Podręcznik do Konwencji Karpackiej - Publications

Transkrypt

Podręcznik do
Konwencji Karpackiej
Podręcznik do
Konwencji Karpackiej
Publikacja przygotowana przez:
Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową
i Wschodnią, Szentendre, Węgry
Akademia Europejska, Bolzano, Włochy
Kwiecień 2007
©2007 Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią
(The Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe)
Polska wersja językowa opublikowana została przez:
Polskie Biuro Regionalnego Centrum Ekologicznego na Europę Środkową
i Wschodnią
Tłumaczenie na język polski zostało sfinansowane ze środków Ministerstwa Środowiska.
Polskie Biuro REC:
ul. Grójecka 22/24 lok. 36; 02-301 Warszawa
Tel: + 48 22 823 84 59; Fax: + 48 22 822 94 01;
E-mail: [email protected]
www.rec.org.pl
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
5
Preambuła do Konwencji Karpackiej
11
Część I: Postanowienia operacyjne
13
Rozdział A: Artykuł 1 – Zasięg geograficzny
15
Rozdział B: Artykuł 2 – Ogólne cele i zasady
19
Rozdział C: Artykuły 3 i 5 – Zagospodarowanie zasobów ziemi
oraz planowanie przestrzenne
25
Rozdział D: Artykuł 4 – Ochrona i zrównoważone użytkowanie
różnorodności biologicznej i krajobrazowej
35
Rozdział E: Artykuł 6 – Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie wodami dorzeczy
55
Rozdział F: Artykuł 7 – Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo
65
Rozdział G: Artykuł 8 – Zrównoważony transport i jego infrastruktura
79
Rozdział H: Artykuł 9 – Zrównoważona turystyka
89
Rozdział I: Artykuł 10 – Przemysł i energetyka
95
Rozdział J: Artykuł 11 – Dziedzictwo kulturowe i tradycyjna wiedza
105
Rozdział K: Artykuł 12 – System ocen oddziaływania na środowisko i informowania
o stanie środowiska, monitoringu oraz wczesnego ostrzegania 113
Rozdział L: Artykuł 13 – Podnoszenie świadomości, edukacja i udział społeczeństwa
121
Przypisy
129
Załącznik 1: Ramowa Konwencja o Ochronie i Zrównoważonym
Rozwoju Karpat
145
PODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
3
4
Wprowadzenie
Dlaczego Konwencja Karpacka?
Karpaty są domem prawie 4.000 gatunków roślin, a w tym mieści się około jedna trzecia gatunków występujących w Europie roślin, których nie można znaleźć nigdzie indziej w świecie. Bytuje tu
największa europejska populacja niedźwiedzia brunatnego, wilka, rysia, żubra europejskiego i rzadkich gatunków ptaków, w tym zagrożonego w skali globalnej orła cesarskiego. Można tam spotkać
około 45 procent żyjących w Europie wilków – gatunku wymarłego w wielu krajach Europy Zachodniej i Środkowej.1
Karpaty obfitują w wielką różnorodność kulturowego bogactwa tradycyjnych praktyk gospodarskich szanujących lokalne środowisko i zasoby przyrody. Na przykład, całe wieki pasterstwa doprowadziły do powstania licznych pół naturalnych siedlisk, w tym pastwisk i łąk, takich jak obfitujące
gatunkami hale Połonin na Słowacji i w Polsce. Ponadto, dzięki ich oddaleniu od centrów gospodarczych, wielkie obszary regionu karpackiego nie ucierpiały w erze komunizmu z powodu negatywnych
skutków centralnego planowania. Na przykład, w niektórych rejonach zupełnie nie przeprowadzono
kolektywizacji gruntów, w wyniku czego zachowały się ekstensywne praktyki małych gospodarstw
rolnych, a lasy uniknęły nadmiernej eksploatacji.
Karpaty stanowią główny zasób słodkiej wody: aż jedna trzecia spływu wód Wisły pochodzi
z Karpat, a region ten jest źródłem ponad 80 zasobów wodnych Rumunii (bez Dunaju).2 Oprócz tego,
częścią regionu karpackiego są także wielkie obszary dorzeczy Dunaju i Cisy. Z Karpat swój początek
biorą główne rzeki – dość wymienić tylko kilka większych Wisłę, Cisę, Olt i Seret, a także mniejsze
żywiące gros karpackiej wodnej różnorodności biologicznej. Małe rzeki Karpat nalezą do najbardziej
czystych w Europie.
Oprócz obfitej różnorodności biologicznej, Karpaty są ojczyzną około 16-18 milionów ludzi. Żyją
oni w wielu różnorodnych środowiskach, w jakie bogaty jest ten region, poczynając od niewielkich
skupisk w niedostępnych górach, a kończąc na dużych ośrodkach urbanistycznych, takich jak Koszyce, Cluj-Napoca i Kraków.
W naszym gwałtownie rozwijającym się świecie, Karpaty są zagrożone z wielu stron. Zagrożenia
te to zła gospodarka zasobami przyrody, zanieczyszczenia, rozwój infrastruktury, turystyka, nieuregulowane łowiectwo, wypas zwierząt i nielegalny wyrąb drzew. Region Karpacki ma też specjalne
charakterystyczne cechy, które stanowią o jego odrębności i powiększają wyzwania międzynarodowej współpracy. Zachodzą tu gospodarcze i społeczne przemiany, które następują od czasu zmian
zaistniałych po upadku komunizmu, które nadal trwają w większości tego regionu. Kraje karpackie,
podobnie jak reszta świata, muszą także przeciwstawiać się przemianom wyrosłym z globalizacji,
wzmożonego handlu i światowego rozwoju gospodarczego, tyle, że muszą to czynić we wciąż niestabilnych warunkach podczas, gdy ich własne instytucje, praktyki i normy są ciągle płynne. Na przykład,
po zwróceniu gruntów ich pierwotnym właścicielom, karpackie lasy stanęły wobec innego zagrożenia
spowodowanego brakiem zcentralizowanego systemu gospodarki kierowanego przez państwo. Mianowicie, prywatna gospodarka ziemią dała wolną rękę rolnikom w aspekcie maksymalizowania zysku
i wzmożonej eksploatacji gruntów, powodując takie skutki jak erozja gleb. Mimo, iż wraz z upadkiem
komunizmu nastąpił znaczny spadek produkcji przemysłowej, to zanieczyszczenie powietrza i wód
wciąż stanowi poważny problem, zwłaszcza w północno-zachodniej części regionu karpackiego. Kluczowym zagadnieniem rozwoju regionu po upadku systemu komunistycznego jest utworzenie nowoczesnej infrastruktury transportowej. Z jednej strony, jest ona potrzebna dla gospodarczego rozwoju
5
WPROWADZENIE
tego regionu; zaś z drugiej strony stwarza zagrożenia w kategoriach ochrony przyrodniczego i kulturalnego dziedzictwa Karpat.
Skuteczne przeciwdziałanie tym zagrożeniom jest możliwe jedynie w ramach wspólnych międzynarodowych działań na rzecz zachowania zasobów karpackiej przyrody. Świadome obowiązku
chronienia przyrodniczego i kulturalnego dziedzictwa Karpat i zarazem zainspirowane modelem
Konwencji Alpejskiej, kraje położone na terytorium Karpat zjednoczyły się we wspólnym działaniu
tworzenia ram prawnych, których wdrożenie i dalszy rozwój stanowi główne narzędzie ochrony zasobów naturalnych tego regionu.
W ten właśnie sposób powstała, Ramowa Konwencja o Ochronie i Zrównoważonym Rozwoju
Karpat, która stała się drugim w skali ogólnoświatowej, po Konwencji Alpejskiej3 subregionalnym,
systemem ochrony regionu górskiego posadowionym na traktatowych zasadach. Konwencja Karpacka opiera się na zasadzie zrównoważonego rozwoju, której celem jest dowartościowanie i zabezpieczenie wyjątkowości przyrodniczego i kulturalnego dziedzictwa tego regionu na podstawach właściwego rozwoju. Konwencja dąży do utrzymania równowagi pomiędzy postępem gospodarczym i społecznym, a ochroną środowiska: jest to główne zadanie uwzględniające szczególne cechy gospodarcze,
społeczne i geograficzne krajów Karpackich.
Droga do Kijowa i opracowanie Konwencji Karpackiej
W 2001 r., Ukraina wystąpiła z prośbą do Programu Środowiska Organizacji Narodów Zjednoczonych – Regionalnego Biura dla Europy (UNEP/ROE) o ułatwienie procesu międzyrządowych
konsultacji pomiędzy krajami karpackimi (Republika Czeska, Węgry, Polska, Rumunia, Serbia i Czarnogóra, Słowacja i Ukraina) zmierzających do opracowania projektu międzynarodowej konwencji
dotyczącej Karpat, która zostałaby przyjęta podczas Piątej Konferencji Ministrów “Środowisko dla
Europy” w 2003 r. Pierwszy znaczący krok uczyniono wraz z utworzeniem Partnerstwa Alpejsko-Karpackiego, które zostało ustanowione podczas Międzynarodowego Roku Gór (2002 r.) przy wsparciu
ze strony Prezydencji Konwencji Alpejskiej, którą w tamtym czasie sprawowały Włochy.
W dniach 6-7 listopada 2001 r., wstępne, nieformalne spotkanie na ten temat gościł w Kijowie
rząd Ukrainy, podczas którego uczestnicy uzgodnili listę dziedzin współpracy, które byłyby korzystne dla środowiska karpackiego. Formalne negocjacje ułatwione przez UNEP/ROE pomiędzy krajami
karpackimi odbyły się w toku pięciu spotkań przygotowawczych.4 Wsparcie dla procesu negocjacyjnego zapewniło kilka międzynarodowych organizacji, instytucji akademickich i organizacji pozarządowych, a w tym Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią (REC) i Akademia Europejska (EURAC) w Bolzano, będąca naukową i operacyjną siedzibą Sekretariatu Konwencji
Alpejskiej.
Ramową Konwencję o Ochronie i Zrównoważonym Rozwoju Karpat przyjęto w Kijowie, w maju
2003 r. podczas Ministerialnej Konferencji “Środowisko dla Europy”. Dnia 1 maja 2004 r., w wiedeńskich biurach UNEP otwarto Tymczasowy Sekretariat Konwencja Karpackiej (ISCC), finansowany
z dobrowolnych wpłat państw karpackich przy znacznym wsparciu ze strony rządu Austrii. Po wymaganych czterech pierwszych ratyfikacjach,5 Konwencja weszła w życie dnia 4 stycznia 2006 r.
Konwencja Karpacka pośród wielostronnych umów środowiskowych
Począwszy o lat siedemdziesiątych, kiedy to troska o środowisko poczęła zajmować coraz bardziej poczesne miejsca w międzynarodowych planach politycznych, przyjęto znaczną liczbę środków
na szczeblu globalnym, regionalnym i subregionalnym. Porozumienia te koncentrują się na bądź to
specyficznych aspektach ochrony środowiska (np. pustynnienie, zmiany klimatu), specyfice mediów
środowiskowych (wody, różnorodność biologiczna) lub specjalnych zasobach przyrody, w tym części
wód.
Na tle owych różnorodnych porozumień, można by kwestionować potrzebę jeszcze jednej nowej umowy obejmującej do pewnego stopnia te zagadnienia, które są już przedmiotem istniejących
porozumień i których stronami jest już większość krajów karpackich. Odpowiedź na to jest taka, że
6
WPROWADZENIE
Konwencja Karpacka (a przed nią Konwencja Alpejska) łączy w sobie troskę o ochronę środowiska
i życie lokalnych społeczności z zagadnieniami rozwojowymi w ramach pakietu wszechstronnych zasad istotnych dla tego unikalnego geograficznego obszaru. Owo geograficzne nastawienie oraz utworzenie instytucji i struktury współpracy pomiędzy ludźmi zainteresowanymi tym łańcuchem górskim
jest główną wartością dodaną tej Konwencji.
Konwencja stanowi platformę wymiany wielkiej różnorodności zagadnień pomiędzy krajami
Karpackimi. Platforma ta zapewni stopniowy postęp rozwoju międzynarodowego systemu prawnego
dla gór poprzez dalsze opracowywanie protokołów, decyzji, wskazówek i innych środków. Specyfika transgranicznych regionów górskich jest tak znaczna, że wymaga specjalnych środków na rzecz
ochrony, które koncentrują się na przyrodniczym i kulturalnym dziedzictwie, nie tracąc przy tym
z widoku aspektów ludzkich. Konwencja Karpacka jest potrzebna w celu promowania zrównoważonego rozwoju regionu karpackiego oraz zwracania uwagi rządów, międzynarodowych organizacji
i uczestników tego procesu na nieodzowność wzmożonych i skoordynowanych działań w kierunku
zachowania i ochrony Karpat oraz ich tradycji. Środki podejmowane indywidualnie przez kraje Karpackie, choćby nawet dotyczyły one celów ochrony środowiska, mogłyby okazać niebezużyteczne,
jeżeli nie będą wsparte podobnymi środkami obowiązującymi w całym tym regionie. Porozumienie
międzynarodowe jest skutecznym narzędziem zwiększania wysiłków krajowych i zapewnia skoordynowane podejście w całych Karpatach.
Analizując poszczególne merytoryczne artykuły Konwencji, ważne jest, aby pamiętać, iż do zapewnienia wdrażania Konwencji przyczynia się zgodność z już istniejącymi odnośnymi porozumieniami. Na przykład, wdrażanie Konwencji o różnorodności biologicznej przyczynia się do wdrażania
Artykułu 4 Konwencji Karpackiej. Oczekuje się także, iż działania wdrożeniowe Konwencji Karpackiej doprowadzą do specyficznych subregionalnych wkładów ze strony tych globalnych i regionalnych
porozumień.
Podobnie jak Konwencja Alpejska, subregionalne konwencje dotyczące wspólnie dzielonych zasobów naturalnych koncentrują się na zagadnieniach wodnych, w tym regulowanie gospodarki wodnej oraz udziale społeczeństwa. Takie porozumienia przyjmuje się głównie na szczeblu regionalnym
(np. Konwencja EKG/ONZ o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych) lub subregionalnym, w odniesieniu do poszczególnych części wód: rzek (np. Konwencja o ochronie Renu
przed zanieczyszczeniem chemicznym, Konwencja w sprawie współpracy na rzecz ochrony i trwałego użytkowania Dunaju, Międzynarodowe Ramowe Porozumienie o Ochronie Zlewni Sawy), mórz
(np. Konwencja Barcelońska o Ochronie Morza Śródziemnego przed Zanieczyszczeniem, Konwencja
o Ochronie Morza Czarnego przed Zanieczyszczeniem, Konwencja o Ochronie Środowiska Morskiego Obszaru Morza Bałtyckiego) lub jezior (np. Konwencja o Ochronie Jeziora Constance przed
Zanieczyszczeniem).
Inne regiony, które w międzyczasie weszły na ścieżkę konwencji Alpejskiej i Karpackiej i na początku 2007 r. prowadziły procesy negocjacyjne, to:
• Łańcuch Gór Ałtaj, dzielony przez Chiny, Kazachstan, Mongolię i Federację Rosyjską – w 1998
r. przyjęty został Protokół Intencyjny, w którym owe cztery kraje uznają potrzebną poprawy rozwoju gospodarczego, w celu generowania dochodu i rozwijania infrastruktury (Pradhan, 1999 r.);
oraz
•
Łańcuch Gór Kaukazu, dzielony przez Armenię, Azerbejdżan, Gruzję i Federację Rodyjską – na
spotkaniu, które odbyło się w czerwcu 2001 r. kraje te przyjęły rezolucję, która uznała Kaukaz za
jeden z najważniejszych ekosystemów Ziemi.
Konwencja Karpacka, a Konwencja Alpejska
Konwencja Alpejska stanowi skuteczny model skoordynowanych lub wspólnych międzynarodowych działań na rzecz ochrony ekosystemów górskich. Konwencja poszerza współpracę pomiędzy krajami oraz ich zobowiązanie się do zrównoważonego rozwoju regionu alpejskiego. Deklaracja
z Berchtesgaden w sprawie Regionalnej Współpracy w Łańcuchu Górskim uznała “globalne znaczenie
doświadczeń wynikających z Procesu Alpejskiego jako jedynego w skali światowej przykładu prawnie
7
WPROWADZENIE
wiążącego międzyrządowego górskiego porozumienia” i stwierdziła dalej, że Konwencja “przekształciła się pomimo pewnych trudności – w skuteczną platformę regionalnej wymiany i negocjacji na
rzecz zrównoważonego rozwoju.”
W 1989 r., rządy krajów alpejskich i Komisja Europejska rozpoczęły rozmowy dotyczące Konwencji Alpejskiej, która została podpisana dnia 7 listopada 1991 r. w Salzburgu przez Austrię, Francję, Niemcy, Włochy, Lichtenstein, Szwajcarię oraz Wspólnotę Europejską. Dnia 29 marca 1993 r.,
Konwencję podpisała Słowenia, a Monaco stało się jej stroną na podstawie odrębnego dodatkowego
Protokołu. Konwencja weszła w życie dnia 6 marca 1995 r.
Konwencja w sprawie ochrony Alp (Konwencja Alpejska) jest “ramową konwencją” ustalającą
ogólne zasady i obowiązki stanowiące prawne ramy, w których funkcjonują strony Konwencji. Są do
niej protokoły implementacyjne szczegółowo definiujące wiążące zobowiązania umawiających się
stron.6 Jej oddziaływania zostały dobrze podsumowane w stanowisku przedstawionym przez Klausa
Toepfera z UNEP:7 “ Konwencja Alpejska z 1991 r. dała Europie wszechstronną polisę na ochronę
i zrównoważony rozwój Alp, jednego z największych europejskich ekosystemów. […] Inne regiony
mogą przypuszczalnie uczyć się na tych doświadczeniach.”
Konwencja Alpejska bierze swój początek z potrzeby wspólnej polityki w dziedzinie problematyki górskiej obejmującej turystykę, transport, gospodarkę leśną, rolnictwo, planowanie przestrzenne,
ekonomię, obszary chronione i energię. Specyfikę tych gór określają problemy występujące w Alpach,
a w tym szeroko zakrojona turystyka i ruch kołowy. W miarę rozrastania się UE w kierunku wschodnim niektóre z tych problemów – jak należy się spodziewać – narosną także w Karpatach. Oprócz
tego, problemy, z którymi trzeba będzie się uporać na drodze do zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych Karpat to ubóstwo i bezrobocie. System dotyczący Karpat odniesie wielką korzyść
z piętnastoletnich doświadczeń Konwencji Alpejskiej jako najwcześniejszego międzynarodowego instrumentu prawnego służącego ochronie gór.
W roku 2002, eksperci z krajów alpejskich i karpackich spotkali się w Bolzano (Włochy) na konferencji pod nazwą “Dzielmy się doświadczeniami.” Konferencje ta dowiodła swojego znaczenie jako
znakomite forum wymiany doświadczeń i stworzyła podstawy do dialogu zainteresowanymi krajami.
Podczas spotkania potwierdzono postanowienie opracowania Konwencji Karpackiej z pomocą ekspertów Konwencji Alpejskiej i osiągnięto porozumienie w sprawie potencjalnych elementów, które
miały by zostać włączone do Konwencji. Konferencje ta określiła również kształt alpejsko-karpackiego partnerstwa, poprzez które poszczególne kraje alpejskie wspierały współpracę dotycząca Karpat
i opracowania Konwencji.
Spacerkiem przez Konwencję
Konwencja Karpacka jest konwencją ramową. Określa ona ogólne cele polityczne, które promują
zintegrowane podejście do ochrony przyrodniczego i kulturalnego dziedzictwa Karpat. Konwencja
raczej nie ustanawia konkretnych, łatwo egzekwowalnych zobowiązań, lecz z zasady zaprasza strony
do współpracy na rzecz wdrażania uzgodnionych w niej zasad. Współpraca ta może przyjmować wiele
form, a w tym programy pracy w ramach Konwencji, wspólne działania dwustronne lub wielostronne, pomoc międzynarodowa, czy skoordynowane środki krajowe. Jednym z głównych mechanizmów
przewidzianych w celu wdrażania w oparciu o Konwencję obszernego wachlarza różnych zasad jest
przyjmowanie specjalnych protokołów tematycznych, o których mowa w Artykule 2, ustęp 3.
Konwencja rozpoczyna się Preambułą, która zwraca uwagę na ważność regionu karpackiego i ustanawia powiązania z różnymi międzynarodowymi porozumieniami prawnymi. Preambuły
wprawdzie nie podlegają egzekucji pod względem prawnym, lecz mogą one stanowić pomoc w interpretacji merytorycznych postanowień danego dokumentu.
Konwencja zawiera 23 Artykuły, z których pierwsze dwa określają zakres, cel, zasady i podejście
przyjęte w Konwencji (Artykuły 1-2). Artykuły 3-13 stanowią jądro jej merytorycznych zobowiązań
określających szczegółowe cele Konwencji oraz ramy jej wdrażania w przyszłości i obejmują następujące dziedziny:
8
WPROWADZENIE
•
Zintegrowane podejście do gospodarowania zasobami ziemi (Artykuł 3);
•
Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej (Artykuł 4);
•
Planowanie przestrzenne (Artykuł 5);
•
Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie wodami dorzeczy (Artykuł 6);
•
Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo (Artykuł 7);
•
Zrównoważony transport i infrastruktura (Artykuł 8);
•
Zrównoważona turystyka (Artykuł 9);
•
Przemysł i energia (Artykuł 10);
•
Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa (Artykuł 11);
•
System ocen oddziaływania na środowisko i informowania o stanie środowiska, monitoring oraz
wczesne ostrzeganie (Artykuł 12); oraz
•
Podnoszenie świadomości, edukacja i udział społeczeństwa (Artykuł 13).
Operacyjne przepisy Konwencji podają zarys ogólnych ram i są ściśle wzajemnie powiązane, bowiem działania, które dotyczyłyby tylko niektórych z jej artykułów nie prowadziłyby do osiągnięcia zadowalającego poziomu ochrony Karpat. Kilka Artykułów Konwencji dotyka spraw będących
przedmiotem działania innego jej Artykułu. W szczególności, Artykuł 5 wskazuje, że opracowując
polityki i programy planowania przestrzennego, szczególną uwagę należy zwracać na zagadnienia dotyczące transportu (Artykuł 8), energii (Artykuł 10) i transgranicznego oddziaływania zanieczyszczeń
(Artykuł 6). Gospodarka turystyczna (Artykuł 9), przemysł i energia (Artykuł 10), a także transport
i infrastruktura (Artykuł 8) wpływają bezpośrednio każdy z aspektów ochrony i odtwarzania zasobów
naturalnych w regionie.
Artykuły 14-16 definiują instytucjonalną strukturę organów Konwencji, mianowicie Konferencji
Stron, Sekretariatu i organów pomocniczych. Artykuł 17 ustanawia obowiązek stron w zakresie wnoszenia wkładów finansowych do zwykłego budżetu Konwencji. Artykuły 18 i 19 określają procedurę
przyjmowania protokołów i poprawek do Konwencji. Artykuły 21-23 to standardowe klauzule porozumień międzynarodowych, ustanawiające zasady rozwiązywania sporów, wejścia Konwencji w życie,
jej wypowiedzenia oraz depozytariusza.
Zadania i możliwości wdrożeniowe i rozwojowe Konwencji Karpackiej
Zadaniem Konwencji na przyszłość będzie rozważenie przyrodniczego bogactwa regionu karpackiego we wszystkich jego aspektach oraz realizowanie gospodarczego rozwoju tego regionu, ochrona
różnorodności biologicznej i zachowanie dziedzictwa kulturalnego. Wobec tych zadań, znaczącym
krokiem naprzód w realizacji celów podawanych przez Konwencję Karpacką będzie przyjęcie protokołów tematycznych do Konwencji, ponieważ umożliwi to określanie konkretnych egzekwowalnych
zobowiązań, które podejmą strony. Opracowując przyszłe protokoły tematyczne należy uwzględniać
przyjęte przez Konwencję podejście integrowania i wzajemnego wiązania problemów sektorowych,
mając zarazem na uwadze unikanie sytuacji konfliktowania celów oraz zapewnienie spójnych podejść.
Dla krajów karpackich będą w tym względzie niezmiernie pomocne doświadczenia z wdrażania Konwencji Alpejskiej. Za wskazówki będą krajom karpackim służyć protokoły opracowane w ramach
Konwencji Alpejskiej oraz zdobyte na tej drodze doświadczenia z negocjacji i wdrożeń.
Przejście na gospodarkę rynkową i przystąpienie większości krajów karpackich do Unii Europejskiej spowoduje znaczne przemiany w społeczno-gospodarczym systemie tego regionu, a także
wyzwania na przyszłość w kategoriach łączenia jego gospodarczego i infrastrukturalnego rozwoju
z problematyką ochrony środowiska. Na drodze ku przystąpieniu do UE, region karpacki może wiele
skorzystać z europejskich aktów prawnych takich jak Ramowa Dyrektywa Wodna, dyrektywy w sprawie ocen oddziaływania na środowisko i dostępu społeczeństwa do informacji środowisku oraz DyPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
9
WPROWADZENIE
rektywy Ptasia i Siedliskowa.
Serbia harmonizuje swoją legislację ze środowiskowym acquis jako część procesu stabilizacji
i stowarzyszenia i czyni to z finansowa pomocą Wspólnotowego Programu Pomocy w Odbudowie,
Rozwoju i Stabilizacji, zastępowanego przez Instrument na rzecz Pomocy Przedakcesyjnej na lata
2007-20138, zaś Ukraina już zobowiązała się stosować legislację UE jako a model modernizowania własnej struktury prawnej. Wdrażanie Konwencji Karpackiej jest wielką szansą promocji rozwinięcia
zrównoważonego podejścia w regionie, jak również stworzenia trwałych podstaw do ewentualnego
przystąpienia Serbii do UE oraz intensyfikacji współpracy pomiędzy UE, a Ukrainą.
Pamiętając, że Karpaty są bogactwem, które należy nie tylko do krajów, w których znajdują te
góry, lecz także do całej Europy, Ramowa Konwencją jest inwestycją w przyszłość. Należy również
mieć nadzieję, że proces wdrażania Konwencji dopomoże w zachowaniu naturalnych skarbów tego
regionu, zwiększy transgraniczną współpracę i dialog oraz doprowadzi do zrównoważonego rozwoju
w regionie.
10
Preambuła
do Konwencji Karpackiej
Co to jest Preambuła?
Preambuła jest to wprowadzenie do międzynarodowej traktatu. Stanowi ona integralną część
umowy prawnej nawet wówczas, jeżeli nie zawiera wiążących postanowień.
Preambuła wprowadza umowę w szerszy prawny i polityczny kontekst, ilustrując zasady wskazówek interpretacyjnych oraz ustanawia postępowe cele jej wdrażania. Ustępy preambuły identyfikują
zasady mogące dopomóc w:
• interpretowaniu tekstu samego dokumentu (wyrażającego wolę stron);
•
interpretowaniu tekstu krajowej legislacji wdrażającej;
•
umiejscowieniu dokumentu w systemie prawnym, pokazując jego relacje z innymi dziadzinami
prawa;
Preambuła jest zwykle skonstruowana jako sekwencja wtórnych klauzul określających motywy
wniosków traktatu poprzez wskazanie podstaw (wspólnych zasad już przyjętych w poprzednich międzynarodowych dokumentach) opisujących stan z przeszłości oraz aktualne i przyszłe stosunki pomiędzy umawiającymi się stronami. Preambuła służy nie tylko do odnotowania motywów, lecz także
do oznajmienia przedmiotu i celów traktatu.
Istotę preambuły określa Artykuł 31, ustęp 2, Konwencji Wiedeńskiej z 1969 r. o prawie traktatów,
jako część kontekstu traktatu, która jest użytecznym narzędziem w ustanawianiu znaczenia postanowień tego traktatu i wyjaśnianiu ich zakresu.
Uwaga: Niektóre cytaty objaśniające (zaznaczone cudzysłowami) zaczerpnięto z The Aarhus Convention: An Implementation Guide (Konwencja z Aarhus. Przewodnik implementacyjny, ONZ,
2000 r.).
Preambuła do Konwencji Karpackiej rozpoczyna się od wyrażenia wartości, które reprezentują
tereny górzyste jako środków służących podkreśleniu potrzeby ich ochrony i dalej przechodzi do wyszczególnienia unikalnych i szczególnie ważnych aspektów samych Karpat. Następnie przechodzi do
kilku procesów i dokumentów tworzących kontekst opracowania subregionalnej Konwencji w sprawie obszaru górskiego, w tym Deklaracji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 2002 r. w sprawie Roku Gór,
Agendy 21 i Planu Wdrażania ze szczytu Ziemi w Johannesburgu. Inne międzynarodowe procesy
wspomina bez wyszczególniania ich nazw, ale w opracowaniu postanowień operacyjnych Konwencji
odniesienia te są już wyraźne, na przykład, Konwencja o różnorodności biologicznej jest dokumentem przewodnim dla Artykułu 4.
Powszechnie, preambuła wielostronnego porozumienia w dziedzinie ochrony środowiska może
odwoływać się do wcześniejszych porozumień, o czasami „miękkiej” (niewiążącej – przyp. tłum.) naturze prawnej, które były ważne w procesie dochodzenia do porozumienia w ramach wielostronnego
traktatu, jako takiego. W przypadku preambuły Konwencji Karpackiej jest to odniesienie do Deklaracji
o Środowisku i Zrównoważonym Rozwoju Regionu Karpacko-Dunajskiego (przyjętej w 2001 roku,
w Bukareszcie), w której głowy państw i przedstawiciele wysokiego szczebla Albanii, Austrii, Bośni Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Republiki Czeskiej, Węgier, byłej Jugosłowiańskiej Republiki Macedonii,
Mołdowy, Polski, Rumunii, Słowacji i Ukrainy zadeklarowali, między innymi, swój zamiar zachęcania
i wspierania “działań na rzecz opracowania nowych międzyrządowych regionalnych dokumentów słuPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
11
PREAMBUŁA
żących ochronie i zrównoważonemu rozwojowi w regionie karpackim.”
Preambuła odnosi się także do Konwencji Karpackiej jako przykładu “zrównoważonej współpracy”. Podejście subregionalne, którego wartość została uznana przez Konferencję Organizacji Narodów
Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” (UNCED) z 1992 r. jako środek wdrażania międzynarodowych porozumień w dziedzinie ochrony środowiska, poczęto bardziej powszechnie stosować od czasu
Szczytu Świata w sprawie Zrównoważonego Rozwoju (dalej - Szczytu Świata), który odbył się w 2002
r. UNCED uznała, że działania regionalne i subregionalne budują most pomiędzy “krajowych realiami i globalnymi priorytetami.” Plan Implementacyjny przyjęty podczas Szczytu Świata podkreślił regionalne i subregionalne wdrażanie wyników Szczytu Świata, a w zwłaszcza Agendy 21. Prawdziwa
wartość subregionalnego podejścia wiąże się z zawartym w preambule sformułowaniem, że “Karpaty
tworzą środowisko życia miejscowej ludności.”
Na koniec, preambuła odnosi się do doświadczenia uzyskanego w ramach Konwencja o ochronie
Alp (Salzburg, 1991 r.). Konwencja Alpejska była jedyną Konwencją dotyczącą obszarów górskich,
jaka istniała w czasie przyjmowania Konwencji Karpackiej i proces opracowywania projektu Konwencji Karpackiej mógł skorzystać z doświadczeń uzyskanych w toku realizacji Konwencji Alpejskiej.
Niezależnie od przyrodniczych podobieństw pomiędzy obszarami górskimi, Konwencja Karpacka bezpośrednio skorzystała również z silnego zaangażowania niektórych państw alpejskich, które okazały
zainteresowanie wsparciem dla regionu karpackiego.
12
Część I
Postanowienia Operacyjne
14
Rozdział A
Artykuł 1
Zasięg geograficzny
Łańcuch górski Karpat zajmuje około 210,000 kilometrów kwadratowych i tworzą około 1,450
kilometrowej długości łuk ciągnący się od Bratysławy na Słowacji do Żelaznej Bramy w dolinie przełomu Dunaju niedaleko Orsovej, w Rumunii.9 Dokładnie wytyczenie położenia Karpat na podstawie
Konwencji będzie zależało od przyjętych kryteriów oraz od tego, czy korzysta się z kryteriów ujednoliconych dla wszystkich krajów, czy też z różnych kryteriów opartych na preferencjach narodowych.
Na pierwszej Konferencji Stron w grudniu 2006 r., strony nie ustanowiły granic regionu karpackiego.
Główne koncepcje
Artykuł 1 Konwencji Karpackiej zajmuje się zasięgiem zastosowania Konwencji, czyli obszarem
geograficznym, który jest przedmiotem działania Konwencji oraz związanymi z tym środkami, które
powinny wdrożyć odnośne organy. W celu skutecznego wdrażania każdej konwencji kluczowym jest
wyraźne zdefiniowanie zakresu jej zastosowania. W miejscach ważnych dla potrzeb konwencji, w jej
tekście wskazuje się geograficzny zasięg jej zastosowania. W sytuacjach przeciwnych, taki traktat stosuje się do całego terytorium kraju, który go ratyfikuje.10
Takie dokładne rozgraniczenia są szczególnie ważne w przypadku Konwencji Karpackiej, która
działa na specyficznym geograficznie wyróżnionym obszarze w poszczególnych państwach. Ramowa
konwencja górska wymaga wdrażania wszystkich zasad i środków związanych z tym traktatem zgodnie
ze zintegrowanym podejściem, w takim sensie, że całe terytorium kraju, a nawet jego części znajdujące się poza zakresem zastosowania go, należy rozpatrywać w spójnej perspektywie, aby nie podważyć
skuteczności środków wdrożeniowych. Jeżeli państwa, w oparciu o konwencję, zamierzają chronić różnorodność biologiczną i w sposób zrównoważony zarządzać rolnictwem, leśnictwem i infrastrukturą, to
potrzebują spójnego i skutecznego oraz zintegrowanego podejścia opartego na krajowych podstawach.
Przyjęcie podejścia zrównoważonego rozwoju do samych tylko obszarów górskich podważyłoby Konwencję w sferze wzajemnych stosunków i oddziaływań płynących z otoczenia wyznaczonego terytorium. Takie właśnie zintegrowane podejście jest popierane w omawianym niżej ustępie 2 Artykułu 1.
Artykuł 1 stwierdza, że Konwencja obejmuje Region Karpacki, który zostanie określony przez
Konferencję Stron. Konferencja Pełnomocników w celu przyjęcia i podpisania Konwencji Karpackiej
w Kijowie, w 2003 r., zwróciła się do tymczasowego Sekretariatu Konwencji Karpackiej o przygotowanie
wszechstronnego raportu i propozycji11 w sprawie zakresu zastosowania Konwencji Karpackiej.
W ślad za tym wystąpieniem, UNEP przy wsparciu finansowym ze strony włoskiego Ministerstwa
Środowiska i Terytorium oraz współpracy naukowej z EURAC opracował studium naukowe na temat
zakresu zastosowania Konwencji Karpackiej. Celem owego naukowego studium, zatytułowanego “Wdrażanie międzynarodowej konwencji górskiej – podejście do wyznaczania obszaru Konwencji Karpackiej”
było przedstawienie zintegrowanych ponad krajowego i przejrzystego podejścia na rzecz homogenicznego wyznaczenia granic zakresu zastosowania Konwencji Karpackiej. Ideą, która legła u podstaw tego
studium była potrzeba zastosowania integrującego podejścia w wyznaczaniu zakresu zastosowania
Konwencji, w celu przypisania jej takiego zasięgu geograficznego, który gwarantuje spójne i efektywne
wdrożenie tego Traktatu. W szczególności, studium wróciło uwagę na odzwierciedlenie zarówno głównych celów i zasad Konwencji oraz odnośnych wspólnotowych polityk i dyrektyw (np. Natura 2000
i Ramowa Dyrektywa Wodna).
15
ARTYKUŁ 1
Drugą propozycję wyznaczenia granic zakresu zastosowania Konwencji Karpackiej opracowano
w ramach projektu Karpackiego Przeglądu Środowiska (Carpathian Environmental Outlook - KEO),
który został zainicjowany na początku 2004 r. przez by Oddział Wczesnego Ostrzegania i Ocen (Division of Early Warning and Assessment - DEWA) UNEP/GRID-Genewa i Regionalne Biuro dla Europy
UNEP w celu wspomożenia krajów karpackich w ich staraniach na rzecz popierania zrównoważonego
rozwoju w regionie. Celem KEO jest wydanie w połowie 2007 r. raportu: subregionalne badanie i synteza
sytuacji środowiska w wielkim regionie karpackim. Raport nie jest pomyślany jako suma siedmiu raportów krajowych, lecz jako geograficznie zintegrowany całościowy dokument opisujący stan i tendencje
karpackiego środowiska, retrospektywnie za ostatnie 30 lat oraz w przyszłość, do roku 2020.
Jeżeli chodzi o zakres zastosowania Konwencji Karpackiej, to podejście KEO opiera się na zintegrowanym podejściu ponad krajowym opracowanym przez EURAC, które zostało we właściwy sposób
zweryfikowane, dopracowane i zmodyfikowane praz poszczególne kraje. Projekt Karpacki nie definiuje
pojedynczego zakresu, lecz stosuje dwojaką terminologię dotyczącą gromadzenia danych do Projektu
Karpackiego, mianowicie: Region Karpacki i Obszar Karpacki. “Region” odpowiada zakresowi KEO
i obejmuje rejony górskie. Termin ten obejmuje minimalny obwód obszaru zbierania danych. Natomiast
“obszar” obejmuje obszerniejszą przestrzeń regionalnego rozwoju Karpat i stosuje się do szerszego
gromadzenia danych.
Owe dwie propozycje zakresu zastosowania nie zostały zaaprobowane przez Konferencję Stron, która
– jak się oczekuje – wyda decyzję odnośnie geograficzne zasięgu regionu Karpat na swoim drugim
spotkaniu w Rumunii, w 2008 r. Jednakże, na pierwszej Konferencji Stron,12 kraje karpackie przyjęły
bardziej obszerne polityczne pojęcie “przestrzeni karpackiej” jako “obszaru gospodarczego, społecznego i środowiskowego postępu i zrównoważenia w sercu Europy.”
Na koniec, ustęp 2 Artykułu 1 daje państwom-stronom możliwość rozciągnięcia zastosowania Konwencji i jej Protokołów na dodatkowe części ich krajowych terytoriów poprzez złożenie deklaracji
u Depozytariusza. Główna różnica pomiędzy zakresem zastosowania według Artykułu 1.1, a określonym przez Konferencję Stron wraz z dodatkowym zakresem z Artykułu 1.2, poszerzonym w wyniku
jednostronnej deklaracji każdego z poszczególnych państw-stron polega na tym, że ten ostatni ma
charakter dobrowolności. Dlatego, nie jest wymagana zgoda wszystkich państw-stron. Każde państwo
może postanowić o potrzebie włączenia do zakresu zastosowania takich niektórych obszarów, które
nie mają cech obszarów górskich. Jedynym warunkiem jest, że rozciągnięcie działania Konwencji na
dodatkowe części terytorium strony musi być uzasadnione celem skuteczności wdrażania Konwencji.
Wynika stąd potrzeba wprowadzenia wymagania celu, lecz nie jest oczywiste, jakim sposobem takie
wyznaczenie można by wykazać, albo czy inna strona mogłaby kwestionować powiększenie dokonane
przez jedną ze stron w oparciu o niniejsza klauzulę. Inne traktaty takie jak Konwencja Alpejska przyjmują dobrowolność podejścia do wyznaczania obszarów objętych przez poszczególne konwencje.
Główne porozumienia tematyczne, instrumenty prawne i inicjatywy
międzynarodowe
Artykuł 11, ustęp 1, Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin głosi: “Każde państwo może
w momencie ratyfikacji, przystąpienia lub w dowolnym innym terminie przekazać Dyrektorowi Generalnemu FAO oświadczenie, że niniejsza konwencja będzie obowiązywała na całym lub części terytorium, za którego stosunki międzynarodowe jest ono odpowiedzialne.”
