Pospiszyl_K_1969.

Transkrypt

Pospiszyl_K_1969.

Propriety of the Erich Fromm Document Center. For personal use only. Citation or publication of
material prohibited without express written permission of the copyright holder.
Eigentum des Erich Fromm Dokumentationszentrums. Nutzung nur für persönliche Zwecke.
Veröffentlichungen – auch von Teilen – bedürfen der schriftlichen Erlaubnis des Rechteinhabers.
STUDIA
,
"
"
FILOZOFJ,CZ~J!!
,"
Nr, 5 (55) 1989
.. , ..
Kazimierz Pospiszyl
Sląski
Instytu-t, Naukowy
w Katowicach
,"
"
I
J[{1lJ1L:ll'UROW~
,
,
AN:KJ~.
OSOBOWOSCJI, ICZWWlliEKA\.
.
1L1WARlUNKOW
", W
,
UJĘcnJ lPS~Cll.łOANĄ\LIZY "
Psychoa~a'Uza jako teoria psych~atrYClzna wywar~a' piętn~
tylko
na samej psychologii.' Jej wpływy, sięgają· bardzo daleke, widać je we
wszystkicłi ,niemal ,gałęziach nauk społec~nych.' NiebflłUltell'o/ ta,kże wkła~
wniosła psyc;hoanł,lliza do anti'opalog,ii Iilozofic2mej .. ad' razu należy zaznaczyć, że wkład psychologii głęoi na' tym poru' okatał się",na1bard~ej
kontrowersyjny .i to zarówno w oCłni~sieniu do. pogl~d~ załozyciela .tego kierunku:~ Zygmunta Freudli i· Jego ortodoksyjnych '.kontynuatorów,
jak i w stosunkl,l ·do nowej - ' zreformowariej :psycłio~nalizy". Jednak śle
dzenie "kulturoz~wczych". poglądów ogłoszOnych;' przeż'. Psyćh08nality
ków jest bardzo pożyteczne, ukazuj.e bowiem s~~reg prQblemóW nurtujących społec~eństwa kapitalistyczne. Psychoanalityczne I t~orie .kultury
to bowiem nie tylko zespół mniej ,lub ,więcej' prawdżiwycłł twierdzeń
o 'otaczającym naG ...świecie, lecz przede wszystkim' zwiertn~ło stO$.unków społecznych nurtujących społ~cżeństwa kapitalistyc:ine; a s~zeg6l
nie społeczeństwa kraju, który' st~ł·:s.ię "drugą ojczyzną' pSf,cboanalb:y",
tj. Stanów Zjędn~zonych.
,.
'
W -niniejszy'm artykule zamierzam, zastanowić się nad tymi asPektami'
teorii ~ychoanalityków, które dotyczą wę2:łow.ego zagad-~enia,:8 t:ni~
nowicie zagadnieni~ kształtowania przez kul turę cech osobowości< c;złowie..
ka żyjącego w' jej ,zasięgu. Wpływ' kultury ha kształtowanie się. osobowości ,człowieka jest w poglądach 'psychoanalityków ~zeroko :rozpatrywa'ny. (Podejmują ten .temat tarówno pSy'cQoanaljty.cy orien~a:cji ortiadok-,
syjnej (dorzuc,ając 'nowe spostx:zeżEmia na, udokumentowanie ,poglądów,
Freuaa), jak i' psyohoanalitycy reformujący podstawoWe' koncepcJe' swego .mistrza. T!=!n drugi - zreform9wany' nurt psychoanalitycznej mYŚI.i
szczególnie szel"Oko .. rozpowszechniony je~t w Stanacą. Zjed'noczon'ycłi.
Wzmiankowana już pÓP':llarnoś~ 0Il'!-awianego zagadJ;l.ieni~ wśród psychoanalityków,uwidacznia się ,ą:t. in •.W, pokaźnej ilości pr~eróżnych r02:praw starających s~ę z różnych pu'nktów wid,zenia ~aśWłetlić 'powiązania
zachodzące pomiędzy formowaniem się psychiki człOWieka' .a otaczaJilCłl
go kulturą. Poniew@.ż omówienie' całokształtu tych ·zagadnień przekracza-o
łoby ramy zarysowego ujęcia, jakie pragnę nadać' niniejszemu studium,
Qgra'niczę się· do dwóch podstawowych, moim zdh'niem, problemów~ ·tj.;:do
poglądów na 'temat powiązań pomiędzy charaktererrt 'c7;łowieka a ·k.ulfurą
oraz rozważań dotyczących wpływ~ właściwości dzisiejszej crni1iz'acji
na formowanie się typOwych dla współczesnego człowieka cech psy.chicznych, '
" . . . ".''' " ,"
. ':."
,
Te dwa aspe}tty 'm,ogą, wyda1e mi· się, .stanowić n,ie tylko dobr.e tło dla .
zil ustrowania psyclloanalitycznych uogólnień 'teore"tyc;żnyeh; ale." także .'. w dobitny spOsób, jak, sądzę, ukazują szęreg 'lliepokoj~cych 'problem6w
'me
,
'.
' ': '.' I':
.,' '. ,
.
, .
~
'" [Cultural
Pospiszyl, K., 1969: Kulturowe uwarunkowania osobowosci czlowieka
w ujeciu psychoanalizy
·~·1
. ' , .(1969),
.
• •. 'r.
Conditioning of Personality as Viewed by Psychoanalysis,~ In: Studia
Filozoficzne, ,".'j
Vol. 60
pp. 95-111.
...
.
':..
..
. ..
'
';
'96
,
.
"
..
Kazimierz Pospiszyl
społecz~ych :pi.ętrzących się w kapitalistycznycą kręgach społecznych,
które to proplemy, pamiętać należy, stanowią podstawowy bodziec dla
rozpowszechniania się psychoanalitycznych poglądów na temat kulturowe~o uW'arunk~wania cech os~bówości człowieka.
.
\
. ZWIĄ"ZEK KULTURY Ż CEClHIA..'w:I OS'OBOWOSCI CZŁOWIEKA'
,
,
. Ukazani.e ,wpływu kultury na zachowanie człowieka nie jest zElslug/\
psychoa'nalizy. Związek ten znany był od dawna. Można bowiem spotkać
wzmianki na. 6w temat zarówno 1,1 pisarzy starożytnych, jak i pisarzy'
okresu OdrQdz~niD. l. Te pierwsze wzmianki utrzymane były w klimade
, optymistycznym i ukazywały konstruktywny charakter oddzialy..vanja
rdzwijającej się kultury na osobowość człowieka poprzez stałe wzbogacanie jego dóznań psychicznych.
Pierwszym myślicielem, który zwrócił uwagę na destruktywny aspekt
rozwijającej się ,kuftury był, jak wiadomo, J'an Jakub R o u s s e a u dostrzegający w dynamicznym rozwoju cywilizacji' niebezpieczeństwo dla
ąłowieka. Rousseau ze znaną' sugestywnością swego pisarstwa wyka?.ał,
że cały ~padek obyczaj6w współczesnego tnu świata wypływa z rozwinię
tej kultury, że ośrodki niiejakie są siedliskiem "źła i rozp~y" itd. SIady
takiego spojrzeńią:. na zjawisko rozwij-afącej się kultury 'spotkać można
nie tylko w dzieła~h Jana Jaku·ba, lecz także w dz!ełacłi innych znanych
, filozofów, których zwykło nazywać się tr'adycjonaHstami 2•
. . 'Koncepcje Freuda na temat. powiązań, jakie zathodzą pomiędzy cha'rakterem człowieka a' kulturą, zawierają jednak podstawową innowację.
yv.siyscy bowiem filozofowie do czasów Freuda mówiąc o zgubnym wpły
'wie cywilizacji, .skutki tego wpływu rozpll.trywali w kategari~ch ogólnospołecznych, mówili Dowiem o ogólnym upadku'obyczajów, żaniku ducha
bojowego itp. Freud .natomiast zagadnienie to rozpatrywał w aspekcie
życia indyWidualnego. Ten punkt widzenia wypływał zresztą z profesjo.nalnych .zainteresowań Freuda, 'który ,swe studia zaczął, jak wiadomo, od
. n,e·urologii, .a' na~t~pnie poświęcił się zagadnieniom psychoanalizy j~ko
metody leczenia zaburzeń psychicznych, by z kolei przejść 'do rozwaźań
n'atur~ og6lnofilozoficznej na temat kultury".
:
W dziełach F'reuda spotykamy dwa charakterystyczne spojrzenia na
interesującą nas problematykę. Pierwszy ~ modeli jego konstrukcji teoretyc~ej przedstawiony w rozprawie Jenseits des' Lustprinzips (1920 r.:!),
nic dotyczy bezpośrednill wpływu kultury na kształtowanie się chantkte~u człowieka lecz odwrotnie, zakłada niezmienność pewnych cech kultury,
które" to cechy' uzależnione. są . od występowania dwócn podstawowych
'a 'zara~e~ antagonistycznych instynktów tkwiących w naturze człowie
ka, tj. instynktu życia.i śmierci. ----:-.-"Na żałóżeniu,O istnieniu immanentnie tkwiącego w naturze człowieka
in,tynktu Śmier.ci ppie~a Freud najbard~ie! chyba ponure ze swych to/jer~.---"'---
'.
"
,
.. ! O' poglądach t)'ch Pis;U; Bodan Suchodolski w ksląż.:e pt.:
Wychowanie dla
pr:1I$zlo#i: Warszawa 1959. Szczególnie ZB:ś w tozdziale: Konllik'f c.zZowieka i cywili.~al:~~
, :'.'
..
.
ł
....j
I
•
a Wnikliwe uwagi na ten temat czyni B. Suchodo:ski w cytowanej powyżej
praey_ . ~
, '
,
.
", u· Praca ta jest mi znana W.tłumaczeniu angielskim: Btyo~d the Pleasurc PdT/.dple.
New YMk~.
bi".
I.A.veriih,t.
.
'.
Pospiszyl, K., 1969: Kulturowe uwarunkowania osobowosci czlowieka w ujeciu psychoanalizy [Cultural
Conditioning of Personality as Viewed by Psychoanalysis, In: Studia Filozoficzne, Vol. 60 (1969), pp. 95-111.
