcią. — *Ty jadłbym to z chęcią.
Wy jecie obiad. — *Oni jecie obiad.
Piotr będzie to jeść. — *Piotr będę to jeść.
Istnieją formy wyrazowe czasownikowe, które nie są nacechowane co do osoby;
nazywamy je formami nieosobowymi. Należą tutaj bezokolicznik (jeść), bezosobnik,
czyli tzw. forma na -no, -to (jedzono) i imiesłów (jedząc). Formy osobowe i bezosobnik to
formy finitywne.
3. Liczba
Kategoria liczby, jak pokazuje schematyczna tablica na str. xxx, jest skorelowana z
osobą. Liczbę można więc również uważać za kategorię o funkcji semantycznej.
Poniższe wypowiedzenia różnią się znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte wymiennie:
•
•
•
Jem obiad. — Jemy obiad.
Jadłeś dużo. — Jedliście dużo.
Niech je. — Niech jedzą.
W wypadku form w wartości trzeciej osoby liczba dostarcza informacji ilościowej o
3
zbiorze R (jeden element : więcej niż jeden). Dla osoby piewszej i drugiej wartość liczby
informuje o tym, czy poza nadawcą i odbiorcą ktoś lub coś jeszcze należy do zbioru R.
Kategoria liczby pełni też funkcję składniową — uczestniczy w uzgodnieniu
orzeczenia z podmiotem:
•
•
•
Ja jadłbym to z chęcią. — *Ja jedlibyśmy to z chęcią.
Ty jesz obiad. — *Wy jesz obiad.
Piotr będzie to jeść. — *Piotr będą to jeść.
Nacechowane co do liczby są wyłącznie formy osobowe.
4. Rodzaj
Zróżnicowanie rodzajowe wykazują tylko niektóre podzbiory form wyrazowych
należących do leksemu czasownikowego:
• formy czasu przeszłego (jadł — jadła — jadło),
• jeden z wariantów form czasu przyszłego (będziemy jedli — będziemy jadły),
• formy trybu warunkowego (jadłbyś — jadłabyś — jadłobyś).
Przypiszemy rodzajowi przede wszystkim funkcję składniową:
• Piotr jadł. — *Piotr jadła.
•
Dziewczyny będą jadły. — *Dziewczyny będą jedli.
W wypadku form nietrzecioosobowych wartość rodzaju może ujawniać płeć nadawcy
lub odbiorcy.
♦ Wyrażenia typu je, jecie, będziemy jeść można interpretować na dwa sposoby. Można
przyjąć, że takie formy wyrazowe są nienacechowane co do rodzaju: ich wartości
rodzajowej nie da się rozpoznać po kształcie. Inna interpretacja to uznanie wyrażeń tego
typu za realizujące dwie lub trzy różnokształtne formy wyrazowe — każda o określonej
wartości rodzaju. Byłby to zatem przykład neutralizacji opozycji rodzaju. ♦
5. Wtórne funkcje osoby, liczby i rodzaju
W polszczyźnie niektóre formy osobowe mogą być użyte niezgodnie z podanymi
definicjami funkcji semantycznych:
• trzecia osoba w znaczeniu drugiej (Niech pan przyjdzie. = Przyjdź.; Czy państwo przyjdą?
= Czy przyjdziecie?);
• pierwsza osoba liczby mnogiej w znaczeniu pierwszej osoby liczby pojedynczej
— tzw. pluralis modestiae lub pluralis maiestatis (My, król Polski, oświadczamy... = Ja
oświadczam...; Przypiszemy rodzajowi funkcję składniową. = Przypiszę rodzajowi funkcję składniową.);
• druga osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego w funkcji drugiej osoby
liczby pojedynczej (Zostaliście uznani za winnych, towarzyszko! = Zostałaś uznana za winną,
towarzyszko!).