Artykuł 15 Europejskiej Konwencji Krajobrazowej13 stanowi w sprawie zastosowania terytorialnego, że:
“1. Każde państwo lub Wspólnota Europejska może, w czasie podpisywania konwencji lub deponowania swojego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, określić terytorium lub terytoria, do których będzie się stosować konwencja.
2. Każde państwo może, w każdym późniejszym terminie, poprzez deklarację skierowaną do Sekretarza Generalnego Rady Europy, rozszerzyć zakres zastosowania niniejszej konwencji na każde
terytorium określone w deklaracji. Konwencja wejdzie w życie w odniesieniu do takiego teryto16
ARTYKUŁ 1
rium pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie trzech miesięcy od dnia otrzymania
deklaracji przez Sekretarza Generalnego.”
Podobne postanowienie dotyczące wyznaczania geograficznego zasięgu swojego zastosowania
zawiera Konwencja Alpejska, której Artykuł 1 stanowi, że:
“1. Konwencja obejmuje region alpejski opisany i zilustrowany w Załączniku.
2. Każda z umawiających się stron, może w czasie deponowania swojego dokumentu ratyfikacji,
przyjęcia, zatwierdzenia lub w każdym innym czasie, rozszerzyć zakres zastosowania niniejszej
konwencji na dodatkowe części swojego krajowego terytorium poprzez skierowanie deklaracji do
depozytariusza, Republiki Austrii, pod warunkiem, że jest to potrzebne do wdrażania postanowień Konwencji.
3. Każda deklaracja złożona na podstawie ustępu 2 może, w odniesieniu do każdego krajowego terytorium wyszczególnionego w takiej deklaracji, zostać wycofana poprzez zawiadomienie skierowane
do depozytariusza. Takie wycofanie będzie skuteczne pierwszego dnia miesiąca następującego po
upływie okresu sześciu miesięcy od daty otrzymania takiego zawiadomienia przez depozytariusza.”
Pierwsza różnica w stosunku do Konwencji Karpackiej wynika z faktu, iż Region Alpejski został już
zdefiniowany przez umawiające się strony podczas sporządzania projektu Konwencji, a jednostki administracyjne, które włączono do geograficznego zakresu jej zastosowania są wymienione w załączniku do Konwencji.
Kolejna różnica dotyczy możliwości wycofania deklaracji. Konwencja Alpejska daje państwom-stronom
możliwości wycofania swoich deklaracji dotyczących części ich krajowego terytorium, które dodano
i wskazano jako podlegające Konwencji. Podobnej szansy w Artykule 1 Konwencji Karpackiej krajom
karpackim nie dano. Tę oczywistą lukę można wypełnić poprzez zastosowanie innych mechanizmów,
takich jak umowa wydana przez Konferencję Stron, albo też pozostawić to jako zagadnienie, które
zostanie rozwiązane w późniejszym terminie. Jedynie od samych państw zależy, czy stworzą sobie taką
możliwość. Prawo międzynarodowe generalnie nie zabrania możliwości wycofania deklaracji dopóty,
dopóki strony nie postanowią inaczej.
17
18
Rozdział B
Artykuł 2
Ogólne cele i zasady
Niniejszy Artykuł ustanawia nadrzędne cele i wartości Konwencji, które wcześniej zasygnalizowano w preambule, a także fundamentalne zasady ogólne, których strony muszą przestrzegać we
wdrażaniu Konwencji.
Artykuł ten jest kluczowym postanowieniem interpretacyjnym Konwencji, ponieważ ustala on
kierunkowe zasady dla jej wszystkich środków wdrożeniowych. Artykuły 3 do 14 należy więc zawsze
analizować z perspektywy Artykułu 2. Niniejszy Artykuł powinien być przewodnim nie tylko dla stron
w podejmowaniu przez nie środków wdrożeniowych, ale także dla organów Konwencji - Konferencji
Stron, Sekretariatu i każdego organu pomocniczego.
1. Artykuł 2.1
Ustęp ten określa nadrzędne cele Konwencji, mianowicie “ochronę i zrównoważony rozwój Karpat.” Te raczej ogólne zagadnienia rozwinięto następnie poprzez odniesienie ich do bardziej konkretnych problemów poprawy jakości życia, wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych.
Mechanizm realizacji tych celów ma pomagać państwom w rozwinięciu wszechstronnych polityk
i współpracy pomiędzy nimi.
Główne koncepcje
Ustęp ten odwołuje się do szeregu podstawowych koncepcji i zasad prawa ochrony środowiska
i zrównoważonego rozwoju.
Współpraca międzynarodowa jest podstawową zasadą prawa międzynarodowego. Będące
przedmiotem zainteresowania globalne problemy środowiska wymagają wspólnych skoordynowanych
działań społeczności świata. Tę fundamentalną zasadę włączono do większości prawnych instrumentów i traktatów w dziedzinie ochrony środowiska.
Ogólną potrzebę współpracy na rzecz ochrony środowiska proklamowano w 1972 roku podczas
Konferencji Sztokholmskiej w Sprawie Środowiska Człowieka zwołanej przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ. Konferencję Sztokholmską postrzega się jako pierwszy zdecydowany krok ku rozwojowi wszechstronnego międzynarodowego prawa ochrony środowiska i zaowocowała ona deklaracją dotycząca naturalnego środowiska człowieka (Deklaracja Sztokholmska) oraz Planem Działania na rzecz Środowiska
Człowieka. Zasada 24 Deklaracji Sztokholmskiej 14 wymaga, aby sprawy międzynarodowe dotyczące
ochrony i poprawy środowiska były traktowane na równych zasadach w duchu współpracy wszystkich
krajów, wielkich i małych. Zasadę tę wzmocniono później podczas Światowej Konferencji „Środowisko
i Rozwój”, która odbyła się w Rio de Janeiro, w 1992 r., w Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju.15 Zasada 27 Deklaracji z Rio głosi, że państwa i ludzie powinny współpracować, w dobrej wierze
i w duchu partnerstwa, w wypełnianiu zasad zawartych w tej Deklaracji oraz powinny współpracować
przy dalszym rozwoju prawa międzynarodowego w dziedzinie trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Zasada ta zobowiązuje państwa do wzajemnej współpracy poprzez przyjmowanie dwustronnych
lub wielostronnych porozumień w dziedzinie ochrony środowiska oraz wdrażania wspólnych środków, działań itp.
19
ARTYKUŁ 2
Koncepcja zrównoważonego rozwoju zaistniała w międzynarodowej agendzie po opublikowaniu
Raportu Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju: Nasza wspólną przyszłość (Our Common Future),
znanego jako „Raport Brundtland”, w 1987 r., która określiła ten termin jako “rozwój, który spełnia
potrzeby obecnego pokolenia bez uniemożliwiania przyszłym pokoleniom spełnienia ich własnych potrzeb.”16 W 1989 r., Zgromadzenie Ogólne ONZ przeprowadziło debatę nad raportem, zaś rezolucja
przyjmująca ten raport zwołała Konferencję w Rio de Janeiro. Od tamtej pory, wprowadzano różne definicje zrównoważonego rozwoju, ale głównym elementem ich wszystkich jest równowaga pomiędzy
rozwojem gospodarczym, rozwojem społecznym i dbałością o społeczeństwo, a ochroną środowiska.
Przewodnimi dokumentem, które wyjaśniają koncepcję zrównoważonego rozwoju są Deklaracja
z Rio w sprawie Środowiska i Rozwoju, ustanawiająca 27 zasad zrównoważonego rozwoju oraz Agenda 21,17 będąca wszechstronnym programem działania wdrażanym „przez rządy, agencje rozwojowe,
instytucje Organizacji Narodów Zjednoczonych i niezależne grupy sektorowe w każdej dziedzinie,
w której (gospodarcza) działalność narusza środowisko.” Zasada 4 Deklaracji z Rio potwierdza, że
w celu osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju, ochrona środowiska powinna stanowić integralną część procesu rozwoju i nie może być rozpatrywana w izolacji od niego.
Poprawa jakości życia i wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych to
ogólne cele, które powinny realizować wszystkie państwa w ramach własnej jurysdykcji. Konwencja
Karpacka kieruje uwagę na te zagadnienia jako elementy zrównoważenia ważne dla społeczności żyjących na obszarach górskich. Dane statystyczne pokazują, że 80 procent ludzi żyjących na obszarach
górskich egzystuje poniżej granicy ubóstwa.18 Surowsze warunki naturalne, które utrudniają utrzymanie się z rolnictwa i obniżają poziom rozwoju infrastruktury w regionach górskich, prowadzą do
pogarszania się sytuacji gospodarczej.
Zachowanie walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego odnosi się do koncepcji
szczegółowo opisanych w Artykule 4 i Artykule 11 Konwencji Karpackiej. Szczegółowe analizy tych
Artykułów przedstawiono w Rozdziałach I.D i I.J niniejszego Podręcznika.
Cal, jakim jest osiągnięcie ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat można będzie zrealizować
tylko poprzez współpracę i równoczesne działanie we wszystkich dziedzinach objętych Konwencją.
2. Artykuł 2.2
Ustęp ten zawiera zestaw zasad, które należy stosować we wdrażaniu postanowień operacyjnych
Konwencji, w interesie realizacji jej celów. Oprócz samych tylko wdrożeń, Konwencja wymaga jeszcze
ich aktywnego promowania. Zasady wymienione pod literami od (a) do (g) tego ustępu są generalnymi zasadami międzynarodowego prawa ochrony środowiska,19 chociaż przynajmniej w jednym przypadku (zasada przezorności) nie ma ostatecznej zgody, co do tego, czy koncepcje tę należy określać
mianem zasady, czy podejścia.
W Artykule 2.2 nie wymienia się Artykułu 3 dotyczącego zintegrowanego podejścia do gospodarowania zasobami ziemi. Już na pierwszy rzut oka, przyczyna tego nie wydaje się dostatecznie oczywista. Niektórzy wrażają tu pogląd, że Artykuł 3 jest postanowieniem natury ogólnej, uzupełniającym
Artykuł 2 poprzez ustanowienie specjalnego zestawu środków służących wdrażaniu postanowień
operacyjnych Konwencji, tj., planów zintegrowanego zarządzania. Podpierają to tekstem Artykułu 3,
głoszącym wymaganie stosowania mechanizmów gospodarki zasobami ziemi do „obszarów objętych
Konwencją”. Można to więc rozumieć, że Artykuł 3 stosuje się w odpowiednich przypadkach do Artykułów od 4 do 13. Ale taki zapis nie wyklucza opcji, że Artykuł 3 jest w gruncie rzeczy samoistnym
merytorycznym postanowieniem operacyjnym Konwencji, podobnym do innych Artykułów zawierających odniesienia. Nakłada on specjalny obowiązek na strony w stosunku do przedmiotowej materii
Konwencji, aby ustanawiały wymagania dotyczące zintegrowanego podejścia do gospodarowania zasobami ziemi, z zastosowaniem takich narzędzi jak plany zintegrowanego zarządzania. Nawet, jeżeli
Artykuł 3, poprzez jego stosowalność do innych postanowień operacyjnych, jest natury “ogólnej”, to
20
ARTYKUŁ 2
sam ten fakt bynajmniej nie przesądza o jego wykluczeniu spod zakresu Artykułu 2.
I choć niektórzy mogliby wątpić, czy zasady zawarte w Artykule 2 będą w każdym przypadku
stosowały się do wszystkich merytorycznych dziedzin, w których prowadzi się gospodarkę zasobami
ziemi (tj. do spraw objętych Artykułami 4 do 13), to argument ten nie jest w pełni zasadny. Stosując
logiczne podejście, autorzy zdołali przewidzieć potencjalne sytuacje, dla których nie powołali wprost
Artykułu 3 i w ten sposób wytrącili broń z ręki tym, którzy mogliby chcieć ograniczyć zastosowanie
zasad z Artykułu 2. Co więcej, mogą istnieć również i takie sprawy dotyczące ochrony Karpat, w których gospodarowanie zasobami ziemi jest istotne, ale które nie mieszczą się całkowicie w Artykułach
od 4 do 13 i będą raczej podchodzić pod dalsze uprawnienia Konwencji. Ale jeżeli powyższe można
przyjąć jako opcje potencjalnie możliwe, wówczas w Konwencji rysuje się wyraźna luka prawna, która
może być przedmiotem dalszego opracowania.
(a) zasady przezorności i zapobiegania
Zasada przezorności powstała w dziedzinie międzynarodowego prawa ochrony środowiska równolegle z koncepcją zrównoważonego rozwoju, będąc “potencjalnie, najbardziej radykalną ze wszystkich środowiskowych zasad,”20 ponieważ powoduje najgłębsze implikacje dla państw. Zasada ta: “dyktuje, że w obliczu zagrożeń środowiska i jako minimum w tych przypadkach, w których zachodzi obawa
wystąpienia poważnej lub nieodwracalnej szkody, muszą zostać podjęte działania zapobiegawcze lub
obniżające zagrożenia, jeżeli pozostaje nawet jakakolwiek najmniejsza niepewność.”21
Zasada 15 Deklaracji z Rio nakazuje, aby: “mając na uwadze własne możliwości, wszystkie państwa winny szeroko stosować w ochronie środowiska podejście przezorności. Tam, gdzie występują
zagrożenia poważnymi i nieodwracalnymi zmianami, brak całkowitej naukowej pewności nie może
być powodem opóźniania działań efektywnych, których realizacja prowadziłaby do zapobieżenia
degradacji środowiska.” Zasadę przezorności popierają różne wielostronne porozumienia, takie jak
Protokół z Kartageny o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej.
Protokół ten głosi, że kraj może odmówić sprowadzenia żywych organizmów zmodyfikowanych
nawet w przypadku braku naukowej pewności, że potencjalnie spowoduje to szkodę. Środki wprowadzania tej zasady do praktyki mogą przyjmować różne formy: poczynając od bezwarunkowego
moratorium (np. zakaz potencjalnie szkodliwych działań na obszarach podlegających ścisłej ochronie), do wymagania szczególnej uwagi i zgody za uprzednim poinformowaniem (np. w przypadku
transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych lub niebezpiecznych
substancji chemicznych i pestycydów). W pierwszym rzędzie wymaga się rozwijania polityk opartych
na wysublimowanej ocenie zagrożeń i zarządzaniu ryzykiem.
Wdrażanie tej zasady nie przebiega jednak bez kontrowersji, ponieważ może ona powodować
problemy konstytucjonalne oparte na ochronie praw własności. Na takiej podstawie, niektóre kraje,
zwłaszcza eksporterzy ziarna, w tym Stany Zjednoczone, Australia, Chile i inne, które stosują uprawy genetycznie zmodyfikowane, protestują przeciw rozwijaniu przezorności jako zasady na szczeblu
międzynarodowym, natomiast jest ona silnie popierana przez Unię Europejską. Zasada przezorności
jest jedną z podstaw polityki ochrony środowiska Unii Europejskiej, zgodnie z Traktatem z Maastricht
z 1992 r., ale traktat ten nie podaje definicji tego terminu.
Zasada zapobiegania wymaga podejmowania środków potrzebnych w celu zapobieżenia wszelkiej szkodzie, która na pewno nastąpi, zaistnieje prawdopodobnie, albo której zaistnienie jest potencjalnie możliwe. Pierwszorzędnym obowiązkiem, jaki wynika z zasady zapobiegania jest uprzednia
ocena działań potencjalnie szkodliwych.22 Bardziej opłacalne jest zapobieganie szkodzie, niż podejmowanie uciążliwych i kosztownych działań naprawczych szkody już zaistniałej. Ponadto, wiele szkód
w środowisku nie poddaje się działaniom naprawczym (np. ginięcie gatunków). Mechanizmy zapobiegawcze na podstawie międzynarodowych porozumień obejmują, jako minimum: monitorowanie,
zawiadamianie i wymianę informacji. Koncepcja zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom
(rozwinięta w Dyrektywie IPPC 96/61/WE) wymaga traktowania środowiska jako całość, ponieważ
w konsekwencji unika się szkody w jego komponentach.
21
ARTYKUŁ 2
Podstawowe narzędziami służące do praktycznemu wprowadzaniu zasady zapobiegania to: ocena
oddziaływania na środowisko, systemy wczesnego ostrzegania, ocena ryzyka (zagrożeń), monitorowanie i inne. Nawet, jeżeli Deklaracja z Rio bezpośrednio nie powołuje zasady zapobiegania, głosi
ona, że państwa powinny prowadzić ocenę oddziaływania na środowisko działalności, które mogą
powodować znaczne szkodliwe skutki w środowisku, dokładać właściwej pilności, powiadamiać inne
państwa o wszelkich klęskach żywiołowych i innych nieprzewidzianych zdarzeniach mogących powodowa szkodliwe skutki, oraz notyfikować i podawać informacje o projektach mogących powodować
transgraniczne skutki w środowisku. Zasadę zapobiegania ustanawia Artykuł 174 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej.
(b) zasada ‘zanieczyszczający płaci’
Zasada ‘zanieczyszczający płaci’ została w następujący sposób określona w Zasadzie 16 Deklaracji z Rio: “Narodowe władze muszą dołożyć wszelkich starań, aby promować wewnątrz państwowe pokrywanie kosztów naprawy środowiska oraz użycie instrumentów ekonomicznych, biorąc pod
uwagę podejście, że zanieczyszczający, generalnie, powinien ponosić wszelkie koszty zanieczyszczeń,
mając na uwadze interes publiczny oraz niezakłócony międzynarodowy handel i proces inwestowania.”
Zasada ta wymaga, aby koszty wynikające z zanieczyszczenia były pokrywane przez zanieczyszczającego. “Zanieczyszczającym,” w myśl definicji z Dyrektywy 2004/35/WE, jest podmiot gospodarczy
wyrządzający przez swoją działalność szkody w środowisku naturalnym lub powodujący bezpośrednie
zagrożenie wystąpieniem takich szkód,23 ale w szerszym znaczeniu zasadę tę można stosować do konsumentów i producentów. W przypadku licznych źródeł zanieczyszczeń lub zanieczyszczeń obszarowych, zidentyfikowanie indywidualnych zanieczyszczających może być trudne. Koszty, które powinny
być pokryte przez zanieczyszczającego obejmują środki zapobiegania, kontroli i obniżenia zanieczyszczeń oraz kompensację szkody.
Zasada ta została włączona do Jednolitego Aktu Europejskiego (Single European Act) i Traktatu
z Maastricht i dlatego musi być wdrażana przez państwa członkowskie UE.
Zasadę tę wdraża się w praktyce stosując zestaw różnorodnych środków, począwszy od podatków
i opłat za korzystanie z zasobów naturalnych (np. uzdatnianie wody, wodę do picia), aż do obiektywnej
odpowiedzialności za każdy wypadek wynikający z operowania substancjami niebezpiecznymi i zasad
dotyczących pokrywania ubezpieczenia i innych mechanizmów finansowego zabezpieczenia, w celu
ograniczenia możliwości, że odpowiedzialność ta zostanie przeniesienia na społeczeństwo jako całość.
(c) udział społeczeństwa i zaangażowanie zainteresowanych podmiotów
Zarówno udział społeczeństwa jak i zaangażowanie zainteresowanych podmiotów są ważnymi zasadami uznanymi w Zasadzie 10 Deklaracji z Rio, która głosi, że „zagadnienia środowiskowe są
najlepiej rozwiązywane, na odpowiednim poziomie, z udziałem wszystkich zainteresowanych obywateli“. Deklaracja z Rio wymienia dalej środki potrzebne w celu zapewnienia takiego udziału i są to: dostęp do informacji dotyczącej środowiska, udział w procesach decyzyjnych oraz efektywny i rzeczywisty
dostęp do środków prawnych i administracyjnych. Zasada ta ma dalekosiężne implikacje, a światłem
przewodnim w jej interpretowaniu jest Konwencja z Aarhus.24 Koncepcje te szczegółowo przedstawia
Artykuł 13 Konwencji Karpackiej. Obszerną analizę tego Artykułu zawarto w Rozdziale I.L niniejszego
Podręcznika.
(d) współpraca transgraniczna
Współpraca transgraniczna odnosi się do współpracę pomiędzy dwoma lub więcej sąsiadującymi krajami. Może ona przybierać różne formy, a w tym porozumień, skoordynowanych polityk i wdrażania wspólnych środków. Jest ona warunkiem wstępnym wszelkich działań mających na celu ochronę
wspólnie dzielonych zasobów naturalnych (np. łańcuchów górskich, cieków wodnych) i pomaga za22
ARTYKUŁ 2
pewnić skuteczne zarządzanie przygranicznymi obszarami chronionymi. W porównaniu z podstawową zasadą prawa międzynarodowego dotyczącą międzynarodowej współpracy, którą omówiono na
początku niniejszego działu, jest ona w swoim zakresie zarówno szersza, jak i węższa od niej.
Jest węższa w takim znaczeniu, że odnosi się do specyficznych wspólnych granic, a zatem do krajów sąsiednich, w przeciwieństwie do społeczności międzynarodowej jako całości. Lecz jest ona zarazem szersza w tym sensie, że łączy w swoim zakresie różne formy współpracy prowadzonej poprzez
granice, innej niż współpraca między państwami. W swoim najszerszym znaczeniu może obejmować
nie tylko współpracę pomiędzy regionalnymi, czy lokalnymi organami stojącymi „okrakiem” nad rejonem przygranicznym, ale także bezpośrednie interakcje pomiędzy nadgranicznymi wspólnotami.
Takie formy współpracy są często najskuteczniejszymi sposobami osiągania wyników w danej lokalizacji. Wszystkie specyficzne obowiązki wynikające z Artykułów 4 do 14 należy interpretować w świetle
wymagania współpracy przygranicznej w tym szerszym znaczeniu.
(e) zintegrowane planowanie i gospodarowanie zasobami ziemi i wód,
Zasoby ziemi i wód podlegają znacznej presji na obszarach górskich, w szczególności dlatego,
że góry są głównym źródłem wody do picia, a w odniesieniu do użytecznych gruntów obserwuje się
tendencję koncentrowania ich. Owe dostępne zasoby należy eksploatować w sposób zrównoważony.
Koncepcję zintegrowanego podejścia definiuje Agenda 21. Rozdział 10 Agendy 21 stanowi, że
wszelkie korzystanie z zasobów ziemi powinno być zaplanowane i prowadzone w sposób zintegrowany z celem, którym jest “ułatwienie takiej alokacji ziemi do jej użytkowania, która zapewni największe
zrównoważone korzyści [...]”25
Wytyczną w zakresie zintegrowanego prowadzenia gospodarki zasobami wodnymi stanowi Rozdział 18 Agendy 21, który potwierdza, że koncepcja ta opiera się “na postrzeganiu wody jako integralnej części ekosystemu, zasobu naturalnego i społecznego oraz dobra gospodarczego”, zaś zasoby
wodne należy chronić: “z uwzględnieniem funkcjonowania ekosystemów wodnych i wieloletniości
tego zasobu, w celu zaspokojenia i godzenia zapotrzebowania na wodę w działalności człowieka. Rozwijając zasoby wodne i korzystając z nich, należy priorytet przydawać zaspokojeniu podstawowych
potrzeb i zabezpieczaniu ekosystemów.”
(f) podejście programowe,
Podejście programowe odnosi się do proaktywnego stylu procesu decyzyjnego lub tworzenia
polityki, które w spójny sposób uwzględnia poszczególne problemy mając na uwadze zdefiniowane
cele lub rezultaty. Gdy stosuje się je w odniesieniu do planowania pomocy finansowej międzynarodowych organizacji, takich jak GEF, UNDP itp., termin ten rozumie się jako podejście do finansowania,
którego celem jest: “zabezpieczenie większego i zrównoważonego oddziaływania na globalne środowisko poprzez zintegrowanie i włączenie głównego nurtu globalnych celów ochrony środowiska do
krajowych strategii i planów poprzez partnerstwo z tym krajem.”26
W innych kontekstach może to dotyczyć mechanizmu, który upraszcza proces decyzyjny poprzez
utworzenie kategorii działań dozwolonych i niedozwolonych, na przykład jako generalne pozwolenie
obejmujące geograficzny lub ogólnokrajowy obszar i stosujące się do szerokiego wachlarza projektów,
działań lub miejsc. Podejście programowe może zezwalać na prowadzenie działań bez wydawania
pozwoleń przez indywidualnego ich autoryzowania przez każdą agencję wydającą pozwolenia.
23
ARTYKUŁ 2
W kontekście Konwencji, koncepcję tę można interpretować jako wymagającą od państw tworzenia programów lub polityk uwzględniających cele Konwencji, w tym wzajemne powiązania pomiędzy
czynnikami środowiskowymi oraz wzajemne relacje pomiędzy środowiskiem, a czynnikiem ludzkim,
kulturowym i społecznym. Takie podejście uwzględnia organiczne lub funkcjonalne relacje pomiędzy
środowiskiem i jego komponentami.
(g) podejście ekosystemowe
Podejście ekosystemowe, w interpretacji opartej na Konwencji o różnorodności biologicznej,
jest strategią “zintegrowanego gospodarowania ziemią, wodami i zasobami żywymi, która popiera ich
ochronę i zrównoważone użytkowanie w sprawiedliwy sposób.” Podejście ekosystemowe umieszcza
potrzeby ludzkie w centrum zarządzania różnorodnością biologiczną i ma na celu gospodarkę danym
ekosystem, w oparciu o jego wielorakie funkcje, bez szkodzenia mu.
Ekosystem jest zdefiniowany w Konwencji o różnorodności biologicznej jako dynamiczne zgrupowanie roślin, zwierząt, mikroorganizmów oraz ich nieożywione środowisko wspólnie tworzące
jednostkę funkcjonalną. Uznaje ono także, iż ludzie, wraz z ich kulturowa różnorodnością, stanowią
integralny komponent wielu ekosystemów.
Podejście ekosystemowe opiera się na zastosowaniu właściwych metodologii naukowych i odpowiedniej wiedzy o istotnych strukturach, procesach, funkcjach i interakcjach pomiędzy organizmami,
a ich środowiskiem.27 Podejście to dokładnie przedstawiono w rozdziałach niniejszego Podręcznika
omawiających Artykuły 4, 5 i 8.
3. Artykuł 2.3
Niniejsze postanowienie Konwencji, wraz z Artykułem 18, stanowi prawną podstawę przyjmowania Protokołów do Konwencji. Generalnie, w prawie międzynarodowym, konwencjom ramowym
(takim jak niniejsza Konwencja) towarzyszą przyjęte do nich protokoły, które definiują bardziej szczegółowe obowiązki w celu zakończenia i ułatwienia wdrażania ogólnych zasad uzgodnionych przez
strony w Konwencji, jako takiej.
Mimo, iż strony nie mają obowiązku przyjmowania protokołów, ich przyjęcie jest jednym z najważniejszych sposobów realizacji całości celów Konwencji na drodze skutecznego ich wdrażania.
Procedurę przyjmowania protokołów reguluje Artykułu 18 Konwencji:
1. Strony przedkładają projekty Protokołów do Konwencji;
2. Projekty Protokołów zostają przekazane za pośrednictwem Sekretariatu wszystkim stronom, co
najmniej 6 miesięcy przed sesją Konferencji, na której mają być rozpatrzone;
3. Protokoły są przyjmowane i podpisywane na sesjach Konferencji, a następnie ratyfikowane przez
strony za ich zgodą i stosownie do ich krajowych procedur; oraz
4. Protokół wchodzi w życie na drodze tej samej procedury, na podstawie której Konwencja weszła
w życie
Przykładem takiej formy wdrażania jest Konwencja Alpejska, która ma osiem Protokołów tematycznych obejmujących szeroki zakres zagadnień: planowanie gospodarki gruntami i zrównoważony
rozwój, ochronę przyrody i krajobrazu, rolnictwo na terenach górskich, leśnictwo, ochronę gleb, turystykę, energię i transport oraz rozwiązywanie sporów. Szczegółowe informacje o tych protokołach
będą przedstawiane w dalszej treści Podręcznika.
24
Rozdział C
Artykuł 3 i 5
Zagospodarowanie zasobów ziemi i planowanie przestrzenne
Rośnie presja na zasoby ziemi, szczególnie w społeczeństwach zurbanizowanych. Powszechnie
uznaje się, że zagospodarowanie przestrzenne i degradacja gruntów to czynniki prowadzące do wielu
niepożądanych oddziaływań społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Przykładami tego są skutki
powodzi na gruntach wylesionych, czy zmeliorowanych bagnach oraz straty zaistniałe w wyniku fragmentacji siedlisk ekologicznych spowodowanej urbanizacją i infrastrukturą transportu. Rozwiązania
może nieść w sobie planowanie przestrzenne i zagospodarowanie zasobów ziemi w sposób zmniejszający miejscowe konflikty, a powiększający zrównoważony rozwój.
Zależności pomiędzy politykami ochrony środowiska, planowania przestrzennego i zagospodarowania zasobów ziemi są bardzo silne, ponieważ:
• ziemia (grunty) to ograniczony i nieodnawialny zasób, którego ochrona jest kluczowym celem
polityk ochrony środowiska.
•
zagospodarowanie zasobów ziemi wpływa na jakość innych zasobów środowiska: wód, przyrody
i powietrza.
•
zagospodarowanie zasobów ziemi jest zdeterminowane polityką planowania przestrzennego,
która może być silnym narzędziem zrównoważonego rozwoju.28
Z powyższych przyczyn, Artykuł 3 Konwencji Karpackiej wymagający zintegrowanego podejścia
do gospodarowania zasobami ziemi i Artykuł 5 dotyczący planowania przestrzennego, wiążą się wzajemnie i zostaną omówione zbiorczo.
Artykuł 3 – Zintegrowane podejście do gospodarowania zasobami ziemi
Ponieważ Artykuł 3 odnosi się bezpośrednio do Rozdziału 10 Agendy 21 dotyczącego Zintegrowanego Podejścia do Planowania i Gospodarowania Zasobami Ziemi jego treść należy rozpatrywać
właśnie w tym znaczeniu.
Zgodnie z Rozdziałem 10 Agendy 21, ziemię definiuje się na ogół jako fizyczną jednostkę gruntu w kategoriach jej topografii i cech przestrzennych. Szersze ujęcie integracyjne obejmuje także jej
zasoby naturalne - gleby, surowce mineralne, wodę oraz faunę i florę danego regionu - które ziemia
kształtuje.29 Mówiąc bardziej precyzyjnie, termin “ziemia” oznacza ziemski system bioprodukcyjny
obejmujący glebę, roślinność, inne biocenozy oraz systemy ekologiczne i procesy hydrologiczne, które
działają w ramach tego systemu.30
Podstawowe funkcje ziemi we wspieraniu ludzkich i innych ziemskich ekosystemów mieszczą
w sobie całą różnorodność:
• zasobów zapewniających dobrobyt jednostkom, grupom i społecznościom;
•
produkcji żywności, włókien, paliw i innych materiałów pochodzenia biotycznego użytkowanych
przez ludzi;
•
zapewnienia biologicznych siedlisk dla roślin, zwierząt i mikroorganizmów;
•
wzajemnych powiązań pomiędzy determinantami w globalnym bilansie energii i globalnym cyklu
25
ARTYKUŁ 3 i 5
hydrologicznym, które określają zarówno źródło jak i pochłanianie gazów cieplarnianych;
•
regulacji przechowywania i przepływu wód powierzchniowych i podziemnych;
•
magazynowania na użytek człowieka zasobów kopalin i surowców;
•
buforowania, filtrowania i modyfikacji zanieczyszczeń chemicznych;
•
zapewnienia fizycznej przestrzeni dla osiedli, przemysłu i wypoczynku;
•
przechowywania i ochrony dowodów zapisanych w przeszłości historycznej i prehistorycznej
(kopalin, dawnych klimatów, zabytków archeologicznych itp.); oraz
•
ułatwianie lub ograniczania przemieszczania zwierząt, roślin i ludzi pomiędzy jednym, a drugim
obszarem.31
Artykuł 3 Konwencji Karpackiej wymaga zintegrowanego podejścia do gospodarowania ziemią, którego wymagano już uprzednio w drugim ustępie Artykułu 2 Konwencji. Agenda 21 identyfikuje potrzebę zintegrowanego podejścia do najlepszego wykorzystywania i zrównoważonego gospodarowania ziemi oraz proponuje cały szereg środków politycznych i strategicznych.33 Podejście to daje
się opisać w następujących sposób: Integracja powinna postępować na dwóch poziomach, z jednej
strony, z uwzględnianiem każdego z poszczególnych środowiskowych, społecznych i ekonomicznych
czynników (w tym, na przykład, oddziaływań różnych sektorów gospodarczych i społecznych na środowisko i zasoby naturalne), a z drugiej strony, wszystkie te środowiskowe i zasobowe składniki razem
wzięte (tj. powietrze, wody, fauna i flora, grunty, zasoby geologicznych i naturalne).
Inaczej mówiąc, środowisko należy traktować jako całość, zaś przyjęte polityki i środki powinny
zapewniać uwzględnianie wszystkich czynników istotnych w odniesieniu do rozwoju zasobów ziemi
i ochrony środowiska.
W rzeczywistości, sektorowe podejścia do korzystania z ziemi i jej zasobów często nie są skuteczne, ponieważ jednemu działaniu może przeszkadzać jakaś polityka zastosowana gdzieś w innym sektorze. Ponadto, podejście sektorowe ma często charakter przeciwproduktywny, ponieważ owe polityki
i środki nie są wzajemnie powiązane i niepołączone w przedmiocie ich celów i środków ich wdrażania,
w wyniku obwarowania słabymi strategiami gospodarowania, nie zidentyfikowania uczestników danego procesu oraz nie zaangażowania ich w proces planowania i gospodarowania, a także z przyczyny
niedomagających struktur instytucjonalnych.34
Realizacja zintegrowanego podejścia, w myśl idei przedstawionych w Agendzie 21, zależy od
wzmocnienia wdrażających je instytucji oraz od zapewnienia aktywnego zaangażowania i udziału
uczestników w procesie decyzyjnym, jak również od polityk wspierających planowanie na rzecz wykorzystywania i zrównoważonego gospodarowania zasobami ziemi.
Podczas Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju, który odbył się w Johannesburgu
w 2002 r., uzgodniono, że istnieje potrzeba wdrożenia strategii, które mieszczą w sobie cele przyjęte na szczeblu krajowym i regionalnym na rzecz ochrony ekosystemów i osiągania zintegrowanego
zagospodarowania przestrzennego, gospodarowania zasobami wodnymi i ożywionymi Idąc za tą
myślą, Konwencja Karpacka wymaga rozwijania stosownych narzędzi służących zagospodarowaniu
zasobów ziemi oraz podaje propozycję projektu zintegrowanych planów zagospodarowania przestrzennego.
Plany zagospodarowania przestrzennego stosuje się w celu przełożenia obszernych strategii na
poszczególne działania operacyjne i długoterminowe. Na proces planistyczny zintegrowanego zagospodarowania składa się sześć wzajemnie powiązanych stadiów:36
• zdefiniowanie i ocena obszaru do zagospodarowania;
•
zaangażowanie osób, których to dotyczy;
•
opracowanie zintegrowanego planu zagospodarowania przestrzennego;
•
poparcie planu przez organy decyzyjne;
26
ARTYKUŁ 3 i 5
•
wdrożenie planu; oraz
•
monitorowanie i ocena wyników.
Zintegrowane plany i strategie zagospodarowania przestrzennego mają służyć identyfikowaniu
sposobów korzystania z ziemi i jej zasobów. Celem ich jest zapewnienie równowagi pomiędzy korzystaniem z zasobów ziemi, a potrzebami ich użytkowników oraz pomoc w zapewnieniu ochrony środowiska i spełnianiu potrzeb rozwojowych. Oznacza to, że w trakcie procesu planistycznego muszą
zostać rozpatrzone wszystkie sposoby korzystania z gruntów na danym obszarze.
Plany te należy opracowywać w procesie demokratycznym i przejrzystym, obejmującym udział
społeczeństwa, wszystkich uczestników procesu i czynników rządowych. W celu spełnienia obowiązków wynikających z Artykułu 3 Konwencji Karpackiej można korzystać także z innych narzędzi gospodarowania zasobami ziemi. Na przykład, Rozdział 10 Agendy 21 zaleca stosowanie ekologicznego
planowania krajobrazu (ecological landscape planning - LANDEP) w celu uwzględniania takich komponentów środowiska jak powietrze, woda, ziemia i inne zasoby naturalne.37 Plany LANDEP stosuje
się, aby zapewnić ochronę ważnych siedlisk na określonych obszarach z nastawieniem na działalność
w zakresie zagospodarowania przyrody w tych miejscach.
Oprócz tego, można stosować wskaźniki gospodarowania służące do oceny i monitorowania
procesów wykorzystywania gruntów i zasobów ziemi. W istocie, jakość, wartości i funkcje ziemi
mogą ewoluować, podobnie jak korzyści, które z ziemi czerpie społeczeństwo.
Niektóre, niżej podane wskaźniki, zdefiniowano w Rozdziale 10 Agendy 21:
• “Zmiana sposobów użytkowania gruntów” odzwierciedla zmiany produkcyjnego lub ochronnego korzystania z zasobów ziemi w celu ułatwienia zrównoważonego planowania przestrzennego
i rozwoju polityki.
•
“Zmiany warunków gruntowych” mierzy zmiany zdolności produkcyjnej, jakości środowiska
i zrównoważenia krajowych zasobów ziemi.
•
“Zdecentralizowana gospodarka zasobami naturalnymi na szczeblu lokalnym” reprezentuje zakres gospodarowanie zasobami pozostającymi w rękach osób władających ziemią lub innych osób
faktycznie kontrolujących zasoby lokalne; oraz częściowo określa, czy kontrolujący lokalne zasoby i inni, którzy bezpośrednio oddziaływają na te zasoby mają motyw do ich ochronę.
Bank Światowy, we współpracy z UNEP, UNDP, FAO i Konsultacyjną Grupą do spraw Międzynarodowych Badań Rolniczych (Consultative Group on International Rolniczych Research -CGIAR),
rozwinęła międzynarodowy program wskaźników jakości gruntów i działa na rzecz opracowania przeznaczonego dla krajowych czynników decyzyjnych zestawu krajowych i regionalnych zintegrowanych
wskaźników uwzględniających przestrzenne zróżnicowanie i dysproporcje pomiędzy krajami. Są one
pomyślane w celu monitorowania skutków polityk rolnych, stopnia rozwoju zdolności instytucjonalnymi, trwałości zagospodarowania przestrzennego i innych czynników. Na szczeblu regionalnym, ich
celem jest mierzenie osiągnięć i wpływów projektów w sektorze rolnictwa.38
międzynarodowe
Obok Agendy 21, zintegrowanym zagospodarowaniem przestrzennym zajmują się także inne
międzynarodowe umowy skupiające się na określonych elementach. I tak, Konwencja o obszarach
wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe zwłaszcza jako środowisko ptactwa wodnego,39 podpisana w 1971 r. w Ramsar, podkreśla, że: Umawiające się Strony sformułują i wdrożą swoje
planowanie tak, aby popierać ochronę obszarów wodno-błotnych znajdujących się na Liście Ramsar
oraz możliwie najbardziej rozsądne korzystanie z obszarów wodno-błotnych na swoim terytorium.
Przyjęta w 1992 Konwencja o różnorodności biologicznej, wymaga w swoim Artykule 6, aby
Strony opracowały krajowe strategie, plany lub programy ochrony i zrównoważonego korzystania
z różnorodności biologicznej lub dostosowały do tego celu istniejące strategie, plany lub programy.
27
ARTYKUŁ 3 i 5
I chociaż postanowienie to nie odnosi się bezpośrednio do planów zagospodarowania przestrzennego, ochrony i zrównoważonego wykorzystywania różnorodności biologicznej, to jednak wiąże się
ono bezpośrednio z gospodarką przestrzenną, ponieważ zasoby ziemi obejmują faunę i florę (rośliny,
zwierzęta).
Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny
i flory (Dyrektywa Siedliskowa)41 stwierdza, że Państwa członkowskie UE należy zachęcać do gospodarowania elementami krajobrazu, które mają główne znaczenie dla dzikiej fauny i flory, planowania i rozwoju polityk, ich gospodarki przestrzennej, w celu poprawy ekologicznej spójności z siecią
Natura 2000.42
Obowiązki lokalnych organów
Głównym zadaniem lokalnych organów jest zapewnienie wzajemnej integracji i koordynacji
działań pomiędzy nimi oraz aby w trakcie zagospodarowania zasobów ziemi rozpatrywały wszystkie
czynniki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Rozdział 10 Agendy 21 podaje listę rodzajów działań gospodarczych, które mogą stosować organy szczebla lokalnego:
• rozwijanie polityk wspierających i instrumentów politycznych na właściwym szczeblu;
•
wzmacnianie systemów planowania i gospodarowania;
•
popierania stosowania właściwych narzędzi planowania i zarządzania;
•
podnoszenie świadomości; i promowanie udziału społeczeństwa; oraz
•
wzmacnianie systemów informacyjnych.
Lokalne organy powinny monitorować plany zintegrowanego zagospodarowania i prowadzić
ocenę ich realizacji. Agenda 21 wymaga także nawiązywania współpracy transgranicznej i wymiany
informacji dotyczących zasobów ziemi. Można to realizować poprzez zaprojektowanie polityk regionalnych na rzecz wspierania programów zagospodarowania i planowania przestrzennego, opracowywanie transgranicznych planów zagospodarowania przestrzennego i rozwoju oraz tworzenie sieci
i systemów informacyjnych na rzecz zapewnienia uczestnictwa w tym procesie.
ARTYKUŁ 5 – Planowanie przestrzenne
1. ARTYKUŁ 5.1
Pierwszy ustęp Artykułu 5 wymaga od Stron rozwijania takich polityk zrównoważonego planowania przestrzennego, które zapewniają równowagę pomiędzy społeczno-ekonomicznymi potrzebami mieszkańców, a ochroną środowiska w Karpatach.
Główne koncepcje
Definicję planowania przestrzennego podaje Kompendium Europejskich Systemów Planowania
Przestrzennego UE (EU Compendium of European Spatial Planning Systems): “Planowanie przestrzenne odnosi się do metod stosowanych powszechnie przez sektor publiczny w celu wpływania na
przyszły rozkład działalności w przestrzeni. Realizuje się je w celu utworzenia bardziej racjonalnej organizacji rodzajów działalności w przestrzeni, w tym powiązań pomiędzy nimi, na rzecz zrównoważenia
potrzeb rozwoju z potrzebą ochrony środowiska oraz osiągnięcia celów społecznych i ekonomicznych.
Planowanie przestrzenne korzysta ze środków umożliwiających koordynowanie wpływu przestrzennego polityk sektorowych oraz pozwalających regulować kwestie zmiany użytkowania terenów i obiektów,
a także sprzyjających bardziej równomiernemu rozkładowi poziomu rozwoju gospodarczego niż byłoby
to możliwe przy korzystaniu wyłącznie z sił rynkowych.”43
Planowanie przestrzenne można rozumieć jako działanie w celu wpływania na przestrzenną
strukturę poprzez zarządzanie rozwojem terytorialnym i koordynowanie przestrzennych oddziały28
ARTYKUŁ 3 i 5
wań polityk sektorowych. Ogólnym celem planowania przestrzennego jest podanie geograficznego wyrazu polityk, w celu stworzenia warunków do dynamicznego rozwoju gospodarczego i równoważenia
tego rozwoju z ochroną środowiska.
Wszelkie działania człowieka mają wymiar przestrzenny. Dlatego planowanie przestrzenne można
stosować jako instrument służący koordynacji rozwoju społeczno-gospodarczego i wpływania na rozkład ludzkiej działalności w przestrzeni. Prowadzi ono także do uważnego gospodarowania zasobami
naturalnymi i kulturowymi, jak również do wydajnego systemu osiedli miejskich i sieci infrastruktury.
W konsekwencji, procesy przestrzenne są ważne dla zrównoważonego rozwoju, gdyż planowanie
przestrzenne musi zapewniać równowagę pomiędzy warunkami przestrzennymi i ekonomicznym zagospodarowaniem ziemi, a ochroną zasobów naturalnych i społeczną spójnością.
Planowanie przestrzenne jest ważne dla zachowania i rozwoju regionów górskich. Rozpatrując warunki tych regionów (wysokość, topografię, klimat), środowisko górskie stanowi nie tylko przeszkodę,
ale też w równym stopniu tworzy możliwości dla ludzi w nim żyjących,44 a te pozytywne aspekty można
wzmocnić instrumentami racjonalnego planowania przestrzennego. Na przykład, realizacja planów
przestrzennego zagospodarowania może prowadzić do bardziej racjonalnej organizacji terytorialnej
gruntów, zachęcać do wdrażania podejścia ekosystemowego i zapewniać nowe metody wizualizacji
przestrzennego rozkładu różnorodności biologicznej.
W Karpatach, zintegrowane polityki mogą obejmować środki zmierzające ku ekonomicznemu
i społecznemu gospodarowaniu zasobami naturalnymi i szacunkowi dla lokalnej tradycji i kultury,
z jednoczesnym ciągłym dostosowywaniem się do warunków i przeszkód.
międzynarodowe
Głównym celem Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jest promowanie ochrony, zagospodarowania i planowania krajobrazu oraz organizowanie ogólnoeuropejskiej współpracy w dziedzinie
zagadnień dotyczących krajobrazu. Społeczeństwo zachęca się także do aktywności w sprawach dotyczących zagospodarowania i planowania krajobrazu oraz do przyjmowania odpowiedzialności za
krajobraz.
Konwencja Alpejska nakłada na Strony obowiązek podejmowania wszelkich stosownych działań
na rzecz regionalnego planowania, których celem jest zapewnienie ekonomicznej i racjonalnej gospodarki przestrzennej oraz prawidłowego, harmonijnego rozwoju całości regionu. Szczególny nacisk
Konwencja kładzie na zagrożeniach naturalnych, unikaniu niedostatecznego i nadmiernego korzystania z siedlisk przyrody oraz ich ochronie lub uzdrawianiu. Mechanizm ten polega na dokładnym rozpoznaniu i ocenie wymagań gospodarki przestrzennej, zintegrowanego planowania o wysokiej jakości
oraz koordynowaniu zastosowanych środków.
W 1994 r., niektóre kraje alpejskie przyjęły Protokół w sprawie planowania przestrzennego
i zrównoważonego rozwoju, który przewiduje trzy stopnie zaangażowania Stron:
• przyjęcie ogólnych strategii, planów i projektów na rzecz zrównoważonego rozwoju danego terytorium - a plany te powinny być przyjęte przez lokalne organy, lub przynajmniej we współpracy
z nimi oraz we współpracy z lokalnymi organami transgranicznymi;
•
przyjęcie technicznych środków dla obszarów wiejskich i miejskich, w celu zachowania i ochrony
siedlisk przyrody, a także w dziedzinie transportu; oraz
•
zastosowanie działań monitorujących i kontrolnych w celu okresowego badania środowiskowych
oddziaływań transportu oraz wyników wdrażania tego Protokołu i ewentualnej potrzeby jego
zmian.
Mimo, iż zasada podległości, zgodnie z prawem UE, przypisuje organom szczebla krajowego i regionalnego odpowiedzialność za gospodarkę przestrzenną i planowanie urbanistyczne, to na rozwój
przestrzenny bezpośrednio lub pośrednio wpływa większość polityk ogólnoeuropejskich. Kolejne
traktaty (Jednolity Akt Europejski oraz Traktaty z Maastricht i Amsterdamski) doprowadziły do tePODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
29
ARTYKUŁ 3 i 5
rytorialnie ważnych sektorowych polityk UE wywierających silny wpływ na opracowanie i wdrażanie
krajowych i regionalnych polityk rozwoju przestrzennego, a zatem także na sam rozwój przestrzenny.46
Oprócz tego, istnieje kilka innych inicjatyw dotyczących zagadnień planowania przestrzennego
na szczeblu regionalnym. Pierwszą międzyrządową inicjatywą na rzecz zrównoważonego społeczno
gospodarczego rozwoju regionów Europy, poprawy jakości życia, odpowiedzialnego gospodarowania
zasobami naturalnymi i ochrony środowiska oraz racjonalnego zagospodarowania przestrzennego
była Karta Europejskiego Planowania Regionalnego/Przestrzennego (European Regional/Spatial
Planowania Charter), którą przyjęto w 1983 r. na VI Sesji Europejskiej Konferencji Ministrów odpowiedzialnych za planowanie regionalne - CEMAT (European Conference of Ministers Responsible
for Regional/Spatial Planning) w Torremolinos (zwana stąd Kartą z Torremolinos) 47. Wzywała ona
do współpracy międzynarodowej na rzecz osiągnięcia “realnego planowania europejskiego” stwierdzając, że planowanie regionalne/przestrzenne przyczynia się do lepszej przestrzennej organizacji
w Europie oraz że powinno ono być demokratyczne, wszechstronne, funkcjonalne i zorientowane na
działania długoterminowe.
W oparciu o Kartę z Torremolinos, przyjęto Podstawowe Wytyczne dla Zrównoważonego Rozwoju Przestrzennego Kontynentu Europejskiego w 2000 r. na XII sesji CEMAT. Wytyczne te przedstawiają wszechstronna koncepcję zrównoważonego rozwoju przestrzennego:
• promowanie terytorialnej spójności poprzez bardziej zrównoważony społeczno-gospodarczy
rozwój regionów i sprawniejszą konkurencyjność;
•
popieranie rozwoju generowanego przez funkcje miejskie oraz poprawienie relacji pomiędzy
miastem, wsią;
•
popieranie bardziej zrównoważonego dostępu do miejsc przeznaczenia;
•
rozwijanie dostępu do informacji i wiedzy;
•
obniżanie szkód w środowisku;
•
powiększanie i chronienie zasobów naturalnych i dziedzictwa przyrody;
•
powiększanie dziedzictwa kulturowego jako czynnika rozwoju;
•
rozwijanie zasobów energetycznych z jednoczesnym zapewnieniem bezpieczeństwa;
•
popieranie zrównoważonej turystyki o wysokiej jakości; oraz
•
ograniczanie oddziaływań klęsk żywiołowych.48
Żywotnym elementem w realizacji celów Konwencji jest angażowanie władz i lokalnej ludności do
projektowania implementacji planów przestrzennego zagospodarowania. W poszczególnych krajach,
główne zadanie opracowania takich planów spadnie na barki lokalnych władz określonego szczebla. W
każdym takim przypadku, będą one miały do spełnienia znaczną rolę w opracowaniu planów przestrzennego zagospodarowania dla obszarów górskich.
Może wiązać się z tym zapewnienie przez lokalny organ zaangażowania odnośnych uczestników
w ten proces.
Pierwszym krokiem w kierunku zidentyfikowania przyrodniczych wartości i zagrożeń na danych
terenach jest opracowanie odpowiednich map. Umożliwiają one także ogląd sytuacji w regionie i jego
otoczeniu. W celu zapewnienia spójnego i zrównoważonego rozwoju danego terytorium, opracowując plany przestrzennego zagospodarowania należy uwzględniać wszystkie jego obszary, począwszy
od obszarów rekreacyjnych, poprzez przemysłowe, aż do terenów powodziowych (zalewowych).
W celu zapewnienia ochrony Karpat i rozwoju przestrzennego tego regionu należy również podejmować ocenę planów, polityk i strategii przestrzennego zagospodarowania.
30
ARTYKUŁ 3 i 5
2. ARTYKUŁ 5.2
Ustęp 2 podkreśla wagę transgranicznej współpracy pomiędzy instytucjami na różnych poziomach geograficznych w działaniach na rzecz koordynowanych polityk planowania przestrzennego.
Główne koncepcje
Jak już wcześnie wspomniano, głównym celem Konwencji Karpackiej jest współpraca transgraniczna.49 W ustępie 2 niniejszego Artykułu, Konwencja podaje jeden z zasadniczych mechanizmów
tej współpracy polegający na zobowiązaniu rządów do opracowywania wspólnych podejść do spójnego planowania transgranicznego i współpracy w tym zakresie.
Kraje karpackie zobowiązały się rozwijać polityki i programy transgranicznego i/lub regionalnego planowania przestrzennego. Owo wymaganie Konwencji jest jednym z przykładów stosowania
ogólnej zasady z Artykułu 2, czyli podejścia programowego, które dopomaga w zapewnieniu spójności ponad granicami.
W procesach planowania przestrzennego bierze udział wielka liczba uczestników, zarówno z sektora prywatnego jak i publicznego, a w tym organy administracyjne, naukowcy, fachowcy i lokalni
mieszkańcy. Współpracę pomiędzy uczestnikami tych procesów należy usprawniać poprzez wymianę
doświadczeń i praktyk i może ona przyjmować formy sieci lub komitetów.
Strategicznym podejściem do ułatwiania integracji, konkurencji i zrównoważenia w regionie karpackim jest ponadkrajowa współpraca w dziedzinie planowania przestrzennego i rozwoju.
międzynarodowe
Potrzeba współpracy w dziedzinie rozwoju przestrzennego została podkreślona w Podstawowych Wytycznych dla Zrównoważonego Rozwoju Przestrzennego Kontynentu Europejskiego,
które zachęcają do wzmacniania ogólnoeuropejskiej współpracy i uczestnictwa regionów, gmin i obywateli.50 W wyniku poniższych inicjatyw utworzono sieci na rzecz wzmożenia współpracy pomiędzy
krajami europejskimi.
Prowadzony wspólnie przez Komisję Europejską i państwa członkowskie UE Podkomitet do spraw
rozwoju przestrzennego i urbanistycznego (Sub-committee for Spatial i Urban Development) pracuje
nad projektami takimi jak Europejska Sieć Obserwacyjna Planowania Przestrzennego (European
Spatial Planning Observation Network - ESPON) w celu wspierania polityki rozwoju i budowania
europejskiej społeczności naukowej w dziedzinie rozwoju terytorialnego.
Ustanowiony na rok 2006 Program ESPON ma na celu stworzenie sieci badawczej naukowców,
którzy mogą zapewnić nową wiedzę umożliwiającą pojmowanie przestrzennego wymiaru Funduszy
Strukturalnych, Polityki Spójności oraz innych polityk wspólnotowych i krajowych. Do 2007 r., w ramach tego Programu zostanie przeprowadzona seria badań w przedmiocie planowania przestrzennego.51
W celu dopomożenia krajom Europy środkowej i południowo-wschodniej znajdującym się
w trakcie przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej na rynkową oraz wdrożenia środków
potrzebnych w celu ich przystąpienia do UE, rozpoczęto realizację dwóch projektów: Vision Planet
i ESTIA. Celem ich obu jest zapewnienie lepszej orientacji w procesach, instrumentach i instytucjach
rozwoju przestrzennego w tej części Europy. W ramach obu tych projektów utworzono sieci planistów przestrzennych i odpowiedzialnych urzędników rządowych w celu ułatwiania uporządkowanego dialogu w zakresie tych zagadnień.52
W swojej publikacji zatytułowanej Europa 2000+: Współpraca na rzecz przestrzennego rozwoju Europy53 Komisja Europejska zachęca do współpracy transgranicznej.
31
ARTYKUŁ 3 i 5
•
W tym zakresie, lokalne organy powinny:
nawiązywać dialog i systematyczną współpracę na rzecz pewności wzajemnego rozumienia i wiedzy w zakresie praktyk planowania dostosowanych do społecznej, kulturowej, środowiskowej i gospodarczej charakterystyki danego regionu;
•
zaznajomić się z odpowiednimi systemami administracyjnymi i organizacją planowania przestrzennego krajów sąsiednich w celu zapewnienia owocnej współpracy;
•
usprawnić stosowne polityki w celu ujednolicenia praktyk planowania przestrzennego w całym
regionie;
•
zapoczątkować skoordynowany rozwój regionalnych polityk i programów;
•
upewnić się, że krajowe i lokalne polityki i programy są spójne z ich regionalnymi odpowiednikami; oraz
•
stworzyć powiązania pomiędzy instytutami badawczymi i planistami na rzecz ponadgranicznego
planowania przestrzennego.
3. ARTYKUŁ 5.3
Ustęp 3 podkreśla główne dziedziny zainteresowań i szczególną uwagę, którą należy skupić na
rozwoju polityk i programów planowania przestrzennego.
Główne koncepcje
Z przyczyny swojego interdyscyplinarnego podejścia, rozwój przestrzenny wiąże się z kilkoma
sektorowymi politykami wymienionymi w Konwencji.
Infrastruktura i usługi w zakresie transgranicznego transportu, energetyki i telekomunikacji
Budowa infrastruktury w regionie ma szczególne znaczenie dla zintegrowanego podejścia do planowania przestrzennego, ponieważ powoduje ona silne oddziaływania na ziemię i jej zasoby. Ustęp ten
wymaga, aby kraje dotknięte oddziaływaniem takich prac wspólnie opracowywały transgraniczne
plany i projekty. W tym zakresie, należy osiągnąć możliwie najlepszą równowagę pomiędzy gospodarczą eksploatacją danego obszaru, a problematyką środowiskową i społeczną. Wymaga to także
dokładnej oceny długoterminowych potrzeb projektów. Więcej informacji zawierają Artykuły 8 i 10
Konwencji.54
Ochrona i zrównoważone użytkowanie zasobów naturalnych
Niektóre formy przestrzennego rozwoju i zagospodarowania mogą powodować degradację, która będzie negatywnie oddziaływała na stabilność ekosystemów. Oprócz tego, gospodarowanie zasobami
przyrody, takie jak odtwarzanie siedlisk, wymaga przestrzennej strategii. Dlatego, procesy decyzyjne
powinny uwzględniać zintegrowane zagospodarowanie przestrzenne zasobów naturalnych. Więcej
informacji w tym przedmiocie zawiera Artykuł 4 Konwencji.55
Spójność planów rozwoju miast i wsi na terenach przygranicznych
Postanowienie to wymaga skupienia specjalnej uwagi na planach rozwoju miast i wsi w rejonach przygranicznych. Transgraniczna współpraca na rzecz spójnego planowaniu przestrzennym może prowadzić do bardziej zrównoważonego rozwoju miast i wsi (minimalizując środowiskowe oddziaływania
projektów w dziedzinie infrastruktury i zagospodarowania przestrzennego oraz maksymalizując gospodarcze i społeczne korzyści dla ludności) oraz może umniejszyć rozwojowe nierównomierności
na sąsiadujących obszarach. Jest tu potrzebna skala wyższej perspektywy czasowej, która umożliwi
rozwój terenów marginalnych, odtworzy przestrzennie niewydajne osiedla oraz będzie stymulować
rozwój możliwości gospodarczych na obszarach wiejskich i miejskich.
32
ARTYKUŁ 3 i 5
Zapobieganie transgranicznym oddziaływaniom zanieczyszczeń
Podejście przestrzenne ma decydujące znaczenie dla zapobiegania zanieczyszczeniom. W celu posadowienia działalności przemysłowej niezbędne jest rozważenie dynamiki transgranicznych zanieczyszczeń. Dobre przykłady środków, dysponowanie którymi może być potrzebne w celu zapobiegania transgranicznym zanieczyszczeniom podaje Konwencja EKG/ONZ w sprawie zanieczyszczeń
przemysłowych. Środkiem skutecznej ochrony przed zanieczyszczeniami może być wyznaczenie stref
ochronnych. Więcej informacji zawiera Artykuł 10 Konwencji.56
Zintegrowane planowanie przestrzenne oraz oceny oddziaływania na środowisko
W celu ułatwiania procesów decyzyjnych w planowaniu przestrzennym stosuje się strategiczne oceny
środowiska (SOŚ). Ocena taka łączy w sobie elementy oceny zarówno społeczno-gospodarczej jak i ekologiczno-środowiskowej i może obejmować:
• sporządzenie map siedlisk;
•
analizę zagrożeń; oraz
•
wyznaczenie obszarów wrażliwych.
•
Po wydaniu decyzji dotyczących planowania przestrzennego, należy przeprowadzić ocenę oddziaływania na środowisko (OOŚ), z której korzysta się w celu oszacowania i złagodzenia oddziaływań na środowisko ze strony określonych projektów, czy operacji. Obowiązki określone w tym
paragrafie można wypełnić sposobem zastosowania różnorodnych narzędzi, takich jak:
•
środki przestrzenne, na przykład sieci reprezentatywnych obszarów chronionych, stałe lub czasowe zakazy wstępu do określonych obszarów i terenów, zakazy prowadzenia wszelkiej eksploatacji
na obszarach i terenach;
•
kontrola poziomów, na przykład limity wydobycia danego zasobu, lub limity stężeń w zrzucie
ścieków; oraz
•
najlepsze praktyki, w tym korzystanie ze zdobyczy postępu technologicznego.
•
Patrz Artykuły 3 i 12 Konwencji.57
międzynarodowe
Problematyką polityk sektorowych zajmuje się Protokół do Konwencji Alpejskiej dotyczący
planowania przestrzennego i zrównoważonego rozwoju 58 :
• Należy ustanawiać obszary ochrony przyrody i krajobrazu, jak również obszary ochrony dróg
wodnych i innych żywotnych zasobów.
•
Odnośnie transportu, lepsze regionalne i międzyregionalne powiązania można przyjąć poprzez
zastosowanie spójnych ze środowiskiem środków transportu, wzmacnianie koordynacji i powiązań pomiędzy różnymi systemami transportowymi oraz stosowanie ograniczeń ruchu drogowego
umożliwiające dostępność publicznego transportu dla lokalnych mieszkańców i turystów oraz
poprzez ograniczanie natężenia ruchu.
•
W 1999 r. Państwa członkowskie UE zatwierdziły Europejską Perspektywę Rozwoju Przestrzennego (European Spatial Development Perspective - ESDP) w celu upowszechniania policentrycznych regionalnych struktur i zrównoważonego rozwoju poprzez planowanie przestrzenne. Traktuje się ją jako: “ramy polityczne odpowiednie dla sektorowych polityk Wspólnoty
i państw członkowskich, które oddziaływają przestrzennie, jak również dla organów regionalnych
i lokalnych, w celu osiągnięcia i zrównoważonego rozwoju europejskiego terytorium.”59
33
ARTYKUŁ 3 i 5
Zadaniem rządów i władz lokalnych jest zintegrowanie w planach przestrzennego zagospodarowania różnych procesów i instrumentów określających korzystanie z gruntów. Oznacza to zapewnienie, aby przyjęcie, a zwłaszcza wdrożenie polityk takich jak w dziedzinie rolnictwa, leśnictwa
i transportu odbywało się w sposób, który je bardziej wzajemnie wzmacnia, aniżeli im przeciwdziała.
Zintegrowane podejście jest zatem potrzebne w procesie decyzyjnym, uwzględniającym takie polityki, które mogą oddziaływać na inne polityki.
34
Rozdział D
Artykuł 4
Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej
i krajobrazowej
Zasoby naturalne na wiele sposobów przyczyniają się do rozwoju kultury i cywilizacji człowieka.
Różnorodność biologiczna nie tylko bezpośrednio, czy pośrednio, dostarcza towary i usługi nieodzownie
potrzebne ludziom do życia, ale także pełni zasadniczą rolę w funkcjonowaniu ekosystemów.
Tereny górskie obfitują wyjątkową różnorodnością biologiczną i krajobrazową z przyczyny po części
samego ich oddalenia oraz ograniczonego porównywalnie z tym rozwoju. Ekosystemy górskie oferują
wielką różnorodność siedlisk i ogromne bogactwo gatunków. Warunki wysokogórskie dostarczają życiodajnych usług podtrzymujących funkcjonowanie systemu ekologicznego.
Jednym z najwartościowszych składników bogactwa przyrody Karpat jest występujące tu dziedzictwo naturalne w postaci 133 rodzajów siedlisk oraz siedliska 3.988 gatunków roślin.60 Z tej przyczyny
Artykuł 4 Konwencji Karpackiej wymaga od stron podejmowania specjalnych działań na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania tej biologicznej i krajobrazowe różnorodności.
Działalność człowieka fundamentalnie, a w znacznym stopniu również nieodwracalnie, zmienia różnorodność życia na Ziemi. Różnorodność biologiczna nigdy dotychczas nie była tak bardzo
zagrożona w wyniku konsumpcji zasobów organicznych i presji takich jak użytkowanie gruntów, zanieczyszczenia (powietrza, wód i skażenie gleb), czy zmiany klimatu napędzane działalnością człowieka.
Naukowcy potwierdzają, ze w ciągu ubiegłego stulecia ludzie spowodowali wyginiecie gatunków
w stopniu setki razy przewyższającym współczynniki tła, które były typowe dla całego dotychczasowego biegu historii Ziemi. Szacuje się, że 34.000 gatunkom roślin i 5.200 gatunkom zwierząt, w tym
jednemu na osiem gatunków ptaków na Ziemi grozi wyginięcie, a 60 procent ziemskich ekosystemów
jest albo zdegradowanych, lub gospodarkę nimi prowadzi się w sposób niezrównoważony.61 Uznanie
gwałtownie zmieniającego się oblicza biosfery legło u podstaw uruchomienia kilku inicjatyw na rzecz
zachowania i ochrony różnorodności biologicznej.
międzynarodowe
Na szczeblu globalnym i regionalnym/subregionalnym przyjęto szereg międzynarodowych konwencji i porozumień, które zajmują się poszczególnymi aspektami ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej, lub zrównoważonego użytkowania zasobów biologicznych i krajobrazowych. Zagadnieniami różnorodności biologicznej zajmuje się sześć globalnych konwencji. Są to: Konwencja
o różnorodności biologicznej (CBD), Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami
i roślinami gatunków zagrożonych (CITES), Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich
zwierząt (CMS lub Konwencja Bońska), Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie
międzynarodowe (Konwencja Ramsar), Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania
pustynnienia (UNCCD) i Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (WHC).
Wszystkie te konwencje kolejno omówiono niżej, zaś ich bardziej szczegółowa analizę przedstawiono w poszczególnych ustępach analitycznych.
35
ARTYKUŁ 4
1. Konwencja o różnorodności biologicznej 62 jest pierwszym globalnym porozumieniem obejmującym wszystkie aspekty różnorodności biologicznej. Według stanu z roku 2007, stronami konwencji jest 190 państw, w tym wszystkie kraje karpackie. Konwencja ustanawia trzy główne cele:
ochrona różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów oraz uczciwy
i sprawiedliwy podział korzyści wynikających z wykorzystywania zasobów genetycznych.
2. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych (CITES)63 ma na celu zapewnienie, aby międzynarodowy handel okazami dzikich zwierząt
i roślin nie zagrażał ich przetrwaniu. W swoich trzech złącznikach, Konwencja przyznaje różnego
stopnia ochronę ponad 30,000 gatunkom roślin i zwierząt oraz reguluje międzynarodowy handel
tymi gatunkami. Do dziś, 169 państw, w tym wszystkie kraje karpackie, są stronami tej Konwencji.
3. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (CMS lub Konwencja Bońska)64 chroni lądowe, morskie i powietrzne gatunki wędrowne w całej strefie ich występowania.
Strony Konwencji Bońskiej współdziałają na rzecz ochrony wędrownych gatunków i ich siedlisk
poprzez zapewnienie ścisłej ochrony większości zagrożonych gatunków wędrownych, zawieranie regionalnych wielostronnych porozumień na rzecz ochrony i gospodarowania określonymi
gatunkami lub kategoriami gatunków oraz poprzez podejmowanie kooperacyjnych prac badawczych i działań konserwatorskich. Za wyjątkiem Serbii, Konwencję tę ratyfikowały wszystkie kraje
karpackie.
4. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe zwłaszcza
jako środowisko ptactwa wodnego (powszechnie znana jako Konwencja Ramsar)65 tworzy ramy
dla krajowych działań i międzynarodowej współpracy na rzecz ochrony i mądrego użytkowania obszarów wodno-błotnych i ich zasobów. Konwencja obejmuje wszystkie aspekty ochrony
i mądrego użytkowania obszarów wodno-błotnych, uznając te obszary jako ekosystemy, które są
wyjątkowo ważne dla zachowania różnorodności biologicznej w ogólności oraz dla dobrobytu
społeczności ludzkich. Konwencję tę ratyfikowały wszystkie kraje karpackie.
5. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (UNCCD)66 uznaje, że
pustynnienie jest poważnym problemem gospodarczym, społecznym i środowiskowym będącym
przedmiotem troski wielu krajów we wszystkich regionach świata. W celu zwalczania pustynnienia i łagodzenia skutków suszy, zwłaszcza w Afryce, Konwencja skupia się na usprawnianiu
zrównoważonego gospodarowania gruntami i wodą oraz zapobieganiu długoterminowym konsekwencjom pustynnienia, w tym masowej migracji i utracie gatunków, zmianom klimatu oraz dla
potrzeb niesienia doraźnej pomocy ludności w sytuacjach kryzysowych.
6. Główną misją Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (WHC)67 jest identyfikowanie i ochrona światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego poprzez prowadzenie listy obiektów, których wyjątkowe wartości należy zachować dla całej
ludzkości oraz zapewnić ich ochronę poprzez bliższą współpracę pomiędzy narodami. Wszystkie
kraje karpackie są stronami tej Konwencji. Aspekty dotyczące dziedzictwa kulturalnego opisano
bardziej szczegółowo w Rozdziale I.J niniejszego Podręcznika. W tym dziale skupiono się jedynie
na naturalnym komponencie dziedzictwa w aspekcie Konwencji WHC.
Trzy porozumienia regionalne lub subregionalne, których celem pierwszorzędnym jest ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej, lub niektórych z ich szczególnych elementów:
1. Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych (Konwencja Berneńska) 68 jest wiążącym międzynarodowym dokumentem prawnym w dziedzinie
ochrony przyrody, który obejmuje całość dziedzictwa naturalnego na kontynencie europejskim
i rozciąga się także na niektóre państwa Afryki. Celem Konwencji jest ochrona dzikiej flory i fauny
oraz ich naturalnych siedlisk, a także promocja europejskiej współpracy w tym zakresie.
36
ARTYKUŁ 4
2. Europejska Konwencja Krajobrazowa 69 ma za cel popieranie ochrony europejskiego krajobrazu,
gospodarowania nim i planowania oraz organizowanie europejskiej współpracy w przedmiocie
zagadnień dotyczących krajobrazu. Konwencja ustanawia ogólne zasady prawne, które powinny
służyć jako podstawa do przyjmowania krajowych polityk dotyczących krajobrazu oraz prowadzenia międzynarodowej współpracy iw takich sprawach. Jest to jedyny tego rodzaju dokument
prawny na szczeblu europejskim zajmujący się ochroną krajobrazu.
3. Konwencja w sprawie ochrony Alp (Konwencja Alpejska) 70 jest ramowym porozumieniem
w sprawie ochrony i zrównoważonego rozwoju Regionu Alpejskiego. W 1994 r., strony podpisały
do niej Protokół w sprawie ochrony przyrody i gospodarowania krajobrazem, który wszedł
w życie w 2002 r. Określa on specyficzne obowiązki stron w zakresie: wzajemnej współpracy i informowania się o sprawach dotyczących planowania rodzajów działalności obejmujących ochronę flory i fauny, wspólne tworzenie ponadkrajowych obszarów chronionych i zarządzanie nimi,
tworzenie ekologicznej sieci obszarów chronionych, zakaz pozyskiwania i sprzedaży niektórych
chronionych gatunków oraz koordynowanie swojej działalności badawczej.
Legislacja Unii Europejskiej stanowi ważną płaszczyznę odniesienia w dziedzinie różnorodności
biologicznej oraz zrównoważonego korzystania z różnorodności biologicznej i krajobrazowej w Europie:
Wspólnotowa polityka ochrony przyrody opiera się na dwóch głównych dyrektywach:
• Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz
dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa); oraz
•
Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dyrektywa Ptasia).
Główny trzon obu tych dyrektywy zajmuje się tworzeniem ogólnoeuropejskiej ekologicznej sieci
obszarów zwanej NATURA 2000 oraz wcielaniem wymagań ochrony przyrody do polityk sektorowych (np. rolnej, transportowej, rozwoju regionalnego).
Również, rozległy wachlarz istniejących prawnie niewiążących dokumentów i międzynarodowych
inicjatyw stwarza znaczne możliwości ochrony biologicznej i zrównoważonego rozwoju w regionie:
• Agenda 21
Agenda 21 jest wszechstronnym planem działania, który powinien być realizowany w skali globalnej, krajowej i lokalnej przez instytucje systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, rządy, i główne
grupy w każdej dziedzinie, w której człowiek oddziaływuje na środowisko. Przyjęta na Konferencji
w Rio de Janeiro, w 1992 r., w swoim Rozdziale 15 traktuje o ochronie różnorodności biologicznej.
Celem jest poprawa ochrony różnorodności biologicznej i zrównoważonego korzystania z zasobów
biologicznych, jak również wspieranie wdrażania Konwencji o różnorodności biologicznej.71
• Zasady i Wytyczne z Addis Abeby dla zrównoważonego użytkowania różnorodności
biologicznej
Na Zasady i Wytyczne z Addis Abeby przyjęte przez VII Konferencję Stron Konwencji o różnorodności biologicznej składa się 14 praktycznych zasad i wytycznych operacyjnych oraz kilka instrumentów służących do ich wdrażania, które rządzą użytkowaniem elementów różnorodności biologicznej, w celu zapewnienia jej zrównoważonego użytkowania. Zasady te tworzą ramy świadczenia
pomocy rządom, osobom zarządzającym zasobami, społecznościom tubylczym i lokalnym, sektorowi
prywatnemu i innym uczestnikom procesu, na rzecz sposobów zapewnienia, aby użytkowanie przez
nich elementów różnorodności biologicznej nie prowadziło do długookresowego spadku różnorodności biologicznej.72
37
ARTYKUŁ 4
•
Cel 2010 różnorodności biologicznej
Konferencja Konwencji o różnorodności biologicznej podjęła w 2002 r. decyzję, na podstawie
której strony: “zobowiązują się do skuteczniejszego wdrażania trzech głównych celów Konwencji, aby
do 2010 r. osiągnąć znaczne obniżenie aktualnego stopnia strat różnorodności biologicznej na szczeblu globalnym, regionalnym i krajowym, jako wkład do łagodzenia ubóstwa i korzystania ze wszystkich korzyści życia na Ziemi.”
W odniesieniu do górskiej różnorodności biologicznej, VII Konferencja stron przyjęła program
pracy dotyczący górskiej różnorodności biologicznej,73 który ma także nadrzędny cel znacznego obniżenia strat górskiej różnorodności biologicznej do roku 2010.74 Cel ten został następnie poparty przez
Szczyt Świata w sprawie Zrównoważonego Rozwoju, a Unia Europejska również zobowiązała się powstrzymać straty różnorodności biologicznej do 2010 r., który to cel włączono do Szóstego Programu
Działania w Ochronie Środowiska i przyjęto w 2002 r.
Countdown 201075, czyli „odliczanie do roku 2010”, jest siecią rządów, miast i regionów, a także
organizacji społeczeństwa obywatelskiego goszczonych przez Regionalne Biuro IUCN dla Europy.
Celem jej jest, aby wszystkie europejskie rządy i członkowie społeczeństwa obywatelskiego, na każdym szczeblu, podejmowali działania potrzebne w celu powstrzymania do roku 2010 strat różnorodności biologicznej.
• Czerwona Lista IUCN - Gatunki Zagrożone
Od ponad czterdziestu lat, Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN), poprzez swoją Komisję d/s
Przetrwania Gatunków (SSC), przyznaje, w skali ogólnoświatowej, status ochronny gatunkom, podgatunkom i odmianom a nawet wybranym podpopulacjom, w celu wyróżnienia taksonów zagrożonych
wyginięciem oraz popierania w ten sposób ich ochrony. Ocena ta stanowi podstawę Czerwonej Listy,
którą sporządzono w celu wyznaczenia względnego zagrożenia wyginięciem. Głównym jej celem jest
skatalogowanie i uwypuklenie tych taksonów, które znajdują się w obliczu znacznego zagrożenia wyginięciem w skali globalnej (tj. tych, które wymieniono jako krytycznie zagrożone, zagrożone i narażone na zagrożenie). Czerwona Lista IUCN zawiera również informacje o taksonach, które zaliczono
do kategorii wymarłych lub wymarłych w warunkach naturalnych, o taksonach, których nie można
oszacować z przyczyny niewystarczających informacji (tj. z powodu braku danych) i o taksonach, które albo są bliskie zbliżenia się do progu zagrożenia, albo które byłyby zagrożone, gdyby nie zostały
objęte bieżącym specyficznym dla taksonu programem ochrony (tj. prawie zagrożone).76
• Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej
Paneuropejską Strategię Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej utworzyła Rada Europy, we
współpracy z innymi krajowymi i międzynarodowymi organizacjami, zarówno rządowymi jak i pozarządowymi, po Szczycie Ziemi z Rio de Janeiro i przyjęciu Konwencji ONZ o różnorodności biologicznej. Głównym celem tej Strategii jest znalezienie spójnego sposobu reakcji na spadek różnorodności
biologicznej i krajobrazowej w Europie oraz zapewnienie zrównoważenia środowiska naturalnego.77
• Strategia tematyczna UE w sprawie zrównoważonego wykorzystywania zasobów
naturalnych
W 2005 r. Komisja Europejska zaproponowała Strategię tematyczną UE w sprawie zrównoważonego wykorzystywania zasobów naturalnych. Celem Strategii jest obniżenie oddziaływań na środowisko związanych z wykorzystaniem zasobów. Strategia przyjęła horyzont 25 lat i skupia się na
poprawie rozumienia istoty wykorzystywania zasobów naturalnych, jego oddziaływań na środowisko
i powiązań ze wzrostem gospodarczym, opracowaniu wskaźników i narzędzi służących do monitorowania i sprawozdawczości o postępach oraz utworzeniu Europejskiego Centrum Danych o zasobach
naturalnych i Międzynarodowego Panelu w sprawie zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych.
Wszystkie te dokumenty przyczyniają się do ochrony i zrównoważonego korzystania z dziedzictwa naturalnego poprzez działania polegające na ustanawianiu norm, projektów rozwoju polityki,
tworzeniu sieci technicznych, a także działania terenowe, badania i analizy, rozwój lokalny, budowanie potencjału i podnoszenie świadomości społeczeństwa.
38
ARTYKUŁ 4
4. Artykuł 4.1
Pierwszy ustęp określa ogólne obowiązki stron, kładąc nacisk na specyfikę regionu karpackiego:
należy prowadzić właściwe polityki i podejmować środki na rzecz ochrony elementów różnorodności
biologicznej w regionie.
Główne koncepcje
Pierwsza część tego ustępu wymaga, aby strony realizowały specjalne polityki “mające na celu
ochronę, zrównoważone użytkowanie oraz przywracanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej.”
Różnorodność biologiczna, lub bioróżnorodność, obejmuje wszystkie geny, gatunki, siedliska
i ekosystemy na Ziemi, razem ze wszystkimi żywymi organizmami i ich skomplikowanymi współzależnościami,78 z wyłączeniem ludzkich istot, organów i materiałów genetycznych, zgodnie z decyzją
pierwszej Konferencji Stron Konwencji o różnorodności biologicznej. Różnorodność biologiczną definiuje Artykuł 2 tej Konwencji jako “zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących,
między innymi, z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami
i ekosystemami.”