Psyc1!oalUlliza
----,
o kulturowych uwarunkpwaniach osObowoici :,
-------,----,-,
I ' '
97
,
dzeń, które mówi o wieczności woj'en i ok~ucieństw ~ako czynników. po-
magających w utrzymaniu zarówno równowagi wewnętł"~ej jednostki
jak i pozwalających na egzystencję całyeh narodów.. Człowiek bowiem,
który nie potrafi wyładować swej agresji, jest, ~!=Ianieln Freuda; skazany
na samounicestwienie. Także naród, który nie, proyvadzi wojen, jest, jego
zdaniem, skazuny na samozugł'adę wskutek waśni wewnętrznych~
Drugi element znamie-nny dla twórczości kulturoznawczej Freuda 'zarysowany został w dziele Das Unbehagen' in der Kultur ol. Ten drugi
aspekt poglądów Freuda możn.a właśnie z powodzeni.em, uznać za kontynuację za~czątkowalnej przez Rousse-au t!uropejskie,j myśli filozoficznej
upatrującej w kulturze dęstrukcyjny wpływ 'na rozwój osobowości 'czło
wieka. Ow pogląd nie będąc w filozofii nowym, został przez Freud~ sprowadzony, jak jut podkreślałem, do wymiarów indywidualnego życia poszczególnych je-dnostck, a pon:adto wyrażony został specyfict.nym jęz.y
kiem psychoanalizy. Freud' bowiem, mówiąc, ogólnie, zakłada; ie 'l'ozw6j
kultury jest wprost proporcjonalny do wzrostu ilpści stłumień prymitywnych impulsów liuidinalnych mieszczących się W tej' sferze osoOOwC?ści,
którą Freud nazwał "ono" "id". Im wyższa, jego zdąniepl, kultura,
tym silniejsza musi być cenzoralna warstwa osobowości człowi~ka, tj,
.. nadjaźń" czyli "superego", której zadaniem jest .tłumienie prym,ąyw
nych popędów wypływających ze sfery "id". Ta·k więc stały postęp kultury odbija się na życiu psychicznym jednostki wzro~terń tł'um~eń i represji. Owe tłumienia i represje pozostają aktywne Vf podświadomości
człowieka i wpływają na wytworzenie się u niego przeróżnych ;z:a"bu~zeń'
nerwicowych. Z założenia tego wyp.ływa wniosek ogólny, że nerwice są
<:eną, którą ludzkość płaci za stały postęp kultury."
. ".. "
Uwagi Inad powiązaniem, jakie zachodzi pomiędzy człowiekicrp. i tworzoną przez niego kulturą przedstawione .przez Freuda, ujmowały ten
związek jednostronnie, a mianowicie współzależności pomiędzy. charakterem człowieka la tworzoną -przez niego kultur-ą rozpatrywały -jedynie
w ka tegorięch ilościowych. Szczególnie jasno dowodzi ,tego lektura prac
Freuda, który różnice w poszczególnych okresach -historycżnego 'rozWoju
ludzkości widzi jedynie w ilości tłumień seksualnych i stopniu nasilenia"
agresywnego instynktu śmierci. Nie zauważa natomiast żadnych różnic"
jakościowych pomiędzy uwarunkowaniem zachowania współczesnych mu
ludzi i tych, którzy żyli w czasach odległych. Ten punkt widzenia lafwo.
można zauważyć w znanym dziele Freuda poś'więconym etnopsychologii,
pt.: Totem i tabu 5~ Jednostronne spojrzenie Freuda na kulturę spotkało
.sil:; następnie z krytyką zarówno. tych autorów, którzy przyjęli' głóW!le
założenia stworzonej przez niego psychoanalizy, jak i tych, którzy, nie podzjelali podstawowych założeń psychologii głębi.
Freudowska krytyka teorii kultury wypływa z dwu zródeł. Pierwszym
był wzrost popularności stworzonej przez Marksa, i Engelsa filozofii.
W świetle" filozofii marksistowskiej nie jest poprąwne tł~macz.t;>~e :lachO:WUlliu się człowi~ka żyjącego w zupełnie innych. watunkac,h histo:ryczno-społecznych w sp'osób identyczny do pobudek zachowania się- cżłowfeka'
żyjącego we wsp6łcz~snej Europie czy Ameryce., Człowiek ten. bowiem
pozostawał, 'używając sfor~ułowania Marksa, w ;upełnie inny'c~ st~u.n4 Polski przekład tej pracy pt. Kultur4 jako źródło Cierpień ukazał się ni~dawno w wybo(ze prac. religioznawczych i kultu.r.c>z.nawc~ych Freu~.a. Z. Freud, Czlo- ""
u:iek, religia, kuZturq. WarszaWIl, 1967.
l
"
I'"
---------Kazimierz Pospiszyl
98
,
,
kaeh ~łe~z~ych; oPartych ~a odmiennych środkach i sposobach proAukcji. In~cz~j z'atem,byt owego człowi'eka kształtował jego świadomoś~.
Drugirp. źródłem krytyki k6nstrukcji teoretycznych Freuda dotyczą
cych, powiązania pomiędzy psychiKą człowieka a tworzo.ną przez niego
kuiturą ~yły prace poświęcone życiu tzw. ludów pierwotnych. Szczegól'nie watąe jako podstawa do krytyki teoretycznych uogólnień Freuda by'ły dwie zńane prace Bronisława Mali;nowskiego, tj.: Sex and Repression
in" Savage Society 6 i"Życie seksualne dzikich j oraz równie znane prace
l\~argarct Me'3d, wśród których także dwie można uznać za najznakomit,sze i, najbardziej wpływowe na !powstanie krytyki freudowskiej teorii
kultu~y, a 'mianowicie: Coming Age in Samoa ~ i Sex and Temperament
in' Th'ree, Primitive Societies 9. Z badań, ,opisanych w tych pracach wyni'kalo, te wielę sposobów zachowania tzw. ludów pierwotnych 'nie ma
w ogóle 'odpowiednika w zachowaniu współczesnych Europejczyków i odwrotnie. ,Nie stwierdzono również, żeby u ludzi tzw. pierwotnych istniał
np. ~ompleks Edypa, kastracji u mężczyzn, czy "zazdrości penisa" u kobiet. Jak wykazała tQ 'Margaret Mead, istnieje naWet plemię (Czumbuli),
w którym' kobiety są agresywne seksualnie, a mężczyźni odwrotnie wykazuj'ą biernosć, dbają oni' bardziej od: kobiet o swój ubiór i kolorystykę malowideł' twarzy, są ponadto bardziej czuli od kobiet, szybciej
slę' wzruszająJ ' opiekują się małymi dziećmi itp., czyli 'w plemieniu tym
istnieje, rzec by można, zupełnie odwrotny "porządek rzeczy" niż w tradycyjn~ eUI'opejskim podzi.ale ról między przedstawicielami poszczególnych płĆi. Jest 10 najlepszy dowód, iż rÓŹln1ce w poszczególnych kTęgach
kuHuz:owyc,h powodują wytworzenie się zupełnie odmiennych cech cha~
rakteru u ludzi żyjących w ich zasięgu.
'
, Jak już zaznaczyłem, te dwa wzmiankowane powy~ej źródła st-anowi'ły główną podstawę krytyki teorii kultury stworzonej przez Freuda. Ciekawą, .po rzucającą, niezmiernie wiele światła na zagadnienie powiązań
: życia człowieka, jego charakteru ~ sposobu zachowania, z kulturą, w której on przeby.wa; je~t krytyka założeń teoretycznych Freuda poczyniona
przez twórców tzw. !nowej psychoanalizy, czy jak ją inaczej często się
określa ~ "psychoanalizy kulturalistycznej".
,
, , Plę,rw-ezą, która przedstawiła obszerną krytykę poglądów Freuda z po~
~ycji kultul'alistycznych, była, K.aren Horney. Autorka ta w swym program9'WYm dziele
pt.:
10 przedstawiła
.
. . 'Fhe New Ways in Psychoanalysis
.
-
. s Dwa fragmenty tej pracy znajdują się w cytowanym uprzednio polskim tłu
maczeniu, tl: Z. Freud: Człowiek (... l op. cit., str. 25 li. n. Pełny tekst zamieszczony
jest m. in'. w wydaniach Zbiorowych; por. <lla przykładu: Z. Freud: GC?ssameltc
Schriftcn.', W~en 1925. Internationaler Psychoanalytischer Verlag, c,raz Siltmund
Fi'eu<l: Collected PapeTs. LOndon 1948. Hogarth Press.
"P~r. Bronislav Mali.nowski: Sex and Repression in Savage Society. New York
1-927: Harco\1rt, 'Brace. , '
',' 7 Po~. Bro nisI alV 'Malinowski:
Th'c Scxual Life ot Savages. New York 1929.
Halcyon Hous'e. Dwa polSkie tłumaczenia tej pracy, tj., zarówno z roku 1938 (wyd.
J. PrZ'eworskieg'O) jak i 14 roku 1957 (wyd. KiW) op'arto na trzecim wydaniu w języku angielskIm.
,
, 8 Por. Margaret Mea.d: Coming Age in Samoa. New York 1928: Morrow.
, '8 Bor. 'Margaret Mead: Sex and Temperament in Three' Primitive Societies.
New York 19.35. Morr'o";"'. '
10 P~r. Kat'~n, ltorne~: New Ways in Psyc~oanalysis. New York 1939. Norton.
""
Psychoanaliza o kUlturowych uwarunkowaniach osobowotci
99
