Twierdza Modlin

s
z
k
o
l
n
y
k
u
r
ZUZANNA CYBULSKA
Twierdza
Modlin
Twierdza Modlin położona jest na Mazowszu u
zbiegu Wisły i Narwi, około 30 km na północny
zachód od Warszawy. Składa się z cytadeli
położonej na prawym brzegu Narwi, umocnionych
przedmości: kazuńskiego i nowodworskiego oraz z
dwóch
pierścieni
fortów.
Jest
jedną
z
największych i najlepiej zachowanych twierdz w
Polsce.
Twierdza
Modlin
stanowi
wielokrotnie
rozbudowywany zespół umocnień i zawiera w
sobie elementy fortyfikacji francuskiej, rosyjskiej i
polskiej. Twierdza była czterokrotnie broniona: w
1813, 1831, 1915 i 1939 roku. Ponadto w 1920 w
oparciu o nią toczyły się walki polskobolszewickie. Obsadzały ją wojska polskie
(Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego,
wreszcie Rzeczypospolitej), francuskie, saskie,
wirtemberskie, rosyjskie i niemieckie (II i III
Rzeszy).
Potocznie nazwą "twierdza Modlin" określa się
jedynie jej centralną część, tworzącą dzielnicę
Modlin-Twierdza Nowego Dworu Mazowieckiego;
oznacza ona jednak także forty wewnętrznego i
zewnętrznego pierścienia wzniesione w okresie od
lat 80. XIX wieku do wybuchu I wojny światowej
oraz towarzyszące im dzieła z różnych okresów.
Historia
Pierwsze fortyfikacje w pobliżu Modlina
wybudowane zostały w czasie potopu
szwedzkiego – w 1655 roku wojska szwedzkie
założyły tu ufortyfikowany obóz, tzw.
Bugskansen. Prace fortyfikacyjne w tym miejscu
– przy ważnej przeprawie – prowadziły w
okresie wielkiej wojny północnej wojska saskie
feldmarszałka Adama von Steinaua.
Uwagę na konieczność ufortyfikowania tego
rejonu zwracano też w czasach
stanisławowskich. W roku 1794 rosyjski generał
Pietr Korniłowicz Suchtelen opracował plany
twierdzy "Zakroczym", jednak prac nad budową
tej twierdzy nigdy nie podjęto. Budowę
twierdzy rozpoczęto z rozkazu Napoleona I. 1
grudnia 1806 roku w Poznaniu wydał on rozkaz
w sprawie ufortyfikowania przyczółków w
Wyszogrodzie, Modlinie, Serocku i Pradze. W
okresie Księstwa Warszawskiego, od wiosny
1807 do lata 1812 roku, powstał zasadniczy
zrąb twierdzy składający się z obwarowania
i
e
r
p
r
a
s
k
i
głównego (twierdza bastionowa, obecnie obwód
wewnętrzny cytadeli), trzech wysuniętych,
nieukończonych koron oraz umocnień na
przedmościach kazuńskim, nowodworskim i
Wyspie Szwedzkiej. Były to fortyfikacje ceglanoziemne wznoszone według nowoczesnej myśli
francuskiej. Autorem pierwszego projektu
twierdzy był wybitny francuski inżynier, generał
François de Chasseloup-Laubat. Do pracy przy
wznoszeniu umocnień zatrudniono w roku 1812
oprócz rzemieślników także 10-12 tysięcy
okolicznych chłopów.
W wojnie 1812 roku twierdza modlińska
służyć miała wraz z umocnieniami w Serocku,
Pradze i Zamościu jako oparcie dla operacji
wojsk francuskich. W okresie Królestwa
Polskiego w twierdzy stacjonowały nieliczne
oddziały armii polskiej i rosyjskiej. W czasie
powstania listopadowego i wojny polskorosyjskiej 1831 roku twierdza została sprawnie
przygotowana do obrony i uzupełniona
elementami fortyfikacji polowej. Jej
komendantem został mianowany gen. Ignacy
Ledóchowski. W czasie operacji letnich 1831
roku twierdza nie była atakowana. 8 września
1831 roku do twierdzy weszła po kapitulacji
Warszawy większość wojsk polskich – 32,5 tys.