Konwencja o różnorodności biologicznej i społeczność międzynarodowa zajmująca się środowiskiem wyróżnia trzy poziomy różnorodności biologicznej:
• różnorodność pomiędzy ekosystemami i w ramach ekosystemów i siedlisk (różnorodność siedliskowa);
•
różnorodność pomiędzy gatunkami w ramach specyficznego siedliska lub ekosystemu (różnorodność gatunkowa); oraz
•
odmienność genetyczna w ramach indywidualnego gatunku (różnorodność genetyczna).79
Europejska Konwencja Krajobrazowa definiuje krajobraz jako “obszar, postrzegany przez ludzi,
którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich.” Definicja ta odzwierciedla ideę głoszącą, że krajobrazy ewoluują w czasie oraz podkreśla, że krajobraz
tworzy jedną całość, której naturalne kulturowe komponenty są traktowane łącznie. Termin “różnorodność krajobrazowa” nie jest wyraźnie zdefiniowany w tej Konwencji,80 ale traktując jako wytyczną
Preambułę do Europejskiej Konwencji Krajobrazowej można twierdzić, że dla potrzeb tej Konwencji
różnorodność ta to wielorakość krajobrazów zarówno na terenach zabudowanych jak i na wsi, na
obszarach zdegradowanych i takich, które charakteryzują się wysoką jakością, na terenach uznanych
za wyjątkowo piękne, jak i na obszarach dnia powszedniego.
Zgodnie z Konwencją w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego
(WHC), kulturowe krajobrazy są dobrem kulturowym i stanowią “dzieła łączne człowieka i przyrody.” Są one także ilustracjami ewolucji ludzkiego społeczeństwa i osadnictwa w czasie, pod wpływem
ograniczeń fizycznych i/lub możliwości wynikających z ich naturalnego środowiska oraz sukcesywnych sił społecznych, gospodarczych i kulturowych.
Ochrona jest terminem, który jest obecnie rozumiany zazwyczaj w kategoriach węższych niż terminy “chronienie”, czy “zachowanie.” Ochrona wymaga utrzymania warunków niezbędnych do ciągłej
egzystencji zasobu, a punktem odniesienia powinien tu być status quo danego żywego zasobu. Termin
ten rozumie się także jako wymagający, aby zasoby naturalne należało eksploatować bez przekraczania limitów, które gwarantują odnowę i zrównoważenie zasobów. W kategoriach wspólnotowej
definicji tej koncepcji, Dyrektywa Siedliskowa określa ochronę jako zestaw działań wymaganych do
utrzymania lub odtworzenia naturalnych siedlisk i populacji dzikiej fauny i flory w stanie sprzyjającym ochronie. Zatem, zgodnie z tą definicją, koncepcja ochrony mieści w sobie także koncepcję
odtworzenia.
39
ARTYKUŁ 4
Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, „zrównoważone użytkowanie” oznacza
użytkowanie elementów różnorodności biologicznej w taki sposób i z taką intensywnością, żeby nie
prowadziło to do jej zmniejszenia w długim czasie i tym samym pozwoliło utrzymać jej potencjał w stanie odpowiadającym potrzebom i aspiracjom obecnych oraz przyszłych pokoleń.
W maju 2002 r., Konferencja Stron Konwencji o różnorodności biologicznej potwierdziła, że
zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej jest zagadnieniem priorytetowym i przyjęła „Decyzję V/24 - Zrównoważone użytkowanie jako zagadnienie międzysektorowe”. Uznaje się, że
ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej są ważne dla przetrwania gatunków, a także korzystne dla rodzaju ludzkiego, zwłaszcza dla tych ludzi, których egzystencja zależy od
różnorodności biologicznej.
Zrównoważone użytkowanie stanowi bodziec na rzecz ochrony i odtwarzania z przyczyny społecznych, kulturowych i gospodarczych korzyści, jakie ludzie czerpią z takiego użytkowania. Zrównoważonego użytkowania nie można osiągnąć bez skutecznych środków ochronnych.
Odtwarzanie jest działalnością uzupełniającą w stosunku do ochrony i zrównoważonego użytkowania. Definiuje się je jako “przywrócenie ekosystemu lub siedliska do pierwotnej struktury jego skupiska, naturalnego składu gatunków i naturalnych funkcji.”81 Odtwarzanie wymaga przede wszystkim
zidentyfikowania siedlisk i ekosystemów, które zostały zdegradowane, a dopiero następnie zaprojektowania i wdrożenia środków, które przywrócą im na powrót sprzyjający status ochronny.
Termin ten staje się coraz bardziej ważny w kontekście odpowiedzialności za szkody powodowane w środowisku. Na przykład, Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21
kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu 82 stanowi, że naprawę szkód w środowisku
realizuje się poprzez przywrócenie tego środowiska do jego pierwotnych warunków. Ta druga część
wymaga od stron podejmowania stosownych środków w celu zapewnienia wysokiego stopnia ochrony i zrównoważone użytkowania:
• siedlisk (naturalnych i półnaturalnych) i ich charakterystyk, ciągłości i spójności; oraz
•
gatunków flory i fauny (w szczególności gatunków zagrożonych, gatunków endemicznych, dużych
drapieżników).
W porównaniu z pierwszym postanowieniem, to drugie zdanie odnosi się do ochrony. Jest to
bowiem termin, który zawiera w sobie obowiązek zarówno negatywny jak i pozytywny: odstąpienie od takich rodzajów działalności, które mogą szkodzić różnorodności biologicznej oraz podjęcie
aktywnych działań na rzecz zapobiegania degradacji środowiska. Ochronę coraz częściej postrzega
się jako wszechstronne planowanie i gospodarowanie ekologiczne przy merytorycznych regulacjach,
procedurach i instytucjach w skali krajowej.83
Siedlisko jest zdefiniowane przez Konwencję o różnorodności biologicznej jako miejsce lub typ
miejsca, w którym organizm lub populacja występuje w sposób naturalny. Polityka Komisji Europejskiej dotycząca ochrony przyrody i różnorodności biologicznej kładzie duży nacisk na ochronę
siedlisk, wymagając od państw członkowskich wyznaczania specjalnych obszarów ochrony siedlisk
będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty i siedlisk dla gatunków będących przedmiotem
zainteresowania Wspólnoty.
Dyrektywa Siedliskowa rozróżnia termin “siedliska naturalne” jako obszary lądowe lub wodne
wyodrębnione w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno całkowicie naturalne
jak i półnaturalne; oraz termin “siedlisko gatunku” jako środowisko określone przez konkretne czynniki abiotyczne i biotyczne, w którym gatunek ten żyje w dowolnym stadium swojego cyklu biologicznego. W porównaniu do siedlisk naturalnych, półnaturalne siedliska są to takie siedliska, które, mimo
iż zostały zmienione w wyniku gospodarowania gruntami, to podtrzymują egzystencję rodzimych
roślin i zwierząt na danym obszarze.
40
ARTYKUŁ 4
Jednym z głównych zagrożeń dla siedlisk i populacji gatunków i zarazem głównych przyczyn
spadku różnorodności biologicznej w Europie jest fragmentacja i izolacja siedlisk oraz skutki powodowane tym stanem dla żywotności populacji gatunków. Fragmentacją jest przerwanie ciągłości przebiegu ekosystemów tworzące bariery dla migracji lub propagacji organizmów i redukujące rozmiary
jednolitych obszarów. Fragmentacja może być spowodowana działalnością człowieka (np. infrastrukturą drogową) lub procesami naturalnymi.84
Fragmentacja siedlisk jest traktowana jako priorytetowy problem także w Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej, jak również w Strategia Różnorodności Biologicznej
Wspólnoty Europejskiej (z 1998 r.) oraz w Dyrektywie Siedliskowej UE. Ciągłość i spójność siedliska
odnosi się do dostępu do siedliska zarówno w czasie jak i w przestrzeni oraz ułatwienia populacjom
gatunków właściwych możliwości ich migracji i propagacji i wymiany genetycznej. Muszą być w tym
względzie spełnione trzy następujące wymagania:
• populacje gatunków musi mieć dostęp do odpowiednio dużego obszaru właściwego siedliska;
•
wędrowne gatunki zwierząt muszą mieć dostęp do lęgowisk, zimowisk i przejść pomiędzy nimi;
oraz
•
muszą istnieć możliwości wymiany genetycznej pomiędzy różnymi populacjami lokalnych
gatunków.
Z myślą o zapewnieniu spójności siedliska, pojawiły się koncepcje korytarzy ekologicznych i sieci
ekologicznych.85 Paneuropejska Sieć Ekologiczna i Dyrektywa Siedliskowa na szczeblu UE, czy Inicjatywa
Europejskiej Zielonej Wstęgi 86 – wszystkie one mają w swym jądrze koncepcję sieci ekologicznej. Więcej
szczegółowych informacji na temat tych koncepcji zawiera opis w ustępie 5 niniejszego Artykułu.
Konwencja wymaga wysokiego stopnia ochrony i zrównoważonego korzystania z gatunków flory
i fauny charakterystycznych dla Karpat i kładzie szczególny nacisk na gatunki endemiczne, gatunki
zagrożone i duże drapieżniki.
Gatunki endemiczne są to gatunki tubylcze unikalne dla określonego miejsca lub regionu. Gatunki zagrożone są to gatunki, którym zagraża niebezpieczeństwo wyginięcia w całej strefie ich występowania lub w jej znacznej części.
Gatunkami zagrożonymi zajmuje się kilka wielostronnych (międzynarodowych) porozumień
w dziedzinie ochrony środowiska. I tak, Konwencja CITES reguluje handel dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych oraz prowadzi listę takich gatunków; Konwencja Bońska o ochronie
wędrownych gatunków dzikich zwierząt przyznaje bezpośrednią i wzmocnioną ochronę zagrożonym
gatunkom wędrownym wymienionym w jej Załączniku I itd.; Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa UE również prowadzą listy zagrożonych gatunków, odpowiednio, ptaków oraz roślin i zwierząt, określając zarazem wyraźne zakazy umyślnego pozyskiwania, chwytania i zabijania, umyślnego płoszenia, wybierania jaj, czy uszkadzania lub niszczenia lęgowisk, albo miejsc rozrodu, czy wypoczynku, roślin itp.
Kategorie Czerwonej Listy IUCN definiują gatunki zagrożone jako gatunki zagrożone wyjątkowo wysokim ryzykiem wymarcia w stanie dzikim w najbliższej (szczególnie zagrożone), bliskiej
(zagrożone) lub średnioterminowej (narażone) przyszłości.
Duże drapieżniki (np. niedźwiedź brunatny, wilk, ryś) tworzą integralną część ekosystemów
i krajobrazów na obszarze całej Europy, ale z przyczyny fragmentacji siedlisk ich populacje znacznie
zmniejszają się, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Karpaty są domem największej populacji dużych
drapieżników w Europie, o którym mówi się jako o “ostatnim w Europie obszarze wspierającym żywotne populacje dużych drapieżników.”87 Bogactwo to należy chronić i to właśnie jest przyczyna, dla
której Konwencja specjalnie wymienia ochronę dużych drapieżników.
Większość dużych drapieżników podlega specjalnym środkom ochronnym na podstawie Konwencji Berneńskiej i określa się je jako “pod ochroną” (ryś euroazjatycki) i “pod ścisłą ochroną” (wilk,
niedźwiedź brunatny, rosomak i ryś iberyjski).
Na szczeblu Unii Europejskiej prowadzi się wiele prac nad ochroną dużych drapieżników. Na
przykład, inicjatywa dotycząca dużych drapieżników dla Europy - grupa robacza działająca w ramach
41
ARTYKUŁ 4
Komisji Przetrwania Gatunków IUCN, zainicjowała kilka działań wspierających ochronę dużych
drapieżników,88 takich jak Karpacki Projekt Dużych Drapieżników, w Rumunii, który zakończył się
w 2003 r.89
Oprócz tego, WWF International zainicjował w 1995 r. Program dla Dużych Drapieżników w Europie, a w ramach Konwencji Berneńskiej, w 2003 r., przyjęto zalecenie dotyczące ochrony dużych
drapieżników w Karpatach.90
międzynarodowe
Wszystkie konwencje zajmujące się różnorodnością biologiczną traktują, aczkolwiek w różnym
stopniu, o zagadnieniach ochrony różnorodności biologicznej i zrównoważonego korzystania z jej
elementów.:
Artykuł 1 Konwencji o różnorodności biologicznej głosi:
“Celami niniejszej konwencji, […], jest ochrona różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści wynikających z wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostęp do zasobów genetycznych...”
Cele te są następnie rozwinięte w kolejnych artykułach tej Konwencji:
• Artykuł 6 - Ogólne działania na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności
biologicznej
•
Artykuły 8 i 9 traktujące o ochronie in-situ i ex-situ; oraz
•
Artykuł 10 - Zrównoważone użytkowanie elementów różnorodności biologicznej.
Konwencja wymaga od stron popierania ochrony ekosystemów, siedlisk naturalnych, utrzymania
żywotnych populacji gatunków w naturalnym otoczeniu, jak również odnawiania i odtwarzania zdegradowanych ekosystemów oraz promowania odzysku zagrożonych gatunków, między innymi, poprzez rozwój i wdrażanie planów lub innych strategii gospodarowania.
Artykuły 3 i 4 Konwencji Ramsar wymagają od stron popierania ochrony i mądrego użytkowania
obszarów wodno-błotnych niezależnie, czy są one wpisane na Ramsarską Listę Obszarów Wodno-Błotnych, czy nie są.
W swoim Artykule 2, Konwencja Bońska wymaga działań na rzecz unikania wszelkiego zagrożenia
dotyczącego gatunków wędrownych.
Artykuł 4 Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa odnosi się do identyfikacji,
ochrony, zachowania, prezentacji i przekazywania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego
i naturalnego.
Artykuły 1 do 7 Konwencji Berneńskiej podkreśla potrzebę ochrony dzikich roślin i zwierząt
oraz ich naturalnych siedlisk oraz zwraca specjalną uwagę na gatunki zagrożone i narażone.
W swoim Artykule 2, Konwencja Alpejska wymaga, aby strony podejmowały środki w celu:
“ochrony, zachowania oraz w stosownych przypadkach, odnowienia środowiska naturalnego i krajobrazów, tak by mogły funkcjonować ekosystemy, chronione były gatunki roślin i zwierząt wraz z ich
siedliskami, utrzymana była zdolność przyrody do odtworzenia i zachowana była trwała wydajność,
oraz na stałe zachowana była różnorodność, wyjątkowość oraz piękno przyrody i krajobrazu.”
Ten obowiązek zachowania i ochrony dotyczy różnorodności biologicznej z ukierunkowaniem na
pozytywny obowiązek odtworzenia środowiska tam, gdzie to potrzebne, w celu utrzymania naturalnego ekosystemu jako całości (składającego się z roślin i zwierząt, ich siedlisk, wszystkich zasobów naturalnych i estetycznych cech charakterystyk przyrody) na poziomie zrównoważonym i produktywnym.
Wyraźnie widać, że zamiarowi autorów przyświecało podejście ekosystemowe.
Obowiązek wynikający z międzynarodowych porozumień w dziedzinie ochrony środowiska w zakresie różnorodności biologicznej może stanowić wsparcie dla wdrażania Konwencji Karpackiej, zaś
rządy powinny starać się wykorzystywać synergie istniejące pomiędzy tymi międzynarodowymi instrumentami prawnymi.
42
ARTYKUŁ 4
Lokalne organy będą pełniły kluczową rolę w zapewnieniu zgodności z obowiązkami wynikającymi
z tego ustępu Artykułu 4. Protokół w sprawie ochrony przyrody i gospodarowania krajobrazem do
Konwencji Alpejskiej zawiera specjalny artykuł dotyczący udziału społeczności terytorialnych w procesie
decyzyjnych związanych z politykami ochrony przyrody i gospodarowania krajobrazem. Chociaż polityki powinny być podejmowane na szczeblu krajowym, to jednak specjalne działania będą podejmowana
na szczeblu lokalnym. Zaangażowanie organów lokalnych może przyjmować różne formy:
•
Wcielanie problematyki różnorodności biologicznej i krajobrazowej do planowania sektorowego,
a zwłaszcza planowania przestrzennego na szczeblu lokalnym.
•
Inwentaryzacja siedlisk, gatunków roślin i zwierząt, zwłaszcza gatunków endemicznych
i zagrożonych oraz krajobrazów na szczeblu lokalnym. Wymieniony wyżej Protokół do Konwencji
Alpejskiej wymaga, aby strony przeprowadziły takie inwentaryzacje, a także sporządziły raporty na
temat stanu aktualnego oraz określa listę zagadnień, które należy uwzględnić w tej inwentaryzacji
(Artykuł 6 i Załącznik I);
•
Zaprojektowanie i uruchomienie w oparciu o wynikli tych inwentaryzacji specjalnych środków
ochronnych i konserwacyjnych. Ponadto, mogą być potrzebne specjalne środki w celu odtworzenia
zdegradowanych siedlisk, reintrodukcji gatunków itp. Są już doniesienia o przypadkach skutecznej
reintrodukcji w regionie karpackim żubra europejskiego i odnowy populacji motyli Apollo.91
•
Zaprojektowanie obszarów chronionych, a w niektórych krajach, zależnie od ich systemu administracyjnego, gospodarowanie obszarami chronionymi lub nadzorowanie gospodarki tymi obszarami. Wymaga to przyjęcia planu gospodarowania przy zaangażowaniu wszystkich uczestników
procesu, a zwłaszcza lokalnych społeczności oraz przyjęcia specjalnych regulacji dotyczących statusu obszaru chronionego, warunków zwiedzania, środków ochronnych i zachowawczych itp.
•
Zapewnienie udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym, zwłaszcza przy podejmowaniu środków ochronnych, które oddziaływają na społeczności lokalne i które mogą ograniczać prawa użytkowania zasobów naturalnych. Protokół do Konwencji Alpejskiej ustanowił obowiązek osiągnięcia
porozumienia z właścicielami gruntów lub osobami, które podejmują działalność leśniczą lub
rolniczą na terenach objętych projektem, w odniesieniu do ograniczeń wynikających z wymagań
dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu (Artykuł 10).
•
Regulowanie działalności, które oddziaływają na różnorodność biologiczną i krajobrazową itp.
Protokół do Konwencji Alpejskiej, w swoim Artykule 9, wymaga utworzenia systemu oceniania
bezpośrednich i pośrednich oddziaływań środków oraz projektów, prywatnych lub publicznych,
które mogą znacząco oddziaływać na przyrodę lub krajobraz. Wyniki tej oceny oddziaływania
należy uwzględniać przy wydawaniu decyzji dotyczących zatwierdzania projektów.
•
Opracowanie środków zapewniających bodźce na rzecz zrównoważonego gospodarowania
zasobami naturalnymi.
•
Podejmowanie kampanii podnoszenia świadomości społeczeństwa, edukacyjnych itp.
Zasoby naturalnych nie znają granic politycznych i w celu osiągnięcia skutecznych długoterminowych wyników potrzebne jest jednolite podejście na całym terytorium Karpat. Współpraca transgraniczna daje krajom sposobność prowadzenia dialogu i korzystania z doświadczeń innych. Jest ona
również korzystna, gdyż umożliwia rozwój i podejmowanie zharmonizowanych działań i środków,
takich jak wspólne strategie lub programy. Kolejne ustępy Artykułu 4 zawierają więcej szczegółowych
wymagań dotyczących współpracy transgranicznej.
43
ARTYKUŁ 4
5. Artykuł 4.2
•
Drugi ustęp obejmuje trzy różne aspekty,:
właściwe utrzymywanie siedlisk półnaturalnych;
•
odtwarzanie pierwotnego stanu siedlisk zdegradowanych; oraz
•
wspieranie opracowywania i realizacji odpowiednich planów zarządzania.
Główne koncepcje
Siedliska półnaturalne są to takie siedliska, które, mimo iż zostały zmodyfikowane lub utworzone w wyniku działalności człowieka, to podtrzymują egzystencję roślin i zwierząt naturalnie występujących na danym obszarze oraz w których naturalne procesy stanowią główną siłę rozwoju tych
siedlisk.92 Od stron wymaga się utrzymania status quo, jednakże Konwencja stosuje ów termin, który
choć poprawnie użyty, jest nieprecyzyjny, bowiem nie zwiera żadnych wskazówek umożliwiających
określenie właściwych środków. Środki takie należy zatem określić na podstawie studiów poszczególnych przypadków, które doprowadzą do określenia działań odpowiednich do utrzymania tego rodzaju
siedlisk w ich oryginalnym stanie (np. działań zapobiegających degradacji tych siedlisk, zmniejszaniu
ich powierzchni itp.).
Siedliska zdegradowane są to siedliska zmienione na skutek różnych oddziaływań: zanieczyszczeń, nadmiernego zużycia zasobów przez ludzi, gatunki inwazyjne, itp. Znaczne straty siedlisk i postępująca ich degradacja to obecnie jedne z głównych zagadnień. Dlatego, odtwarzanie siedlisk jest integralną częścią tematycznych programów pracy w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej.
Przeciwnie niż polityka ochronna, odtwarzanie siedlisk zakłada, że ich środowiskowa degradacja
jest procesem odwracalnym. Zatem, odzyskanie ekologicznych funkcji i różnorodności biologicznej
siedliska oraz ewentualne zyski są możliwe w wyniku specjalnie ukierunkowanej interwencji człowieka. (patrz Ramki 7 i 8)
Odtwarzanie wymaga głębokiej wiedzy na temat struktur i funkcji pierwotnego ekosystemu, jak
również czasu, rezerw kadrowych, wydolności i zasobów finansowych. Najpierw, należy zidentyfikować zdegradowane siedliska, a następnie zaplanować dobrane doń specyficzne środki odtwarzające,
na które może składać się uprzątnięcie i ponowne obsadzenie gruntu roślinnością, jego zalesienie,
odtworzenie procesów rzecznych, reintrodukcja gatunków oraz różne inne podobne środki podejmowane w skali lokalnej lub szerszej. Pomimo znacznych kosztów związanych ze wszystkimi tymi
środkami, Konwencja Karpacka wymaga, aby strony popierały odtwarzanie zdegradowanych siedlisk,
jednakże nie podaje wytycznych dotyczących jego finansowania. Rozwiązania mogą wahać się tu od
podatków do opłat w zastosowaniu do zasady zanieczyszczający płaci,93 jak również finansowania
z programów UE, takich jak LIFE, czy Interreg.
Ważnym narzędziem służącym zapewnieniu ochrony półnaturalnych siedlisk i odtworzeniu siedlisk zdegradowanych są plany gospodarowania. Konwencja nie określa dalszych wymagań w zakresie
planów gospodarowania, ale wziąwszy pod uwagę zasady określone w Artykule 2, trzeba rozumieć, że
plany te należy opracowywać i wdrażać z należytym uwzględnieniem wymagań dotyczących udziału
społeczeństwa i zaangażowania uczestników tego procesu. Poza tym, plany powinny być dostosowane
do danego miejsca i określać wyraźne cele, które należy zrealizować, szczegółowe działania, harmonogramy i środki finansowe. Przykłady dobrych praktyk planów gospodarowania można znaleźć w inicjatywach realizowanych na podstawie Konwencji Alpejskiej, sieci NATURA 2000 oraz innych.
Zalecane etapy działań, które należy przedsiębrać w celu opracowania planów gospodarowania
dla zdegradowanych siedliskach są następujące:
• zidentyfikowanie zdegradowanych obszarów i przyczyn ich degradacji;
•
ocena wykonalności przedsięwzięć odtwarzających;
•
określenie celów i priorytetów działań odtwarzających;
44
ARTYKUŁ 4
•
ustanowienie odpowiednich praktyk gospodarowania; oraz
•
ocena skuteczności planu.94
międzynarodowe
Konwencja o różnorodności biologicznej w dwóch swoich artykułach traktuje o odtwarzaniu
zdegradowanych ekosystemów. Artykuł 8 (f ) wymaga, aby strony odnawiały i odtwarzały zdegradowane ekosystemy oraz popierały odzyskanie zagrożonych gatunków, między innymi, poprzez opracowanie i wdrażanie planów lub innych strategii gospodarowania, zaś Artykuł 10 (d) wymaga od stron
udzielania pomocy społecznościom lokalnym w opracowywaniu i stosowaniu działań naprawczych na
obszarach zdegradowanych, gdzie różnorodność biologiczna została zmniejszona. W przeciwieństwie
do Konwencji Karpackiej, Konwencja o różnorodności biologicznej wymaga także prowadzenia działań na rzecz odzyskania zagrożonych gatunków, nie zaś tylko odtworzenia zdegradowanych siedlisk.
Podobne wymagania zostały włączone do Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt w zakresie odtwarzania siedlisk, które są ważne dla odsuwania od gatunków zagrożeń
ich wyginięcia (Artykuł 3, ustęp 4). Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu, która weszła w życie dnia 30 kwietnia
2004 r., ustanawia ramy odpowiedzialności państw członkowskich UE za środowisko i stosuje się do
gatunków i siedlisk naturalnych. Jej załącznik II określa wspólne ramy, które należy wykorzystywać,
wybierając najbardziej odpowiednie środki w celu zagwarantowania zaradzenia szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu oraz przywrócenia środowiska do jego pierwotnych warunków drogą
podstawowych, uzupełniających i kompensacyjnych środków zaradczych.
Na podstawie tego postanowienia Konwencji Karpackiej, strony muszą „promować” i „wspierać”
odpowiednie utrzymywanie i odtwarzanie siedlisk. Od stron oczekuje się zatem zapewnienia ram,
które będą wymagały opracowania planów działania i pomagały lokalnym populacjom w prowadzeniu przez nie działań odtwarzających i utrzymujących.
Jak wyjaśniono w pierwszym ustępie niniejszego artykułu, w realizowaniu tych celów kluczową
rolę będą pełniły lokalne organy, zwłaszcza poprzez:
• wspieranie lokalnych inicjatyw środkami finansowymi;
•
zapewnienie technicznej pomocy i koordynowanie zaangażowania wszystkich uczestników tego
procesu (np. organizacji pozarządowych, lokalnych społeczności) w programach i działaniach mających na celu ochronę i odtwarzanie różnorodności biologicznej.
Mimo, iż utrzymywanie i odtwarzanie zdegradowanych siedlisk prowadzi się zazwyczaj na niewielką skalę, to wszechstronne współdziałanie pomiędzy uczestnikami tego procesu jest ważne, bowiem organy potrzebują sił zaangażowanych w definiowanie metod odtwarzania i dzielenie się doświadczeniami.
Więcej szczegółowych informacji dotyczących zadań organów można znaleźć w wyjaśnieniach
wstępnych do ustępu 1, Artykułu 4.
6. Artykuł 4.3
Główne koncepcje
Inwazyjne gatunki obce są to inne niż rodzime gatunki wprowadzane umyślnie lub nieumyślnie
poza obszarami ich naturalnych siedlisk, gdzie zadomawiają się, rozmnażają i rozchodzą w sposób,
45
ARTYKUŁ 4
który powoduje szkody w środowisku, które je przyjęło.95 Mogą to być drapieżniki, pasożyty lub gatunki agresywne, które pozbawiają gatunki rodzime środków odżywczych, wody i światła, zagrażając
w ten sposób przetrwaniu tych ostatnich. Rozprzestrzenianie się ich w siedliskach ułatwiają otwarte
granice, międzynarodowy handel, turystyka, a w niektórych przypadkach nawet umyślne wprowadzanie realizowane bez uwzględnienia długoterminowych skutków w odbierającym siedlisku. Z tych
przyczyn, inwazyjne gatunki obce uznaje się obecnie za drugie, po stratach siedliska, wielkie zagrożenie dla różnorodności biologicznej.96 W oparciu o zapisy Konwencji o różnorodności biologicznej,
problematykę dotyczącą inwazyjnych gatunków obcych traktuje się jako zagadnienie międzysektorowe i z tej przyczyny znajduje ono miejsce w różnych tematycznych dziedzinach prac tej Konwencji.
W 2002 r., VI Konferencja stron Konwencji o różnorodności biologicznej przyjęła 15 wiodących
zasad dotyczących zapobiegania, wprowadzania i łagodzenia oddziaływań inwazyjnych gatunków obcych.97 Także IUCN opracowała w 2000 r. Wytyczne w sprawie zapobiegania stratom różnorodności
biologicznej spowodowanym przez inwazyjne gatunki obce 98, zaś Grupa Specjalistów do spraw gatunków inwazyjnych Komisji IUCN do spraw przetrwania gatunków (SSC), opracowała Ogólnoświatową
Bazę Danych o Gatunkach Inwazyjnych (oraz System Wczesnego Ostrzegania).
W 2003 r., w ramach Konwencji Berneńskiej opracowano Europejską Strategię w sprawie inwazyjnych gatunków obcych99 jako odpowiedź na rosnące zaniepokojenie spowodowane brakiem skoordynowanego podejścia na szczeblu Unii Europejskiej do problemów wynikających z wprowadzania
inwazyjnych gatunków obcych.
Organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO) został zdefiniowany w Dyrektywie 2001/18/WE
w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych, z wyłączeniem
istot ludzkich, gdzie materiał genetyczny zmieniono poprzez kojarzenie i/lub naturalną rekombinację
w sposób, który nie występuje w warunkach naturalnych. GMO mogą być roślinami, które zmieniono
genetycznie w celu przydania im większej odporności na choroby lub wyższego potencjału wzrostu.
Świadomość potencjalnie szkodliwych oddziaływań w wyniku wprowadzenia GMO do środowiska
coraz bardziej rośnie w ciągu ostatnich lat. W 2000 r., Konferencja stron Konwencji o różnorodności
biologicznej przyjęła Protokół o bezpieczeństwie biologicznym 100 w celu ochrony różnorodności biologicznej przed potencjalnymi zagrożeniami powodowanymi przez żywe organizmy zmodyfikowane
powstające w wyniku nowoczesnych biotechnologii. Stosowanie GMO podlega ścisłym regulacjom na
szczeblu UE, zarówno w przypadkach umyślnego uwolnienia jak też ich zamkniętego użytkowania.101
Z powodu braku wyraźnych naukowych dowodów świadczących o oddziaływaniu GMO na środowisko, regulacje w dotyczące GMO opierają się o zasadę przezorności (patrz Rozdział I.B niniejszego Podręcznika). Zasada ta wymaga podejmowania środków zapobiegawczych w celu ochrony środowiska nawet tam, gdzie brak jest całkowitej naukowej pewności, lecz występuje zagrożenie poważną
i nieodwracalną szkodą.
Konwencja Karpacka wymaga zapobiegania wprowadzaniu i uwalnianiu oraz kontroli lub tępienia tych groźnych organizmów, inwazyjnych gatunków obcych i GMO.
Konwencja Karpacka, potwierdzając zagrożenia powodowane dla różnorodności biologicznej
w Karpatach przez inwazyjne gatunki obce i GMO, wymaga od stron realizowania polityk zapobiegania wprowadzaniu i uwalnianiu oraz kontroli lub tępienia takich gatunków i organizmów. Ale
podobnie jak inne istniejące międzynarodowe dokumenty prawne, Konwencja nie określa hierarchii
środków kontrolnych, tak więc strony muszą dokonywać wyboru pomiędzy środkami zapobiegania,
kontroli lub tępienia, albo kombinacji tych środków. Potrzebne środki powinny zostać zdefiniowane
z uwzględnieniem specyficznych warunków w każdym kraju, ale z należytym uwzględnieniem nadrzędnego celu, jakim jest zapewnienie ochrony i zrównoważonego korzystania z różnorodności biologicznej.
Ponadto, Konwencja stwierdza także, iż tylko te inwazyjne gatunki obce i GMO, które zagrażają
ekosystemom,102 siedliskom lub gatunkom powinny być celem tych polityk. Nie jest to zatem ścisły
zakaz ich wprowadzania. Środkiem wzmocnienia Konwencja mogłoby być przyjęcie bardziej ostrych
zobowiązań w formie Protokołu.
46
ARTYKUŁ 4
Nie mniej jednak, postanowienie to należy interpretować w świetle zasad określonych w Artykule 2
Konwencji Karpackiej, w tym zasady przezorności.
międzynarodowe
Zagadnienia związane z wprowadzaniem inwazyjnych gatunków obcych i uwalnianiem GMO są
regulowane na poziomie międzynarodowym i wspólnotowym.
Największa rolę pełni tu Konwencja o różnorodności biologicznej, która w Artykule 8 (g) wymaga od stron, aby ustanawiały lub utrzymywały środki umożliwiające regulowanie, zarządzanie lub
kontrolę ryzyka związanego z użytkowaniem i uwalnianiem żywych, zmodyfikowanych biotechnologicznie organizmów, które mogą negatywnie oddziaływać na środowisko i wpływać na ochronę
oraz zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, biorąc także pod uwagę zagrożenia
dla ludzkiego zdrowia. Artykuł 8 (h) wymaga, aby strony zapobiegały wprowadzaniu, kontrolowały
lub tępiły te obce gatunki, które zagrażają ekosystemom, siedliskom lub gatunkom. Jak już wcześniej
wspomniano, Protokół o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej reguluje bezpieczny przemieszczanie, operowanie i użytkowanie GMO ze specjalnym skupieniem
się na ich transgranicznym przemieszczaniu. Protokół ustanawia procedurę zgody po uprzednim poinformowaniu zapewniającą krajom informacje potrzebne w celu wydawania decyzji opartych na informacji przed wydaniem zgody na import takich organizmów na swoje terytorium.
Głównym celem Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin103 jest kontrola szkodników
roślin i produktów roślinnych oraz zapobieganie międzynarodowemu rozprzestrzenianiu się ich i zawleczeniu na obszary zagrożone.
Artykuł 11(b) Konwencji Berneńskiej wymaga od stron “ścisłej kontroli wprowadzania gatunków innych niż rodzime.”
Zgodnie z zasadą przezorności, celem Dyrektywy 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest zapewnienie ochrony zdrowia ludzi i środowiska naturalnego poprzez regulowanie zamierzonego uwalniania do środowiska naturalnego organizmów zmodyfikowanych genetycznie w jakimkolwiek innym celu niż wprowadzenie
ich do obrotu na terytorium Wspólnoty oraz wprowadzenia do obrotu we Wspólnocie organizmów
zmodyfikowanych genetycznie w charakterze lub w składzie produktów.
Obowiązek projektowania polityk i legislacji spoczywa niewątpliwie na organach szczebla krajowego. Organy szczebla lokalnego powinny zajmować się procesami decyzyjnymi oraz wdrażaniem i egzekwowaniem przyjętych w ten sposób środków. Lokalne organy mogą realizować:
• podnoszenie świadomości społeczeństwa na temat zagrożeń wynikających z wprowadzania inwazyjnych gatunków obcych lub uwalniania GMO;
•
stwierdzanie obecności inwazyjnych gatunków obcych i GMO – wczesne wykrywanie gatunków
obcych powinno opierać się na systemie regularnych badań (ogólnych, dostosowanych do miejsca
lub gatunku) w celu identyfikowania nowych określonych gatunków;
•
wspieranie i opracowanie analizy zagrożeń, a w tym oceny zagrożenia środowiska, list alarmowych, narzędzi diagnostycznych oraz rozwijanie możliwości działania na rzecz lokalnych procesów decyzyjnych i bezzwłocznego reagowania;
•
identyfikowanie potrzeb i priorytetów szczebla lokalnego;
•
opracowanie i wdrażanie narzędzi służących do zapobiegania, kontroli i tępienia inwazyjnych gatunków obcych i GMO na szczeblu lokalnym oraz monitorowanie zgodności z istniejąca legislacją itp.
47
ARTYKUŁ 4
Ponieważ stale rosnąca swoboda handlu i przemieszczania się w Europie powoduje wzrost zagrożeń różnorodności biologicznej, podstawowym warunkiem skutecznych wyników jest współpraca
transgraniczna. Jak już wspomniano wyżej, rosnące w skali europejskiej zaniepokojenie przywiodło do przyjęcia europejskiej strategii w sprawie inwazyjnych gatunków obcych, promocji rozwoju
i wdrażania skoordynowanych środków i działań kooperacyjnych w całej Europie na rzecz zapobiegania lub zminimalizowania szkodliwych oddziaływań inwazyjnych gatunków obcych na europejską
różnorodność biologiczną, jak również ich konsekwencjom dla gospodarki oraz ludzkiego zdrowia
i dobrobytu. Strony Konwencji Karpackie także powinny koordynować swoje działania w tej dziedzinie różnymi środkami, a w tym:
• gromadzić, zarządzać i dzielić się informacją (z inwentaryzacji gatunków, badań i monitoringu) regionalna wymiana informacji pełni kluczową rolę, zwłaszcza w kontekście handlu;
•
opracowywać wspólne plany działania w celu zapobiegania wprowadzaniu inwazyjnych gatunków obcych i GMO oraz ich kontroli i/lub tępienia; oraz
•
świadczyć sobie wzajemnie pomoc, poprzez wymianę doświadczeń, szkolenia itp.
7. Artykuł 4.4
Ten ustęp Konwencji uwypukla współpracę pomiędzy wszystkimi krajami Karpackimi. Artykuł
ten należy interpretować także w świetle Artykułu 12, który określa ogólne obowiązki dotyczące
monitorowania i badań. Ochrony o zrównoważonego korzystania z różnorodności biologicznej nie
można osiągnąć bez dysponowania dobrym systemem informacyjnym, dostarczającym dane o istniejących gatunkach i siedliskach, ich statusie oraz zapewniającym systematyczny monitoring.
Naukowa inwentaryzacja i badania są potrzebne w celu określenia biologicznych cech i ich wartości, aby można było poznać wzajemne naturalne powiązania pomiędzy gatunkami i siedliskami (procesy ekologiczne), stwierdzić, które z nich wymagają środków ochronnych, zidentyfikować obszary
kluczowe w kategoriach różnorodności biologicznej oraz innych decyzji. Konwencja podkreśla potrzebę koordynacji gromadzenia danych o środowisku oraz tworzenia systemów monitorowania, inwentaryzacji i sieci naukowych na szczeblu regionalnym lub koordynowanych pośród wszystkich stron.
Główne koncepcje
Systemy monitoringu
Monitorowanie jest procesem sprawdzania, obserwacji i mierzenia danego podmiotu w określonym przedziale czasu. System monitorowania różnorodności biologicznej stanowi strukturę sprawozdawczości obejmującej jej status i ewolucję. Obejmuje to opracowanie wyrafinowanych baz danych
i zestawu narzędzi służących zarządzającym do określania wyników definiowania, planowania, i ustalania priorytetów projektów w zakresie dziedzictwa naturalnego.
Skutecznymi narzędziami oceniania postępu w realizacji globalnych celów, takich jak „Cel 2010
różnorodności biologicznej”, są wskaźniki. Dlatego, krajowe i międzynarodowe organizacje podejmują obecnie intensywne działania w celu prowadzenia i koordynowania prac nad odpowiednimi wskaźnikami różnorodności biologicznej, zarówno w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej, jak
i na szczeblu Unii Europejskiej.
Rejestry regionalne
Oprócz monitorowania, niniejszy przepis Konwencji Karpackiej wymaga opracowania regionalnych rejestrów gatunków i siedlisk. Konwencja wymaga, aby strony opracowały i/lub popierały
skoordynowane prace nad regionalną inwentaryzacją, czyli opracowaniem takich rejestrów, które
odzwierciedlają elementy różnorodności biologicznej na obszarze całych Karpat i obejmują dane ze
wszystkich krajów karpackich. Metodykę opracowania krajowych inwentaryzacja należy koordynować na rzecz zapewnienia w regionalnym rejestrze porównywalności danych i przetwarzania informacji z krajowych rejestrów wszystkich państw karpackich.
48
ARTYKUŁ 4
Proces opracowania takich rejestrów może okazać się użytecznym narzędziem planistycznym,
ponieważ będą one pomocne w identyfikowaniu zagrożonych gatunków i siedlisk oraz planowaniu
właściwych środków odtwarzania. konserwacji itp.
Badania naukowe
W miarę jak zagadnienia ekologiczne stają się coraz bardziej złożone, rośnie ważność opierania działań ochronnych, zrównoważonego użytkowania i odtwarzania na wiedzy naukowej. Zatem, odpowiedzią
na straty różnorodności biologicznej jest potrzeba skutecznych badań naukowych i dlatego strony powinny popierać rozwijanie badań i programów naukowych.