najbardziej wyczerpująco (w' porówna'niu z innymi ~racami) kryty~ę poglądów Freuda koncentrując ją wokół czterech zagadnień, które, jej zdaniem, noszą piętno dziewiętnastowiecznego sposobu pojmowa.ni'a zjawisk.
Pierwszym błędem, jaki K. Horney wytyka Freudowi, jest jego biologiczna orientacja. W swych teoriach instynktów widzi' on bowiem tylko
czynniki dziedziczne i konstytucJonalne, a nawet zróźnicówanie psychiczne pomiędzy poszczególnymi płciami widzi jedynie w różnicach anatomicznych, pomija natomiast wpływ 'otoczenia na omawiane cechy.
Drugim punktem wadliwym w teorii Freuda jest to, że nie uwzględ
nia on zdobyczy etnografii i socjol,ogii, na podstawie których wiadoqlo, że
niektóre społeczeństwa ludzlde różnią się między sobą w 'zasą~niczy sposób. Freud natomiast, opisując specyfikę własnego kręgu kulturowego,
ll
um·ał ją za właściwość ogólną "natury ludzkiej"; "natur,a tli, jego zdaniem, jest identyczna, na całym świecie.
Zarzut trzeci dotyczy freudowskiego dualistycznego sposobu myśle
nia. Teoria Freuda zasadza się bowiem na antagonizmach takich, jak
"id" i "superego", instynkt życia i śmierci, męskość i kobiecość itp. Powyższe pary są Illie tylko opozycyjnymi zespołami motywpw; ale pozostają one, według koncepcji Freuda, w sytuacji analogic~,nej ao fizycznego układu sił, polegającego na tym,.że energia wydatkowania.w jednym
punkcie powoduje jfj równoczesne zmniejszenie w drugim, tak że.np,. miłość innych osłabia tym samym miłość własną. :
'
Formułując osŁątni, czwarty, podstawowy zarzut przeciw doktrynie
Frc:uda K. Horn~y mówi 'O jego mechaniczno-ewolucyjnym pojmowaniu
zjawisk. Polega ono na tym, że Freud zakłada, iż obecne objawy są nie
tyle uwarunkowne przez przeszłość, ale że są one niczym innym tylko
przeszłością, tj. wcześniejszymi reakcjami.
.
Tworząc swe poglądy K. Horney stara się umknąć błędÓW, p'opełnio
nych przez Freuda, dlatego uogólnienia teoretyczne' formułuje w innym
aspekcie. I tak stw"terdza ona, że zagadnienie powśtawania nerwic jest
tematem bardziej socjologicznym niż psychologicznym, jednak pSychonnaliza zajmuje si<: nim, ponieważ Freud ukazał szereg współzalei'l1ości
pomiędzy człowieklem" i jego zaburzeniami psychicznymi,...a represyjną
funkcją kultury, na którym to tle stworzył on dosyć- Osobliwą teorię kultury. IW tporii tej da si~ zauważyć, zdaniem K. Horney, brak podejścia
socjologiczneg'o, a 'Opiera się·ona jedynie n,a ukieruTlkowaniu psychqbiologicznym.
StwoT7.ona przez Freuda' koncepcjo libido zopl'owadzila go, zdaniem
autorki, na manowce, ponieważ opierając się na niej 1 'Oa stworzonym
później założeniu o istnieniu instyn~tu śmierci głosił, Fręud takie nonsensowne teorie, jakoby wojna wynikała z instynktu śmierci i była skład..
nikiem koniecznym do "równowagi psychicznej" całych 'llarodów, lub·że
mechanizacja nie rozwinęła się dwa tysiące lat wcześniej, ponieważ ludzie
wtL..uy byli bardziej narcystyczni. Błąd polE'gn. zdnnicm nutorld, na tym,
że Freud nie widział kultury jako wyniku sił społecznych, lecz jako wytwór sil biologicznych zrepresjonowanych albo wysublimowanycą~ ?onicważ jednak. jak twierdzi Freud, zdolność sublimacji jest ograniczona
i ponieważ intensywne tłumienie prymitywnych sił tkwiących w człó
wieku bez moiliwości ich sublimacji wiedzie do nerwicy, zatem wzrost
cywilizacji musi, zdaniem Freuda, powodować wzrost neurotyczności.
To podstawowe zało2:enie w teorii kultury Freuda zakłada istnienie zdeterminowanej biologicznie "natury ludzkiej'" lub mówiąc :inaczej, prze"
Kazimierz Pcspis%lIl
100
konanie, że ora~rie: analne, ge'nitalne i agresywne tendencje istnieją
'w ~ażaym człowieku w równej ilości: Przy czym różnice w charakterze
poszczególnych jednostek jak i kultur są wynikiem różnego stopnia intensyv..:ności ,tłumienia impulsów z dodatkowym założeniem, że tłumie
nie to powoduje różne rodzaje tendencji neurotycznych w różnych ,stopniach nasilenia.
Karen Horney podkreśla, że dane hisboryczne .i 'etnograficzne nie potwierdzają tego, jakoby istniała współwleżność' pomiędzy tłumieniem
a kulturą. Pomyłka polega na wzięciu pod. uwagę W pierwszym rzędzie
ilośc1cl\\rych, n 'nit.: jakościowych związków, podczus gdy zwicpwk i:.;tniPje
'nie pomiędzy ilością stłumień, 'lecz pomiędzy ich jakością, tj. jakością
konflikt6w indywidualnych i trudnościami stwarzanymi przez daną kulturę, Czynnik ilościowy nie powinien być pominięty, lecz rozpatrywany
, w całości dąnego zagadnienia.
,
Innym znakomitym przedstawicielem neopsychoanalizy jest Erich
Fromm, któ~y również z punktu widzenia nowego podejśCia do zjawisk
kulturowy,ch krytykował poglądy Freuda. Krytykę tę przedstawił Fromm
najł;>ardziej wpikliwie w swej znanej pracy pt.: Escape from Freedom 11.
Ponicwa* krytyka ,przedstawiona przez E. Fromma jes,t w większości
punktów całkowicie zbieżna z krytyką przedstawioną przez K. Horney,
dlatego .nie ł;>ędę jej w całości przytaczał. Wspóm.nę tylk'o, iż Fromm
twierdzi, że do tej, pory istniały trzy błędne, jego zdaniem, stanowiska
teoretycżne usiłujące wyjaśnić związek, jaki zachodzi pomiędzy człowie
kiem a kulturą.
Pierwszym jest stanowisko p s y c h o l (} g i s t Y C z n e reprezentowane przez Freuda i jego ortodoksyjnych zwolenników. Zdaniem przedstawicieli tej orientacji teóretycznej wszelkie zjawiska społeczne wypływa
ją z czynników psychologicznych spowodowanych dążeniami instynktowymi, kt6re tó z' kolei dążenia modelowane są przez społeczeństwo tylko
~ tym zakresie, w j-akim społeczeństwo wpływa na ich tłumienie, Przyjmując ten spą,s6b rozumowania przedstawiciele tej orientacji teoretyczonej, tłumaczą k:apitalizm jako wyraz erotyzmu analnego, a rozwój wczesnęgo chrześcijaństwa jako wynik ambiwalentnej -postnwy w stosunku
~o 'Obrazu o,jca (father image).
Drugą błędną próbą wyjaśnienia pewnych właściwości kulturowych
jest podejście ekonomistyczne wypływające z wadliwej, zdaniem
Frofnma, interpretacji prac Marksa m6wiących o znaczeniu sił wytwórczych w rozwoju historycznym społeczeństwa. Wychodząc z takiego, jak
twierdzi Fromm, "pseudomarksistowskiego" punktu widzenia, uważa się
np., że, protestantyzm jest niczym innym jak tylko wynikiem ekonomicz'nych _potrzeb burżuazji.
Trzec;im błP,dnym stanowikiem jest ,wreszcie podejście i d e a 1 i s t Y c 7,n e reprezentowane, głównie przez Maxa Webel'a VI jego pracy pt.: Die
protcstantischc Ethic und der Geist des ,.Kapitalismus I~, według którr'~~o
nojpierw pojnwiAjll .się nowe idC'e i nowe religie, a n.nS't~pnie dopi~ro wytwarzają się nowe stosunki ekon'omiczne i powstają nowe warunki kulturowe.
'
• ,Tym' trze~ błędnym, zdaniem Fromma, pr6'bom wyjaśnienia właści
'woś~i.. ~~ychicznych PO,szczególnych społeczeństw przedkłada autor własną
11
, ' II!
Por. Erich Fromm: Escape from Freedom. New York 1941. Rinehart.
"Archiv fur SoiialWiissenschaft und Sozialpolitilt" 1904 r.
Psychoanaliza o lculturowych uwarunkowaniach
10L
osObowości
koncepcję charakteru społe,cznego, który będąc wynikiem stosunków społecznych ,dalej 'je zmienia i m9dyfikuje. Bodkreślić ponadto nalęży; że
uważa swe twiordzenie za zgodne' z duchem marksizmu.
'
Koncepcję charakteru społecznego interesująco przedstawił. Fromm
w aneksie do cytowuńcj już książki, który zatytułował Character and the·
Sodal Process 18, gdzie autol' podkreśla, że poszczególne forma,cje społeczne, grupy etniczne, klasy- itp. wytwarzają" u swych członków specyficzne cechy psychiczne skłndnjqcc siC; nu ów cluirukter społeczny. Każda