6. Tryb
Zróżnicowanie trybowe dotyczy form finitywnych. Oto wybór form o różnej wartości
4
trybu czasowników JEŚĆ, ZBIĆ i czasownika niewłaściwego TRZEBA:
JEŚĆ
jadły
jedzmy
jedlibyście
bylibyście jedli
ozn
roz
war
ZBIĆ
zbiły
zbijmy
zbilibyście
bylibyśmy zbili
TRZEBA
trzeba
NIE MA
trzeba by
trzeba by było
Tryb pełni funkcję semantyczną. Wyraża mianowicie stosunek nadawcy do treści
komunikatu:
Oznajmujący: treść tę uważa on za rzeczywistą (= weryfikowalną);
Rozkazujący: treść ta jest nierzeczywista (= nie podlega weryfikacji) — nadawca
wyraża wolę, aby coś zaszło (lub nie zachodziło);
Warunkowy: treść ta jest nierzeczywista, możliwa — nadawca nie przyjmuje
odpowiedzialności za jej prawdziwość, obwarowuje to warunkiem.
Repertuar trybów dla czasowników niewłaściwych jest uboższy: nie istnieją formy o
wartości rozkazującej. Wyrażenia Trudno, niech mży! nie będziemy uważać za zawierające
formę rozkazującą czasownika niewłaściwego, tylko za konstrukcję składniową z
partykuło-przysłówkiem niech. Podobnie wyrażenie niech skonam nie jest formą rozkaźnika
w pierwszej osobie liczby pojedynczej.
Opozycje semantyczne, jakie wyraża zróżnicowanie trybowe, są dość skomplikowane. W szczególności formy trybu warunkowego w różnych kontekstach przekazują
rozmaite treści modalne. Jest wśród nich dodatkowe zróżnicowanie — tryb potencjalny
(zjedlibyśmy) i tryb nierzeczywisty (bylibyśmy zjedli 'nie zjedliśmy'). Co więcej, podane wyżej
określenia stosują się bez zastrzeżeń do form wyrazowych w zdaniach niezależnych
niepytajnych. W pytaniach i zdaniach podrzędnych pewnych typów trudno mówić o
braniu przez nadawcę odpowiedzialności za prawdziwość treści:
•
•
•
Czy jadłeś coś?
Jeśli jadłeś coś, powinieneś już iść.
Powiedział, że jadłeś coś.
Dodajmy, że w zdaniu gdybyś kogoś zbił (wewnątrz wypowiedzenia Gdybyś kogoś zbił,
poczułbyś się lepiej.) forma -ś ... zbił, choć formalnie oznajmująca, ma własności semantyczne
zbliżające ją do trybu warunkowego.
Oto przykładowe użycia wtórne trybów:
• tryb rozkazujący w funkcji warunkowego (Przyjdź, to dostaniesz w mordę. = (Jeśli)
przyszedłbyś, to dostałbyś (dostaniesz) w mordę.);
• tryb warunkowy w funkcji rozkazującego (Zamknąłbyś się. = Zamknij się.);
• tryb oznajmujący w funkcji rozkazującego (A teraz to napiszesz. = A teraz to napisz.).
7. Czas
Zróżnicowanie czasowe dotyczy niektórych form, mianowicie form finitywnych o
wartości oznajmującej trybu; o innych powiemy, że nie są nacechowane co do czasu (jest
to pewnym uproszczeniem). Oto wybór zróżnicowanych czasowo form trzech leksemów
— dwóch czasownikowych (JEŚĆ i ZBIĆ) i jednego czasownikowego niewłaściwego
(TRZEBA):
5
prze
ter
przy
JEŚĆ
jadła
je
będzie jeść
ZBIĆ
zbiłeś
NIE MA
zbijesz
TRZEBA
trzeba było
trzeba
trzeba będzie
Kategoria czasu pełni funkcję semantyczną. Zdania w żadnej z poniższych serii nie
mogą być użyte wymiennie:
•
•
•
Jadła z nami. — Je z nami. — Będzie jeść z nami.
Zbiłeś to lustro. — Zbijesz to lustro.
Trzeba było zostać. — Trzeba zostać. — Trzeba będzie zostać.
Różnica znaczeniowa między nimi sprowadza się do lokalizacji temporalnej treści
zdania — różne jest w nich dokonane z perspektywy nadawcy usytuowanie momentu
odniesienia do rzeczywistości (MR) względem momentu mówienia (MM):
Przeszły: MR przed MM (= „przedtem”);
Przyszły: MR po MM (= „potem”);
Teraźniejszy: MR = MM (= „równocześnie”).