Luki w wiedzy naukowej można wypełnić sposobem utworzenia sieci w ramach społeczności
naukowej i przystąpienia do istniejących programów badawczych. W dziedzinie różnorodności biologicznej funkcjonuje kilka sieci grupujących naukowców i badaczy. Są to, na przykład, DIVERSITAS
– międzynarodowy naukowy programów badawczy globalnych środowiskowych zmian różnorodności biologicznej, sponsorowany przez Międzynarodową Radę Naukową (ICSU). Na szczeblu europejskim, Komisja Europejska utworzyła sieć ALTER-NET (A Long-Term Biodiversity, Ecosystem and
Awareness Research Network), która skupia 24 organizacje z 17 krajów europejskich i zajmuje się badaniami w dziedzinie różnorodności biologicznej ekosystemów lądowych i słodkowodnych (i obejmuje
miejsca długoterminowych badań ekosystemowych).
Należy tu również wspomnieć System Informacji o Ochronie Różnorodności Biologicznej (Biodiversity Conservation Informacji System - BCIS), Globalną Sieć Informacji o Różnorodności Biologicznej (Global Biodiversity Information Facility - GBIF)1, Sieć Europejskich Centrów Zasobów
Biologicznych (European Biological Resource Centre Network - EBRCN) i Europejską Sieć Informacji
o Różnorodności Biologicznej (European Network for Biodiversity Information - ENBI).
międzynarodowe
Na zagadnieniach monitoringu i badań naukowych skupia się kilka artykułów Konwencji o różnorodności biologicznej: Artykuł 7 - Identyfikacja i monitoring; Artykuł 12 - Badania naukowe i szkolenie; oraz Artykuł 18 - Współpraca techniczna i naukowa. Konwencja ta wymaga przygotowania inwentaryzacji na szczeblu krajowym poprzez zidentyfikowanie elementów różnorodności biologicznej
ważnych dla ochrony i zrównoważonego użytkowania oraz odnoszących się do określonej w Załączniku I wskaźnikowej listy kategorii, ekosystemów i siedlisk, mianowicie:
• gatunków i środowisk; oraz
•
opisanych genomów i genów ważnych ze społecznego, naukowego lub gospodarczego punktu
widzenia.
Konwencja Ramsar, w swoim Artykule 4, wzywa strony, aby “zachęcały do badań naukowych
oraz wymiany danych i publikacji dotyczących obszarów wodno-błotnych, ich roślin i zwierząt.”
Artykuł 11 Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego
zachęca strony to opracowania inwentarza dóbr dziedzictwa kulturalnego naturalnego, które znajdują
się na ich terytorium i zasługują na umieszczenie ich na liście światowego dziedzictwa.
Artykuł 3 Konwencji Alpejskiej, który jest poświęcony badaniom naukowych, wymaga od stron:
• współpracy przy prowadzeniu prac badawczych i opracowań naukowych;
•
•
rozwijania wspólnych lub wzajemnie uzupełniających się programów systematycznego monitorowania; oraz
zharmonizowania działań badawczych, w dziedzinie monitorowania i pozyskiwania odpowiednich danych.
Artykuł 4 tej Konwencji kładzie nacisk na współpracę prawną, naukową, gospodarczą i techniczną.
W Polsce, pod auspicjami Uniwersytetu Warszawskiego funkcjonuje Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności będąca częścią
GBIF – przyp. tłum.
•
49
ARTYKUŁ 4
Chociaż monitoring i badania naukowe są działaniami podejmowanymi głównie przez instytucje
naukowo badawcze, to pochodzące z nich dane powinny być wykorzystywane przez organy szczebla
lokalnego, regionalnego i krajowego jako podstawa informacji do procesów decyzyjnych.
Organy na szczeblu lokalnym powinny, zatem:
• współpracować z instytucjami naukowo badawczymi w opracowaniu inwentaryzacji różnorodności biologicznej na szczeblu lokalnym;
•
wdrożyć system monitoringu różnorodności biologicznej na szczeblu lokalnym i nadzorować
jego funkcjonowanie;
•
tworzyć partnerstwa pomiędzy lokalnymi organami dla potrzeb monitorowania;
•
przetwarzać i przechowywać dane z monitoringu w oparciu o uprzednio zdefiniowane wskaźniki
zaprojektowane w celu wykrywania zmian zachodzących w określonych ramach czasowych i skali przestrzennej, które są istotne dla potrzeb decyzji politycznych;
•
utworzyć krajowy skoordynowany system monitoringu i informacji, który jest zintegrowany z istniejącymi bazami danych;
•
wspierać działalność naukowo-badawczą poprzez bodźce, dotacje itp.;
•
zapewnić lokalnym kierownikom szkolenie, narzędzia i przepływ technologii;
•
zabezpieczyć dostęp społeczeństwa do danych z monitoringu itp.; oraz
•
poszerzać wiadomości i upowszechniać wyniki badań w przedmiocie różnorodności biologicznej
oraz podnosić świadomość naukowców w zakresie zagadnień polityki i gospodarowania.
Ustęp ten wymaga głównie ścisłej współpracy stron – opracowania przez nie spójnego systemu
monitoringu i zharmonizowanych metodologii w celu zapewnienia wszędzie takiego samego poziomu, jakości, ilości i formy danych. Strony powinny także rozwijać i/lub popierać skoordynowane badania naukowe. i chociaż zawarte w nim odniesienie do regionalnej inwentaryzacji wymaga wspólnych działań wszystkich stron, a odniesienie do monitoringu i badań naukowych wymaga skoordynowanych działań na szczeblu krajowym, to nie wyklucza ono także wspólnych działań stron.
8. Artykuł 4.5
Na podstawie naukowej wiedzy i oceny stanu różnorodności biologicznej, możliwe jest wyznaczenie obszarów chronionych oraz optymalizowanie ochrony przyrody poprzez rozwijanie krajowych
i ponad krajowych sieci ekologicznych.
Główne koncepcje
Sieci ekologiczne
Od czasu pierwszego pojawienia się ich z początkiem lat osiemdziesiątych na gruncie ochrony
przyrody, świadomość koncepcji sieci ekologicznych i zainteresowanie nimi coraz bardziej rośnie.
Koncepcja ta jest prosta: fragmentacji siedlisk można przeciwdziałać tworząc strefy buforowe chroniące obszary żywej przyrody i łączące węzłowe obszary systemem przejść umożliwiających gatunkom
kolonizowanie nowych terenów i swobodnie przemieszczanie się w poszukiwaniu żywności i godów.
Na sieci ekologiczne składają się cztery główne elementy:
1. Obszary węzłowe, czyli tereny, na których główną funkcję pełni ochrona (konserwacja) różnorodności biologicznej. Są one zazwyczaj objęte ochroną prawną na podstawie międzynarodowej,
wspólnotowej lub krajowej legislacji (np. obszary NATURA 2000). Obszary te powinny w znacznym stopniu zawierać kluczowe naturalne lub pól naturalne ekosystemy i żywotne populacje ważnych lub zagrożonych gatunków. Użytkowanie gruntów na tych terenach prowadzi się przydając
priorytet ochronie różnorodności biologicznej.
50
ARTYKUŁ 4
2. Korytarze, czyli tereny odpowiednich siedlisk, które zapewniają funkcjonalne połączenia pomiędzy obszarami węzłowymi oraz stymulują lub umożliwiają migrację gatunków. Korytarzami
mogą być ciągłe pasy terenu albo tunele lub przejścia będące odcinkami odpowiedniego siedliska.
Wykorzystanie korytarzy w celu usprawnienia ekologicznej spójności jest jednym z najważniejszych narzędzi w zwalczaniu fragmentacji, która zagraża tak wielu siedliskom w Europie. Mówiąc
najogólniej, korytarze można kojarzyć z wyższym poziomem użytkowania terenów, jednakże tylko wtedy, gdy zachowane są ich funkcje.
3. Strefy buforowe, czyli tereny położone na obrzeżach obszarów chronionych, które pełnią specjalną funkcję zapobiegania i ograniczania negatywnych skutków zewnętrznych. Użytkowanie
zasobów znajdujących się na zewnątrz obszarów chronionych może poważnie oddziaływać na
gatunki i siedliska. Na przykład, zanieczyszczenia powietrza i wód pochodzące z działalności
przemysłowej wokół obszaru chronionego mogą być przyczyną znacznych skutków dla gatunków
bytujących wewnątrz tego obszaru. Strefy buforowe zapewniają łagodniejszą przemianę charakteru użytkowania gruntów pomiędzy obszarami węzłowymi, a ich otoczeniem. Wielkość strefy
buforowej i sposób korzystania z niej silnie zależy od indywidualnych potrzeb określonego ekosystemu i jego lokalnej populacji.
4. Obszary zrównoważonego użytkowania, czyli tereny pozostałe, na których można prowadzić bardziej intensywne użytkowanie gruntów. Jednakże, użytkując je należy także mieć na uwadze pełne
zabezpieczenie dóbr i usług danego ekosystemu.104
Na szczeblu regionalnym istnieje kilka sieci ekologicznych, takich jak Paneuropejska Sieć Ekologiczna, Sieć EMERALD,105 Sieć NATURA 2000, Europejska Zielona Wstęga,106 czy Alpejska Sieć Obszarów Chronionych.107 IUCN prowadzi użyteczną bazę danych o sieciach ekologicznych, która dostarcza
informacje na temat lokalizacji i wielkości danej sieci, charakterystyk jej środowiska, statusu prawnego, jak również procesu, który ustanowił tę sieć oraz o jej powiązaniach z istniejącymi międzynarodowymi instrumentami lub inicjatywami prawnymi.108 Ogólnoświatowa Baza Danych o Obszarach Chronionych109 zawiera wszechstronny zestaw danych o statusie, środowisku i zarządzaniu poszczególnymi
obszarami chronionymi na całym świecie.
W tych ramach, Konwencja wymaga utworzenia ekologicznej sieci w Karpatach, a w szczególności Sieci Obszarów Chronionych. Sieci ekologiczne, albo sieci obszarów chronionych rozwija się
zazwyczaj na bazie istniejących obszarów wyznaczonych na szczeblu krajowym (parki narodowe,
rezerwaty przyrody, rezerwaty biosfery, obszary chronionego krajobrazu itp.). W istocie, sieci ekologiczne przyczyniają się do wzmocnienia ich konserwacji poprzez zapewnienie skutecznej ochrony
i zarządzania różnorodnością biologiczną i krajobrazową na tym obszarze w oparciu o jego zintegrowaną i regionalną wizję.
Paneuropejska Sieć Ekologiczna (PEEN) jest jednym z najważniejszych narzędzi wdrażania Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej. Rozwój PEEN, której celem jest powiązanie różnych europejskich i krajowych obszarów chronionych oraz sieci ekologicznych, opiera się na
wspólnych celach przyjętych przez państwa europejskie podczas Trzeciej Konferencji Ministrów “Środowisko dla Europy”, która odbyła się w Sofii, 25 października 1995 r. „Paneuropejska Sieć Ekologiczna będzie
przyczyniać się do realizacji głównych celów tej Strategii poprzez zapewnienie pełnego zakresu ochrony
ważnych dla Europy ekosystemów, siedlisk, gatunków i ich różnorodności genetycznej i krajobrazowej;
siedliska będą dostatecznie duże, aby mogły pomieścić gatunki i zapewnić przychylny status ochronny
oraz możliwości wystarczające dla ich rozprzestrzeniania się i migracji.”
Główne, do dziś zrealizowane osiągnięcia obejmują przygotowanie orientacyjnej mapy tej sieci,
przyjęcie ogólnych wytycznych jej utworzenia oraz przyjęcie podczas Konferencji Kijowskiej w 2003 r.
wyraźnych zobowiązań zidentyfikowania do 2006 roku Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej takiej, jaką
ukazano na spójnych mapach z zadaniem roztoczenia właściwej ochrony nad wszystkimi obszarami
węzłowych PEEN do 2008 r.
Także Konwencja Karpacka potwierdza potrzebę dysponowania obszerniejszym podejściem do
ochrony przyrody. I tak, koncepcja sieci ekologicznego uznaje, że w horyzoncie długookresowym nie
51
ARTYKUŁ 4
wystarczy już tradycyjne podejście polegające na skupianiu się na ochronie poszczególnych obszarów i gatunków, lecz że kluczowe znacznie ma sieć naturalnych i półnaturalnych obszarów. W tym
względzie, od stron wymaga się także wzmacniania ochrony i zrównoważonego rozwoju terenów położonych poza obszarami chronionymi, z zastosowaniem podejścia ekosystemowego (patrz Rozdział
I.B niniejszego Podręcznika). W istocie, obszary niechronione mogą funkcjonować jako korytarze
lub siedliska przejściowe oraz zapewniać przestrzenne i biologicznych powiązania niezbędne w celu
rozprzestrzeniania się, migracji i wymiany genetycznej gatunków. Obszarom tym powinny służyć polityki ochrony i zrównoważonego gospodarowania.
Obszar chroniony, według definicji określonej przez Konwencję o różnorodności biologicznej,
jest to obszar określony geograficznie, który został wyznaczony, jest objęty odpowiednimi regulacjami prawnymi oraz zarządzany dla osiągnięcia określonych celów związanych z jego ochroną. Doświadczenie pokazuje, że dobra sieć obszarów chronionych może być zwieńczeniem krajowych starań
na rzecz ochrony różnorodności biologicznej.110 IUCN określa obszar chroniony jako: “Obszar ziemi i/lub
morza specjalnie przeznaczony do ochrony i utrzymania różnorodności biologicznej i zasobów naturalnych, a także związanych z nimi zasobów kulturalnych, który jest zarządzany w oparciu o prawne albo inne
skuteczne środki.”111
IUCN określa kategorie obszarów chronionych poprzez kryterium celu gospodarowania oraz
identyfikuje sześć różnych kategorii obszarów chronionych: rezerwat ścisły/rezerwat naukowy; park
narodowy; pomnik przyrody; obszar czynnej ochrony gatunków i siedlisk; lądowy i/lub morski obszar
chronionego krajobrazu; oraz obszar czynnej ochrony zasobów przyrodniczych.
W ustępie tym, główny nacisk skupia się na współpracy poprzez utworzenie praktycznego narzędzia konserwacji obszarów chronionych poza granicami kraju. Prowadzone są juz prace nad utworzeniem Karpackiej Sieci Obszarów Chronionych.
międzynarodowe
Artykuł 8 (a) i (b) Konwencji o różnorodności biologicznej wymaga od stron utworzenia systemu obszarów chronionych lub obszarów, na których należy prowadzić specjalne działania w celu
zapewnienia ochrony różnorodności biologicznej; wymaga także opracowania zalecenia dotyczącego
wyznaczania, ustanawiania i zarządzania obszarami chronionymi lub obszarami, na których należy
podjąć szczególne działania ochronne.
Siódma Konferencja Stron Konwencji o różnorodności biologicznej przyjęła program pracy dla
obszarów chronionych. Jego ogólnym celem jest wspieranie utworzenia i utrzymywania, do 2010 r. dla
obszarów lądowych, a do 2012 r. dla obszarów morskich, wszechstronnego, skutecznie zarządzanego
i reprezentatywnego pod względem ekologicznym systemu krajowych i regionalnych obszarów chronionych. Poprzez sieć globalną, działanie to przyczyniłoby się do realizacji trzech celów tej Konwencja
oraz „Celu 2010 różnorodności biologicznej”, znacznie ograniczając aktualny stopień strat różnorodności biologicznej na szczeblu globalnym, regionalnym, krajowym i sub-krajowym. Przyczyniałoby
się ono także do obniżenia ubóstwa i wprowadzania zrównoważonego rozwoju, wspierając tym samym cele Strategicznego Planu Konwencji, Planu Implementacyjnego przyjętego przez Szczyt Świata
w sprawie Zrównoważonego Rozwoju i Milenijnych Celów Rozwoju.112
Artykuł 12 Protokołu w sprawie ochrony przyrody i gospodarowania krajobrazem do Konwencji Alpejskiej głosi: “umawiające się strony podejmą właściwe środki w celu utworzenia sieci
istniejących krajowych i transgranicznych obszarów chronionych, biotopów i innych chronionych
elementów oraz takich, które mają być chronione. Zobowiązują się one także do zharmonizowania
celów i środków na transgranicznych obszarach chronionych.”
Alpejska Sieć Obszarów Chronionych dzieli się juz swoimi doświadczeniami z krajami karpackimi, pomagając im w działaniach na rzecz utworzenia karpackiej sieci obszarów chronionych.
52
ARTYKUŁ 4
Lokalne i regionalne organy będą pełniły kluczową rolę w tworzeniu sieci obszarów chronionych
zarówno na szczeblu krajowym jak i regionalnym. Zależnie od administracyjnego systemu każdego
kraju, lokalne organy mogą być zaangażowane w następujące działania:
• utrzymywanie bazy danych o obszarach chronionych w ramach swojej jurysdykcji, zawierającej
szczegółowe dane dotyczące rozmiarów obszarów, wyznaczenia ich granic, statusu ochronnego,
planów gospodarowania itp. – taka baza danych może być częścią procesu inwentaryzacji różnorodności biologicznej;
•
projektowanie nowych obszarów chronionych, w miarę potrzeb, lub powiększanie terenu istniejących obszarów chronionych;
•
koordynowanie opracowania planów gospodarowania z zaangażowaniem wszystkich uczestników procesu;
•
•
•
•
zarządzanie lub nadzorowanie zarządzania obszarów chronionych;
ustanawianie specjalnych środków ochronnych na zewnątrz obszarów chronionych;
promowanie i wspieranie świadomości społeczeństwa, edukacji, badań naukowych itp.; oraz
reprezentowanie obszarów chronionych na forach decyzyjnych, na przykład, w sieci obszarów
chronionych.
9. Artykuł 4.6
Niniejszy ustęp odzwierciedla pogląd, że ochrona i zrównoważone korzystanie z różnorodności
biologicznej i krajobrazowej może być skuteczna tylko na drodze podejścia integracyjnego, bowiem
zasobów naturalnych nie da się chronić poprzez politykę ukierunkowaną jedynie na różnorodność
biologiczną i krajobrazową. Elementy te podlegają także lub będą podlegały nadmiernym wpływom
działań i praktyk powodujących zachowania, o których wiadomo, że są niezrównoważone, takich jak
skoncentrowana turystyka, transport i intensywne wykorzystywanie zasobów.
Właściwe sektorowe polityki mogą pozytywnie wpływać na ochronę i zrównoważone korzystanie
z różnorodności biologicznej, pod warunkiem, że uwzględniono w nich niniejszą problematykę i zachowano równowagę pomiędzy ekologicznymi potrzebami, a działaniami gospodarczymi. Do procesów decyzyjnych na wszystkich szczeblach musi być włączona ochrona i zrównoważone korzystanie
z różnorodności biologicznej i krajobrazowej.
Konwencja Karpacka traktuje o politykach sektorowych, które muszą łączyć w sobie problematykę różnorodności biologicznej i krajobrazowej, mianowicie dotyczących rolnictwa na terenach górskich, górskiego leśnictwa, gospodarki wodnej, turystyki, transportu i energii, przemysłu i górnictwa.
Narzędzia, które zapewniają tę integrację to ocena oddziaływania na środowisko i strategiczna ocena
środowiska. Wszystkie projekty, programy lub polityki, które mogą oddziaływać na różnorodność
biologiczną lub krajobrazowa powinny podlegać procedurze ocen oddziaływania na środowisko. Wyniki tej oceny należy uwzględniać w procesie wydawania pozwoleń i uprawnień. Kolejnym sposobem
zapewnienia integracji jest zrewidowanie polityk sektorowych i włączenie do nich specjalnych środków ukierunkowanych na obniżenie lub usunięcie nadmiernych oddziaływań takich polityk, zidentyfikowanie opcji łagodzących itp.
międzynarodowe
Celem Programu A w Rozdziale 8 Agendy 21 - Integrowanie zagadnień środowiska i rozwoju na
szczeblu politycznym, planistycznym i zarządzania - jest taka poprawa lub restrukturyzacja procesu
decyzyjnego, która przyniesie pełną integrację problematyki społeczno-gospodarczej z zagadnieniami ochrony środowiska.
53
ARTYKUŁ 6
Artykuł 10(a) Konwencji o różnorodności biologicznej wymaga od stron, aby “włączały problematykę ochrony i zrównoważonego użytkowania zasobów biologicznych w proces podejmowania decyzji na szczeblu krajowym.” Artykuł 6 (b) wymaga, aby włączanie to następowało do “odpowiednich
sektorowych i międzysektorowych planów, programów i polityk.” Podobnego rodzaju postanowienia
zawiera Konwencja Ramsar, Konwencja Bońska i inne porozumienia.
Protokół w sprawie ochrony przyrody i gospodarowania krajobrazem do Konwencji Alpejskiej podkreśla potrzebę koordynowania polityk w dziedzinie ochrony i zrównoważonego korzystania
z różnorodności biologicznej ze wszystkimi innymi celami Konwencji Alpejskiej jako całości. Różnorodność biologiczna jest zasadniczym celem polityk w zakresie planowania przestrzennego, ochrony
gleb, ochrony powietrza, turystyki, ochrony lasów, transportu i energii.
Lokalne organy pełnią kluczową rolę we wdrażaniu wymagań integracyjnych, ponieważ w większości przypadków będą one organami decyzyjnymi w sprawie wydawania pozwoleń na określone rodzaje
działalności, takie jak górnictwo, budowanie urządzeń turystycznych itp. Ponadto, jako koordynatorzy
planowania na szczeblu lokalnym, będą one musiały opierać cały ten proces na podejściu integracyjnym oraz uwzględniać cel ochrony i zrównoważonego korzystania z różnorodności biologicznej
i krajobrazowej. Od lokalnych organów oczekuje się także dbałości o udział społeczeństwa w procesie
decyzyjnym oraz zapewnienie mu dostępu do informacji, edukacji itp.
54
Rozdział E
Artykuł 6
Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie wodami dorzeczy
Obszary górskie sa źródłem ponad połowy światowych zasobów słodkiej wody dających początek
największym rzekom świata oraz zmagazynowanych w zbiornikach, śniegu i lodowcach. Z przyczyny
takiej ważności gór jako “wież ciśnień” zaopatrujących w słodką wodę społeczności ludzkie w górnym
i dolnym biegu rzek,114 powszechnie, w skali międzynarodowej, uznaje się potrzebę rozwijania systemów gospodarki wodnej w zlewniach obszarów górskich. W istocie, Rozdział 13 Agendy 21 dotyczący
gospodarowania ekosystemami wrażliwymi (niestabilnymi) i zrównoważonym rozwojem terenów górskich, przypomina owe ścisłe powiązania istniejące pomiędzy zasobami wodnymi, a górami.
Artykuł 6 Konwencji Karpackiej ustanawia zestaw obowiązków Stron, których celem jest zrealizowanie wszechstronnego podejścia do zlewniowej gospodarki wodnej.
4. ARTYKUŁ 6(a)
Głównym obowiązkiem określonym w tym pierwszym postanowieniu jest promowanie zintegrowanej gospodarowania zasobami wodnymi.
Główne koncepcje
Termin zasoby wodne odnosi się sieci wód powierzchniowych i podziemnych (jezior, rzek itp.)
dostarczających wodę dla istotnych potrzeb ludzi. Konwencja tworzy ich powiązania z planowaniem
przestrzennym,115 ponieważ każdy rodzaj zagospodarowania przestrzennego wywiera zmieniający
się wpływ na cykl hydrologiczny, oddziaływując w ten sposób na zasoby wodne.
Zrównoważone użytkowanie jest zdefiniowane w Rozdziale I.D niniejszego Podręcznika.
Zlewnia rzeki jest to skończony obszar geograficzny, z którego całkowity odpływ wód powierzchniowych następuje rzeką i jej dopływami. Powszechnie uznaje się, że poszczególne projekty i polityki
dotyczące zasobów wodnych powodują konsekwencja dla innych sposobów korzystania z wód na
obszarze danego dorzecza, zarówno w górnym jak i dolnym biegu rzek oraz dla środowiska. Głównym
mechanizmem podejścia do tych zagadnień i oddziaływań jest zintegrowana gospodarka zlewniowa.
Zintegrowana gospodarowanie zasobami wodnymi jest podejściem opartym na traktowaniu
wód jako integralnej części danego ekosystemu, zasobu naturalnego oraz dobra społeczno-gospodarczego, którego ilość i jakość jest zdeterminowana charakterem korzystania zeń.116 Obejmuje ona
w szczególności problematykę interakcji pomiędzy wszystkimi komponentami zasobów wodnych,
a użytkownikami zasobów wodnych i kieruje się głównie zapotrzebowaniem w wymiarze międzysektorowym.117
Zasadnicze cele zintegrowanej gospodarowania zasobami wodnymi, zgodnie z Agendą 21,118 są
następujące:
• Promocja dynamicznego, interaktywnego, iteracyjnego i wielosektorowego podejścia do
gospodarowania zasobami wodnymi, w tym zidentyfikowanie i ochrona potencjalnych źródeł
dostaw słodkiej wody, które scala problematykę technologiczną, społeczno-gospodarczą,
środowiskową i zdrowotną.
•
Planowanie zrównoważonego i racjonalnego wykorzystania, ochrony, zachowania
i zagospodarowania zasobów wodnych w oparciu o potrzeby społeczności i priorytety w ramach
krajowych polityk rozwoju gospodarczego;
55
ARTYKUŁ 6
•
Projektowanie, wdrażanie i ocena projektów i programów ekonomicznie wydajnych i społecznie
potrzebnych wraz ze strategiami obszernego gospodarowania, w oparciu o podejście pełnego
udziału społeczeństwa; oraz
•
Identyfikowanie stosownych instytucjonalnych, prawnych i finansowych mechanizmów w celu
zapewnienia, aby polityka wodna i jej wdrażanie katalizowało zrównoważony społeczny postęp
i wzrost gospodarczy119.
Przyjęcie zintegrowanego planu gospodarowania zlewnią znaczy, że Strony powinny regulować cieki wodne z uwzględnieniem innych polityk dotyczących obszarów górskich i związanych z zasobami
wodnymi, a w tym w polityk zakresie gospodarowania zasobami wodnymi, górskiego planowania przestrzennego120, rolnictwa i leśnictwa 121.
Woda pełni żywotną funkcję zarówno dla środowiska jak i dla ludzkiego życia i zdrowia. Jest ona
elementem głęboko związanym z innymi dziedzinami środowiska, takimi jak gleby, przyroda i krajobraz, rolnictwo, lasy i energia. Polityki rozwinięte we wszystkich tych dziedzinach należy stosować
w sposób zintegrowany. Zgodnie z niniejszym postanowieniem, plany i polityki powinny uwzględniać
zapobieganie i kontrolę zanieczyszczeń i powodzi.
Zapobieganie wymaga podejmowania opartych o wiedze naukową, odpowiednich środków na
rzecz unikania szkód mogących pojawić się w przyszłości.
Priorytet należy nadawać działaniom zapobiegawczym ukierunkowanym na minimalizowanie
występowania przypadkowych zanieczyszczeń i w konsekwencji kosztów i obciążeń związanych
z usuwaniem zniszczeń środowiska.
Na poziomie praktycznym, trudno jest wykazać i zademonstrować pewność wystąpienia szkody.
W celu uniknięcia tej trudności Ramowa Dyrektywa Wodna UE, na przykład, przewiduje kontrolę
zanieczyszczeń u źródła oraz ustanowienie “dopuszczalnych wartości emisji i norm jakości środowiska.” 122 Dalsze szczegóły dotyczące definicji zasady zapobiegania można znaleźć w Rozdziale I.B niniejszego Podręcznika.
Na koniec, Konwencja wskazuje, że prace na brzegach i w samych ciekach wodnych mogą powodować fragmentację siedlisk123. W istocie, starty siedlisk na zalesionych obszarach wodno-błotnych
i mokrych obszarach trawiastych oraz degradacja zasobów gatunków wodnych mają główny wpływ
na ekosystemy wodne i dlatego należy je uwzględniać w każdym projekcie.
międzynarodowe
Obowiązek zrównoważonego korzystania z wód i zintegrowanego gospodarowania nimi na
szczeblu globalnym, regionalnym i subregionalnym jest przedmiotem wielu międzynarodowych instrumentów i wielostronnych porozumień w dziadzinie gospodarki wodnej.
Konwencja o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych, lepiej znana
jako Konwencja Wodna124 (Helsinki, 17 marca 1992 r.), ma na celu wzmocnienie krajowych środków na rzecz ochrony i właściwego pod względem ekologicznym gospodarowania transgranicznymi
wodami powierzchniowymi i wodami podziemnymi. Wymaga ona zwłaszcza stosowania środków
„zapewniających użytkowanie wód transgranicznych zgodne z ekologicznie uzasadnionym i racjonalnym gospodarowaniem zasobami wodnymi, ich zachowaniem i ochroną środowiska.”
Konwencja ONZ o prawie nieżeglownego wykorzystywania międzynarodowych cieków
wodnych 125 (Nowy Jork, 21 maja 1997 r. – jeszcze nie weszła w życie) popiera racjonalne i optymalne
korzystanie, ochronę i kontrolę cieków wodnych, jak również przyjmowanie planów ich zrównoważonego rozwoju. Ponadto, w swoich Artykułach 21 i 26 Konwencja ta promuje zasadę zapobiegania,
ale bez konotacji dotyczących przezorności.
Konwencja w sprawie współpracy na rzecz ochrony i trwałego użytkowania Dunaju 126 (Sofia,
29 czerwca 1994 r.) jest szczególnie ważna dla gospodarki zlewniowej na obszarze Karpat, ponieważ
większość krajów karpackich to naddunajskie kraje nadbrzeżne i zarazem Strony niniejszej Konwencji127. Wymaga ona podejścia zapobiegawczego, a w szczególności dotyczącego planowanych działań
56
ARTYKUŁ 6
i środków w zakresie wodnych prac budowlanych i przeciwpowodziowych, jak również oddziaływań
tych urządzeń na stosunki wodne danego cieku.
Nawet, jeżeli wyżej wymienione porozumienia międzynarodowe nie odnoszą się bezpośrednio do
związku pomiędzy zrównoważonym rozwojem gór, a gospodarką zlewniową, to przewidziane w nich
zasady gospodarowania międzynarodowymi zasobami wodnymi dają się zastosować bezpośrednio do
obszarów górskich.
Konwencja Alpejska128 przywiązuje specjalną uwagę do gospodarki wodnej, z uwzględnieniem zarówno potrzeby zachowania ekologicznej wartości górskich zasobów wodnych jak i ich wykorzystania w działalności antropogenicznej. Konwencja przypomina żywotną rolę, jaką zasoby wodne pełnią
w ekosystemach górskich i promuje “rozważne i trwałe korzystanie z zasobów.” Celem polityk, które
powinny rozwijać kraje alpejskie ma być “zachowanie lub odtworzenie systemów zdrowej wody, w szczególności poprzez ochronę jezior i rzek przed zanieczyszczeniem, sposobem zastosowania technik naturalnej inżynierii hydraulicznej i wykorzystywania energii wodnej, która będzie służyła zarówno interesom
lokalnej ludności, jak i środowiska” (Artykuł 2). W trakcie opracowania jest Protokół do Konwencji
Alpejskiej dotyczący gospodarki wodnej.
Zgodnie z Rozdziałem 13 Agendy 21, jednym z głównych zadań dla obszarów górskich jest
“promowanie zintegrowanego rozwoju działów wodnych i alternatywnych możliwości dla środków
egzystencji.” Stwierdza on także, iż należy upowszechniać badania sposobów korzystania z wody i jej
rozprzestrzenienia w regionach górskich oraz że “istniejąca baza wiedzy o ziemi/wodzie w zakresie
technologii i praktyk rolniczych i ochronnych w górskich regionach świata” wymaga rozbudowy lub
poprawy sposobami tworzenia nowych lub wzmocnienia istniejących instytucji na szczeblu lokalnym,
regionalnym i krajowym.
Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej129 ustanawia “podstawowe zasady zrównoważonej polityki wodnej w Unii Europejskiej […] w celu koordynowania działań Państw Członkowskich na
rzecz poprawy ochrony wód Wspólnoty w kategoriach ilościowych i jakościowych, promowania zrównoważonego korzystania z wód, przyczyniania się do kontroli transgranicznych problemów wodnych,
ochrony ekosystemów wodnych i obszarów wodno-błotnych.”
I mimo, iż nie wszystkie kraje karpackie sa członkami Unii Europejskiej, dyrektywa ta stanowi
podstawę odnowy legislacji u członków UE130. Jest ona również standardem, do którego wszystkie przyszłe
kraje kandydujące powinny dostosować swoje prawodawstwo ochrony środowiska.
Należy promować uważne i zintegrowane gospodarowanie zasobami wodnymi zlewniami rzek
w celu poprawy środowiskowej i gospodarczej wydajności korzystania z wód, w tym kosztów środowiskowych i gospodarczych.
Lokalne organy powinny opracowywać szczegółowe polityki i plany oparte na dynamicznym procesie obejmującym udział wszystkich jego uczestników, także w procesie decyzyjnym. Zintegrowana
gospodarka wodna i jej polityki planistyczne powinny opierać się na:
• ogólnych środkach ochrony i zachowania zasobów wodnych, w tym ochrony stoków gór i brzegów rzek;
•
właściwych informacjach, drogą rozwoju mechanizmów zbierania i upowszechniania danych,
a w tym rejestrów wodnej fauny i flory, jak również rejestrów działań aktualnych i planowanych
w zlewniach rzek; oraz
•
interdyscyplinarnej współpracy w zakresie ocen oddziaływania na środowisko i kontroli zagrożeń.
Równocześnie, lokalne plany zagospodarowania przestrzennego i wszelkie sektorowe polityki powinny uwzględniać potencjalne oddziaływania na zasoby wodne, procesy hydrologiczne, siedliska wodne, i/lub tereny brzegowe.
57
ARTYKUŁ 6
5. ARTYKUŁ 6 (b)
Artykuł 6 (b) podkreśla główną rolę jakości zasobów wodnych w gospodarowaniu i korzystaniu
z wód w sposób zrównoważony, zbilansowany i sprawiedliwy. Wymaga on także od Stron zapewnienia stosowania technologii odpowiednich do realizacji tego celu.
Główne koncepcje
Wody podziemne i wody powierzchniowe są fundamentalnie wzajemnie powiązane. Znajdując się poniżej powierzchni Ziemi, wody podziemne są “rezerwuarem” wody słodkiej, uzupełnianym
w sposób naturalny przez wody powierzchniowe z opadów, strumieni i rzek. Ponadto, jakość wód
podziemnych oddziaływuje bezpośrednio na jakość wód powierzchniowych, jak również na jakość
towarzyszących im ekosystemów wodnych i lądowych.
Niewłaściwe korzystanie z wód może prowadzić do znacznych kosztów środowiskowych i gospodarczych. Jednym ze sposobów umożliwiających osiąganie zrównoważonego gospodarowania
zasobami wód powierzchniowych i podziemnych jest projektowanie polityk na rzecz promowania
zbilansowanego i sprawiedliwego korzystania z wód. Celem zasady sprawiedliwego i racjonalnego
korzystania z wód jest zbilansowanie przez państwa nadbrzeżne ochrony jakości i ilości zasobów
wodnych z gospodarczym zużyciem wody słodkiej dla potrzeb działalności człowieka. Dlatego też
zasada ta ściśle wiąże się z koncepcję zrównoważonego rozwoju131 i stanowi “najbardziej powszechnie
akceptowaną zasadę prawa dotyczącego cieków wodnych.” 132
Ponadto, Konwencja wymaga dostaw wody o dobrej jakości. Znaczy to, że Strony powinny
utrzymywać, a tam gdzie potrzeba poprawiać, aktualną jakość wód i stan zasobów wodnych w środowisku. Jakość ta powinna być dostosowana do rodzaju użytku (np. do kąpieli, do picia), co może
wymagać zastosowania norm jakości wody, które definiują cele jakości wody dla danej części wód
(danego ciała wodnego).
Konwencja zwraca także szczególną uwagę na wody zużyte i takie, których jakość została naruszona w wyniku oddziaływań antropogenicznych (przemysł, rolnictwo, użytek domowy itp.), a które
należy oczyścić przed uwolnieniem ich na powrót do środowiska. Sposobem higienicznego unieszkodliwienia lub recyklingu odpadów jest sanitacja, która obejmuje także gromadzenie i oczyszczanie
ścieków.
Oczyszczanie ścieków jest procesem usuwania substancji skażających (zanieczyszczeń, toksyn i związków szkodliwych) ze ścieków. Dlatego, specjalną uwagę należy zwracać na oczyszczanie
i unieszkodliwianie osadów ściekowych pozostałych po oczyszczeniu ścieków, które często zawierają
związki toksyczne i szkodliwe. Głównym celem oczyszczania ścieków powinno być sprawdzenie ich
degradacji i stwierdzenie toksyczności ich istotnych produktów ubocznych. Przy właściwej i dokładnie prowadzonej gospodarce, ścieki można przekształcić w wartościowy zasób i przy zachowaniu
odpowiednich warunków, po oczyszczeniu skierować je do ponownego użytku.
Głównym celem jest zagwarantowanie wody o dobrej jakości i promowanie w związku z tym
dobrych środowiskowych, zdrowotnych i higienicznych warunków w danym regionie.
międzynarodowe
Zasada sprawiedliwego i racjonalnego korzystania z wód została po raz pierwszy przedstawiona w Konwencji o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych. Artykuł 2 tej
Konwencji wymaga od Stron podejmowania właściwych środków w celu “zapewnienia, aby wody
transgraniczne były wykorzystywane racjonalnie i sprawiedliwie [...] w przypadku działalności, które
powodują lub mogą powodować oddziaływania transgraniczne.”
Taką samą koncepcję przedstawia w skali regionalnej Konwencja w sprawie współpracy na
rzecz ochrony i trwałego użytkowania Dunaju, która w Artykule 2 zobowiązuje wszystkie PaństwaStrony do działań rzecz “możliwie najbardziej racjonalnego korzystania z wód powierzchniowych
58
ARTYKUŁ 6
i wód podziemnych na obszarze dorzecza,” a w Artykule 6 do “podejmowania stosownych środków na
rzecz zapobiegania lub obniżania transgranicznych oddziaływań oraz zrównoważonego i sprawiedliwego korzystania z zasobów wodnych.”
Artykuł 5 Konwencji ONZ o prawie nieżeglownego wykorzystywania międzynarodowych
cieków wodnych stwierdza: “Państwa dysponujące ciekiem wodnym będą na swoich terytoriach korzystać z międzynarodowego cieku wodnego w sposób racjonalny i sprawiedliwy […] z myślą o optymalnym i trwałym korzystaniu oraz czerpaniu z niego korzyści przy uwzględnieniu interesów wszystkich Państw dysponujących tym ciekiem i zapewnieniu należytej ochrony.” Ponadto, “Państwa dysponujące ciekiem wodnym powinny uczestniczyć w korzystaniu, rozwijaniu i chronieniu międzynarodowego cieku wodnego w sprawiedliwy i racjonalny sposób” tak, aby zrównoważyć “zarówno prawa
do korzystania z cieku wodnego, jak i obowiązek współpracy w zakresie jego ochrony i rozwoju.”
Znakomity wgląd w rozważania i podstawy prawne koncepcji takich jak korzystanie w sposób racjonalny i sprawiedliwy daje Komentarz Komisji Prawa Międzynarodowego do projektów artykułów
dotyczących prawa nieżeglownego wykorzystywania międzynarodowych cieków wodnych.133
Rozdział 18 Agendy 21, który traktuje o ochronie jakości zasobów słodkowodnych, zachęca
wszystkie państwa, aby “zgodnie ze swoimi możliwościami i dostępnymi zasobami,” nawiązywały dwustronną i wielostronną współpracę “w celu inicjowania programów ochrony, zachowania i racjonalnego
korzystania z zasobów wód powierzchniowych i podziemnych na zrównoważonych podstawach.”
Początkowa wspólnotowa legislacja dotycząca wód została zainicjowana normami dla rzek i jezior wykorzystywanych dla pozyskiwania wody do picia i stopniowo doszła aż do określenia wiążących
docelowych wartości dla wód do hodowli ryb i skorupiaków, wody do picia i kąpieli oraz wód podziemnych. Przyjęta w 2000 r. Ramowa Dyrektywa Wodna ustanawia terminy osiągania “dobrego stanu”
wszystkich wód.