klasa i grupa spQłeczna oferuje, zdaniem Fromma, jednost~e, któ:ra wcho-
Fromm
dzi w jej skłag" specyficzny dla siebie system wzor9w osobowych, potrzeb
i spo30bów ich gratyfikacji, w wyniku tego doprowadza do charakterystycznych sposobów post<:powanill danego człowieka. "Innymi słowy
pisze Fromm - ·charakter społeczny uwewnętrznia potrzeby zewnętrz
ne i w ten sposób ukierunkowuje energię, ludzką do celów, jakie stawia
p.konomiczny i społec;my system" H.
,
Podst.uwowym ogniwl!ll1 w przekazywaniu jednostkom war,tości społecznych danej grupy jest wychowan,ie, a szczególnie wychowanie w rodzinie. Rodzina, jak twierdzi Fromm, je~t ,,~łówną agenturą" w przekazywaniu jednostce' aktualnych wartości społecznyc:h i tym samym pods'~uwą ukształtowania charakteru społecznego.
Prace Karen Horney i Ericha Fromma 15 są pionierskie, jeżeli chodzi
o krytykę poglądów Freuda z pozycji kulturalistycznych. Stały się one
bodźcem do wnikliwych badań nad powiązll'll'iami, jakie zuchodzą pomię
dzy człowiekiem a cywilizacją, w której' 'on żyje. Badanie 'tego problemu
szczególnie szcl'Ioko rozpowszechniło się w Stanach Zjednoczonych, gdzie
wyróżnić można aż kilk·a szkół badających ten problem.
,
Najbardziej rozbudowan'ą szkoł,ą jest szkoła psychoanalityczna, którą··
założył Abram Kardiner, prowadząc w latach 1936-1940 seminarium
w Nowojorskim Instytucie Psychoanalitycznym na temat powiązań pomiędzy osobowością człowieka a kulturą. W .~eminarium tym ucz~stńi
czyJo wicIu współcześnie znanych autorów, 'a' m., in. Cora Dubois, Ruth
Benedict, Ruth Bunzel, Ralph Linton i inni 16.
Inną szkołę stanowili etnografowie ześrodkowani wokół Uniwersytetu
w Chicago. Autorzy ci na.stawien~ byli na prowadzenie badań wśród In•
•
•
I
PQr. Erich Fromm: Ęscape ( ...) op. cit., str. 277 i n.
Ił Tamże, str. 282 .
• u ~admienić należy, że równocześnie z K. Horney i E. Frommcm opubiikował
podubne: poglądy IIarry Stack S u 11 i van; por.: CC!ncept~on ot Modem Psychiatry.
Washington 1947. The William Ala;l.son White Psychiatrie Foundations. System
~tworzony przez H. S. Sullivana polega głównie ha rozpatrywaniu związków mię
t1/~·ludzkich interakcji psychicznych, jako wyznaczników ludzkiego zachowattia.
1'110' rlnty('zy on zatem w tym s·topniu co uog61n.ienla tcofctyclonc K. Horney
I I"
1"I'lImma wpły".\'u kultury na kszŁnltownnie siq cech osobowości c.Złowleka, Sy. "," .. !JI.ydwJ"ł:1I Intr-rp('rsClnulncj" ~twor7.oncj przez Sullivana znalazł w Amet;yce
duże zastosowanie w poradnictwie przedmałżeńskim oru rodzinnym. Por .. Robert
L. Romano: The Use ot the Interpersonal System ot Diagnosis in Marital Con •
•~uclmfl. W: Theories ot Personality. Ed. by 9'. Lindzey and ~. S. Hall. New YarkLondon-Sydney 1965. Wiley.·
10 Informacje na temat działalności tej szkoły' zawiera ·praca Miltona Singera
pt.: A Swrvey ot Cultu.re and PersonaZity. Thcor71 and Rcsearch. W; 'Bert· Kaplan
ed.: Stu.d7ling Personality Cross-Cultu:rally. New York 1961. Rew, Peters,on.~.
.
13
102
Kazimierz Pospiszyl '
dian amerykańskic,Q.. Ze szkoły tej pochodzą bardzo wnikliwe badania,
które prowadzili, m. in Thompson i Joseph 17, Kluckhohn i Leighton 18,
Mac Gregor 19, Joseph Spicer i Chesky 20 oraz inni. Po drugiej wojnie
światowej duży rozgłos zyskało seminarium prowadzone w' ramach tej
szkoły przez nestorkę amerykańskiej etnografii Margaret Mead, z którego
do roku '1953 opublikowano 120 rozpraVr" i spra~ozdań z badań naukowych prowadzonych nad 'szesnastoma różnymi narodowościami 21.
, Trzecią szkołę w zakresie badań nad powiązan:iami, jakie zachodzą
pomiędzy człowiekiem a kulturą, w której on przebywa, stanowi szkoła socjologiczna. 7.a programowych pr7.ywócków trj ~l{oly uważa !';ię nwóch
znanych scicjologów, tj. Thomasa i Znanieckiego - autorów słynnego
opracowania pt.:' The Polish Peasant in Europe and America 22. Przedstawiciele szkoły socjologicznej badania powiązań zachodzących pomiędzy
człowiekiem i kulturą opierają ,głównie na metodzie analizy dokumentów
osobistych (tj. pamiętników, życiorysów itp.). Do najbardziej znanych
przedstaw.icieli tej szkoły należą m. in. Blumer 23, Gottschalk i Ange1l 2ł ,
oraz VolkhaI"'t 2;;. Ze szkoły tej wywodzi s:ię również Lasswell, który poświęcił kilka interesujących prac zagadnieniu powiąr..ań, j,akie 7,achod7.q
pomiędży kulturą a polityką z jednej strony oraz polityką danego kraju
'8 zachowaniem się jednostki z drugiej 26.
Na zakończl:nie rozważań na temat związku zachodzącego pomiędzy
charakterem człow:ie~a 'a tworzoną przez nieg10 kulturą przytoczę uwagi
poczynione na ten terpat przez Ruth Benedict w jej podstawowej pracy
pt.: Patterns oj Culture 27, w której autorka związek ten ujmuje bardzo
klarownie w kilku punktach:-~ 1. W obrębie każdej kultury jest wielka ilość różnorodnych inaywidualnych temperamentów, sk~'adających, się na cało.ść społeczeństwa.
,
17 Por. Laura Thompson and Alice Joseph: The Ilopi Way. Chicago 1944. University or Chicago Press.
I~ Por. Clyde ,~luckhohn and Dorothea Leighton': The Navaho. Cambridge 1946,
Harvard University Press.
~. Por. 'Gordon MacGregor: WarrioTS Without Wcapons. Chicago 1946. University of Chicago Press.
:0 Por. Alf-ce Joseph, R. B. Spicer and Jane Chesky: The DeseTt Pcople. Chicago 1949. Univcrsity oi Chicago Press.
fi Por. Margaret Mead: Effccts of Anthropological Field Work. Models on Interdisciplil1ary Commu7tication in the Study ot National Character. "The Journal
of Social Issues" 1955, Vol. 11, str. 3-11. .
:! Por, W. I. Thomas and F. Znanieckii: The Polish Peasant in Europe and
America. New York 1921. Alfred Knopf.
f' Por. iIerbcrt Blumcr: An Appraisal of Thomas and Znanfecki's "Thc Polfsh
Peasant in Europe and Arnerica" (Critiques of Research in the Social Sciences).
New York 1939. Secial Science Research Council.
u ,Por. L. GQt'tschalk, R. Angel: The Use of Persona l Documents in HistorYi
Anthropology and Sociology. ~ew' York 1945. Somal Science Research Coun.cil.
:5 Por. E. H. Volkhart: Social Behavior--and Personality. New York 1951. Socłal Science Research Council.
:6 Por. dla prżykładu: Harold Lasswell: Psychopath01.ogy' a.nd Polities. Chicago
1930. University' of Chicago Press, albo tegoż autora: World Politics and Persona l
Security. New York 1935. McGrawwHill.
.
,
!7 Por. Ruth Benediet: Patterns ot Culture. Boston '1934. Houghton.
Młff1in.
str. t96. '
Psychoan.aliza o kulturowych uwarunkowaniach osobowości
103
2. Jednakowoż każda kultur,a pozwala na rozwój tylko określonych
cech temperamentu i te cechy składają się na dominujący obraz cech zachowania jednostki żyjącej w jej zasięgu.
3. Zdecydowana większość ludzi 'żyjących w' każdym ~połeczeństwie
potrafi dostosować się do wymagań kultury stawianych w zakresie dominujących cech zachowania. Dostosowanie toO w,ynika z wystarczającej
plastyczności cech temperamentu danej jedn'ostki do tego, by mogły one
być modelowane przez kulturę. Te jednostki; które potrafią się przystosować, nazywane są "normalnymi".
4. W każdym społeczeilstwie ist'nieją jednak ludzie, którzy nie mogą
siG dost'Jsować do podstawowych wymogów zachowania stawianych przez
daną kulturę. (Może się na t:> skb.dać albo zdecydowanie odmienne nasilenie cech temperamentu niż wymaga dana kultura, albo :też niedorozwój). Takie jednąstki okrcślane są jako "nienormalne".