Zdania o wartości czasu teraźniejszego są wieloznaczne. Wypowiedzenie Je z nami.
może znaczyć: (a) 'je w tej chwili' (znaczenie aktualne), (b) 'zwykł jeść' (znaczenie
habitualne), (c) 'może jeść' (znaczenie potencjalne) lub (d) 'w ogóle', 'zawsze'
(znaczenie uniwersalne). Ogólnie:
Teraźniejszy: MR = MM lub MR — nieistotny.
Użycia wtórne czasu to m.in.:
• czas teraźniejszy lub przyszły w funkcji przeszłego (praesens historicum lub
narrativum): Wchodzę i widzę... = Wszedłem i zobaczyłem...);
• czas teraźniejszy w funkcji przyszłego (Jutro jadę do Krakowa. = Jutro pojadę // będę
jechać do Krakowa.).
Osobnym problemem są użycia czasu w niektórych typach zdań podrzędnych.
Spośród poniższych przykładów:
•
•
•
Przyszedłem, bo mnie prosił.
Kiedy umrze, zostaniecie same.
Powiedzą, że nie mieli czasu.
tylko w dwóch pierwszych charakterystyka temporalna zdania podrzędnego zgodna jest z
powyższymi definicjami (prosił — przeszłość, zostaniecie — przyszłość). Z trzeciego
przykładu nie sposób się dowiedzieć, jakiego momentu czasowego dotyczy zdanie
podrzędne.
Równokształtne z formami czasu przeszłego formy finitywne w zdaniach ze
spójnikami lub partykułami z elementem -by (np. ABY, CZYŻBY, GDYBY) nie komunikują
odniesienia do przeszłości (Jan prosi, aby go zbadali. // abyśmy go zbadali. // abym go zbadała.).
Formy zbadali, -śmy ... zbadali, -m ... zbadała w tym przykładzie niewątpliwie nie odnoszą się
do przeszłości. Możemy nazwać taką wartość wartością quasi-przeszłą. Jest to w
zasadzie wartość innej kategorii fleksyjnej. Niektórzy uważają formę typu zbadali, -śmy ...
zbadali, -m ... zbadała za formę trybu warunkowego, co nie jest słuszne.
6
8. ♦ Czas względny
Swoiste zróżnicowanie czasowe występuje wśród imiesłowów (pamiętajmy, że
leksem czasownikowy zawiera wyłącznie formę imiesłowu przysłówkowego). Nazywa
się tę kategorię czasem względnym, gdyż sytuuje ona moment odniesienia do
rzeczywistości nie względem momentu mówienia, tylko względem momentu odniesienia
innej formy czasownikowej:
Równocześnie: Czytałem, jedząc śniadanie. (imiesłów współczesny)
Wcześniej: Zbiwszy jajko, kot ucieka. (imiesłów uprzedni)
Czas względny nie jest jednak kategorią fleksyjną, gdyż opozycja ta nie przecina
żadnego leksemu. Imiesłów współczesny mają czasowniki niedokonane, uprzedni —
dokonane (Saloni — Świdziński (1987: 136-140)).
9. Paradygmat
Pięć kategorii fleksyjnych czasownika daje paradygmat o pięciu wymiarach.
Paradygmat czasownika niewłaściwego jest dwuwymiarowy. Wymiar to tyle, co
parametr, współrzędna. Nie wszystkie formy mają charakterystykę w zakresie
wszystkich pięciu kategorii.
Poniżej podaję paradygmaty dwóch leksemów czasownikowych o różnej wartości
aspektu — JEŚĆ (niedokonany) i ZBIĆ (dokonany) — oraz dwóch leksemów czasownikowych niewłaściwych — TRZEBA (niedokonany) i ROZEDNIEĆ (dokonany). Dla
oszczędności miejsca wypisuję pełny zestaw form fleksyjnych tylko dla czasownika
JEŚĆ; w paradygmacie ZBIĆ podam tylko wypełnienie niektórych klatek, sygnalizując
opuszczenia linią kropkowaną .......... .