żołnierzy z 91 działami. Armia niedługo później
opuściła Modlin i skierowała się w stronę Płocka,
zaś sama twierdza została 25 września
okrążona przez wojska rosyjskie. Wobec
przekroczenia przez armię granicy pruskiej
obrona Modlina stała się wkrótce bezcelowa;
twierdza skapitulowała 9 października 1831
roku jako przedostatni punkt oporu powstania.
Na przełomie XIX i XX wieku powrócono do
dawniejszej koncepcji tzw. "trójkąta
fortecznego". Polegała ona na oparciu obrony
zachodnich rubieży cesarstwa na dużym
ugrupowaniu twierdz. Narożniki trójkąta
stanowić miały Modlin, Zegrze i Warszawa, zaś
boki uzupełniać siedem fortów.
Doświadczenia z przegranej wojny z Japonią
w latach 1904-1905 wywołały w rosyjskich
kręgach wojskowych przekonanie, że armia
rosyjska winna koncentrować się poza obszarem
Królestwa, by mieć więcej czasu na mobilizację.
Efektem tego było wydanie w 1909 roku rozkazu
o likwidacji wszystkich z wyjątkiem Osowca i
Modlina twierdz rosyjskich na tym obszarze.
Równocześnie podjęto decyzję o kolejnej
rozbudowie Modlina, by mógł stanowić on w
s
z
k
o
l
n
y
k
u
r
wypadku wojny punkt oporu na głębokich tyłach
wroga. Decyzja o likwidacji nie była jednak
konsekwentnie
przestrzegana
względem
niektórych twierdz i niedługo przed wybuchem
wojny ponownie przystąpiono do ich rozbudowy.
Na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku
wojska niemieckie zbliżyły się do Wisły. 5
sierpnia została bez walki zajęta Warszawa.
Pod Modlin podeszło mieszane zgrupowanie
oblężnicze dowodzone przez generała Hansa
Beselera,
liczące
80
tys.
żołnierzy,
wyposażonych między innymi w potężne
moździerze oblężnicze kalibru 420 mm. Załogę
twierdzy stanowiło liczące 105 tys. żołnierzy
zgrupowanie
generała
kawalerii
Bobyra,
składające się z dość losowych jednostek.
Oddziały te posiadały łącznie tylko około 60 tys.
karabinów. Imponująca wydawała się być liczba
dział – około 1000 sztuk. Jednak tylko 250 z
nich było działami fortecznymi, a 144 względnie
nowoczesnymi polowymi; reszta stanowiła działa
przestarzałe. Na domiar złego, w ręce niemieckie
jeszcze
przed
rozpoczęciem
walk
wpadł
sztabowy samochód rosyjski wraz z dokładnymi
planami umocnień.
Oblężenie twierdzy trwało zaledwie od 9
sierpnia do 20 sierpnia 1915 roku, z czego
zasadnicze walki trwały tylko sześć dni. Szturm
po przygotowaniu artyleryjskim rozpoczął się 13
sierpnia. Tego dnia Niemcy przełamali rosyjską
obronę na linii umocnień polowych i podeszli pod
linię
fortów
od
strony
północnowschodniej
–
na
odcinku
pomiechowskim. W
nocy z 17 na 18
sierpnia
generał
Bobyr wydał rozkaz
opuszczenia
umocnień
zewnętrznego
pierścienia
na
odcinku
pomiechowskim,
które rankiem 18
zostały zajęte przez
Niemców.