Lokalne organy powinny skupić uwagę na zaopatrzeniu i korzystaniu z odnawialnych i nieodnawialnych zasobów wód podziemnych, promowaniu ochrony i wtórnego użytkowania wód i ochrony
źródeł w celu podnoszenia jakości i ilości wód.
Powinny one zapewnić sprawiedliwy dostęp do usług wodnych, korzystania z zasobów wodnych
oraz korzyści płynących z wykorzystywania zasobów wodnych. Dlatego, niezbędna jest regulacja
i kontrola korzystania z wód i odprowadzania ścieków, a można ja osiągnąć poprzez, na przykład,
systematyczne monitorowanie, wydawanie pozwoleń wodnoprawnych i badania naukowe. Wydając
pozwolenia na korzystanie z wód, lokalne organy powinny zapewnić przestrzeganie zrównoważonego,
zbilansowanego i sprawiedliwego korzystania z nich.
Lokalne organy powinny także przyczyniać się do opracowania polityk na rzecz zrównoważonego korzystania i gospodarowania zasobami wód powierzchniowych i podziemnych, ze szczególnym naciskiem na oczyszczaniu ścieków. W tym zakresie, należy oceniać różne opcje zaopatrzenia
w wodę jak również jej uzdatniania. Wybór odpowiednich podejść powinien opierać się na kryteriach
zrównoważonego korzystania i zabezpieczeniu fundamentalnej roli ekosystemów jako dostarczycieli
czystej wody.
6. ARTYKUŁ 6 (c)
W przeciwieństwie do poprzednich ustępów, niniejsze postanowienie wymaga od Stron podejmowania środków na rzecz konserwacji, zachowania i ochrony określonych źródeł wód podziemnych
i powierzchniowych.
Główne koncepcje
Oprócz efektywnego korzystania z wód, głównymi sposobami złagodzenia presji na zasoby wodne
jest ich konserwacja, zachowanie i ochrona. Niniejsze postanowienie koncentruje się na naturalnych
ciekach wodnych, źródłach, jeziorach i zasobach wód podziemnych oraz kładzie szczególny nacisk
59
ARTYKUŁ 6
na obszary wodno-błotne. Definicję obszaru wodno-błotnego podaje Artykuł 1 Konwencji Ramsar:
„obszarami wodno-błotnymi są tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jak
i sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów.”
Różnice pomiędzy konserwacją, zachowaniem i ochroną wyjaśniono w Rozdziale I niniejszego
Podręcznika. Celem jest tu utrzymanie procesów zarówno hydrologicznych jak i biologicznych oraz
różnorodności biologicznej w ekosystemach wodnych. Jest to istotne dla dobrego funkcjonowania obszerniejszych ekosystemów, zrównoważonego korzystania z zasobów wodnych oraz zabezpieczenia
usług i dóbr dostarczanych przez ekosystemy.
Skuteczne gospodarowanie i ochronę zasobu można zrealizować jedynie wówczas, gdy decyzje
opierają się na właściwych informacjach. Kraje karpackie powinny stosować następujące środki na
rzecz zgodności z obowiązkami wynikającymi z Konwencji:
• Oceny oddziaływania na środowisko134, które prowadzą do oszacowania prawdopodobnych oddziaływań proponowanej działalności na środowiska, w tym na wody, należy podejmować przed
rozpoczęciem każdego projektu w celu umożliwienia skutecznej kontroli i zapobiegania szkodliwych oddziaływań na wody. Wyniki takich ocen należy uwzględniać przy podejmowaniu decyzji
dopuszczających projekty do realizacji.
•
Okresowe monitorowanie zasobów wodnych jest niezbędne w celu zapewnienia, aby nie zostały
zaburzone ich główne funkcje hydrologiczne. W monitorowaniu wód powinno się prowadzić
zarówno jakościowe jak i ilościowe pomiary wód.
•
Opracowywać wskaźniki osiągów funkcjonowania ekosystemów dla potrzeb monitorowania różnorodności biologicznej oraz poszerzać je w celu objęcia nimi także innych funkcji ekosystemów
słodkowodnych.
Powodzie i zanieczyszczanie wód na skutek awarii podano jako przykłady naturalnych i antropogenicznych zagrożeń mogących naruszać zasoby wodne. Powódź jest zjawiskiem naturalnym,
które niszcząco oddziaływuje nie tylko na ludzi i dobra, ale także na jakość wód, ponieważ znaczne
objętości wód mogą przenosić substancje skażające do ciał wodnych. Dlatego, korzystnym może być
zmniejszenie presji na zasoby i wykorzystanie równi zalewowych.
Zanieczyszczanie wód na skutek awarii może powodować rozległe szkody w środowisku, niszcząc florę i faunę oraz ograniczając korzystanie z zasobów wodnych. Zapobiegania i minimalizowanie
takich skutków, niebezpiecznych działań, zwłaszcza w na obszarach wód dorzeczy, należy regulować
oraz opracowywać plany na wypadek nadzwyczajnych wypadków.
międzynarodowe
Wszystkie wymienione juz międzynarodowe porozumienia traktują o konserwacji, zachowaniu
i ochronie zasobów wodnych i ekosystemów wodnych.
Konwencja o obszarach wodno-błotnych,135 lepiej znana jako Konwencja Ramsar (Ramsar, Iran,
2 lutego 1971 r.), określa ramy dla krajowych działań i współpracy międzynarodowej na rzecz konserwacji i racjonalnego korzystania z obszarów wodno-błotnych i ich zasobów. Konwencja ta obejmuje
wszystkie aspekty konserwacji i racjonalnego korzystania z obszaru wodno-błotnego, uznając obszar
wodno-błotny za ekosystem będący wyjątkowo ważnym ogólnie dla ochrony różnorodności biologicznej oraz dla dobrobytu wspólnot ludzi.
W 2000 r., na drugim spotkaniu stron Konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych przyjęto Wytyczne EKG ONZ dotyczące zrównoważonego zapobiegania powodziom.136 Celem tego niewiążącego dokumentu jest zalecenie środków i najlepszych
praktyk na rzecz zapobiegania, kontroli i obniżenia szkodliwych oddziaływań powodzi, a zwłaszcza
na środowisko wodne.
60
ARTYKUŁ 6
Na szczeblu lokalnym należy inicjować programy i działania ochrony wód, zaś organy lokalne
powinny:
• Regulować działania, które mogą oddziaływać na zasoby wodne i ekosystemy;
•
W miarę potrzeb wyznaczać obszary chronione;
•
Przyjmować odpowiednie plany i strategie, w tym plany zagospodarowania przestrzennego, których celem jest zachowanie pewnych obszarów;
•
Opracowywać wytyczne dla praktyk gospodarowania opartego na podejściu ekosystemowymi do
planowania, gospodarowania i racjonalnego użytkowania zasobów, które powinny być następnie
upowszechniane i popierane regionalnymi i lokalnymi przykładami najlepszych praktyk; oraz
•
Podejmować kampanie edukacyjne i zapewniać udział społeczeństwa w procesach decyzyjnych
w celu podnoszenia świadomości społeczeństwa w zakresie ważności ochrony, zachowania i konserwacji zasobów wodnych.
7. ARTYKUŁ 6 (d)
Postanowienie to przewiduje współpracę pomiędzy zainteresowanymi krajami w celu zapobiegania, ograniczania i usuwania transgranicznych szkód w zasobach wodnych.
Główne koncepcje
Fundamentalne komponenty transgranicznej współpracy pomiędzy krajami nadbrzeżnymi obejmują wzmacnianie współpracy międzynarodowej w celu zabezpieczenia zrównoważonego gospodarowania dzielonymi obszarami dorzeczy, przygotowywania analiz zagrożeń i prognoz powodziowych
na szczeblu ponadkrajowym, usprawniania koordynacji istniejących form pomocy oraz wymiany informacji. Współpraca może przybierać różne formy: oprócz skoordynowanych działań i wspólnych
polityk i programów działania, w tym planowanie zagospodarowania przestrzennego, sąsiednie państwa mogą zawierać porozumienia, a nawet powoływać wspólne komisje.
Ponieważ mogą pojawiać się potencjalne konflikty w przedmiocie korzystania z wód, sprawiedliwe wielostronne użytkowanie zasobów wodnych należy wspierać działaniem odpowiednich instytucji
i skoordynowanych polityk. W przypadku krajów karpackich, należy przywiązywać wielką wagę do
systemu Rzeki Dunaj i Międzynarodowej Komisji Ochrony Rzeki Dunaj (International Commission
for the Protection of the Danube River - ICPDR). 137
Istniejące komisje rzeczne osiągnęły postęp w opracowaniu wspólnych strategii obejmujących
aspekty regulacji w zakresie regionalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego w celu zapobiegania i przeciwdziałania powodziom. Interesującym przykładem jest utworzona ostatnio Międzynarodowa Komisja Dorzecza Sawy, 138 w ramach której opracowano specjalny Protokół w sprawie
powodzi. Celem współpracy międzynarodowej jest opracowywanie wspólnych dokumentów określających strategie i programy działania ukierunkowane na poprawę ochrony przeciwpowodziowej.
Korzyści ze współpracy na rzecz gospodarowania zasobami wodnymi są wielorakie, a wśród nich
współpraca ta:
• dostarcza wiedzy na temat systemów gospodarki wodnej w krajach sąsiednich, którą można spożytkować jako podstawę do harmonizowania ram prawnych i środków podejmowanych przez
Strony;
•
rozwija profesjonalne relacje pomiędzy podobnymi organami na szczeblu regionalnym, które odpowiadają za transgraniczną gospodarkę wodną;
•
przyczynia się do redukcji zanieczyszczeń wód na szczeblu regionalnym;
61
ARTYKUŁ 6
•
identyfikuje i rozwija studia i/lub projekty na rzecz redukcji transgranicznych zanieczyszczeń
wód;
•
zapewnia podstawy prawne i ramy instytucjonalne na rzecz realizacji celów Ramowej Dyrektywy
Wodnej w zlewniach transgranicznych;139 oraz
•
zapewnia ramy harmonizacji krajowych interesów na obszarach przygranicznych.
Uwaga koncentruje się tu na zapobieganiu dwóm głównym kategoriom prawdopodobnym wypadków: powodzie i transgraniczne zanieczyszczenia wód na skutek awarii. Ponieważ powodzie
stanowią zagrożenie dla środowiska, które z przyczyny warunków atmosferycznych pogarszanych
głębokimi lasami, eksploatacją i niezrównoważonym użytkowaniem cieków wodnych, szeroko występuje we wszystkich krajach karpackich, to przyjmowanie wspólnych środków zapobiegania powodziom ma kluczowe znaczenie.
Odnośnie oddziaływań transgranicznych powodowanych zanieczyszczaniem wód w wyniku
awarii, stosuje się zasada nieszkodzenia. 140 Zgodnie z tą zasadą, za działania prowadzone w granicach własnego terytorium odpowiada to państwo, z terytorium którego skutki przekraczają granice
i narażają inne państwo. W odniesieniu do zasobów wodnych, znaczy ona, że państwo nie powinno
powodować poważnej szkody w środowisku na terytorium i w zasobach wodnych innego państwa,141
oraz wymaga, aby państwa podejmowały właściwe środki w celu kontroli i regulacji źródeł transgranicznych zanieczyszczeń na terytorium własnym lub podlegającym ich jurysdykcji
Zachowując gotowość do sprostania takim dramatycznym sytuacjom i zapewnienia szybkiej
interwencji, Strony powinny współpracować na rzecz wczesnego ostrzegania, powiadamiania i upowszechniania informacji pośród wszystkich krajów potencjalnie narażonych w wyniku transgranicznej szkody zaistniałej na skutek awarii. Wczesne ostrzeganie jest procedurą, która, w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej lub zanieczyszczenia wód w wyniku awarii o skutkach transgranicznych,
ułatwia krajowi, u którego to wystąpiło, powiadomienie innych państw o czasie, miejscu i innych okolicznościach istotnych z punktu widzenia tej awaryjnej sytuacji.142
W miejscach, gdzie zaistniała transgraniczna szkoda, należy odtworzyć właściwy stan143. Wiąże
się to zazwyczaj z obowiązkiem przyznania przez państwo odszkodowania za szkody, indywidualnie,
dla każdego przypadku i przybiera różne formy, takie jak odtworzenie właściwego stanu, przywrócenie do sytuacji sprzed szkody, rekompensata za szkodę (związana z zasadą zanieczyszczający płaci144)
itp. Jednakże, w niniejszym postanowieniu uwaga skupia się bardziej na pomocy, której państwa mogą
udzielić sobie nawzajem w celu usunięcia szkodliwych warunków i w sytuacji nadzwyczajnych zagrożeń, niż na samym odszkodowaniu.
międzynarodowe
Ogólne zasady prawne gospodarowania wodami transgranicznymi są aktualnie zdefiniowane
w Helsińskiej Konwencji Wodnej, która zobowiązuje Strony do zapobiegania, kontroli i obniżania
zanieczyszczeń wód ze źródeł punktowych i rozproszonych. Konwencja zawiera także postanowienia
dotyczące systemów monitorowania, badań i rozwoju, konsultacji, ostrzegania i alarmowania, wzajemnej pomocy, uzgodnień instytucjonalnych oraz wymiany i ochrony informacji, jak również dostępu społeczeństwa do informacji.
Konwencja ONZ o prawie nieżeglownego wykorzystywania międzynarodowych cieków
wodnych zachęca do współpracy pomiędzy państwami dysponującymi ciekami wodnymi i wymaga od nich, aby uwzględniały ustanawianie wspólnych mechanizmów lub komisji w celu współpracy
w dziedzinie odnośnych środków i procedur, opartych na doświadczeniach zgromadzonych w różnych regionach.
Niebędący jeszcze w mocy Protokół w sprawie odpowiedzialności cywilnej i odszkodowań za
szkody spowodowane przez transgraniczne skutki awarii przemysłowych na wodach transgra62
ARTYKUŁ 6
nicznych, zachęca przedsiębiorstwa do podejmowania środków zapobiegających szkodom, za które
byłyby one odpowiedzialne oraz do pomagania w ten sposób przede wszystkim w zapobieganiu wystąpienia awarii i ograniczaniu ich szkodliwych skutków dla ludzi i środowiska.
Artykuł 5 Konwencji Ramsar dotyczy zobowiązań umawiających się Stron odnośnie wspólnie
dzielonych obszarów wodno-błotnych i stwierdza, że umawiające się Strony powinny konsultować
się wzajemnie na temat wdrażania obowiązków wynikających z Konwencji, zwłaszcza w przypadku
obszarów wodno-błotnych rozciągających się na terytoriach więcej niż jednej umawiającej się Strony,
lub w przypadkach, w których system wodny jest dzielony przez umawiające się Strony. Mają one
jednocześnie działać na rzecz koordynowania i wspierania aktualnych i przyszłych polityk i regulacji
dotyczących ochrony obszarów wodno-błotnych oraz ich flory i fauny.
W Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym
(Espoo, 1991), Strony ponagla się, aby podejmowały, tam gdzie to właściwe, wspólne oceny oddziaływania na środowisko, rozwijały wspólne programy monitoringowe, interkalibracji urządzeń monitoringowych i harmonizacji metodologii w celu zapewnienia kompatybilności uzyskanych danych
i informacji.
Zasady te włączono także do Dyrektywy 2000/60/WE ustanawiającej ramy działań Wspólnoty
w zakresie polityki wodnej, gdzie są one dalej rozwijane i analizowane na rzecz wdrażania ich w Unii
Europejskiej.
Krajowe i lokalne organy powinny rozwijać środki współpracy pomiędzy jednostkami gospodarki
zlewniowej, także w perspektywie transgranicznej. Taka współpraca może opierać się na:
• harmonizacji strategii i planów działania w zlewni;
•
opracowaniu wspólnych ocen oddziaływania na środowisko;
•
przyjmowaniu wspólnych programów badań i monitoringu;
•
interkalibracji urządzeń i harmonizacji metodologii monitoringowych, w celu gromadzenia ujednoliconych danych i informacji; oraz
•
systematycznym upowszechnianiu informacji i wiedzy dotyczącej problemów i rozwiązań środowiskowych.
Należy także opracowywać regionalne plany działania na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń
w wyniku awaryjnych zanieczyszczeń wód i powodzi.
63
64
Rozdział F
Artykuł 7
Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo
Rolnictwo na terenach górskich ma swoją specyfikę i pewne immanentne ograniczenia wynikające
z izolacji geograficznej, trudnych warunków klimatycznych i delikatności ekosystemów, które utrudniają produkcję, marketing i rozwój.145 Najbardziej tradycyjnymi rodzajami zajęć ludności w Karpatach
jest rolnictwo i leśnictwo, kształtujące krajobraz tych terenów i tworzące niektóre z najważniejszych
elementów kulturowej tradycji tego regionu. W okresie komunizmu, na pewnych obszarach krajów
karpackich wprowadzono kolektywizację rolnictwa, w wyniku której tereny uprawne znajdowały się
pod zarządem wielkich gospodarstw państwowych lub spółdzielczych, chociaż w innych krajach (np.
w Polsce) zdołano zachować prywatną własności gruntów rolnych. Jak podkreśla w swoim raporcie
„Stan Karpat” Centrum Studiów i Badań Międzynarodowych (CERI), proces ten “uchronił resztki
obszarów wiejskich od intensyfikacji rolnictwa, która spowodowała zniszczenie przyrody w wielu
częściach Europy.”146
Podobnie, w drugiej połowie XX wieku, lasy były własnością i pod zarządem państwa. Na początku lat dziewięćdziesiątych, poprzez uznanie praw prywatnej własności, w większości krajów karpackich zmieniono strukturę terenów leśnych. Reprywatyzacja wprowadziła jednak nowe problemy
do zrównoważonej gospodarki leśnej, takie jak brak fachowych umiejętności z zakresu leśnictwa po
stronie nowych prywatnych właścicieli lasów oraz potrzeba nowych bodźców na rzecz zapewnienia,
aby ci nowi właściciele we własnych interesach ekonomicznych uwzględniali czynnik ochrony swoich
lasów.
Niniejszy artykuł Konwencji jest wyjątkowo ważny, ponieważ traktuje o dwóch głównych aspektach gospodarczego i kulturowego życia w Karpatach - wymaga od stron prowadzenia polityk ukierunkowanych na zrównoważone rolnictwo i zrównoważoną gospodarkę leśną.
Niżej przedstawiono analizę wymagań zawartych w poszczególnych ustępach tego Artykułu.
10. Artykuł 7.1
Postanowienie to jest złożone i należy je czytać wraz z drugim ustępem niniejszego artykułu.
Określa ono dwa główne obowiązki:
• utrzymywanie gospodarowania ziemią zgodne z tradycyjnymi sposobami jej uprawy w sposób
zrównoważony; oraz
•
podejmowanie odpowiednich środków w celu sformułowania i wdrażania swoich polityk rolnych,
z uwzględnieniem szeregu czynników.
Główne koncepcje
Określenie zrównoważone gospodarowanie ziemią nie sprowadza się tylko do samego rolnictwa, lecz stosuje się także do innych funkcji, które może pełnić ziemia. Bardziej obszerne wyjaśnienie
tej koncepcji przedstawiono z Rozdziale I.C niniejszego Podręcznika.
Terminologia gospodarowania ziemią zgodne z tradycyjnymi sposobami jej uprawy w sposób zrównoważony może nastręczać pewne trudności interpretacyjne. Terminem podobnym, który
stosuje się w literaturze jest zrównoważone rolnictwo. Nie istnieje uniwersalna definicja tego termiPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
65
ARTYKUŁ 7
nu, lecz większość definicji zawiera określniki charakteryzujące zrównoważone rolnictwo, takie jak:
ekologicznie poprawne, żywotne gospodarczo, społecznie uzasadnione, właściwe kulturowo, ludzkie, czy oparte na holistycznym podejściu naukowym. Unia Europejska przyjmuje podobne podejście
i według Dyrekcji Generalnej do spraw Rolnictwa i Rozwoju Regionalnego, osiąganie zrównoważenia
oznacza realizację trzech następujących zadań:
• zadanie gospodarcze (wzmocnienie żywotności i konkurencyjności sektora rolniczego);
•
zadanie społeczne (poprawa warunków życia i możliwości gospodarczych na terenach wiejskich); oraz
•
zadanie ekologiczne (promocja dobrych praktyk środowiskowych jak również zapewnienie usług
związanych z utrzymaniem siedlisk, różnorodności biologicznej i krajobrazu).
Zrównoważona produkcja rolna musi także odzwierciedlać troskę konsumentów, zwłaszcza o jakość, bezpieczeństwo i metody tradycyjnych, organicznych metod produkcji.146
Postanowienie to wymaga, aby grunty, które są już uprawianie w sposób zrównoważony były
nadal w ten sposób uprawiane. Z samego jego zapisu wynika więc założenie, że tradycyjne, stosowane w regionie karpackim metody rolnicze zapewniają zrównoważenie. W wielu przypadkach jest to
oczywiście słuszne, na przykład, system trójpolowy (trójpolówka) będący tradycyjną metodą rotacji upraw zbóż ozimych i jarych oraz ugorowania pod wypas, jest z powodzeniem od ponad tysiąca
lat stosowany w Europie Środkowej i nie słychać, aby kiedykolwiek doprowadził do jakiegokolwiek
nadmiernego wyjałowienia ziemi, czy degradacji gleb.147 Jednakże, dodatkowe presje wynikające ze
wzrostu gospodarczego i zmian klimatu mogą, w przypadku niektórych form tradycyjnego rolnictwa,
na różne sposoby zakłócać tę równowagę. Tekst tego postanowienia otwiera pole dla swoistego “testu
zrównoważenia”, który można zastosować w celu stwierdzenia, czy poszczególne tradycyjne metody
rolnicze zasługują na dalsze nich wykorzystywanie.
Potrzeba ochrony ekosystemów i krajobrazów górskich wynika z faktu, w górach znajdują się
delikatne ekosystemy będące domem obfitej różnorodności biologicznej,148 wielką rezerwą lasów
pierwotnych i niektórych najbardziej czystych wód Europy. Intensywne rolnictwo mogłoby im zagrażać i dlatego politykę rolną należy rozwijać i wdrażać pod kątem włączania do niej problematyki
ochrony przyrody.
Ochrona różnorodności biologicznej w znacznym stopniu zależy od skutecznego stosowania
środków przewidzianych we Wspólnej Polityce Rolnej (CAP), zwłaszcza środków agro-środowiskowych i przydziałów rekompensat dla obszarów mniej przychylnych.
Na szczeblu Unii Europejskiej, obszary górskie uważa się za jedną z kategorii rolniczych obszarów
mniej przychylnych. Uruchomiony w 1975 r., zaprojektowany przez państwa członkowskie program corocznych dotacji dla obszarów mniej przychylnych dostarcza rekompensat rolnikom na terenach górskich lub innych obszarach, na których fizyczny krajobraz powoduje wyższe koszty produkcji.149 W celu
zakwalifikowania do przyznania wsparcia finansowego z Europejskiego Rolniczego Funduszu Rozwoju
Wsi,150 obszary górskie powinny charakteryzować się znacznym ograniczeniem możliwości wykorzystywania gruntów i wysoką zwyżką kosztów ich uprawy z przyczyny:
• istnienia, z powodu wysokiego położenia terenu, bardzo trudnych warunków klimatycznych, których wynikiem jest znaczne skrócenie okresu wegetacyjnego; oraz
•
na niższych wysokościach - obecności na dużej części danego obszaru stoków zbyt stromych, aby
można było na nich używać maszyn rolniczych, albo wymagających zastosowania bardzo kosztownego specjalistycznego sprzętu, bądź kombinacji obu tych urządzeń, jeżeli utrudnienia istniejące
po zastosowaniu każdego z nich osobno byłyby mniej dolegliwe, ale kombinacja ich obu dałaby
w rezultacie równoważne utrudnienie.151
Kraje karpackie w większości dysponują programami, których celem jest zapewnienie wsparcia
finansowego i bodźców finansowych dla rolników gospodarujących na obszarach mniej przychylnych,
a znaczą część regionu karpackiego w tych krajach można zaklasyfikować właśnie jako obszary mniej
przychylne. Na przykład, w Rumunii, ustawa o regionach górskich (347/2004) ustanawia specjalne
środki, których celem jest zapewnienie wsparcia dla rolnictwa na obszarach górskich. Są to wypłaty
66
ARTYKUŁ 7
kompensacyjne, zaopatrzenie w środki ochrony gleb, zawieranie kontraktów na korzystanie przez
lokalną ludność z terenów trawiastych położonych wewnątrz obszarów chronionych oraz bodźce rozwijające kolejne programy edukacyjne w zakresie rolnictwa górskiego stanowiące część krajowego
systemu edukacyjnego.
międzynarodowe
Podobne postanowienie dotyczące gospodarowaniem gruntami i rolnictwem zawiera Konwencja
Alpejska. Jej Artykuł 2 wymaga od umawiającymi się stron podejmowania specjalnych środków w zakresie rolnictwa na terenach górskich z ogólnym celem „utrzymania zarządzania gruntami tradycyjnie
uprawianymi przez człowieka oraz zachowania i wspierania systemu gospodarowania rolnego, który
spełnia warunki lokalne i jest zgodny ze środowiskiem, z uwzględnieniem mniej korzystnych warunków gospodarczych.”
Przyjęto specjalny Protokół w sprawie rolnictwa górskiego do Konwencji Alpejskiej, który popiera zrównoważone rolnictwo na terenach górskich i usiłuje zoptymalizować wszystkie funkcje rolnictwa w regionach górskich. Celem jego jest zapewnienie ochrony lub regeneracji tradycyjnych cech
środowiska wiejskiego. Protokół wymaga stosowania specjalnych środków na rzecz zachowania tradycyjnych gospodarstw rolnych i architektury wiejskiej, jak również kontynuacji stosowania tradycyjnych materiałów i metod budowlanych. Popiera stosowanie i rozszerzanie ekstensywnego rolnictwa
dobrze dostosowanego do naturalnych cech terenu oraz zachowania produktów lokalnego rolnictwa
typowych dla danego regionu. Zaleca prowadzenie hodowli zwierząt domowych oraz utrzymywanie
potrzebnych urządzeń i pomieszczeń rolniczych, hodowlanych i leśnych.152
Ostatnia inicjatywa FAO zatytułowana Zrównoważony Rozwój Rolnictwa i Wsi (Sustainable
Agriculture and Rural Development - SARD) jest parasolową strukturą, która obejmuje wielu uczestników i jest zaprojektowana w celu wspierania przechodzenia do zrównoważonego rozwoju rolnictwa
i wsi oraz wzmacniania uczestnictwa w opracowywaniu odnośnych programów i polityk. Inicjatywa
ta pomaga w realizacji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i wsi poprzez wspieranie działań pilotowych i budowania potencjału społeczności wiejskich, grup ubogich i innych uczestników procesu, w celu usprawniania dostępu do zasobów (np. genetycznych, technologicznych, gruntów, wód,
rynków i informacji), promowania dobrych praktyk i popierania bardziej sprawiedliwych warunków
zatrudnienia w rolnictwie.153
Jeden z elementów tej inicjatywy skupia się na zrównoważonym rozwoju rolnictwa i wsi w regionach górskich, identyfikując wiele zadań i wymagając spójnych polityk, instrumentów i programów.
W regionie karpackim, - w Rumunii, Słowacji na Ukrainie - przeprowadzono ogólnokrajowe oceny
mocnych i słabych stron polityk dla regionów górskich inspirowanych zrównoważonym rozwojem
rolnictwa i wsi. Ocena ta wykazała, że rolnictwo jest dominującą formą wykorzystania ziemi w Karpatach oraz że niewłaściwe praktyki gospodarowania, takie jak intensywne rolnictwo i nadmierny
wypas, stanowią ogromne zagrożenia, dla których brak odpowiednich polityk.154
Obowiązek projektowania polityk rolnych spoczywa głównie na organach szczebla krajowego, ale
patrząc przez pryzmat decentralizacji, lokalne organy niewątpliwie pełnią swoją rolę w tym procesie,
więc i one również będą musiały opracowywać swoje dokumenty planistyczne zgodne z zasadą zrównoważonego rolnictwa.
W rzeczywistości, lokalne organy pełnią znaczną rolę we wdrażaniu polityk zrównoważonego
rolnictwa. Zadania, które lokalne organy mogą realizować w odniesieniu do promowania i wdrażania
praktyk zrównoważonego rolnictwa są następujące:
• promowanie zrównoważonego gospodarowania ziemią, zwłaszcza tradycyjnych, ekstensywnych
i mieszanych praktyk rolniczych, poprzez bodźce i upowszechnianie informacji - bodźcami mogą
być nisko oprocentowane pożyczki, subwencje, wypłaty rekompensat itp.;
67
ARTYKUŁ 7
•
przyjmowanie lokalnych górskich polityk rolnych uwzględniających specyfikę górskiego charakteru ekosystemów i krajobrazów, zachowanie różnorodności biologicznej i specjalne warunki dla
gór jako terenów mniej przychylnych;
•
włączanie tam, gdzie to potrzebne, problematyki różnorodności biologicznej do odpowiednich
systemów certyfikacji praktyk rolniczych i etykietowania produktów, ze zwróceniem szczególnej
uwagi na ich opłacalność i przejrzystość oraz jakość podawanych informacji o środowisku; oraz
•
rozwijanie środków bodźcowych na rzecz zapobiegania opuszczaniu ziemi, poprzez zapewnienie
wsparcia dla inicjatyw drobnego rolnictwa.
Ponadto, te kraje karpackie, które są państwami członkowskimi UE, maja dostęp do systemu zapewniającego asygnowanie za pośrednictwem lokalnych organów różnych funduszy wspierających
rolnictwo na obszarach górskich.
Jednym z głównych elementów skutecznego wdrażania niniejszego postanowienia jest współpraca transgraniczna, która powinna polegać na wymianie doświadczeń i informacji oraz szkoleniu i edukacji, a także na stosowaniu instrumentów prawnych, w celu wspierania organów administracyjnych
szczebla krajowego w opracowywaniu i wdrażaniu polityk zrównoważonego rolnictwa.
Agenda 21 zaleca, aby państwa aktywnie współpracowały na rzecz: “podejmowania badan i studiów w celu uzyskiwania podstawowych informacji na temat stanu zasobów naturalnych związanych
z produkcją rolną i planowaniem w celu oceny oddziaływań różnych sposobów użytkowania tych
zasobów, oraz opracowania metodologii i narzędzi analitycznych takich jak rachunkowość środowiskowa.”
Można łączyć to z użytkowaniem gruntów i planowaniem przestrzennym – oba te pojęcia wyjaśniono w Rozdziale I.C niniejszego Podręcznika.
11. Artykuł 7.2
Głównym celem niniejszego postanowienia jest włączanie problemów środowiskowych do polityki
rolnej i planów gospodarowania ziemią.
Główne koncepcje
Na szczeblu UE podkreśla się ważność włączania problemów środowiskowych do polityk sektorowych takich jak polityka rolna. Celem Wspólnoty jest osiąganie właściwej równowagi pomiędzy
konkurencyjną produkcją rolniczą, a szacunkiem dla przyrody i środowiska, a stąd wynika aktywne
zapewnianie spójności pomiędzy polityką rolną, a polityką ochrony środowiska.155
Integrację środowiskową można realizować poprzez definiowanie odpowiednich środków, których celem jest zmiana określonych praktyk rolniczych w celu uczynienia ich bardziej przyjaznymi dla
środowiska, takich jak programy agro-środowiskowe, określane przez Konwencje jako kluczowe.
Środki agro-środowiskowe projektuje się w celu zachęcania rolników do ochrony i powiększania środowiska w ich gospodarstwach rolnych. Prowadzi to do wypłat dla rolników realizujących
zobowiązania agro-środowiskowe obejmujące coś więcej niż tylko stosowanie zwyczajnych dobrych
praktyk rolniczych. Rolnicy ci zawierają umowy z organem administracyjnym, który zwraca im dodatkowe koszty poniesione na wdrażanie takich zobowiązań i zrekompensowanie wszelkich poniesionych
strat (np. w wyniku obniżonej produkcji). Wypłaty agro-środowiskowe są współfinansowane przez UE
i państwa członkowskie.
Środki agro-środowiskowe mogą być projektowane na szczeblu krajowym, regionalnym lub lokalnym, można je zatem dostosować do indywidualnych systemów rolniczych i warunków środowiska,
które wzajemnie znacznie różnią się w całej UE. W ten sposób, środki agro-środowiskowe stają się
precyzyjnym narzędziem realizacji celów ochrony środowiska. Środki te są różnorakie, ale mają dwa
wspólne cele: obniżenie zagrożeń środowiska związanych z nowoczesnym rolnictwem oraz ochronę
przyrody i krajobrazu.
68
ARTYKUŁ 7
W krajach karpackich należy uwzględniać kilka czynników, takich jak: wysoka ekologiczna ważność górskich ekosystemów Karpat, zwłaszcza naturalnych i pólnaturalnych terenów trawiastych, które
są częścią sieci ekologicznych, a także krajobrazy i tradycyjne sposoby użytkowania gruntów. Wszystkie
te pojęcia wyjaśniono w odpowiednich artykułach Konwencji Karpackiej.156
Tereny trawiaste można zdefiniować jako obszary z przewagą traw lub roślin trawopodobnych
z niewielką ilością rosnących tam drzew i krzewów.157 Siedliska na terenach trawiastych cechuje wielka
różnorodność gatunków i ekosystemów. Najbardziej wyróżniającą cechą Karpat są łąki, a jako tereny
trawiaste obfitujące w gatunki, stanowią one część różnorodności biologicznej i krajobrazowej tych gór.
międzynarodowe
Podstawą do opracowania i wdrażania wielostronnych porozumień w dziedzinie ochrony środowiska przyjmowanych od 1992 r. jest Agenda 21. Jej Rozdział 14 skupia się na promowaniu zrównoważonego rozwoju rolnictwa i wsi oraz identyfikuje narzędzia do realizacji tych celów: “Priorytetem
musi być utrzymywanie i zwiększanie wydolności potencjalnych wyższych gruntów rolnych w celu
wspierania powiększającego się zaludnienia. Jednakże, potrzebna jest również odnowa zasobów naturalnych na niższych potencjalnych gruntach w celu utrzymywania zrównoważonych stosunków człowiek/
ziemia. Głównymi narzędziami zrównoważonego rozwój rolnictwa i wsi są polityka i reforma rolna,
uczestnictwo, dywersyfikacja dochodów, ochrona gruntów i usprawnione zarządzanie materiałami wsadowymi.”158
Na szczeblu regionalnym, potrzebę zintegrowanego podejścia potwierdziła Paneuropejska Konferencja Wysokiego Szczebla w sprawie rolnictwa i różnorodności biologicznej pod hasłem „Ku
Integrowaniu Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na Rzecz Zrównoważonego Rolnictwa
w Europie” (High-Level Pan-European Conference on Agriculture and Biodiversity: Towards Integrating
Biological and Landscape Diversity for Sustainable Agriculture in Europe), która odbyła się w 2002 r.,
w Paryżu. Drugie zalecenie Deklaracji Końcowej w sprawie ochrony i zrównoważonego korzystania z różnorodności biologicznej i krajobrazowej w ramach polityk i praktyk rolniczych głosi:
“Odnotowujemy i wspieramy działania na rzecz włączania problematyki różnorodności biologicznej do
polityk rolnych, wiejskich i innych, które dążą do minimalizowania niepożądanych oddziaływań, wspierają pozytywne wyniki, prowadzą do rolnictwa wrażliwego na różnorodność biologiczną i promują
bardziej spójny rozwój obszarów wiejskich, a w tym jego aspekty ekonomiczne i społeczne.”159
Organy zachęca się do przyjmowania lokalnych planów rolno-środowiskowych i innych strategicznych dokumentów w celu dysponowania systematycznym i zaprogramowanym podejściem do włączania problematyki ochrony środowiska do praktyk rolniczych. Ważne jest także przyjmowanie planów
gospodarowania ziemią, które promują problematykę rolno-środowiskowego zrównoważenia.
Ponadto, z niniejszego postanowienia mogą wynikać również inne obowiązki, takie jak:
• podnoszenie lokalnej świadomości odnośnie ważności ochrony ekosystemów górskich, terenów
trawiastych, sieci ekologicznych itp.;
•
włączanie problematyki różnorodności biologicznej do odpowiednich systemów certyfikacji lub
etykietowania praktyk i produktów rolniczych przyjaznych dla środowiska;
•
prowadzenie strategicznych ocen środowiska i ocen oddziaływania na środowisko w wyniku planów, programów i projektów rozwoju rolnictwa i wsi oraz promowanie uczestnictwa lokalnego
społeczeństwa w planowaniu procesów decyzyjnych;
•
promowanie alternatywnych praktyk, w tym systemów organicznej gospodarki rolnej i zrównoważonych środków rolniczych; oraz
•
ocena skuteczności programów agro-środowiskowych.
69
ARTYKUŁ 7
Pożyteczną jest współpraca transgraniczna, umożliwia dzielenie się informacją i wymianę polityk
w zakresie rolnictwa i środowiska. Można także rozwijać wspólne programy na szczeblu regionalnym
i nawiązywać współpracę w dziedzinie monitoringu rolniczej różnorodności biologicznej lub korzystania z właściwych instrumentów finansowych promujących rolnictwo przyjazne dla różnorodności
biologicznej.
12. Artykuł 7.3
Ustęp ten wymaga, aby strony wspierały korzystanie z instrumentów i programów gospodarki
leśnej zgodnie z zasadami zrównoważonej gospodarki leśnej sformułowanymi na szczeblu międzynarodowym.
Główne koncepcje
Nie istnieje uniwersalnie uzgodniona definicja zrównoważonej gospodarki leśnej. Jednakże,
Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie (Ministerial Conference on the Protection of Forests
in Europe - MCPFE) wypracował, w Rezolucji H1, definicję, którą od tamtej pory stosuje również
Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Zrównoważoną
gospodarkę leśną określa się jako “działalność zmierzającą do ukształtowania struktury lasów i ich
wykorzystania w sposób i tempie zapewniającym trwałe zachowanie ich bogactwa biologicznego, wysokiej produkcyjności oraz potencjału regeneracyjnego, żywotności i zdolności do wypełniania, teraz
i w przyszłości, wszystkich ważnych ochronnych, gospodarczych i socjalnych funkcji na poziomie
lokalnym, narodowym i globalnym, bez szkody dla innych ekosystemów.”160
W ujęciu zasad zrównoważonego rozwoju, celem zrównoważonej gospodarki leśnej jest zapewnienie, aby pochodzące z lasów towary i usługi spełniały potrzeby dzisiejszego dnia z jednoczesnym
zapewnieniem ich ciągłej dostępności i przyczyniania się do długoterminowego rozwoju. W najszerszym sensie, gospodarka leśna obejmuje administracyjne, prawne, techniczne, gospodarcze, społeczne i środowiskowe aspekty ochrony lasów i korzystania z nich. Pociąga to za sobą różnego stopnia
celową interwencję człowieka zawierającą działania zabezpieczające i utrzymujące ekosystemy leśne
i ich funkcje.
Na szczeblu globalnym, regionalnym i krajowym opracowano kilka narzędzi służących wdrażaniu tej koncepcji i są one dobrymi przykładami działań wspierających w krajach karpackich. Mieści
się w tym certyfikacja leśna, kryteria i wskaźniki oraz krajowe programy leśne.
Certyfikację leśną wprowadzono na początku lat dziewięćdziesiątych jako narzędzie kontroli poziomu wylesień, jak również środek służący usprawnieniu zarządzania zasobami leśnymi oraz
promocji utrzymywania różnorodności biologicznej, zwłaszcza w strefie tropikalnej. Forsowana początkowo przez grupy środowiskowe, certyfikacja szybko przeistoczyła się w potencjalny instrument
promowania zrównoważonej gospodarki leśnej. Certyfikacja leśna jest systemem inspekcji prowadzonej w lasach, jak również sposobem śledzenia drogi drewna i papieru poprzez kontrolę pochodzenia
produktu (“chain of custody”), począwszy od surowca, aż do produktu końcowego. Doprowadziło to
do większego uznania ważności przyjaznych dla środowiska i społeczeństwa produktów drzewnych
z zaangażowaniem producentów, konsumentów i detalistów w pozytywne starania na rzecz przejrzystości przemysłu drzewnego.