5. Cechy "normalności" i "nienormalności" w znkresie zachowania
się .są względne, ponieważ różnią się one w poszczególnych kulturach.
WLAt:WJWO~<JI W:-WOL(;Z~~SN~J
(;~WIUZA(;Jl
W drugiej części artykułu zamierzam zastanowić się nad następnym,
problemem, tj. nad cechami dzisiejszej cywilizacji widzianymi
oczyma psychoanalityków oraz wpływem tych właściwości na formowanie się typowych dla ludzi współcześnie żyjących cech zachowania.
Ten nurt psychoanalitycznych rozważań znamienny jest głównie dIn
nowej psychoanalizy, ponieważ psychoanaliza w wersji ortodoksyjnej
zakł,ada, jak to już podkreślałem w poprzedniej części artykułu, ograniczony model rozwoju kultury, -bo oparty jedynie, na zmianach ilościo
wych; Wśród poglądów prezentowanych przez psychoanalityków poczesne miejsce zajmują studia nad cechami cywilizacji kręgu europejskiego.
traktowanego zarówno jako pewien spoisty system kulturowy oraz nad
cec~ami kulturowymi poszczególnych państw . .Możemy więc mówić o molarnym i molekularnym ujmowaniu cech współczesnej cywilizacji europejskiej (i europejsk,opochodnej).
.
,
Za przykład całościowego ujęcia cech cywilizacji kręgu europejskiego może służyć praca cytowanej już w poprzedniej części artykułu Ruth
Benedict pt.: Continuities in Cultural Conditioning 28, w której autorka
przedstawia typowe, jej zdaniem, dla naszej - europejskiej kultury trudności w zakresie przystosowania się człowieka do swej roli społecznej. Jak
twierdzi R. Benedict, tylko w kulturze kręgu europejskiego człowiek od
swego urodzenia do wieku dojrzałego musi przejść trzy ostro ze sobą kon-'
trastujące etapy pod względem. aktywności psychospołecznej. Po pierwsze od braku odpowiedzial~ości w wieku dziecięcym do ,całkowitej odpowiedzialności za swe postępowanie w wieku dojrzałym. W większości społeczeństw nie będących pod wpływem cywilizacji europejskiej nie, da się
zauważyć takiego zróżnicowani'a pomiędzy wiekiem dojrzałym i dziecię
cym. R. Benedict cytuje przykłady z życia różnych plemion, które w zakresie stopnia odpo'V'.ri,edzialności traktują na róW1I1i z człowiekiem. dorosłym kilkuletnie dzieci. Po drugie w kulturze europejskiej ostro kontraważnym
-----,Por. Ruth Benedict: Continuities and Discontinuities in Cultural Conditioning.
:8
W: A Study of Interpersonal Relations. New Contributions t'o Psychiatry. Ed. by
Patrick Mullahy. New York 1949. Grove Press.
- Kazimierz Pospiszyl
------- --------------------stują cechy uległości w wieku dziecięcym z cechami dominacji w \vieku
dojrzałym. Trzecią parę sprzecznych wymagań stwarzanych 'Przez kultur~
kręgu europejskiego, w odniesieniu do różnych okresów życia, jest sfera
aktywnośc~ seksualnej człowieka całkowicie potępiana w -okresie dziecięcym,
a wchodząca w skład normy zachowania człowieka doro!'lłego .
.Wymienione· powyżej, utrudnienia w kulturze kręgu -europejskiego powodują charakterystyczne, zdaniem autorki, trudności dojrzewania 'i tłu
maczą największe nasilenie zaburzeń zachowania się młodzieży będącej
w tym okresie. Okres d'ojrzewania jest bowiem okresem gwałtownego,
juk płs~e autorka, zwrotu w życiu c7.ło~;C'ka, z\vrotu połąc7.onego w dodatku z .wieloma 'przeszkodami. ,Wszystkie kultury" które ,nie posiadajq
ostro kontrastujących z sobą wymagań w odniesieniu do różnych okresów
życia człowieka nie stwarzają tym samym takich jak 'nasza europ('jska kultura trudności w zakresię socjalizacji młodzieży dojrzewającej.
Przeds.tawione powyżej uwagi Rulh Bcnedict stanowią jedną z lic7.nych prób ukazania kręgu cywilizacji europej!'lkiej na tle innych typów
kultury. Tego typu uogólnienia teoretyczne czynione są zwykle na tle
bardzo współcześnie w Ameryce rozpowszechnionych studiów mit;dzykulturowych (cross-cultural sfudy). Zwykle na kanwie opisu właściwości
kulturowych ukazują się również takie kwestie, jak różnice w sposobach
zachowalJ1ia i cech psychicznych przedstawicieli p'oszczcgólnych kultur.
Bardziej jednak znamienne dla rozpatrywania związku pomiędzy typem kultury a cechami psychicznymi człowieka jest spojrzenie na kulturę
w sposób bardziej .szczegółowy, czyli polegający na zróżnicowaniu europejskiego kręgu kulturowego na pewne drobniejsze kręgi kulturowe znamienne dla pc;>szczególnych państw lub systemów społecznych znajdują
cych się w naszym, sz,eroko pojętym, europejskim (i europejskopochodnym) kręgu kulturowym. Z takiego właśnie punktu widzenia prezentuje
swe poglądy dwoje 'naj znakomitszych przedstawicieli psychoanalizy kulturalistycznej, o których pisałem już poprzednio, tj. Karen Horney i Erich
Fromm. Oboje przedstaw1ają bowiem swe uogólnienia na 'tle obserwacji
am~rykańskiej rzeczywistości społecznej. Dlatego też ich prace zaliczyć
mozna z powodzeniem do kulturografii amerykańskiej.
Karen Horney, jak już to podkreśliłem w poprzedniej części artykułu,
pierwsza oglosiła rdoFmę psychoanalizy w duchu kulturalisLycznym.
Ona równiC'ż zapoczątkowała wnikliwy opis pzynników tkwiących wamcrykańsłdm kręgu kulturowym, które mają wpływ na n'lodelowu'nie charakteru Czł9wicka. "Kiedy w 1932 roku przybyłam do Stanów Zjcdnol'zonych - pisze K. Horney - stwierdziłam, że postawy i neurozy ludzi
w tym kraju różniły się pod wieloma względami od postaw i neuroz
Eropejczyków' i że różnice te może wytłumaczyć tylko różnica międ7.Y
cy~ilij1:acją amerykańską i europejską" 211.
Bardzo sugestYwne uwagi K. Horney na temat kulturowego uwarunkowania zachowania się człowieka powstały w wyniku obserwacji jej
a~crykań5kich pacjent'ów i dotyczą zasadnicro typów reakcji neurotycznych. Pomimo tego, że uwagi K. Horney odnoszą się głównie do za burZl.'ń neurotycznych, należą w większej części do filozofii człowi!'ka niż
do psychiatrii. Aui-orka bowiem w swych pracach nie omawia zasadn:czo posz~zególnych form zaburzeń nerwicowych według klasyfikacji po-
-------!8
Karen Horney:
OUT
'
lnner Contlicts. :1 Constrlu:tilJe Theory ot Neurosis.
Ne ..... York 1945. :!':iorton, str. 12.
Psychoanaliza o kulturowych uwaTunkowaniach osobowości
10E'
dawanych przez podręczniki psychiatrii. Główny' natomiast nacisk kła
dzie w nich na ukazanie mechanizmów kulturowych warunkujących pewne charakterystyczne dla określonego kręgu kulturowego postawy neurotyczne. Byłoby błędem sądzić, że poglądy autorki dotyczą analizy zachowania ludzi neurotycznych, autorka bowiem na przykładzie swych neurotycznych pacjentów ukazuje jedynie krańcowe nasilenie tych cech psy.,.
chicznych, które widoczne sq również u ludzi "normalnych" .tyjących
w amerykańskim kręgu kulturow.ym.
Kar'en Horney niedługo po przybyciu do Stanów Zjednoczonych ogło
siła w "American Sociological Review" bardzo wnikliwy artykuł pt.:
eu/ture and Neurosis 30, w którym zwróciła uwagę na najbardziej zna-o
mienny dla amerykańskich stosunków społecznych czynnik nerwico twórczy, tj. na ogromne nasilenie ko·nkurcncji. Poglądy swe następnie rozbu-·
dowala autorka w kolejnej pracy pod wielce znamiennym tytułem The
Neurotic Personality of OUT Time 31. Wzmożona i.'nieubłagana wręcz konkurencja, jaka ma miejsce w Ameryce, odbł'ja się, zdaniem K. Harney,
lm kaźul'j płaszczyźnie życia, ze współżyciem rodzinnym włącznie. To, co'
Freud określił kompleksem Edypa, może być równie dobue, zdaniem,
autorki, określone jako przerost konkurencji 32.