Decyzja
ta, jak i następna, o
opuszczeniu
i
wysadzeniu
wszystkich umocnień
zewnętrznego
pierścienia
na
prawym
brzegu
Wisły,
pogłębiła
rozkład
załogi
twierdzy.
Po
południu 19 sierpnia
i
e
r
p
r
a
s
k
i
Niemcy zajęli wspomniane forty, a około godziny
19 wkroczyli do cytadeli. 20 sierpnia generał
Bobyr złożył podpis pod aktem kapitulacji
twierdzy nowogeorgiewskiej.
Na
tak
zaskakująco
szybki
upadek
najpotężniejszej rosyjskiej twierdzy złożyło się
wiele czynników. Obrońców osłabiało kiepskie
wyszkolenie do walk w twierdzy i brak
odpowiedniego wyposażenia, brak wykończenia
większości obiektów pierścienia zewnętrznego
twierdzy i nade wszystko słaba wola walki tak
dowódców, jak i ich podkomendnych. Żołnierze
armii rosyjskiej zdobywali się jednak również na
wielkie bohaterstwo. Z kolei na korzyść Niemców
przemawiało doskonałe wyszkolenie wojsk w
prowadzeniu ataków na obiekty umocnione,
wyposażenie w nowoczesną artylerię oblężniczą i
posiadanie pełnych planów twierdzy, o czym już
wspomniano.
Upadek
twierdz
takich
jak
Antwerpia czy Modlin znacznie osłabiał wiarę
alianckich sztabowców w obiekty umocnione i
stał się przyczyną początkowych sukcesów
niemieckich w szturmie na Verdun.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
Modlin szybko stał się ponownie ważnym
umocnieniem – tym razem w czasie wojny 1920
roku. Twierdza Modlin stała się głównym
punktem obrony.
W okresie międzywojennym twierdza
spełniała dwie role. Po pierwsze, była bardzo
ważnym
garnizonem
i
magazynem.
s
z
k
o
l
n
y
k
u
Znajdowały
się
tutaj
m.in.
Szkoła
Podchorążych Broni Pancernych, Centrum
Wyszkolenia Saperów oraz siedziby licznych
jednostek armijnych. Po drugie, pełniła rolę
polskiego poligonu fortecznego. Odrodzona
Polska, zagrożona przez Niemcy i Rosję
Radziecką,
stanęła
przed
koniecznością
budowy własnych umocnień, nie posiadając do
tego doświadczeń ani środków odpowiednich,
by
bezpośrednio
kopiować
rozwiązania
francuskie (Linia Maginota). W fortach Modlina
zainstalowano więc kilka eksperymentalnych
kopuł pancernych dla obserwacji i karabinów
maszynowych, wybudowano doświadczalne
schrony
bojowe
oraz
testowano
broń
forteczną. Równocześnie stare umocnienia
były konserwowane – brano pod uwagę ich
wykorzystanie
w
czasie
ewentualnego
konfliktu w przyszłości. Obiekty doświadczalne
również budowano z myślą o ich włączeniu do
struktury obronnej twierdzy. Ponadto w
Modlinie mieścił się port wojenny i stocznia
rzeczna.
Po bitwie granicznej twierdzę obsadziły dalsze
części oddziałów Armii "Modlin". Wojska
niemieckiego podeszły pod twierdzę 10
r
i
e
r
p
r
a
s
k
i
września 1939. Od 13 września Modlin zaczęły
obsadzać oddziały Armii "Łódź" dowodzonej
przez generała Wiktora Thommée, który objął
dowództwo Obozu Warownego "Modlin". Przez
dalsze dwa tygodnie trwało oblężenie twierdzy
przez przeważające siły niemieckie. Twierdza,
atakowana, ostrzeliwana i bombardowana z
powietrza, skapitulowała 29 września 1939
roku, gdy wobec kapitulacji Warszawy jej
dalsza obrona była bezcelowa
W kolejnych latach II wojny światowej
Twierdza Modlin nie odegrała już roli w
działaniach wojennych.