JEŚĆ
Formy finitywne:
•O
s o b o w e:
[1] T R Y B:
[1a] o z n a j m u j ą c y
[2] C Z A S:
[2a] t e r a ź n i e j s z y
[3] O S O B A
[4] L I C Z B A:
[3a] 1os
[3b] 2os
[3c] 3os
[4a] pojedyncza
jem
jesz
je
[2b] p r z e s z ł y
[3] O S O B A:
[4] L I C Z B A:
[4b] mnoga
jemy
jecie
jedzą
7
[5] R O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[3a] 1os
[5a] m
jadłem
-m ... jadł
[5b] ż
jadłam
-m ... jadła
[5c] n
jadłom
-m ... jadło
[3b] 2os
[5a] m
jadłeś
-ś ... jadł
[5b] ż
jadłaś
-ś ... jadła
[5c] n
jadłoś
-ś ... jadło
[3c] 3os
[5a] m
jadł
[5b] ż
jadła
[5c] n
jadło
[2c] p r z y s z ł y
[3] O S O B A:
[4b] mnoga
[5d] mos
jedliśmy
-śmy ... jedli
[5e] nmos jadłyśmy
-śmy ... jadły
[5d] mos
jedliście
-ście ... jedli
[5e] nmosjadłyście
-ście ... jadły
[5d] mos
jedli
[5e] nmosjadły
[4] L I C Z B A:
[5] R O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[3a] 1os
będę ... jeść
jeść ... będę
[5a] m
będę ... jadł
jadł ... będę
[5b] ż
bedę ... jadła
jadła ... bedę
[5c] n
będę ... jadło
jadło ... będę
[3b] 2os
będziesz ... jeść
jeść ... będziesz
[5a] m
będziesz ... jadł
jadł ... będziesz
[5b] ż
bedziesz ... jadła
jadła ... bedziesz
[5c] n
będziesz ... jadło
jadło ... będziesz
[3c] 3os
będzie ... jeść
jeść ... będzie
[5a] m
będzie ... jadł
jadł ... będę
[4b] mnoga
[5d] mos
[5e] nmos
[5d] mos
[5e] nmos
[5d] mos
będziemy ... jeść
jeść ... bedziemy
będziemy ... jedli
jedli ... będziemy
będziemy ... jadły
jadły ... będziemy
będziecie ... jeść
jeść ... bedziecie
będziecie ... jedli
jedli ... będziecie
będziecie ... jadły
jadły ... będziecie
będą ... jeść
jeść ... będą
będą ... jedli
jedli ... będą
8
[5b] ż
będzie ... jadła
jadła ... będzie
[5c] n
będzie ... jadło
jadło ... będzie
[1b] r o z k a z u j ą c y
[2] O S O B A:
[5e] nmos
będą ... jadły
jadły ... będą
[3] L I C Z B A:
[3a] pojedyncza
[2a] 1os N I E M A
[2b] 2os jedz
[2c] 3os niech je
[1a] w a r u n k o w y
[2] O S O B A:
[3b] mnoga
jedzmy
jedzcie
niech jedzą
[3] L I C Z B A:
[4] R O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[4b] mnoga
[3a] 1os
[5a] m
jadłbym
[5d] mos
bym ... jadł
byłbym ... jadł
jadł ... byłbym
bym ... był ... jadł
[5b] ż
jadłabym
[5e] nmos
bym ... jadła
byłabym ... jadła
jadł ... byłabym
bym ... była ... jadła
[5c] n
jadłobym
bym ... jadło
byłobym ... jadło
jadło ... byłobym
bym ... było ... jadło
•• N
jedlibyśmy
byśmy ... jedli
bylibyśmy ... jedli
jedli ... bylibyśmy
byśmy ... byli ... jedli
jadłybyśmy
byśmy ... jadły
byłybyśmy ... jadły
jadły ... byłybyśmy
byśmy ... były... jadły
i e o s o b o w e:
Bezosobnik
[1] T R Y B:
[1a] oznajmujący
jedzono
[1b] warunkowy
jedzono by
by ... jedzono
Formy niefinitywne:
Bezokolicznik
Imiesłów współczesny
Imiesłów uprzedni
jeść
jedząc
NIE M A
9
ZBIĆ
Formy finitywne:
•O
s o b o w e:
[1] T R Y B:
[1a] o z n a j m u j ą c y
[2] C Z A S:
[2a] teraźniejszy
NIE MA
[2b] p r z e s z ł y
[3] O S O B A:
[4] L I C Z B A:
[5] R O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[3a] 1os
[5a] m
zbiłem
-m ... zbił
..............................................