Konkurencja powoduje ponadto niepotrzebny strach przed ludźmi,
ponieważ w kulturze, w której istnieje ona w nasilonej postaci, każdy
człowiek może być potencjalnym rywalem. Z tego wynika stałe napięcie'
lękowe, tŚ. lęk przed niepowodzeniem, który na każdym kroku grozi. czło
wiekowi żyjącemu w obrębie kultury, w której mocno tkwi zjawisko konkurencji oraz wiele niepowodzeń i frustracji..W kulturze takiej ni-epotrzebnie przecenia się efekt współzawodnictwa, który oceniany jest przez
innych ludzi (i chcąc nie chcąc przez samego człowieka konkurującego)
jako miernik w skali wartości poszcze~ólnych ludzi bądź jako dowód ła
ski lub niełaski bożej w środowiskach religijnych.
Wszystkie takie czynniki, jak 'konkurencja i wypływająca z niej złoś
liwość w stosunku do innych lud~i oraz str·ach przed pomniejszeniem
własnej wartości czynią ·człowieka samotnym nawet wtedy, gdy m~ on
wiele kontaktów z innymi ludźmi, a nawet gdy posiada rodzinę. Sytuacje powyższe prowadzą do zwiększenia potrzeby miłości, co z kolei powoduje uczynienie miłości miernikiem powodzenia i środkiem do rozwią
zania wielu problemów emocjonalnych. Tym sposobem cechy współczes
nej autorce kultury wpływają, lej zdaniem, na przecenianie roli miłości
i dążenie usilne do jej zdobycia. .
Każda kultura, zdaniem K. Horney, wytwar~a typowe dla siebie konflikty, które w głównej mierze wypływają ze ·sprzeczności, jakie tkwią
w jej łonie. W aktualnym amerykańskim kręgu kulturowym WidZi autorku trzy pary takich sprzeczności:
:;0
Por. Karen Horney: CultuTe and NCUTosis. ,~American; Sociological Revicw"
1936. Vol. 1. str. 221-230.
. .
Por. Karen Horncy: Thc Ncurotic PCTsonality oj OUT Time. New Y-ork 10:17.
Narton.
.
.
D~ Nadmienium, Ż~ 1crminu "współzawodnictwo" używam zamienni~ z terminem
"konkurencja", jakO że opierając się na angielskich tekstach autorki trudno mi bylo
ustalić te rdżnice, .k~óre nasz, polski, język widzi pomiędży 7.Ilaczcniami tych określeń. W Jc;zyku ~ngi(;bkim znaczenie obu tych termi:n6w określane jest jedną
3\
nazwą:
competition.
.
-~-----------
-._--------
-
, Kazimierz Pospisz1l(
1. K~nkUIencja i płynąca stąd walka z innymi oraz poniżanie innych
z jednej strony, a idee braterskiej miłości bliźniego głoszone przez chrystianizm z drugiej.
- 2. Wzrastająca ilość podniet do zrealizowania, stale podsycana przez
doskonałą reklamę z jednej strony, a możliwość ich zaspokojenia z drugiej.
3. OgrOlnna ilość przeróżnych deklaracji głoszących wolność człowie
ka z jednej strony, a faktyczna możliwo:,;ć ich urzeczywistnienia z drugiej.
'
Przedstawione powyżej sprzeczności wytwarzają u ludzi współczcs
,nych pewne charakterystyczne cechy w ich zachowaniu; przy czym im
więcej nasilone będzie napięcie psychiczne przy przeżywaniu konfliktów, tym bardziej dana jednostka przej.awia reakcje nerwicowe.
Obok tego, -że sprzeczności tkwiące we współczesnej kulturze amerykańskiej wytwarzają _pewne typowe nerwice, wpływają one jeszcze na
wytworzenie' specyficznych predyspozycji do tworzenia sytuacji konfliktowych w kontaktach interpersonalnych u ludzi współczesnych. Wśród
tych predyspozycji widzi autorka cztery zasadnicze: 1. Człowiek współ
czesny bardzo często nie ma jaSno sprecyzowanego celu swych dążeń,
tzn. często nie jest pewien, czego właściwie chce. 2. Przekonania nabyte
w jednym otoc-zeniu często bywają nieodpowiednie w in.."1ym. 3. W sytuacji koniliktowej dałoby się do minimum zlikwidować napięcie psychiczne, gdyby człowiek "bez bólu" rezygnował z pewnych wartości; niestety to jest dla współczesnego człowieka bardzo trudne, dlatego wielu ludzi
nie chce rezygnować dobrow,olnie. 4. Decydując się ,na coś, człowiek powinien zakładać pełną "9dpowiedzialność za swe czyny, co powoduje
w wielu wypadkach ryzyko nicpomyślnych konsekwencji, to zaś bardzo
często przekracza możliwości współczesnego człowieka. Predyspozycje te
prowadzą do przeróżnych -form zaburzeń neurotycznych 33.
Przedstawiorne powy7.ej kulturowe przyczyny nnpip'ć C'mocjonnlnych
wpływają, zda'niem K. Horney, równ'ocześnie na wytworzenie trzech charakterystycznych p~staw względem innych ludzi, a to: 1) postawy "dąże
nia ku ludziom" (inoving toward people) wypływającej z nas:ilonej potl-zchy miłości, 2) "dążenia przeciw ludziom" (moving against people)
o nnsilonej agresji i 3) postawy "odsuwania się od ludzi" (moving 'awny
from people) , która powstaje "fi wyniku nasilonego lęku przed ludźmi.
qwe charakterystyczne pąstawy są przejmowane przez ludzi, u których istnieją już pewne społecznie uwarunkowane predyspozycje do
"wyboru" takiego a nie innego nastawiernia. Na podstawie takich prc-dyspozycji wprowadza autorka coś w rodzaju typologii (zastrzegając się
przy tym, iż czyni to jedynie roboczo) dzieląc ludri na trzy typy. Typ
pierwszy - uległy (compliant) - przybierać będzie postawę ku ludziom:
drugi - agresywny (aggressive) - postawę przeciw ludziom; podczas
gdy trzeci - wycofujący (detached) - postawę odsuwania się od ludzi.
Ponieważ nastawienia te są wadliwe, a ponadto nie są konsekwentnie
prr.C'stI:zegane dopro~adzają stale do sytuncji konfliktowych w stosun'kcich in terpresonainych.
Przedstawione powyżej w żarysowym skrócie- poglądy K. Horncy
świadczą o tym, że 'au:torka uchwyciła cechy nerwicotw6rczc w kulturze
:13 O formach zab,uTZ!!ń nerwicowych wynikłych z typowych napięć emocjonalnych stwarzanych przez współczesną .autorce kulturę pisałem obszerniej w innym
miejscu, por.: K. Pospiszyl: Kulturowe uwarunkowanie nerwic w .fwietle pogladów
Karen HorTleu_ "Kultura i Społeczeństwo" 196R, nr 3.
.
Psychoanaliza o kultuTowych uwaTunkowaniach osobowości
------
amerykańskiej
[07
st,opniem wnikliwości spojrzenia na sprawy spobrak jest jed'nak czynnika dynamicznego. Autorka ograniczyła się' bowiem do rejestracji faktów istniejących. Nie wyk~
zała jednak możliwości wyjścia z trudnej sytuacji, w jakiej znajduje SIę
jednostka żyjąca w kn;gu nerwicotworczej kultury. ;Nie ,~nteresował jej
rzec by można, los człowieka, który wychodzi "uzdI"owitiny" z jej psychoanalitycznego gabinetu i musi wejść z powrotem do pełnego napięć
i sprzeczności życia społecznpgo. Czy człowiek tnki '.przez fuk t przejścia
psychoanalitycznej psychoterapii zostanie uodporniony na dalsze zaburzenia nerwicowe wyplywające z systemu społecznego, w którym musi
żyć? Pewne Wielce pesymistyczne wzmianki na ten is~otny problem moż
na znaleźć w ostatnim dZ'iele K. Horney 8\ w którym wyraża ona wątpli
wość, -rzy w warunkach otuczująccj ją rzeczywistośCi społecznej da się
na trwałe zmienić postępowanie człowieka.
Drugi znakomity przedstawiciel nowej zreformowanej psychoanalizy
E. Fromm przedstawił system pogląd.ów bardziej dalekosiężnych od
K. Horney. Autor ten bowiem w swych poglądach przejął społeczno-hi
storyczny punkt widzenia z filozofii marksistowskiej i przystosował go
do swego, psychoanalitycznego sposobu pojmowania zjawisk społecznych.
Sympatie Fromma dla marksistowskiej filozofii materializmu dialektycznego można było zauważyć w przedstawionej uprzednio jego koncepcji
charakteru społecznego, w której. chcąc oddać związki zachodzące pomię
dzy człowiekiem a społeczeństwem dał dowód ,opanowania aparatu poję
ciowego materializmu dialektycznego. Podkreślał wtedy, o czym również
wspominałem, swl:\ rolę w "odbrązawianiu" poglądów' Marksa z osadu
wadliwych interpretDcji jego zDłożeń. Fromm stara się w swych poglą