Podczas
okupacji
Niemcy
wykorzystywali
umocnienia do różnych celów. W forcie I
znajdował się obóz przejściowy, a w forcie III –
obóz koncentracyjny, gdzie zginęło ok. 20 tys.
ludzi. Twierdza wyzwolona została 18 stycznia
1945 roku.
Na terenie twierdzy, na północ od umocnień
cytadeli, znajduje się dawne lotnisko wojskowe.
Ma być ono wykorzystane dla obsługi ruchu
pasażerskiego, głównie tzw. tanich linii
lotniczych.
s
z
k
o
l
n
y
k
u
Zwiedzanie
Obecnie możliwe jest zwiedzanie niektórych
obiektów twierdzy, zarówno indywidualnie, jak i
w grupach zorganizowanych. Zagospodarowane
turystycznie są: część koszar obronnych cytadeli
(wieża
zachodnia,
tzw.
tatarska),
część
umocnień
i zabudowań zaplecza (tzw. Elewator) oraz
Brama Ostrołęcka, gdzie mieści się restauracja.
Spośród fortów możliwe jest zwiedzanie Fortu X
w Henrysinie. Do niektórych spośród pozostałych
fortów wstęp możliwy jest po skontaktowaniu się
z administracją zajmujących je instytucji.
Ciekawostki(czyli coś dla Carla)
Niektóre obiekty Twierdzy Modlin posłużyły jako
plany filmowe w znanych polskich
filmach,
m.in. w:
-CK Dezerterach – sceny koszarowe (prawie cała
pierwsza część), mieszkanie von Nogaja,
końcowa scena wyjścia z koszar;
-Kilerze – scena obiadu w więzieniu;
-Panu Tadeuszu (ekranizacja poematu Adama
Mickiewicza pt. Pan Tadeusz) – ruiny spichlerza
w widłach Narwi i Wisły posłużyły za zamek
Horeszków
patrz obok, poprzednia strona ;
-Avalonie Mamoru Oshii – ruiny spichlerza
posłużyły za plener jednego z etapów;
-Oficerach, odc. 12 – w scenie przekazania
Granta Toporowi;
-Przeprowadzkach – w jednym z odcinków w
czasie przeprowadzki postój zrobiono przed
koszarami.
1 klasa zwiedza
Twierdzę Modlin
Nie będę pisała za całą klasę, napiszę, co ja
myślę na ten temat. Uważam, że nasza pani
przewodniczka bardzo ładnie nam wszystko
opowiadała.;) Dobrze, że miała swój magiczny
mikrofonik, bo gdyby nie on, z pewnością nic
bym nie usłyszała. Zawdzięczam jej również
życie, ponieważ nie zabrałam latarki i gdyby
nie to, że ona zabrała swoją na pewno
zgubiłabym się i zginęła z głodu albo zjadłyby
mnie małe nietoperze zamieszkujące tamtejszą
okolicę. Pani przewodnik była bardzo miła i
mimo moich kolegów śmiejących się z niej
spostrzegła mnie, wpatrzoną w jej oczy i
słuchającą
o
tym
co
mówi,
jedyną,
niepowtarzalną. Mam nadzieję, że jeszcze
kiedyś pojedziemy tam i znowu będę mogła
wsłuchać się w to co mówi i może spotka mnie
drugi raz ten zaszczyt i ta fantastyczna pani
jeszcze raz w taki cudowny sposób uratuje mi
życie. Poza tym Twierdza Modlin to naprawdę
ładne miejsce, dużo się dowiedziałam o niej
r
i
e
r
p
r
a
s
k
i
dzięki tej wycieczce. Chciałam na koniec
podziękować pani przewodnik za przekazanie
mi wiedzy i naszemu wychowawcy –
Jarosławowi Jakubczakowi [JJ] za to, że
wytrzymał nasze narzekania.;) •