[2c] p r z y s z ł y
[3] O S O B A:
[4b] mnoga
[5d] mos zbiliśmy
-śmy ... zbili
[4] L I C Z B A:
[4a] pojedyncza
[3a] 1os zbiję
..............................................
[1b] r o z k a z u j ą c y
[2] O S O B A:
[4b] mnoga
zbijemy
[3] L I C Z B A:
[3a] pojedyncza
[3b] mnoga
[2a] 1os N I E M A
zbijmy
..............................................
[1a] w a r u n k o w y
[2] O S O B A:
[3] L I C Z B A:
[4] R O D Z A J:
[4a] pojedyncza
[4b] mnoga
[3a] 1os
[5a] m
zbiłbym
[5d] mos
bym ... zbił
byłbym ... zbił
zbił ... byłbym
bym ... był ... zbił
...........................................................
zbilibyśmy
byśmy ... zbili
bylibyśmy ... zbili
zbili ... bylibyśmy
byśmy ... byli ... zbili
10
•• N
i e o s o b o w e:
Bezosobnik
[1] TRYB:
[1a] oznajmujący
zbito
[1b] warunkowy
zbito by
by ... zbito
Formy niefinitywne:
Bezokolicznik
Imiesłów współczesny
Imiesłów uprzedni
zbić
NIE MA
zbiwszy
TRZEBA
Formy finitywne:
[1] T R Y B:
[1a] o z n a j m u j ą c y
[2] C Z A S:
[2a] teraźniejszy
[2b] przeszły
[2c] przyszły
[1b] w a r u n k o w y
trzeba
trzeba ... było
było ... trzeba
trzeba ... będzie
będzie ... trzeba
trzeba by
by ... trzeba
byłoby ... trzeba
trzeba ... by ... było
by ... trzeba ... było
by ... było ... trzeba
Formy niefinitywne:
Bezokolicznik
być trzeba
ROZEDNIEĆ
Formy finitywne:
[1] T R Y B:
[1a] o z n a j m u j ą c y
[2] C Z A S:
[2a] teraźniejszy
[2b] przeszły
[2c] przyszły
[1b] w a r u n k o w y
NIE MA
rozedniało
rozednieje
rozedniałoby
by ... rozedniało
byłoby ... rozedniało
11
by ... było ... rozedniało
Formy niefinitywne:
Bezokolicznik
rozednieć
Jak widać, formy wyrazowe wewnątrz leksemu czasownikowego mają charakterystyki gramatyczne o różnej liczbie parametrów:
5 cech: jadłam (tryb oznajmujący, czas przeszły, pierwsza osoba, liczba pojedyncza,
rodzaj żeński);
4 cechy: będzie jeść (tryb oznajmujący, czas przyszły, trzecia osoba, liczba
pojedyncza);
3 cechy: zbijmy (tryb rozkazujący, pierwsza osoba, liczba pojedyncza);
2 cechy: trzeba (tryb oznajmujący, czas teraźniejszy);
1 cecha: zbito by (tryb warunkowy);
Brak wartości (tylko nazwa formy): jeść
ZAPAMIĘTAJ!
Czasowniki — leksemy odmienne, nie przez przypadek, ale przez osobę. Ich
kategorie fleksyjne: osoba, liczba, rodzaj, tryb, czas.
Czasowniki niewłaściwe — leksemy odmienne, nie przez przypadek, nie przez
osobę. Ich kategorie fleksyjne: tryb, czas.
Osoba: semantycznie — lokalizacja przestrzenna treści zdania, składniowo —
zgoda z podmiotem (1, 2, 3).
Liczba: semantycznie — korelacja z osobą, składniowo — zgoda z podmiotem
(poj, mno).
Rodzaj: składniowo — zgoda z podmiotem (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy).
Tryb: semantycznie — stosunek nadawcy do treści komunikatu (oznajmujący,
rozkazujący, warunkowy).
Czas: semantycznie — lokalizacja temporalna treści zdania (przeszły, przyszły,
teraźniejszy).
Paradygmat czasownika — tablica o pięciu wymiarach, czasownika niewłaściwego — tablica o dwóch wymiarach.
Czasowniki i czasowniki niewłaściwe mają formy finitywne i formy
niefinitywne; czasowniki (właściwe) mają formy osobowe i formy nieosobowe.