Kryteria i wskaźniki są instrumentami polityki, które pozwalają krajom zbierać, przechowywać
i upowszechniać rzetelne i naukowo uzasadnione informacje dotyczące lasów i stanowią także istotną
płaszczyznę odniesienia do standardów certyfikacji leśnej, które określają docelowe poziomy jakości
wykonawstwa dla określonej dziedziny. Zestawy kryteriów i wskaźników opracowuje się głównie dla
organów szczebla krajowego w celu opisywania i monitorowania stanu i tendencji w lasach oraz w gospodarce leśnej.
70
ARTYKUŁ 7
Mimo, iż owe kryteria i wskaźniki rozwijają się i zmieniają zależnie od kolejnych inicjatyw, to
w skali globalnej uzgodniono siedem ich tematycznych obszarów:161
• zasięg zasobów leśnych;
•
różnorodność biologiczna;
•
stan zdrowotny i żywotność lasu;
•
ochronne funkcje lasów;
•
produkcyjne funkcje lasów;
•
funkcje społeczno-gospodarcze; oraz
•
struktura prawna polityczna i instytucjonalna.
Krajowe programy leśne tworzą ramy dla całości rozwoju polityki leśnej na szczeblu krajowym i/
lub sub-krajowym. Program Leśnictwa FAO definiuje krajowy program leśny jako “szeroki zakres podejść do procesu planowania, programowania i wdrażania działań leśnych w państwie, które powinny
być wdrażane na szczeblu krajowym i sub-krajowym, w oparciu wspólny zestaw przewodnich zasad.
Celem krajowych programów leśnych jest ustanowienie wykonalnych ram społeczno-politycznych dla
ochrony, zarządzania i zrównoważonego rozwoju wszystkich rodzajów lasów, które z kolei będą podnosić efektywność i wydajność publicznych i prywatnych zobowiązań operacyjnych i finansowych.
Krajowe programy leśne wymagają szerokiego podejścia międzysektorowego na wszystkich etapach,
w tym formułowania polityk, strategii i kierunków działania, jak również ich wdrażania, monitorowania i oceny.”162
Według FAO, wydajność i efektywność krajowych programów leśnych opiera się na stosowaniu podstawowych zasad, które znacznie przyczyniają się do rozwoju zrównoważonego leśnictwa,
a w tym:
• zrównoważenie rozwoju lasów;
•
suwerenność narodowa i krajowe przywództwo;
•
partnerstwo;
•
uczestnictwo;
•
podejście holistyczne i międzysektorowe;
•
długoterminowy proces iteracyjny;
•
budowanie potencjału;
•
reformy polityczne i instytucjonalne;
•
spójność z ramami polityki krajowej i globalnymi inicjatywami;
•
podnoszenie świadomości;
•
realizacja zobowiązań polityki krajowej; oraz
•
realizacja zobowiązań międzynarodowych.163
międzynarodowe
Konwencja Karpacka wymaga stosowania uzgodnionych w skali międzynarodowej zasad zrównoważonej gospodarki leśnej. Promując wdrażanie instrumentów i programów zrównoważonej gospodarki leśnej w Karpatach można korzystać ze wszystkich następujących spójnych z nią zasad i wytycznych.
Deklaracja Zasad Globalnego Porozumienia w sprawie gospodarki, ochrony i zrównoważonego rozwoju wszystkich rodzajów lasów, zamieszczona w Załączniku III do Raportu Konferencji Organizacji
Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, z 1992 r., ustanowiła Zasady Leśne164. Przewodnim
celem tych zasad jest przyczynianie się do gospodarki, ochrony i zrównoważonego rozwoju lasów oraz
71
ARTYKUŁ 7
zapewnienie ich wielorakich i komplementarnych funkcji i pożytków.
Funkcjonująca w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych Komisja Zrównoważonego Rozwoju utworzyła Międzyrządowy Panel Leśny (Intergovernmental Panel on Forests - IPF) i jego następcę, Międzyrządowe Forum Leśne (Intergovernmental Forum on Forests - IFF), w celu doprowadzenia
do międzynarodowych uzgodnień w przedmiocie kluczowych zagadnień związanych z lasami. Procesy
IPF/IFF zaowocowały wszechstronnym zestawem 270 Propozycji Działania na rzecz promocji gospodarki, ochrony i zrównoważonego rozwoju wszystkich rodzajów lasów. Uzyskały one ogólnoświatowe
uznanie i poparcie, a obecnie zapewniają rządom, międzynarodowym organizacjom, jednostkom sektora prywatnego i innym uczestnikom procesu, wskazówki w zakresie sposobów dalszego opracowania, wdrażania i koordynowania krajowych i międzynarodowych polityk w dziedzinie zrównoważonej
gospodarki leśnej. Propozycje działania IPF/IFF odnoszą się do zrównoważonej gospodarki leśnej
stosując podejścia wielosektorowe i zalecając zwłaszcza usprawnianie współpracy na rzecz wspierania
gospodarki, ochrony i zrównoważonego rozwoju wszystkich rodzajów lasów oraz przynaglając kraje do
stosowania krajowych programów leśnych, włączania do nich odpowiednich kryteriów i wskaźników
i ustanawiania właściwych krajowych mechanizmów koordynacyjnych.165
Międzynarodowa Organizacja Drewna Tropikalnego (International Tropical Timber Organization - ITTO)166 także określiła zestaw zasad, które stanowią międzynarodową normę odniesienia dla
opracowywania bardziej szczegółowych krajowych wytycznych w sprawie zrównoważonego gospodarowania naturalnymi lasami tropikalnymi.167 Chociaż zasady te skupiają się na lasach tropikalnymi, to można je adaptować także do lasów europejskich. Na przykład, zasada 12 wymaga prowadzenia
odpowiedniego planowania na szczeblu operacyjnym w celu obniżenia gospodarczych kosztów środowiska i zapewnienia długoterminowej zrównoważonej gospodarki leśnej. Ponadto, Ministerialny
Proces Ochrony Lasów w Europie, stanowiąc forum dla politycznego zaangażowania, które obejmuje 44 krajów europejskich i Wspólnotę Europejską, współpracuje z międzynarodowymi organizacjami,
rozwinął dynamiczny proces na rzecz ochrony i zrównoważonej gospodarki leśnej.168 Na III Konferencji
MCPFE, w 1998 r., przyjęto Paneuropejskie Wytyczne Szczebla Operacyjnego w Sprawie Zrównoważonej Gospodarki Leśnej (Pan-European Operational Level Guidelines for Sustainable Forest
Management - Załącznik 2 do Rezolucji L2).169 Wytyczne te określają działania, które przyczyniają się do
zrównoważonej gospodarki leśnej w oparciu o kilka kryteriów, poczynając od powiększania zasobów
leśnych, a kończąc na ochronie różnorodności biologicznej w ekosystemach leśnych. W zamierzeniach,
mają one przekładać międzynarodowe zobowiązania na szczebel planowania i praktyk w gospodarce
leśnej.
Kluczowym warunkiem realizacji zadań wynikających z niniejszego postanowienia jest dysponowanie właściwą polityką leśną. Spełnienie ważnej roli w tym względzie przypada lokalnym organom
poprzez przyjmowanie środków bodźcowych na rzecz promocji praktyk zrównoważonej gospodarki
leśnej, oceny planów gospodarki leśnej według kryteriów i wskaźników oraz angażowanie uczestników tego procesu w opracowanie polityk leśnych.
Pośród różnych innych działań, na szczeblu lokalnym realizuje się:
• przygotowanie programów współpracy technicznej i pomocowych oraz uczestniczenie w nich;
•
promowanie równowagi pomiędzy korzystaniem z lasów i ich ochroną, a rolnictwem i użytkowaniem gruntów oraz innymi sektorowymi politykami;
•
upowszechnianie informacji dotyczących instrumentów i programów spójnych z zasadami leśnymi uzgodnionymi w skali międzynarodowej; oraz
•
budowanie potencjału pośród lokalnych uczestników procesu.
Ponadto, niezbędne jest usprawnienie międzysektorowej integracji i wewnątrzsektorowej współpracy. Obok wymiany praktyk i doświadczeń, należy rozwijać wspólne programy leśne i wspólne korzystanie z dostępnych instrumentów leśnictwo.
72
ARTYKUŁ 7
13. Artykuł 7.4
Niniejsze postanowienie wymaga od stron stosowania w karpackich lasach zrównoważonej gospodarki leśnej oraz innych zrównoważonych praktyk, o których mowa w ustępie 3 Artykułu 7 Konwencji Karpackiej, z uwzględnieniem górskich warunków tego regionu.
Główne koncepcje
•
Lasy pełnią wielorakie funkcje zarówno na szczeblu globalnym i lokalnym:
lasy są wielkim źródłem różnorodności biologicznej; zawierają wiele endemitów i gatunków wymagających ochrony.
•
lasy pomagają w naturalnych procesach tworzenia i stabilizacji gleb (zapobiegają erozji); w cyklach hydrologicznych, lasy przechwytują opady i powoli uwalniają wilgoć, zapewniając bardziej
stałą podaż wody i ograniczając powodzie; lasy pomagają także w oczyszczaniu powietrza, wiążąc
atmosferyczny dwutlenek węgla i hamując efekty cieplarniany.
•
lasy dostarczają wielką różnorodność produktów i usług: produkty drzewne (drewno i paliwo)
oraz inne produkty takie jak włókno, żywność i środki lecznicze.
•
lasy wnoszą wkład do ogólnej gospodarki w postaci zatrudnienia i dochodu oraz handlu i inwestycji w sektorze leśnym.
•
lasy kształtują krajobraz i przyczyniają się do ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturalnego.
•
lasy tworzą warunki do wypoczynku, odnowy i poprawy zdrowia.
Lasy, które rosną na terenach górskich pełnią ważną rolę w utrzymywaniu stabilności ekosystemów górskich oraz wspieraniu ludzi, którzy tam żyją.170 Ponadto, lasy w tych regionach, z przyczyny
środowiskowych ograniczeń korzystania z gruntów charakterystycznych dla gór, zalicza się również do
obszarów mniej przychylnych.
Dlatego lasy górskie wymagają właściwego gospodarowania. Wydarzenia z ostatniego dziesięciolecia ogniskowały się na postępie ku zrównoważonej gospodarce leśnej.171 Koncepcja zrównoważonej
gospodarki leśnej wpłynęła na kilka inicjatyw podjętych na różnych szczeblach i doprowadziła do
rozwinięcia w Europie praktyk takich jak:
• odtwarzanie lasów 172 na drodze programów ponownego zalesiania;
•
technologie i metody pozyskiwania plonów leśnych;173
•
docenianie dojrzałych lasów jako potencjalnie tworzących warunki podobne do tych w starodrzewie; oraz
•
alternatywne systemy hodowli lasu dostosowane do lasów górskich.174
Ponadto, można również powiedzieć, że częścią zrównoważonej gospodarki leśnej jest tworzenie
ekologicznie złożonych i dojrzałych lasów tam, gdzie jeszcze nie istnieją.
międzynarodowe
Konwencja Alpejska wymaga od stron: “zachowania, wzmocnienia i odtworzenia roli lasów,
a w szczególności ich funkcji ochronnej, poprzez zwiększenie odporności ekosystemów leśnych i stosowanie głównie naturalnych technik leśnych oraz zapobieganie wszelkiemu szkodliwemu wykorzystywaniu lasów, uwzględniając mniej korzystne warunki gospodarcze w regionie alpejskim.”
Powyższe postanowienie pośrednio odnosi się także do potrzeby zrównoważonej gospodarki leśnej, choć jest mniej szczegółowe niż odpowiadający mu obowiązek zawarty w Konwencji Karpackiej.
Jednakże, w 1996 r., niektóre kraje alpejskie przyjęły Protokół w sprawie lasów górskich, który zaPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
73
ARTYKUŁ 7
wiera wymagania wymagające podejmowania przez strony dodatkowych szczegółowe działań, takich
jak przyjmowanie planów i projektów poprawy obszarów pastwisk oraz ochrony fauny, a także działań
rekreacyjnych i gospodarczych itp.
Zasada 2 Zasad Leśnych zawiera nie tylko wymagania dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej, ale także różnorodnych funkcji lasów w zakresie przedmiotowym niniejszego ustępu Konwencji
Karpackiej: “Zasobami lasów i obszarami leśnymi należy gospodarować w sposób zrównoważony,
w celu wypełniania potrzeb społecznych, gospodarczych, ekologicznych, kulturowych i duchowych
obecnego i przyszłych pokoleń. Potrzeby te dotyczą produktów i usług leśnych, takich jak drewno
i produkty drzewne, woda, żywność, pasza, środki lecznicze, paliwo, schronienie, zatrudnienie, rekreacja, siedliska dzikiej przyrody, różnorodność krajobrazowa, pochłanianie i sekwestracja węgla oraz
inne produkty leśne.”
•
W ramach niniejszego postanowienia, lokalne organy powinny:
prowadzić listę najlepszych praktyk dostępnych na rzecz promowania i wspierania zintegrowanych
podejść;
•
podnosić świadomość lokalnej ludności i pracowników instytucji oraz zakładów przemysłowych
sektora leśnego w zakresie najlepszych praktyk;
•
przyjmować programy monitoringu w celu identyfikowania niezrównoważonych praktyk leśnych
i reagowania na nie oraz rozwijania środków bodźcowych;
•
powiększać interakcje pomiędzy procesami naukowo-badawczymi, a procesami politycznymi,
a w tym ustalać priorytetów badań, identyfikować braki wiedzy i wykorzystywać wiedzę naukową
do wspierania procesów decyzyjnych;
•
promować procesy zrównoważonej gospodarki leśnej poprzez wsparcie finansowe i techniczne,
jak również szkolenie dla instytucji zajmujących się gospodarką leśną, właścicieli lasów, przemysłu
drzewnego i innych uczestników procesu; oraz
•
opracowywać plany leśne, w celu wyznaczania obszarów, w których warunki wzrostu można
odtwarzać poprzez dokładne i selektywne zbieranie plonów oraz niekonwencjonalne praktyki
leśne takie jak, zostawianie na ściółce leśnej odpadów drzewnych po wycince i pozostawianie
stojących martwych drzew.
Ochrona i zrównoważone korzystanie z lasów górskich wymaga wspólnego zaangażowania i działań różnych uczestników procesu. Potrzebne są w tym celu nowe podejścia i wzmożona współpraca
pomiędzy sektorami, takimi jak różnorodność biologiczna i leśnictwo, zwłaszcza na szczeblu regionalnym i krajowym. Kraje sąsiadujące mogą rozwijać wspólne programy zrównoważonej gospodarki leśnej,
które mogą obejmować współpracę techniczną w dziedzinie praktyk zrównoważonej gospodarki oraz
przyjmowanie wspólnych mechanizmów i polityk.
14. Artykuł 7.5
Ponieważ sama tylko zrównoważona gospodarka nie wystarcza do ochrony lasów, Konwencja
wymaga wyznaczania obszarów chronionej przyrody w celu zapewnienia tej ochrony, a szczególny
nacisk kładzie na lasy pierwotne. To właśnie poprzez podział na lasy produkcyjne, zarządzane z zastosowaniem praktyk zrównoważonej gospodarki leśnej i lasy pierwotne, które są chronione, pozwala
nie dopuścić do możliwości tworzenia lasów gospodarczych wykazujących cechy starodrzewu lasów
pierwotnych.
74
ARTYKUŁ 7
Główne koncepcje
Lasy pierwotne są pierwotne w swojej strukturze i dynamice oraz wzrosłe w warunkach naturalnych i nietknięte przez człowieka. Tworzą specyficzne rodzaje naturalnych skupisk leśnych, a ich złożona struktura pionowa i pozioma ułatwia im ciągłość egzystencji bez ograniczeń czasowych.175 Konwencja zawiera dodatkowe sformułowania stosujące się tylko do lasów pierwotnych w celu zapewnienia, aby były one wyznaczone w wielkości i ilości „odpowiedniej” do założonych celów ochrony.
Konwencja wymaga wyznaczania leśnych obszarów chronionych176. Ogólna, powierzchnia lasów
objętych ochroną w Europie wynosi około 127 milionów hektarów (12 procent całkowitej powierzchni
europejskich lasów).177
Lasy pełnią niezmiernie rozległy zakres funkcji i dlatego potrzebne są dostosowane do nich reżimy
ochronne. Na czwartej Konferencji Ministrów (Wiedeń, 2003 r.) przyjęto Wytyczne MCPFE przeznaczone do oceny lasów i innych leśnych gruntów chronionych oraz o funkcjach ochronnych w Europie”178. Celem Wytycznych jest uzyskanie wszechstronnego obrazu lasów chronionych i innych obszarów
leśnych w Europie poprzez zgromadzenie danych opartych na porównywalnych zasadach i definicjach. Lasy chronione w Europie zgrupowano w klasach według głównych celów ich ochrony:
1. „Klasa 1.1 MCPFE - Brak interwencji.” - Niektóre leśne obszary chronione w Europie wyznaczono
dla ochrony leśnej różnorodności biologicznej, bezpośrednia działalności człowieka jest w nich
zabroniona.
2. „Klasa 1.2 MCPFE - Minimum interwencji.” – Na niektórych leśnych obszarach chronionych wyznaczonych w celu ochrony leśnej różnorodności biologicznej jest dozwolona działalność człowieka, ale ograniczona do minimum. Charakterystyki te stosują się często do obszarów węzłowych Parków Narodowych. Największe obszary tych chronionych lasów znajdują się w północnej
i wschodniej Europie.
„3. Klasa 1.3 MCPFE - Ochrona prowadzona przez aktywne działania.” – Gospodarkę na większości
- 79 procent - obszarów chronionych lasów prowadzi się aktywnie w celu ochrony różnorodności
biologicznej.
Na kilku rodzajach obszarów chronionych dozwolone są reżimy ochronne przyjęte w celach
ochrony i odtwarzania lasów lub korzystania z nich.
międzynarodowe
Do podejmowania działalności ochronnej na rzecz lasów zachęca rządy kilka porozumień międzynarodowych i regionalnych.
Artykuł 8(a) Konwencji o różnorodności biologicznej wymaga od stron, aby “ustanawiały system obszarów chronionych lub obszarów, na których muszą być podjęte specjalne działania w celu
ochrony różnorodności biologicznej.” Ponieważ lasy są ekosystemami o wysokiej koncentracji różnorodności biologicznej, postanowienie to jest szczególnie ważne.
Już Artykuł 6 przyjętego 20 lat temu Porozumienia w sprawie ochrony przyrody i zasobów
naturalnych (The ASEAN Agreement on the Conservation of Nature and Natural Resources), uznał
potrzebę tworzenia stref ochrony lasów. Od stron wymaga się podejmowania “wszystkich środków
niezbędnych do zabezpieczenia ochrony pokrywy roślinnej, a w szczególności szaty leśnej na terenach
znajdujących się w ich jurysdykcji.” Powinny one zwłaszcza popierać “ustanawiania obszarów jako
rezerwatów leśnych w celu, między innymi, ochrony leśnych zasobów genetycznych.”
Jak już wyżej zauważono, Protokół w sprawie lasów górskich do Konwencji Alpejskiej wymaga od umawiających się stron tworzenia leśnych rezerwatów przyrody lub obszarów chronionych
w odpowiedniej liczbie i wielkości.
75
ARTYKUŁ 7
•
Lokalne organy mają do spełnienia kluczową rolę w wyznaczaniu obszarów chronionych i mogą:
identyfikować wartościowe tereny i przyjmować potrzebne polityki;
•
opracowywać plany rozmieszczenia obszarów chronionych;
•
prowadzić przeglądy polityk i planów, gdy zachodzi potrzeba wyznaczenia tych obszarów chronionych;
•
zwracać szczególną uwagę na lasy pierwotne;
•
przyjmować środki zapobiegające klęskom żywiołowym (pożarom lasów, powodziom);
•
monitorować działalność ludzi na obszarach chronionych i podejmować stosowne środki wykonawcze; oraz
•
mapować, badać i monitorować różnorodność biologiczną lasów zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz obszarów chronionych.
Decydująca rola w ramach regionu karpackiego przypada jednolitym politykom i wspólnemu zarządzaniu większymi obszarami chronionymi. Ponadto, kluczową rolę dla długookresowej i skutecznej ochrony obszarów leśnych pełni współpraca ponadkrajowa, w tym wymiana danych, metodologii
i doświadczeń179.
15. Artykuł 7.6
Ustęp ten traktuje o procesach i stosunkach hydrologicznych pomiędzy praktykami rolniczymi
i/lub leśniczymi, a zagrożeniami hydrologicznymi. Interwencja człowieka taka jak zmiany sposobów
użytkowania ziemi, regulacja rzek, zmniejszenie obszaru naturalnej retencji wód opadowych oraz
intensywne rolnictwo przyczynia się do wzmożonych fal powodziowych. Katastrofalne powodzie zagrażają życiu i powodują ludzkie tragedie oraz wielkie straty gospodarcze.
Zgodnie z Konwencją Karpacką, w celu zapobiegania powodziom należy także stosować przyjazne dla środowiska praktyki rolne i leśne wymagane w innych postanowieniach niniejszego Artykułu
Konwencji.
Główne koncepcje
Zapobieganie powodziom rozumie się jako obniżanie podatności istot ludzkich i dóbr narażonych na zagrożenia powodziowe. Nowoczesne podejścia do ochrony przed powodzią rozróżnia
pomiędzy okresowymi naturalnymi zalewami powodziowymi, a poważnymi lub katastrofalnymi powodziami, które często znacznie zwiększają się „dzięki” sieciom melioracyjnym i innym w przeszłości
stosowanym środkom zapobiegania powodziom.
Retencja wód opadowych w powierzchniowych zbiornikach ziemnych, glebach i biosferze prowadzi do utrzymywania integralności cyklu hydrologicznego i ochrony przed poważnymi powodziami.
W istocie, to rośliny i gleba mogą przechwytywać i utrzymywać wody opadowe.
W wielu przypadkach interesy użytkowników rolnych są przeciwstawne wymaganiom ochrony
przeciwpowodziowej (na przykład: uprawy na obszarach retencyjnych, redukcja absorpcji wody w wyniku upraw i melioracji).
Jednakże, właściwe polityki rolne mogą prowadzić do zapobiegania powodziom poprzez włączanie
do nich takich wymagań jak:
• uwzględnianie wymagań ochrony przeciwpowodziowej w opracowaniu planów rolniczych;
•
76
minimalizowanie interwencji w ramach środków restrukturyzacji dużych gospodarstw wiejskich
i ocenianie skutków powodzi w powiązaniu z takimi środkami, zwłaszcza na odnośnych terenach;
oraz
ARTYKUŁ 7
•
zwiększanie akceptacji mniej intensywnych upraw (kompensowanych pomocą finansową).
Leśnictwo i gospodarka wodna nie są dostatecznie wzajemnie powiązane na gruncie terenowym
i już od dłuższego czasu toczy się dyskusja nad rolą lasów w zrównoważonej podaży wody dla potrzeb
ochrony gleb ważnych działów wodnych oraz minimalizowaniem skutków katastrofalnych powodzi.
Nie mniej jednak, do zapobiegania wysokim stanom wód może przyczynić się planowe leśnictwo poprzez wyznaczanie lasów ochronnych, opracowywanie planów gospodarki leśnej i mapowanie określonych odcinków.
Lasy mogą pełnić także znaczną rolę, pod warunkiem ich właściwego gospodarowania, w obniżaniu oddziaływań procesów hydrogeomorficznych.180 Oprócz powodzi, lasy przyczyniają się również do
zapobiegania obsunięciom skał i gruntów oraz lawin.
międzynarodowe
Zależności pomiędzy powodzią, a rolnictwem/leśnictwem zostały uznane na szczeblu międzynarodowym i europejskim w kilku niewiążących dokumentach. W 2000 r., na drugim spotkaniu stron
Konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych przyjęto
Wytyczne EKG ONZ dotyczące zrównoważonego zapobiegania powodziom.181 Zawierają one zalecenia dla rolnictwa i leśnictwa w zakresie zrównoważonego zapobiegania powodziom, w tym promocji
rolnictwa i leśnictwa dostosowanego do warunków miejscowych, wykorzystanie równi zalewowych
jako terenów trawiastych oraz unikanie większych rębni.
Zgodnie z tymi Wytycznymi, potrzebna jest współpraca w każdym kraju nadrzecznym, jak również pomiędzy krajami nadrzecznymi, a jest ona tym bardziej skuteczna, im bardziej angażuje społeczeństwo. Z zasady, środki zapobiegania i ochrony przed powodzią należy projektować w taki sposób,
aby uwzględniały one cały obszar zlewni, niezależnie od granic administracyjnych, czy państwowych
i były wspólnie uzgodnione i koordynowane.182
W 2004 r., Komisja Europejska wydała komunikat w sprawie kontroli zagrożenia powodzią, zatytułowany: Zapobieganie, ochrona i łagodzenie powodzi183, który podkreśla, że sposób użytkowania
terenów rolniczych i leśnych jest ważny dla zapobiegania powodzi i ochrony przed powodzią. Komisja
Europejska potwierdza także, iż potrzebna jest poprawa zdolności gleb i roślin do utrzymywania wody,
na przykład, poprzez promowanie ochrony gleb i utrzymywania stałych pastwisk.
Lokalne organy będą pełniły kluczową rolę w dochodzeniu do zrównoważonego rolnictwa i leśnictwa
oraz w opracowywaniu przyjaznych dla środowiska praktyk polowych. Opracowując te środki, organy
powinny uwzględniać pokrywę gruntu i obszary dorzeczy, a także warunki glebowe, topograficzne
i klimatyczne.
Lokalne organy powinny przede wszystkim przeprowadzić analizę zagrożeń powodziowych
i zmapować te strefy, które są najbardziej narażone na rzadkie lub wyjątkowe powodzie, a następnie
przyjąć odpowiednie środki w zakresie użytkowania gruntów i retencji wodnej.
Współpraca jest nakazem i powinna odbywać się, co najmniej pomiędzy i wewnątrz ministerstw,
a także pomiędzy organami i instytucjami odpowiedzialnymi za gospodarkę wodną, planowanie regionalne, rolnictwo i leśnictwo oraz należy ją wcielać w życie. Należy także tworzyć grupy robocze
takie jak komitety przeciwpowodziowe, w celu komunikowania ważnych informacji i wymiany dobrych
praktyk.
77
78
Rozdział G
Artykuł 8
Zrównoważony transport i jego infrastruktura
Transport pełni istotną rolę w rozwoju gospodarczym i społecznym. Oddziaływuje on jednak
silnie na środowisko poprzez i hałas oraz ekstensywne zagospodarowanie przestrzenne - swoją infrastrukturą (drogi, linie kolejowe, szlaki wodne, porty lotnicze).
W ciągu ostatnich dziesięcioleci rozmiary ruchu i transportu zwiększyły się na całym świecie,185
a popyt na mobilność wciąż rośnie. Tendencje te silnie zaznaczają się także w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie gospodarki znacznie rozrosły się w ciągu ostatnich lat.
Jednakże, reformę sektora transportowego rzadko traktuje się w tych krajach o gospodarce przejściowej jako wysoki priorytet, a jego rozwój zaznacza się poprzez:
• liberalizację i rozwój transportu drogowego i lotniczego;
•
spadek popytu na przewozy towarowe i przejazdy publicznymi środkami transportu osobowego,
zwłaszcza na początku lat dziewięćdziesiątych;
•
gwałtowny wzrost ilości prywatnych samochodów osobowych i natężenia ruchu drogowego,
w połączeniu z rosnącą częstotliwością i liczbą poważnych wypadków drogowych;
•
niszczenie infrastruktury drogowej przy jednoczesnymi wzroście priorytetu raczej budowania
nowych, niż utrzymywania istniejących urządzeń; oraz
•
niedostateczne środki ochrony środowiska z przyczyny braku zasobów finansowych i kadrowych.186
Zaspokojeniu gospodarczych i społecznych potrzeb regionów służy popieranie wydajnych systemów
transportowych zapewniających dostępność oraz usprawniających przewozy towarowe i pasażerskie. Ale
jednocześnie, należy minimalizować wynikające z nich szkodliwe skutki w środowisku i zasobach naturalnych.
W istocie, wachlarz negatywnych skutków transportu jest obszerny i różnorodny. Sektor transportu znacznie przyczynia się do emisji gazów cieplarnianych, które powszechnie uważa się za główną
przyczynę globalnego ocieplenia. Powoduje on także problemy zdrowotne z przyczyny obniżania jakości
powietrza i wypadki drogowe, będąc zarazem największym źródłem hałasu i innych uciążliwości.
Infrastruktura transportu i emisje zanieczyszczeń z transportu zagrażają krajobrazowi i zasobom
naturalnym. Budowa infrastruktury transportowej skutkuje śmiertelnością gatunków dzikiej fauny i flory,
a także utratą, fragmentacją i degradacją ich naturalnych siedlisk. Rozbudowa infrastruktury zwiększa
zajętość przestrzeni i presję na różnorodność biologiczną poprzez destrukcję i fragmentację siedlisk,
wprowadzanie barier utrudniających migrację wielu gatunków, obniżając ich żywotność i rozdrabniając
lokalne ekosystemy oraz przyczyniając się w dłuższym terminie do spadku ich populacji. Zanieczyszczanie powietrza na szczeblu lokalnym lub regionalnym i hałas ruchu drogowego także oddziaływuje
negatywnie na dziką faunę i florę. Zagadnień specyficznych dla transportu górskiego jest wiele: wysoka
wartość i wrażliwość flory i fauny na obszarach górskich w porównaniu z przeciętnymi warunkami,
ograniczony udział użytecznych gruntów, amfiteatralny efekt hałasu, wysokie stężenia zanieczyszczeń
spowodowane warunkami klimatycznymi oraz bariery topograficzne dla infrastruktury transportu.
Ponieważ obszary wodne są tam szczególnie wrażliwe, w Europie zaznacza się tendencja utrudniania
budowy długodystansowej infrastruktury transportowej właśnie poprzez te tereny.
79
ARTYKUŁ 8
Patrząc na te ogólne tendencje, jak również na ostre oddziaływania środowiskowe i zdrowotne wynikające z transportu na obszarach tak wrażliwych jak region karpacki, zrozumiała jest potrzeba dysponowania specjalnymi środkami służącymi obniżaniu negatywnych oddziaływań. Artykuł 8 Konwencji
Karpackiej zawiera ogólne zobowiązanie Stron do prowadzenia polityk zrównoważonego transportu
i infrastruktury oraz współpracy na rzecz realizacji tego celu.
Główne koncepcje
Artykuł ten odnosi się do kilku kluczowych pojęć, których wyjaśnienie podano niżej.
Termin infrastruktura dotyczy w szerokim sensie urządzeń i związanych z nimi operacji, które
zapewniają podstawowe usługi na rzecz ludzi i działalności gospodarczej, takie jak transport, komunikacja, zaopatrzenie w wodę, dostawy energii i usuwanie odpadów. Termin „infrastruktura transportu” obejmuje system dróg i linii kolejowych, szlaki wodne, lotniska i porty oraz odnośne elementy środowiska, w którym funkcjonuje dany system transportowy. Jednakże tekst Konwencji nie ogranicza
zakresu tego terminu tylko do infrastruktury transportu, ale raczej odnosi się do wszystkich rodzajów
infrastruktury. Należy w tym miejscu zauważyć, że infrastrukturą w przemyśle i energetyce zajmuje
się Artykuł 10 Konwencji.
Nie istnieje uzgodniona pomiędzy krajami definicja zrównoważonego transportu, ale najogólniej, można powiedzieć, są to wszystkie formy transportu, które przyczyniają się do dobrobytu
społeczno-gospodarczego bez zagrażania środowisku lub szkodzenia zdrowiu człowieka.187 Zgodnie
z ogólną definicją podaną przez Organizację Współpracy i Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w jej raporcie z 2002 r., zatytułowanym „Wytyczne na rzecz zrównoważonego transportu” (Guidelines Towards
Environmentally Sustainable Transport), stwierdza się, że: “System zrównoważonego transportu jest to
taki system, który w całym swoim cyklu eksploatacyjnym:
• umożliwia spełnianie ogólnie akceptowalnych celów jakości zdrowia i środowiska, na przykład tych,
które ustanowiła Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) dla zanieczyszczeń powietrza i hałasu;
•
jest spójny z całością ekosystemu, na przykład, nie przyczynia się do przekraczania krytycznych
ładunków i poziomów określonych przez WHO dla zakwaszenia, eutrofizacji i przyziemnego ozonu; oraz
•
nie powoduje pogorszenia szkodliwych zjawisk globalnych, takich jak zmiany klimatu i ubożenie
stratosferycznej warstwy ozonowej.”188
Należy podkreślić, że powyższa definicja uwypukla fakt, iż polityka lub plan zrównoważonego
transportu nie przyniesie korzystnych skutków, jeżeli celem nie jest regulowanie i systematyczne ocenianie środowiskowych aspektów systemu transportowego na wszystkich etapach cyklu jego życia.
Kanadyjskie Centrum Zrównoważonego Transportu189 podkreśla społeczne, kulturowe, gospodarcze
i środowiskowe aspekty zrównoważonego transportu, które wiążą się nierozerwalnie z definicją zawartą w raporcie Komisji Brundtland i szerzej definiuje transport zrównoważony jako: “System, który:
• umożliwia bezpieczne zaspokojenie potrzeb dostępu doń ludzi i społeczeństw w sposób bezpieczny i spójny ze zdrowotnością ludzi i ekosystemów oraz jest sprawiedliwy dla pokoleń i pomiędzy nimi;
•
jest osiągalny, funkcjonuje sprawnie, daje możliwość wyboru środków przemieszczania się
i wspiera żywą gospodarkę;
•
ogranicza emisje i odpady na miarę możliwości planety do ich absorbowania, minimalizuje zużycie zasobów nieodnawialnych do poziomu ich zrównoważonego wytwarzania, ogranicza zużycie
zasobów odnawialnych do poziomu ich zrównoważonej wydajności, a także ponownie wykorzystuje lub zawraca do użytku swoje komponenty oraz minimalizuje zajętość gruntów i generowanie hałasu.”
80
ARTYKUŁ 8
międzynarodowe
Z przyczyny istotnych oddziaływań na środowisko i zdrowie, długofalowe zrównoważenie polityk w zakresie zrównoważonego transportu zajmuje coraz bardziej poczesne miejsce w międzynarodowych debatach na
temat zrównoważonego rozwoju. Agenda 21 w kilku miejscach odnosi się do środowiskowych i społecznych oddziaływań transportu. Jednakże, pomimo tak wielkiej wagi transportu w dochodzeniu do
zrównoważonego rozwoju, Agenda 21 nie zawiera osobnego rozdziału poświęconego transportowi
i dlatego nie podaje wszechstronnego i zintegrowanego podejścia do tego problemu. Nie mniej jednak, zdolność do spełnienia wielu środowiskowych celów podanych w Agendzie 21 zależy od możliwości właściwego zajęcia się problemami dotyczącymi działalności transportowej, które są wzajemnie powiązane ze wszystkimi działaniami człowieka.190
W 1997 r., Ministrowie odpowiedzialni za sektory transportu i środowiska przyjęli Wiedeńską
Deklarację EKG/ONZ w sprawie Transportu i Środowiska,191 która określa zalecenia zmierzające
ku realizacji zrównoważonego systemu transportowego. Przyjęli także Program Wspólnych Działań,
będący niewiążącym dokumentem w zakresie wydajnych pod względem energetycznym i mniej zanieczyszczających pojazdów i paliw, który jest załącznikiem do wspomnianej deklaracji. Program ten
zachęca do stosowania strategicznych ocen środowiska w procesie planowania transportu na szczeblu międzynarodowym i krajowym, wraz z obowiązkowymi ocenami oddziaływania na środowisko
dotyczącymi indywidualnych systemów na szczeblu krajowym. Wymaga on także, aby na krajowym
szczeblu realizować ochronę krajobrazu i obszarów ekologicznie wrażliwych w odniesieniu do istniejącej i proponowanej infrastruktury drogowej i kolejowej.
W czerwcu 1999 r., Ministrowie z 51 krajów europejskich przyjęli Londyńską Kartę ONZ/WHO
w sprawie Transportu, Środowiska i Zdrowia,192 której celem jest zdecydowane umieszczenie problematyki zdrowia i środowiska na rozkładzie twórców polityki transportowej. Karta, która nie zawiera prawnie wiążących zobowiązań państw, zawiera plan działania, którego wdrożeniem kierowała grupa sterująca złożona z przedstawicieli 25 Państw Członkowskich WHO, Europejskiej Komisji
Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych (EKG/ONZ), Programu Środowiska Organizacji
Narodów Zjednoczonych (UNEP), Komisji Europejskiej i sześciu organizacji pozarządowych.
W 1992 r., UE wydała swoją pierwszą Białą Księgę Transportu,193 będącą niewiążącym dokumentem, który zawiera propozycje działań Wspólnoty. Celem tej polityki jest objęcie wszystkich rodzajów transportu, a w odniesieniu do integracji sieci transportowych, zachęcenie do przechodzenia
na mniej zanieczyszczające lub nie w pełni dotąd wykorzystywane sposoby transportu, w tym koleje
i śródlądowe drogi wodne oraz podniesienie bezpieczeństwa, łącznie z ujednoliceniem standardów
budowlanych i usprawnieniem infrastruktury.
W październiku 1999 r., Rada UE przyjęła Strategię włączania ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju do polityki transportowej. Ta niewiążąca strategia UE stwierdza, że w formułowaniu przyszłej polityki transportowej, długoterminowe problemy ochrony środowiska powinny
odgrywać rolę równoznaczną z innymi zagadnieniami, takimi jak czynniki społeczno-gospodarcze.
Rada UE wzywa Państwa Członkowskie to opracowania zintegrowanych strategii popierania zrównoważonego rozwoju, prowadzących, gdzie to potrzebne, do koordynowanych działań. W oparciu
o powyższe wytyczne Komisja Europejska wydała w 2001 r. nową Białą Księgę Europejskiej Polityki
Transportowej na rok 2010, definiującą zestaw środków, które umożliwiają osiągnięcie zrównoważonego systemu transportowego w ciągu 30 lat.194 Opublikowany w 2006 r., średnioterminowy przegląd tej Białej Księgi stwierdza natomiast, że potrzebne jest wszechstronne i holistyczne podejście do
polityki transportowej, podkreślające ważność transportu przyjaznego dla środowiska i proponujące
zestaw specjalnych działań.195
Także na szczeblu UE utworzono Transeuropejską Sieć Transportową (TEN-T) w celu “Zapewnienia zrównoważonej i bezpiecznej mobilności osób i towarów na tym obszarze bez wewnętrznych granic na możliwie najlepszych warunkach społecznych, z jednoczesnym przyczynianiem się do
realizacji wspólnotowych celów ochrony środowiska” oraz ukończenia transeuropejskiej sieci transPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
81
ARTYKUŁ 8
portowej do 2020. Raport Grupy Wysokiego Szczebla, który został w 2005 r. przedłożony Komisji
Europejskiej analizuje przedłużenie głównych transeuropejskich osi transportowych na sąsiednie karpackie kraje i regiony, Serbię i Ukrainę, które nie należą do UE.196
Od czasu powiększenia Unii w 2004, sieć TEN-T obejmuje większość paneuropejskich korytarzy
transportowych w Europie Środkowej i Wschodniej określonych jako priorytetowe na rzecz rozwoju
infrastruktury podczas Paneuropejskiej Konferencji Transportowej, która odbyła się na Krecie w 1994
r. Planowanie i rozwój tych międzymodalnych korytarzy znane jest pod nazwą Oceny Potrzeb Infrastruktury Transportu (Transport Infrastructure Needs Assessment - TINA). Przez region karpacki przebiegają Korytarze IV i V, głównymi drogami, liniami kolejowymi i wodnymi szlakami śródlądowymi,
które przecinają terytoria Republiki Czeskiej, Słowacji, Węgier, Rumunii i Ukrainy.197
W tym samym duchu, w 1990 r. rządy krajów Europy Środkowej i Wschodniej utworzyły Projekt
Trans-Europejskiej Sieci Kolejowej EKG/ONZ, którego celem jest poprawa jakości i wydajności operacji
transportowych, zapewniających pomoc w procesie integracji europejskich systemów infrastruktury
transportowej oraz rozwój spójnego i wydajnego międzynarodowego kolejowego i kombinowanego
systemu transportu w tym regionie.198
Paneuropejski Program Transportu, Zdrowia i Środowiska (The Transport, Health and Environment Pan-European Programme - THE PEP) został przyjęty na Drugim Spotkaniu Wysokiego
Szczebla w sprawie transportu, zdrowia i środowiska (Genewa, 5 lipca 2002 r.) krajów EKG/ONZ i europejskich krajów WHO, w którym udział wzięli ministrowie i przedstawiciele resortów transportu,
środowiska i zdrowia z 38 Państw Członkowskich. THE PEP został utworzony jako środek wcielający
środowiskowe i zdrowotne aspekty do polityk transportowych oraz zapewniający ramy paneuropejskiej
polityki na rzecz podejmowania działań w priorytetowych obszarach zidentyfikowanych przez Wspólną Doraźną Grupę Ekspertów EKG/ONZ/WHO.