dach zrewidować Freuda według Marksa i odwrotnie - poglądy Marksa
założeniami psychoanalizy. Ow dalekosiężny plan rewizji psyćhoanalizy
ukazał naj dobitniej jej braki jako filozofii człowieka.
Erich Fromm w swym podstawowym dziele pt.: Escape from Freedom ZIi, o którym wspominałem już w poprzedniej części artykułu, dał
przegląd 'llarastania u człowieka poczucia, jak to nazywa "wolności negatywnej", tj. wolności, która jest ze wszech miar destruktywna dla
struktury psychicżnej człowieka, a która nieubłaganie wraz z rozwojem
~połeczcństwu wzrasta. Człowiek w społeczeństwie' śreą.niowiecznym nie
posiadał wolności, jcdnal<: posiud.uł nu lo miejsce ·poczucie bezpieczeństwa,
ponieważ "łączyły go - jak pisze Fromm ze świ·atem pierwotne wię
zy", tzn. człowiel( ten określał siebie przez pryzmat swYch bardzo silnych powiązań z przyrodą i klasą społeczną, z którą identyfikował siG
w sposób trwały. Tak długo zatem jak trwał feudalizm. człowiek nJe mu-·
jąc poczucia wolności, czul się pomimo to bezpiecznym i szczęśliwym.
Z chwilą ukształtowania się ustroju kDpitalistycznego pojawiła się równocześnie zgubna i zabójcza dla psychicznej struktury człowiekD wolność.
"Raj utracony zostuł bezpowrotnie, a jedn:ostka stanęła samotnie w obliczu świata" - pisze obrazowo E. Fromm. Ustrój kapitalistyczny stworzył, zdaniem Fromma, ogromną ilość napięć i frustracji w życiu psychic7.nym jNinostki. nZ'i~ki wolności, juką zuoferował kapitalizm jednostce, stała się ona samotna w świecie, w którym rządzą nie znane. jej siły,
kółkiem w ogromnej machinie, której zasady działania pozostają jej ,obce.
łeczne.
Ił
II
W jej
z
dużym
poglądach
Por. Karen Horney: Neuroses and Human Growth. New York 1950. Norton.
Por. Erich Fromm: Escape trom FTeedom. New York, 194i: Rinehart.
. Kazimierz Pospiszyl
108
I
I
Kapitalizm niesie ze sobą fakt alienacji, rozumianej przez Fromma dosyć
szerolm, mówi on bowiem o wyulilmowunych stosunkach mi~zyludz
kich, polegających na tym,' że, jak pisze Fromm, "Człowiek nie ~ylko
sprzedaje. towary, sprzedaje on także siebie i uwa~a się za .towar (... )
Ponadto podobnie jak w przypadku wszelkich towarów, tak l tu rynek
decyduje o wartości ludzkich cech". .
.
Kupitali7m dziewiętnastowieczny pomimo, że otworzył przed człowle
kiem tragiczną dla niego wlolność, zawierał jeszcze, zdaniem Fromma,
szereg możliwości rozwoju cech wolności pozytywnej, popierał mianowicie twórc~ość i inicjatywę człowieka, dawał mu zwiększoną możność poznania świata i zapanowaniu nad przyrodą. Te cechy pozytywnej wolnoś
ci w pewnym stopniu łagodziły beznadziejność wolności negatywnej. Natomiast kapitali7..nl współczesny, tj. monopolistyczny, ja.ki panuje niepoazielnie \...,. Stanach Zjednoczonych znir':lsł prawie' wszystkie cechy wolności pozytywnej i p07Jostawił tylko jedną, najbardziej tragiczną drogę
"ucieczld przed wolnością", tj. drogę perwicowych zaburzeń.
Podobnie jak omawiana uprzednio K. Horney, Erich Fromm wyróż
nia także typowe formy reakCji nerwicowych najbardziej znamiennych
dla człowieka żyjącego w warunkach ustroju społeczneglo -opartego 'na kapitalizmie monopoLitycznym. Do takich typowych form ,ucieczki przed
wolnością" oferowaną przez współczesny kapitalizm, zalicza Fromrn następujące: sadomasochizn1, destrukcję or,az konformizm automatu. Ponieważ wyróżnione przez Fromma postacie zaburzeń neurotycznych uwarunkowanych przez współczesny kapitalizm są w polskim piśmiennictwie
naukowym omó~one wystarczająco dokładnie w niedawno wydanej pracy Harry K. We lIsa ~G, nie będę poświęcał im więcej miejsca, tym bardziej, że pod wieloma względ~mi przypominają one omówioną już typologię postaw neurotycznych współczesnych lurlzi przedstawioną przez
K. Hor:ney.
E. Fromm podobnie jak i K.~orney nie wierzy w rtlożliwoŚć trwałej
poprawy stanu zdrowia psychiczngo ludzi, ~tórzy żyją w ramach współ
czesnych Iórm kapitali:zmu. IW swych teoriach posuwa się jednak o wiele
c1nlC'j od lej oslulnicjł u ndunowicic wskazuje drogi poprawy: .obecnego stanu rzeczy, proponując konieczność dalekosiężnych przemian społecznych
w celu stworzenia jednostce korzystniejszego (tj. nieiraumatyzująCE'go
psychicznie) klimatu kulturowego. Sprawom poprawy warunków kulturowych współczesnego świ·ata i wypływających z tego zagadnień ogólne!!O "uzdrowienia społeczeństwa" poświęcił Fromm znaną pracę pt.: The
Sane Society ai. .
GłÓwny.m założeniem proponowanej przez Fromma .poprawy warunków społecznych jest zbudowanie lepszego ustroju, w którym człowieka
nie będą gnębiły kryzysy psychiczne, lęki i nerwice przeróŻ'nego autoramentu, w którym 'nie będą rządziły niepodzielnie nieubłagane prawa
rynkowe, nie. będzie wojen, kryzysów gO!'ipodarczych i wyzysku, gdzie
człowiek stanowić będzie wartość centralną i najwyższą. Fromm wyraź
nie podkreśla, że "jedynym konstruktywnym rozvlriązaniem jest rozwią
:mnie socjalistyczne". S.ocjalizm bowiem, jak to podkreśla Fromm, likwiduje szereg problemów gnębiących psychikę człowieka w ustroju kapitalistycznym. Fromm nie widz1 jednak rozwiązania problemu' w przyjęciu
38
11
Por. Harry K. Wells: Zmierzch psychorrnalizy. Warszawa 1968. KiW.
Por. Erich Fromm: The San e Society. New York 1955. Rinehart.
Psychoanaliza o kulturowych uwarunkowaniach osobowości
-------_._-,
----,
109
-------
obecnych form ustroju socjalistycznego, jaki panuje w Związku. Radzieckim i innych krajach. Uważa on, że Marks popełnił ,,,tragiczną pomyłkę"
sądząc, że człowiek kieruje się świadomością w swym postępowaniu
i w związku z tym w jego systemie brak jest "wielkiej prawdy" odkrytE'j
następnie przez Freuda, mianowicie, że człowiekiem powodują nie tyle
przemyślcni::l: racjonalne, lecz ukryte w naturze ludzkiej dążenia, namięt
JlOści i konflikty.
Wynikiem owej "tragicznej pomyłki" :YIarksa było zbudowanie, nowet
formy ustroju w oparciu jedynie o zmiany w strukturze gospądarczej.
W tym jednostronnym spojrzeniu Marksa na sprawę budowy socjalizmu
tkwi, zdaniem Fromma, jego podstawowy i tr,agiczny błąd. Współczesny .
t,;.strój socjalistyczny jest zbudowany bowiem przez ludzi, którzy wynieśli wszystkie zneurotyzow'ane cechy osobowości 7. ustroju IwpitulistyczJwgo i silq fultlu przenieśli je na łono nowego - socjalistycznego ustroju. W efekcie tego klimat kulturowy państw, które ustanowiły ustr6j
socjalistyczny, niczym nip różni się pod względem ilości .kulturowych
uru/.ów psychicznych od p •.1I'IS1.W kapitalistycznych. '
Fromm stara się naprawić "tragiczną pomyłkę" Marksa, dlatego wskazuje ludzkości najlepsze, w sWym mniemaniu, drogi budowy doskonttlego
ustroju socjalistycznego. Jego zdaniem ustrój taki należy zacząć budować od leczenia poszczególnych jędnostek. Jedynie, jak twierdzi, ·ustrój,
socjalistyczny zbudowany przez ludzi, którzy wyzwolili się drogą psychoanalizy od gnębiących ich konfliktów i przeróżnego rodzaju urazów, p<')nadto poznali dynamikę swych namiętności i ukrytych pragnień, może
_, być najlepszym fund,amentem dla ogólnego "uzdrowienia. ludzkości".
Fromm postuluje między innymi utworzenie z ludzi wyleczonych i zarazem chętnych do styvorzenia doskonałego ustroju kolonie w SP!lleczeń
stwie amerykańskim, ktąre byłyby rządzone według zasad ustr<>j-u.socj;1listycznego o wiele dos1mnalsz('go niż ten, którego podstawy opracował
.,błądzący" Marks. W ustroju takim niepoślednią rolę ma odgrywać psychoanalityk-reformator. Będzie on w nowym społeczeąst\vie postacią
centralną, zastąpi bowiem księdza i nauczyciela. Psychoanaliza t.o, jak
twierdzi Fromm, .nie tylko nauka, to również specyficzna forma religii,
~tórą należy wpajać nowemu stworzonemu według jego koncepcji -:społeczeństwu socjalistyćznemu.
Analizie tej specyficznej formy relhzii poświęca Fromm wiele uwagi
w swych ostatnich pracach 38. Sądzi mianowicie, że psychoanaliza to to
samo co forma religii Wschodu zwana buddyzmem Dzen i pomimo, że
zarówno psyr.hoana1iza juk i Dzen powstały w różnych epokach i wywodzą się z różnyc.>h tradycji kulturowych ląt.:zy je jedna zasada, tj. zasada
"oświecenia" (satori), 'która iest według Fromma, doświadczeniem uniwersalnym 39.
FI'omm, jak widać z przytoczonych powyżej poglądów, posunął się najdull'j ze wszystkich psychoanalityków w swych poglqdach nu temat c7.ło
wieku i jego losu. Dzięki temu w jego systemie najlepiej widać manowce
psychoanalizy jako filozofii cżłowieka. Ukazał on bowiem dobitnie ograniczone możliwości psychoa'l'1ali7.y juko systC'mu pogIqdć,w 'na to-I!:l.aL czło
wieka i jego rozwoju. Teorie }'romma a także teorie innych psychoana10 Por. Erich Fromm: Psychoanaliza a religia, a także: Psychoanaliza i buddyzm
DZlm. W: Erich Fromm: S::kicC! z psyc-lwZoyil rcligii. Warszawa 1966. KiW.
~ Wnikliwą krytykę założeń Fromma przeprowad:z.a Harry Kt Wclls: Op. cit.
I
I,
Kazimier;;: Pospiszyl
110
--------~----------------
lityków nowego -- nieortodoksyjnego .autoramentu są jedynie do tego
miejsca m.ożliwe do akceptacji, do którego dotyczą one opisu aktualnych
sytuacji społecznych. Z uwzględnieniem oczywiście ogromnej poprawki
wynikającej z jednostronności tego spojrzenia.
.
Studia psychoa'llaIityków dotyczące wzrostu kulturo\oV-ych czynników
nerwicotwórczych płynących z istoty ustroju kapitalistycznego stanowią
dowód permanentnego narastania sprzeczności w łonie tegoż us';roju.
SprzC'c;zności te ukazuj q psychonnnlitycy na płaszczyźnie doprowadzC'nia
do granic wytrzymałości ludzkiego systemu nenvowego przez w:;pół
czesny kapitalizm; i t·o chyba należy uznać za ich zasługę, że wady ustroj~ kupitalistycznego potrafili przedstawić w nowy sposób, tj. w aspekcie
zd~wia psychicznego człowieka.
.
Ich zasługa jednak na tym się koiiczYJ ponieważ nie wychodzą na ogół
poza granice ukazania iI.tniejąccgo zła. Samym natomiast podkreśleniem
wzrostu czynników nerwico twórczych w warunkach kulturowych współ
częsnego kapitalizmu wzniecają jedynie "obsesję zdrowia psychicznego",
którą "opętane" jest współczesne społeczeństwo amerykańskie 40, nie
przyczyniają się jednak do postępu społecznego.
Jedyna' koncepcja ref.ormy społeczeństwa według założeń psychoanalizy, którą przedsta\oVił E. Fromm, wskazuje właśnie na nierealność i absurdalność poglądów psychoanalitycznych jako współczesnych koncepcji
dotyczących istoty postępu społecznego. Projekty reformy społeczeństwa
przedstawione przez Fromma mogą stanoWIĆ pr7:ykład utopijnych systemów organizacji społecznej.
Zasadniczą przyczyną niemożliwości ukazania przez psychoanalizę
konstruktywnego rozwiązania niepokojących kapitalizm przeciwieńs~w
je,st z góry przyjęte założenie, że człowiek z natury swej jest istotą irracjonalną, że jest powodowany przez podświadome konflikty i namiętnoś
ci, że w końcu mo?€' być inE'rcyjnym tworem dowolnie kierowanym przez
otoczenie bez aktywnego sprzeciwu. Jedyną zaś jego formą "protestu"
jest nerwica.
Powyż~ży błąd jPst 7.namien.ny cHn w~7.Y~tkich bez wyjątku p~ychoana
lityków. Wszyscy bowiem zaldadają daleko posuniętą biernóść wewnętrz
ną człowieka. Z takiego zaś punktu widzenia wychodząc ogłaszają wielce 'ubogie w konstruktywne treści sądy na temat rozwoju i postępu społeczncgC? Dodatkowym przykł·adem takiego wadliwego spojrzenia na rozwój cywilizacji mogą być teorie modne!!o wsp6łcześrJe na Zachodzie mozofa Herberta Marcuse'a, który w swym dziele poświęconym freudow~ej filozofii 'człowieka pt.: Eros and Cyvilization 41 zakłada, że miernikiem post0,pU cywi1iznt'ji jest wzrost tolcrnncji seksuulnej. Im, jf'go 7dnniem, mniej restrykcji seksijalnych w danym lu~gu kulturowym. tym
mniej notuje się zaburzeń neurotycznych. Dzięki wzr·ost.owi tolerancji seksualnej nadejdzie, jak twierdzi Marcuse, czas, w którym twierdzenia
Freuda o represyjnej roli kultury należeć będą do historii. Autor ten
utrzymuje równiez, że wzrostowi tolerancji seksualne; powinno towarzyszyć przebudowanie społeczeństwa na społeczeństwo socjalistyczr..e. Wypowiada się on jednak za chińskim modelem tego ustroju twierdząc, że
40
Pisze o tym m. in. Clyde Kluckhohn: The Evoluticm ol Confemporary Ame-
rican Values. "Deadelus" 1958. Vol. 82, nr 2.
41 Por. IIerbC'l't MnrcllSc: Eros and Civilisation.
Fretld. Boston 1955.
A Philosop1dcal lnquiry into
I
Psychoanaliza o kulturowych uwarunkowaniach osobowo§Ci
-----
111
\V nim najlepiej może nastąpić uwolnienie człowieka .od więzów kultury. Socjalizm radziecki jest, jego zdaniem, ustrojem złym, pozbawionym
czynników rewolucyjnych. PoświQcH mu w 7.wiązku z tym obszerną krytykę wyłozoną w pracy: Soviet lVlarxism. A Critical Analysis 42. Uogólnienia przedstawione przez Murcuse'a ukazują również wspomniane JUż popr7.ednio podstaw.owe braki p.!iychoanalizy jako tl.'Orii postQpu społeczne
go. Założenie bowiem rvrarcusc'u o wpływie tolerancji seksualnej na proces POs~!;PU cywilizacji jest typowym przykładem koncepcji anarchistycznych. Natomiast założenie drugie, mówiące iż prawdziwa wO'lność może
mieć miejsce w chińskim modelu socjalizmu (który, jak wiadomo, .należy
przccież d.o sytE'mów skrajnie «ul~rytal"1lych) świadczy o ogromnej niekonsekwencji jego założeń. Słus2.Ilie zatem Jerzy J. Wiatr nazywa Herberta Marcuse'a "filozofem zagubiqnego radykalizmu" -la.
Ogólnie zatem biorąc, psychoanalityczna filozofia c:dowieka mo7.c być
z powodzeniem zaliczona do rzędu t~rii jednostronnych i niepdnych.
Wyr.osła ona na gruncie rozkładającej się klasy tradycyjnego mieszczań
stwa, którego problemy emocjonalne stały R'i0, natchniC'nicm dla wiL'ciL'ń
s~k'g() psychiatry i klasie tej służy do chwili ·obecnej. Pomimo ewolucji.
jaką przeszła psychoanaliza na przestrzeni kilkudziesięciu lat swego istnienia pozostaje ona nada! na wadliwym gruncie. Zubaża howiem czło
wieka o to, co w człowieczeństwie jest 'fl.ajistot·niejsze, tj. o świadome
i aktywne kierowanie swym zachowaniem, o ową aktywność wewnętrzną,
która czyni człowieka panem swego losu oraz jego głównym motorem.
zarówno rozwoju indywidualnego, jak i istotą postępu społecznega,.
Kazimierz PospiszyZ
4' Por. Herbert ~larcuse: A Soviet Marxism. A Critical Analysis. New York
1958. Columbia Un~versity Press. Szczególnie zaś pod tym względem znamienne jest
późniejsz.e pos~erz.one francuskie wydanie tej pracy; por.: Le Marxisme sovicHquc~
Essai d'analysc critiquc. Paris 1963.
43 Por. Jerzy J. Wiatr: Herbert Marcuse filozof zagubionego radllkalizmu.,
"Nowe Drogi" 1968, nr 9.

Pospiszyl_K_1969.

Transkrypt

Podobne dokumenty

Toeplitz_K_T_1977

Siniugina_L_1978

e - OPUS 4

psychicznego

HUMANISTYCZNA PSYCHOANALIZA ERICHA FROMMA

Z humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma

Kaczmarek_K_2003-2

już dostepny - IV Liceum Ogólnokształcące im.Stefanii

Rozwój psychoseksualny cz?

Saciuk_R_Ed_2002-2