Oprócz tego, w 2001 r., pojawił się szereg międzynarodowych wytycznych, a w tym opracowane
przez Światową Organizację Zdrowia Wytyczne Jakości Powietrza WHO,199 oraz przygotowana przez
OECD we współpracy z UNEP, Inicjatywą Środkowoeuropejską (Central European Initiative - CEI)
i krajowymi rządami Strategia Ochrony Środowiska i Wytyczne Zrównoważonego Transportu200,
których celem jest obniżenie oddziaływań na środowisko z transportu. Ponadto, takie wielostronne porozumienia w dziedzinie ochrony środowiska, jak Konwencja EKG/ONZ w sprawie transgranicznego
zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości (UNECE Convention on Long-Range Transboundary
Air Pollution - LRTAP)201 i Ramowa Konwencja ONZ w sprawie zmian klimatu (UNFCCC)202 - obie
ratyfikowane przez kraje karpackie - mogą wnieść znaczny wkład do rozwoju i wdrażania polityk zrównoważonego transportu.
Konwencja Alpejska203 zawiera obowiązek dla wszystkich Stron: “zredukowania natężenia oraz zagrożeń ruchu wewnątrz alpejskiego i transalpejskiego do poziomu, który nie jest szkodliwy dla ludzi, zwierząt
oraz roślin i ich siedlisk poprzez przenoszenie większości ruchu, w szczególności ruchu towarowego, na koleje
w szczególności poprzez zapewnianie właściwej infrastruktury oraz stosowanie środków zachęcających zgodnych z zasadami rynku, bez dyskryminacji ze względu na przynależność państwową.”204
Obowiązek ten funkcjonuje na dwóch poziomach. Pierwszy, obejmuje osiągniecie wyniku konkretnej redukcji ruchu drogowego na poziomie, który nie jest szkodliwy. Drugi, to obowiązek korzystania z pewnego narzędzia, którym jest przeniesienie przewozów towarowych na koleje. Dlatego,
podejście przyjęte na podstawie Artykułu 8 Konwencji Karpackiej znacznie różni się zorientowanych
na wynik regulacji transportowych zawartych w Konwencji Alpejskiej i zawiera głównie ogólne wymagania dotyczące opracowywania polityk zrównoważonego transportu oraz planowania i rozwoju
infrastruktury.
Ponadto, Strony Konwencji Alpejskiej zawarły Protokół w sprawie transportu.205 Celem jego jest
rozwój zrównoważonego transportu w regionie. Zachęca on Strony do redukcji zagospodarowania
przestrzennego w celu umożliwienia regeneracji przyrodniczej oraz ograniczania emisji zanieczyszczeń do poziomu, który jest możliwy do zaabsorbowania przez procesy naturalne. Dość ostre obowiązki wprowadzono dla wszystkich Stron, które ratyfikowały ten Protokół,206 a w tym zakaz budowy
jakichkolwiek innych głównych transalpejskich pasów drogowych, wymaganie rozwijania głównych
82
ARTYKUŁ 8
transalpejskich osi drogowych oraz ustanawianie obszarów o niskim lub zerowym natężeniu ruchy
drogowego w strefach turystycznych
8. ARTYKUŁ 8. 1
Ten pierwszy ustęp wymaga od Stron “prowadzenia polityki planowania i rozwoju zrównoważonego transportu i infrastruktury,” uwzględniającej specyfikę ekosystemów górskich oraz kilku
kluczowych zagadnień dotyczących ochrony przyrody i obszarów ważnych dla turystyki. Jest to zobowiązanie do przyjmowania planów i opracowywania polityk oraz jak wyżej wspomniano, polityk
dotyczących nie tylko rozwoju transportu, ale także infrastruktury.
Postanowienie to wymaga strategii i planowania z uwzględnianiem specyficznych geograficznych, środowiskowych i społeczno-gospodarczych uwarunkowań regionu Karpat. Góry stanowią naturalną barierę i dlatego wymuszają infrastrukturę transportu tylko na ograniczonych szlakach i często wymagają poważnych prac inżynieryjno-budowlanych, takich jak tunele lub mosty. Terytorialna
spójność obszarów górskich prowadzi do realizacji kontrolowanego rozwoju transportu i ruchu drogowego, z uwzględnieniem faktu, że oddziaływania na środowisko zwiększają się za przyczyną specyficznej topografii, warunków klimatycznych i ograniczonej przestrzeni życiowej. Region Karpacki
jest obszarem o wyjątkowej wrażliwości, którą powinna uwzględniać właściwa polityka transportowa
wraz z unikalnymi cechami tego regionu (różnorodnością biologiczną i krajobrazową, dziedzictwem
kulturowym itp.).
Ponieważ obszary transgraniczne mogą być zagrożone przez projekty w dziedzinie transportu
i infrastruktury, zrównoważone zagospodarowanie przestrzenne zależy od współpracy pomiędzy krajami karpackimi, które muszą koordynować swoje polityki zrównoważonego transportu i poszukiwać
porozumienia w tej dziedzinie. W szczególności, wraz z realizacją sieci transeuropejskich, wydajność
systemu transportowego krajów karpackich zależy od ponadkrajowej współpracy pomiędzy państwami mającej na celu realizację zintegrowanego system transportowego, który może wspierać ruch towarowy i pasażerski przechodzący przez cały region.
Postanowienie to wymienia przyrodnicze obszary i komponenty, które należy uwzględniać planując i opracowując takie polityki. Obejmują one ochronę wrażliwych obszarów, różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz obszarów szczególnie ważnych dla turystyki.
Ochrona obszarów wrażliwych
Deklaracja Wiedeńska Konferencji EKG/ONZ w sprawie transportu i środowiska definiuje jako
obszary wrażliwe takie, “na których ekosystemy są szczególnie wrażliwe, których warunki geograficzne i topografia mogą intensyfikować zanieczyszczenia i hałas, lub na których istnieją unikalne zasoby
naturalne lub unikalne dziedzictwo kulturowe.”
Zajmując się obszarami, które są wartościowe i podatne na oddziaływania z transportu, Konwencja Karpacka skupia się na rozważaniu takich jak “obszary o wysokiej różnorodności biologicznej,
szlaki wędrówek lub obszary o międzynarodowym znaczeniu.” Pojęcia te dotyczą obszarów wyznaczonych na szczeblu międzynarodowym (miejsc światowego dziedzictwa, obszarów Ramsar, rezerwatów
biosfery itp.), ale także naturalnych korytarzy wędrówek gatunków i obszarów uznanych z przyczyny
ważnej różnorodności gatunków i siedlisk.
Ochrona obszarów o wysokiej różnorodności biologicznej
Różnorodność biologiczna i krajobrazowa wymaga ochrony przed rozwojem transportu i infrastruktury, nawet, jeżeli nie są one uważane za obszary wrażliwe. Potrzebne jest tu podejście ekosystemowe mające na celu utworzenie systemu transportowego, który uwzględnia integralność ekosystemów i ochrony przyrody.207 W istocie, według OECD, podejście ekosystemowe jest jednym z głównych elementów zrównoważonego transportu.208
Więcej informacji na temat wymagań stawianych Stronom w odniesieniu do różnorodności biologicznej i krajobrazowej zawiera Rozdział I.D niniejszego Podręcznika.
83
ARTYKUŁ 8
Ochrona obszarów o szczególnym znaczeniu dla turystyki
I wreszcie, Konwencja odnosi się także do obszarów o szczególnym znaczeniu dla turystyki.
Powszechnie uznaje się, że głównym elementem turystyki są zasoby środowiska oraz że dobre środowisko jest zasadniczą cechą terenów turystycznych. Od polityk transportowych, a szczególnie
od planowania transportu oczekuje się nie tylko zapewnienia dostępu do “obszarów o szczególnym
znaczeniu dla turystyki” i rozwijania mobilności turystów, ale także ochrony tych obszarów i unikania negatywnych oddziaływań na nie. W istocie, należy pogodzić popyt na mobilność turystyczną
z ochroną środowiska, jak również zredukować presję on wrażliwe obszary. Na przykład, należy promować zrównoważoną turystykę209 i systematycznie łączyć ją ze zrównoważonymi formami mobilności (optymalizacją ruchu pieszego i rowerowego, zwiększaniem korzystania z transportu publicznego,
unikaniem podróży lotniczych itp.).
Postanowienie odzwierciedla potrzebę integracyjnego podejścia210 do sektorowych polityk, promowanych także przez Artykuł 4, ustęp 6 Konwencji Karpackiej: “ Strony podejmą odpowiednie
środki dla uwzględnienia celów ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej
i krajobrazowej w politykach sektorowych, dotyczących na przykład […] transportu […]” Strony powinny realizować wielosektorową współpracę i zapewniać, aby do procesów decyzyjnych w dziadzinie transportu były włączane wymagania ochrony środowiska.
Postanowienie to ma znaczenie bardziej istotne dla długodystansowych sieci transportowych, niż
dla transportu lokalnego. W tym kontekście, za istotne instrumenty integracji problematyki ochrony
środowiska z polityką transportową uznaje się planowanie przestrzenne jak również lokalne i regionalne plany rozwoju. Opracowując i wdrażając swoje lokalne plany rozwoju, jak również opracowując
własny wkład do Narodowego Planu Rozwoju, lokalne organy powinny uwzględniać potrzebę zachowania i ochrony przed negatywnymi oddziaływaniami całości biologicznej i krajobrazowej różnorodności, jak również miejsc dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Wymaga to od lokalnych organów także identyfikowania znajdujących się w ich jurysdykcji tych miejsc biologicznej i krajobrazowej
różnorodności oraz obszarów wrażliwych, które mogą wymagać zastosowania środków ochrony specjalnej, a także miejsc turystycznie atrakcyjnych. Opracowując strategie turystyczne lokalne organy
powinny rozpatrywać także popieranie przyjaznych dla środowiska środków transportu, takich jak
rowery i koleje. Lokalne organy będą miały do spełnienia dość zróżnicowane zadania, zależne od tego,
czy odnośne procesy decyzyjne dotyczą transportu lokalnego, czy etapów długodystansowych sieci
transportowych. Wobec międzynarodowego wymiaru systemu transportowego na obszarach górskich
oraz ryzyka bycia wykluczonymi z rynków europejskich i transeuropejskich, działania organów będą
skuteczne tylko wtedy, gdy są podejmowane w ramach zgranych ponadkrajowych strategii, zaś lokalne organy czeka trudny czas reprezentowania miejscowych interesów i wartości w tych procesach.
9. ARTYKUŁ 8. 2
Ten ustęp bezpośrednio wymaga od Stron współpracy na rzecz prowadzenia polityk zrównoważonego transportu w regionie karpackim. Strony powinny mieć jednolitą wizję rozwijania infrastruktury
transportowej, ponieważ jest oczywiste, że indywidualne środki na szczeblu krajowym będą niewystarczające na to, aby były w stanie zminimalizować oddziaływania transportu w tym regionie oraz
zapewnić skuteczną ochronę ekosystemów górskich.
Uwaga skupia się tu na lokalnej mobilności i politykach transportowych prowadzonych przez Strony, których celem powinno być zapewnienie dostępu do ludzi, miejsc, dóbr i usług w regionie, przyczyniając się tym samym do rozwoju turystyki, jak również do ogólnego rozwoju regionu Karpat. Bez
skutecznego systemu transportowego w krajach karpackich istnieje ryzyko izolowania lokalnych społeczności. Transport umożliwia prowadzenie handlu i dostęp do zatrudnienia, edukacji oraz innych
możliwości społeczno-gospodarczych. Zapewnia on także wymianę kulturową.
84
ARTYKUŁ 8
Dlatego, Strony powinny opracować wspólne podejście do rozwoju sieci infrastruktury transportowej w regionie i koordynować swoje działania na rzecz realizacji celów Konwencji. W praktyce, niezbędna jest współpraca pomiędzy właściwymi organami Stron w dziedzinie transportu, środowiska,
zdrowia i planowania przestrzennego.
Na przykład, w łagodzeniu oddziaływań transportu na środowisko kluczowa rolę do spełnienia
mają osiągnięcia technologiczne. Rządy powinny prowadzić wzajemną wymianę wiedzy na temat
usprawnień technologicznych i powinna istnieć dalsza współpraca międzynarodowa pomiędzy nimi,
organizacjami pozarządowymi, przemysłem i placówkami badawczymi na rzecz zapewnienia wszystkich
dostępności do korzyści technologicznych.
W myśl tego postanowienia, Konwencja Karpacka definiuje zrównoważony transport jako równowagę pomiędzy środkami mobilności, a środkami ochronnymi. Konwencja uwypukla fakt, że polityki transportowe powinny być zorientowane na minimalizowanie skutków szkodliwych dla ludzkiego
zdrowia i zasobów naturalnych. Ponieważ nie jest możliwe zapobieżenie wszystkim oddziaływaniom
transportu na zdrowie człowieka, krajobraz, rośliny, zwierzęta i ich siedliska, oddziaływania należy minimalizować, gdyż prowadzi to do redukcji szkodliwych skutków transportu na środowisko.
Celem strategii zrównoważonego transportu nie jest ściśle ochrona środowiska, lecz doprowadzenie do równowagi pomiędzy ochroną środowiska, a rozwojem skutecznego systemu transportowego, który może zaspokoić gospodarcze i społeczne potrzeby regionu. W tym kontekście, ważne jest
rozwinięcie wszechstronnych systemów monitorowania oddziaływań na zdrowie i środowisko. W tym
celu, ustanowiono procedury oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) i strategicznej oceny środowiska (SOŚ) umożliwiające oszacowanie potencjalnych oddziaływań planów lub polityk na środowisko na
wczesnym etapie procesu decyzyjnego. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w Rozdziale I.K
niniejszego Podręcznika.
Niniejszy ustęp Konwencji wymaga także uwzględniania popytu na transport na wszystkich etapach
planowania transportu.
Zarządzanie popytem na transport jest zdefiniowane w ramach Programu THE PEP jako zestaw polityk, strategii i planów działania na szczeblu międzynarodowym, krajowym i lokalnym, które
są ukierunkowane na optymalizowanie korzystania z pojazdów silnikowych i wspierają bardziej zrównoważone podróże oraz poprawiają wydajność infrastruktury transportu, z uwzględnieniem społecznych, ekonomicznych i środowiskowych skutków transportu.211
Celem jest tu nie tylko zapewnienie planów transportu zharmonizowanych z zagospodarowaniem przestrzennym w celu zredukowania stref konfliktu pomiędzy przestrzennym usytuowaniem
infrastruktury, a jej środowiskiem, ale także uzyskanie wpływu na popyt na transport. Polityki transportowe w dużym stopniu pozostają pod wpływem popytu ze strony społeczeństwa na mobilność
i dostęp. Tak więc, kształtowanie tych polityk musi być skorelowane z działaniami stymulującymi
zapotrzebowanie na transport, poprzez popieranie wydajnych systemów transportu publicznego,
bezpiecznych szlaków rowerowych i niezawodnych systemów kolejowych, ograniczając w ten sposób
korzystanie z prywatnych samochodów w środowisku na obszarach wrażliwych. Komercyjny ruch
drogowy znacznie oddziaływuje na środowisko i należy podejmować specjalne środki powodujące
przechodzenie na środki transportu bardziej przyjaznego dla środowiska.
Możliwe jest zredukowanie potrzeb podróżowania poprzez zmianę systemu przemieszczania się,
a bardziej ogólnie, poprzez takie planowania rozwoju urbanistycznego, które zapewni lepszy dostęp
do publicznych usług i dóbr, promowanie technologii komunikacyjnych oraz rozwijanie bardziej skutecznych sposobów pakowania i dostaw towarów. Innym sposobem obniżania popytu jest nałożenie
podatku na pojazdy powodujące największe oddziaływanie na środowisko, a także wprowadzenie polityki opłat za korzystanie z infrastruktury transportowej.212
Kluczową rolę w procesie wdrażania polityk transportowych pełnią lokalne organy administracyjne. Współpraca pomiędzy krajami powinna uwzględniać sytuację lokalną i właśnie to lokalne orPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
85
ARTYKUŁ 8
gany są najlepiej przygotowane do zapewnienie informacji o aktualnej infrastrukturze transportowej,
tendencjach w transporcie i ocenach oddziaływań na ludzkie zdrowie i środowisko w określonych
regionach. Wydajnymi narzędziami oceny oddziaływań transportu oraz zapobiegania im lub łagodzenia ich są zintegrowane strategie, OOŚ i SOŚ, będące również mechanizmami monitorowania
i sprawozdawczości na szczeblu międzynarodowym, krajowym i lokalnym.
Wszystkie te elementy są także pomocne w informowaniu i angażowaniu społeczeństwa. Lokalne
organy pełnią kluczową rolą we wdrażaniu tych instrumentów. Ponadto, w lokalnych planach rozwoju
i w planowaniu zagospodarowania przestrzennego powinno być uwzględniane wymaganie stymulowania popytu na transport w kierunku środków transportu przyjaznych dla środowiska.
Czasowa skala inwestycji w infrastrukturę transportu jest długa i na każdym jej etapie należy
oceniać wybór rodzaju transportu, jego przyszłe praktyki i oddziaływania na środowisko, w celu opracowywania wykonalnej i żywotnej strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Komponentami wartościowymi dla określania poziomu jakości i dysponowania wspólną strukturą dla wszystkich sposobów transportu jest opracowywanie dziedzinowych wskaźników i utrzymywanie baz danych.
W owych bazach danych należy przechowywać dane na temat istniejącej infrastruktury transportowej, dróg i strumieni ruchu drogowego oraz emisji zanieczyszczeń w celu odzwierciedlenia sytuacji
systemu transportowego i jego oddziaływań na środowisko. Dane te należy gromadzić i analizować
z zastosowaniem jednolitej metodologii pozwalającej unikać sprzecznych danych. W oparciu o te
dane można przyjmować polityki transportowe.
Oprócz tego, należy podejmować działania:
• optymalizujące aktualne systemy transportowe wraz z ich infrastrukturą;
•
pozwalające przechodzić na możliwie najbardziej przyjazne dla środowiska sposoby przemieszczania się (kolej, rowery, ruch pieszy itp.);
•
usprawniające planowanie zagospodarowania przestrzennego i ściślejsze zarządzanie popytem
na transport;
•
zmniejszające ogólny wolumen transportu;
•
utrzymujące i tworzące obszary o niskim lub „zerowym” ruchu drogowym, jak również alejki dla
rowerzystów i pieszych; oraz
•
wprowadzające działania stymulujące promocję powyższych środków.
10. ARTYKUŁ 8. 3
Końcowy ustęp tego Artykułu wymaga od Stron współpracy na rzecz rozwijania modeli transportu przyjaznego dla środowiska na obszarach ekologicznie wrażliwych. Zobowiązanie to jest już
zawarte w obowiązku prowadzenia polityk zrównoważonego transportu i uwypukla ono ważność
opracowywania i wdrażania takich środków na obszarach ekologicznie wrażliwych. “System transportu przyjaznego dla środowiska” to taki system, który obejmuje wszystko, co jest najlepsze dla środowiska i istot ludzkich.213 Taki system podlega ocenie w całym cyklu swojego życia: od wyprodukowania
pojazdów, poprzez ich użytkowanie i końcowe unieszkodliwienie, jak również w odniesieniu do rozwinięcia potrzebnej infrastruktury, z uwzględnieniem zużycia energii i ilości wytworzonych odpadów.
Bardzo ważną koncepcją umożliwiającą opracowanie polityki zrównoważonego transportu jest
ocena cyklu życia, a biorąc rzecz ogólniej, żaden dobry plan, czy polityka nie będzie skuteczna bez
ukierunkowanie się na regulowanie pełnego cyklu życia danego modelu transportowego.
•
86
Niektóre modele transportowe są mniej niszczące dla środowiska, niż inne:
transport niezmotoryzowany, w szczególności rowerowy, przysparza środowisku korzyści poprzez zwiększanie mobilności bez zanieczyszczania go.
ARTYKUŁ 8
•
transport publiczny, taki jak transport kolejowy, charakteryzuje się dobrym potencjałem efektywności energetycznej.
•
transport międzymodalny, “modal shift” (co można tłumaczyć jako „przesunięcie gałęziowe”),
który jest ukierunkowany na połączenia pomiędzy sposobami („modami”) transportu w celu ułatwienia podróży z przesiadkami i ma na celu, co najmniej, obniżenie zależności od samochodu
jako głównego sposobu („modu”) transportu naziemnego oraz zwiększenie korzystania z transportu publicznego.
Od Stron wymaga się współpracy przy opracowaniu takich modeli transportu dla obszarów
ekologicznie wrażliwych. Podobnie, także na innych obszarach, lokalne organy pełnią kluczową rolę
w promowaniu modeli transportu przyjaznego dla środowiska. Ich rola obejmuje:
• opracowywanie i wdrażanie polityki zrównoważonego transportu;
•
identyfikowanie obszarów ekologiczne wrażliwych w ramach ich jurysdykcji na podstawie wyraźnie sformułowanych wskaźników i skutecznego systemu monitoring środowiska;
•
usprawnianie systemów transportowych;
•
popieranie alternatywnych sposobów transportu, które sa bardziej wydajne pod względem ekologicznym zarówno w przypadku przewozów pasażerskich jak i towarowych;
•
podnoszenie wydajności wszystkich sposobów transportu poprzez zachęcanie do stosowania
przyjaznych dla środowiska technologii pojazdów i paliw;
•
wpływanie na indywidualne postawy wobec podróżowania i zmianę wzorców konsumpcji; oraz
•
dzielenie się danymi i doświadczeniem.
Ponadto, niezbędne jest wsparcie finansowe, jak również techniczna harmonizacja i międzyoperacyjność pomiędzy systemami, w celu popierania innowacyjnych rozwiązań transportowych. Konwencja wymaga współpracy pomiędzy Stronami na rzecz opracowywania modeli oraz wzajemnego
przekazywania doświadczeń uzyskiwanych w innych krajach. Celem jest tu ułatwienie wymiany i upowszechnianie istniejących dobrych praktyk pośród poszczególnych krajów regionu.
Takie przyjazne dla środowiska sposoby transportu można opracowywać także uwzględniając
najlepsze praktyki osiągane na innych obszarach górskich, takie jak w krajach alpejskich. Jedną z najlepszych praktyk w tej dziedzinie jest modelowy projekt „Zrównoważona Mobilność – Turystyka Bez
Samochodu”.
87
88
Rozdział H
Artykuł 9
Zrównoważona turystyka
Turystyka jest jednym z największych światowych przemysłów i jednym z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki. Jest ona przyczyną ogromnej różnorodności oddziaływań, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, na życie ludzi i środowisko. Na międzynarodowym forum, obawy związane
z negatywnymi oddziaływaniami turystyki są znaczne i wielkie wysiłki angażuje się na rzecz popierania
i wdrażania koncepcji zrównoważonej turystyki.
Światowa Organizacja Turystyki (The World Tourism Organization - UNWTO)214 definiuje zrównoważoną turystykę jako “turystykę, która prowadzi do gospodarowania wszystkimi zasobami w taki
sposób, aby mogły zostać zaspokojone gospodarcze, społeczne i estetyczne potrzeby przy utrzymaniu
kulturowej integralności, istotnych procesów ekologicznych, różnorodności biologicznej i systemów
podtrzymania życia.”
Zrównoważona turystyka opiera się na kryteriach zrównoważoności, co znaczy, że musi ona być
w aspekcie długoterminowym znośna zarówno pod względem ekologicznym, jak też żywotna pod względem ekonomicznym oraz sprawiedliwa pod względem etycznym i społecznym dla lokalnych społeczności.215 Turystyka może i powinna pełnić znaczącą rolę w ogólnym procesie dochodzenia do zrównoważonego rozwoju.
Turystyka ma żywotne znaczenie dla ochrony i rozwoju regionów górskich. Turystyka górska
stanowi 15-20 procent turystyki światowej, co stanowi 70-90 miliardów USD rocznie. Światowa Organizacja Turystyki przewiduje miliard międzynarodowych turystów do roku 2010 i 1,500 miliardów
USD wygenerowanego w ten sposób dochodu.216 W miarę rozwoju światowej turystyki w regionach górskich należy spodziewać się również wzrostu wynikających z niej oddziaływań środowiskowych, społecznych i ekonomicznych. Będąc miejscem obszarów ekologicznie wrażliwych i źródłem bogatych
tradycji, regiony górskie są bardziej podatne na negatywne oddziaływania turystyki. Dlatego należy
zwrócić specjalną uwagę na zapewnienie zrównoważonego rozwoju turystyki na tych obszarach.
Niezależnie od możliwych szkodliwych konsekwencji należy pamiętać, ze dochód z turystyki in
górskich regionach może wnosić znaczny wkład do krajowych i lokalnych gospodarek. W celu zajęcia
się tymi zagadnieniami, Konwencja Karpacka wymaga od Stron wspólnej i indywidualnej pracy na
rzecz promocji zrównoważonej turystyki w regionie karpackim.
11. ARTYKUŁ 9.1
Główne koncepcje
Na zrównoważonej turystyce (ekoturystyce, turystyce odpowiedzialnej ekologicznie i kulturowo
itp.) koncentruje się wielka liczba programów, kodeksów, wytycznych, zasad, stanowisk i innych podobnych dokumentów opracowanych przez różne międzynarodowe fora. Gwoli wyjaśnienia, termin “ekoturystyka” odnosi się do pewnego segmentu w sektorze turystyki, (czyli do formy turystyki, która opiera
się na przyrodzie, gdzie turystów motywują głównie walory przyrodnicze i tradycje kulturowe danego
rejonu oraz ich obserwowanie i cieszenie się nimi 217), natomiast określenie “zrównoważona turystyka”
można odnosić do wszystkich form turystyki.
Określenie “zrównoważony rozwój turystyki” uwypukla podejście do rozwoju turystyki, które
integruje w sobie problematykę gospodarczą, środowiskową i społeczną. Turystykę często traktuje
89
ARTYKUŁ 9
jak narzędzie rozwojowe oraz służące redukcji ubóstwa, ale jeżeli nie korzysta się zeń w sposób
zrównoważony, może ono prowadzić do degradacji środowiska lub do niezamierzonych perturbacji
społecznych. Masowa turystyka może powodować straty różnorodności biologicznej i wyczerpywanie
się zasobów naturalnych. Według Instytutu Worldwatch, turystyka w 5,3 procentach odpowiada za
powodowane przez człowieka emisje gazów cieplarnianych, a z tej ilości około 90 procent emisji
generuje transport (głównie podróże lotnicze).218
Zrównoważony rozwój turystyki jest postrzegany przez Światową Organizację Turystyki jako
proces, który spełnia aktualne i przyszłe potrzeby turystów i goszczących ich społeczności. Tak więc,
zrównoważona turystyka uwzględnia interesy lokalnej społeczności i zapewnia jej korzyści natury gospodarczej, społecznej i środowiskowej. Oprócz tworzenia możliwości zatrudnienia, zrównoważona
turystyka pomaga obniżyć oddziaływania na przyrodnicze i kulturowe dziedzictwo oraz może wspierać
tradycyjną wiedzę i promować korzystanie z lokalnych produktów.
Konwencja Karpacka uznaje, że przyrodnicze i kulturowe dziedzictwo, w tym krajobrazy,219 tego
regionu stanowią istotne cechy turystyki. W istocie, estetyczna wartość górskiego środowiska pełni
ważną rolę w przyciąganiu turystów, a wyjątkowe zasoby Karpat są bez wątpienia aktywem ważnym
w rozwoju turystyki.
Środki mogące dopomóc w lepszym zrównoważeniu turystyki to konkretne bodźce, wprowadzenie
ekoznakowania i utworzenie wskaźników. Kilka krajów opracowało wskaźniki zrównoważonego rozwoju
turystyki220 służące do mierzenia oddziaływań na różne komponenty środowiska (atmosferę, odpady, obszary zurbanizowane, zasoby naturalne) w trakcie opracowywania planów działania w turystyce na szczeblu lokalnym. Aktualnie trwają prace na szczeblu UE na rzecz opracowania wskaźników zrównoważonej
turystyki, które będą ukierunkowane zwłaszcza na podział zadań przewozowych (modal split) transportu
turystycznego, sposób, w jaki koszty środowiska będą odzwierciedlane w cenach turystyki, wykorzystanie
energii oraz inne aspekty zrównoważonej turystyki.
Wraz z ustanowioną w Konwencji Karpackiej podstawową zasadą transgranicznej współpracy,221
niniejsze postanowienie wymaga od Stron wzmożenia współpracy na rzecz promocji zrównoważonej
turystyki. Wymaganie to jest głębiej rozwinięte w drugim ustępie Artykułu 9 Konwencji Karpackiej.
międzynarodowe
Rozdział 13 Agendy 21222 zajmujący się zrównoważonym rozwojem terenów górskich wymaga od
rządów dywersyfikacji ich górskich gospodarek, między innymi, poprzez tworzenie i/lub wzmacnianie turystyki, w zgodzie ze zintegrowanym gospodarowaniem obszarami górskimi oraz promowania
zrównoważonej turystyki jako alternatywnej możliwości egzystencji na obszarach górskich. Rozdział
36 Agendy 21, traktujący o upowszechnianiu edukacji, świadomości społecznej i podnoszeniu kwalifikacji, wymaga od krajów: “promowania przyjaznych dla środowiska działań wypoczynkowych
i turystycznych, w oparciu o Deklarację Haską w sprawie turystyki223 i bieżące programy Światowej
Organizacji Turystyki i UNEP, a także zrównoważonego korzystania z muzeów, obszarów dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego, ogrodów zoologicznych, ogrodów botanicznych, parków narodowych
i innych obszarów chronionych.”
Johannesburski Plan Wdrożeniowy224 popiera w swoim ustępie 43 rozwój zrównoważonej turystyki w celu zwiększenie korzyści płynących z zasobów turystyki dla społeczności goszczących z jednoczesnym utrzymaniem kulturowej i środowiskowej integralności tych społeczności oraz zwiększaniem ochrony obszarów ekologicznie wrażliwych i obszarów dziedzictwa przyrodniczego. Plan
Wdrożeniowy potwierdza, że rozwój zrównoważonej turystyki przyczynia się do wzmacniania społeczności lokalnej i wiejskiej oraz podaje listę specjalnych działań, które należy podejmować na rzecz
realizacji tych celów, pomiędzy którymi jest zwiększenie współpracy międzynarodowej i skupianie się
na lokalnym rozwoju.
Globalny Kodeks Etyki w Turystyce (Global Code of Ethics for Tourism), przyjęty w 1999 r.
przez Światową Organizację Turystyki i poparty w 2001 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, jest
90
ARTYKUŁ 9
narzędziem wiodącym dla rozwoju zrównoważonej turystyki. Kodeks uznaje rolę turystyki jako czynnika zrównoważonego rozwoju. Jego Artykuł 3 wymaga od wszystkich uczestników procesu rozwoju
turystyki, aby “chronili środowisko i zasoby naturalne, w celu zapewnienia prawdziwego, ciągłego
i zrównoważonego rozwoju gospodarczego, sprawiedliwie zaspakajającego potrzeby i aspiracje obecnych i przyszłych pokoleń.” Kodeks ten został przetłumaczony na narodowe języki225 przez wszystkie
kraje karpackie, oprócz Ukrainy. Zgodnie z a raportem Światowej Organizacji Turystyki w sprawie
wdrażania Kodeksu, większość krajów włączyła już zasady tego Kodeksu do swoich systemów prawnych, regulacji lub planów rozwoju turystyki.
Opracowane w 2003 r. w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej Wytyczne w sprawie różnorodności biologicznej i rozwoju turystyki226 skupiają się na zagadnieniach różnorodności
biologicznej, potwierdzając, że jest to tylko jeden z aspektów zrównoważoności. Wytyczne te stanowią praktyczne i techniczne wskazówki dla twórców polityki, podejmujących decyzje i managerów
realizujących zadania w dziedzinie turystyki i/lub różnorodności biologicznej, jak również dla sektora
prywatnego, społeczności tubylczej i lokalnej, organizacji pozarządowych i innych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w celu wdrażania zrównoważonej turystyki we wrażliwych ekosystemach
przy jednoczesnym dochowaniu zgodności z obowiązkami wynikającymi z Konwencji o różnorodności biologicznej. Wytyczne te określają różne stadia rozwoju turystyki: tworzenia polityki, planowania
i kierowania rozwojem, zawiadamiania i informowania o wymaganiach, edukacji, budowania potencjału i podnoszenia świadomości.
UNEP opracowała Zasady wdrażania zrównoważonej turystyki w intencji zapewnienia wskazówek dla uczestników procesu turystyki na temat sposobu wprowadzania do praktyki ogólnej koncepcji zrównoważonej turystyki. Zasady te są uważane za płaszczyznę odniesienia przez wiele organizacji międzyrządowych oraz w umowach takich jak Konwencja o różnorodności biologicznej.
Zasady dotyczą zagadnień uwzględniania turystyki w ogólnej strategii zrównoważonego rozwoju,
wskazówek w zakresie rozwoju zrównoważonej turystyki, kierowania turystyką i kluczowych czynników sukcesu. Zalecają podejmowanie wszechstronnych OOŚ dla wszystkich programów turystyki
rozwoju oraz wymagają stałego monitorowania działalności turystycznej. Podkreślają także ważność
angażowania uczestników procesu, wymiany informacji oraz wzmacniania zasobów ludzkich i instytucjonalnych.227
Wszystkie dokumenty, takie jak Karta Lanzarocka o Zrównoważonej Turystyce (Lanzarote
Charter on Sustainable Tourism),228 Deklaracja Haska w sprawie turystyki, Akt Swobód Turystycznych (Tourism Bill of Rights) i Kodeks Turysty (Tourist Code)229 uwypuklają aspekty zrównoważenia turystyki.
Agenda 21 dla Przemysłu Podróży i Turystyki (Agenda 21 for the Travel and Tourism Indus
try)230 jest planem działania dla tego sektora przemysłowego. Określa ona pewną liczbę priorytetów
dla sektora prywatnego i publicznego oraz działania na rzecz ich realizacji. Podaje dziesięć następujących priorytetowych dziedzin działania dla przemysłu podróży i turystyki:
• minimalizacja, wtórne wykorzystanie i recykling odpadów;
•
efektywność i poszanowanie energii oraz gospodarka energetyczna;
•
gospodarowanie zasobami słodkiej wody;
•
oczyszczanie ścieków;
•
substancje niebezpieczne;
•
transport;
•
planowanie i zagospodarowanie przestrzenne;
•
angażowanie kadr, klientów i społeczności w zagadnienia ochrony środowiska; oraz
•
projektowanie na rzecz zrównoważoności.
91
ARTYKUŁ 9
Konwencja Alpejska wymaga od swoich Stron podejmowania właściwych środków na rzecz
harmonizowania działań w dziedzinie turystyki i wypoczynku z potrzebami ekologicznymi i społecznymi, w szczególności poprzez ograniczanie działań, które są szkodliwe dla środowiska oraz ustanawianie obszarów bezpiecznych.231 Oprócz tego ogólnego zobowiązania, kraje alpejskie przyjęły w 1998
r. Protokół Turystyczny, który wymaga od Stron przyjmowania ogólnych planów, wytycznych i stosowania procedur OOŚ do programów turystycznych, wspierania projektów na rzecz promocji zrównoważonej turystyki, powiększania wymiany informacji o projektach i planach działania dotyczących
infrastruktury turystyki oraz kontroli przepływu turystów, zwłaszcza na obszarach wrażliwych.
Lokalne organy mają do spełnienia kluczową rolę w rozwoju zrównoważonej turystyki. Ogólnie
potwierdza się, że najlepszy proces zapewniający rozwój zrównoważonej turystyki na szczeblu lokalnym opiera się na podejściu w myśl Lokalnej Agendy 21. Program Lokalnej Agendy 21 pozwala
lokalnej społeczności określić strategię zrównoważonego rozwoju i przyjąć program działania, który
ma być wdrożony. Proces ten jest zazwyczaj inicjowany i prowadzony przez lokalne organy, a jego
skuteczny wynik zależy od stopnia zaangażowania lokalnej ludności, organizacji pozarządowych, prywatnych przedsiębiorstw i innych lokalnych uczestników procesu.
Opracowano ważne pozycje literaturowe jako podręczne narzędzia dla lokalnych planistów i deweloperów. W 1990 r., Światowa Organizacja Turystyki przygotowała „Przewodnik dla lokalnych organów w sprawie rozwoju zrównoważonej turystyki”;232 UNEP opublikował użyteczny przewodnik
na temat uwzględniania problemów zrównoważonej turystyki w programach opartych na Lokalnej
Agendzie 21 („Turystyka, a Lokalna Agenda 21 – Rola lokalnych organów w zrównoważonej turystyce” 233); GTZ (Gesellschaft fűr Technische Zusammenarbeit) przygotował publikację „Zrównoważona
turystyka jako opcja rozwoju – Praktyczny przewodnik dla lokalnych planistów, deweloperów i podejmujących decyzje”;234 a WWF opracował „Wytyczne dla rozwoju ekoturystyki w gminie”. Stosowany na
całym świecie, a opracowany przez Światową Organizację Turystyki i UNEP przewodnik dla twórców
polityki zatytułowany „Realizacja zrównoważonej turystyki” 235, jest wszechstronnym i praktycznym
narzędziem dla wszystkich podejmujących decyzje w dziedzinie rozwoju zrównoważonej turystyki.
Przed przystąpieniem do opracowania strategii rozwoju zrównoważonej turystyki, lokalne organy
powinny zorganizować ogólną dyskusję wśród swojej społeczności, aby wypowiedziała się, czy zamierzona forma zrównoważonej turystyki może przynieść jej pozytywne skutki rozwojowe. Analizując
potencjał takiej zrównoważonej turystyki należy uwzględniać aspekty ujmujące istnienie podstawowej infrastruktury, prostotę regulacji wizowych, bezpieczeństwo turystów, dobre środowisko gospodarcze i stymulowanie inwestycji w środowisko przyjazne dla rozwoju turystyki.
Gdy lokalna społeczność wyraźnie stwierdziła, że taka form zrównoważonej turystyki może przynieść jej pozytywne skutki rozwojowe, należy wdrożyć wszechstronny proces planistyczny angażujący wszystkich jego uczestników. Proces ten powinien być kształtowany w myśl podejścia Agendy
21 i według odnośnych zaleceń zawartych w różnych przewodnikach przeznaczonych dla lokalnych
organów. W celu osiągnięcia skutecznych, dokładnych i znaczących wyników, proces ten powinien
opierać się na następujących zasadach:
• podejście holistyczne - turystykę należy postrzegać w ramach ogólnych wysiłków podejmowanych na rzecz dochodzenia do zrównoważonego rozwoju;
•
aktywne uczestnictwo lokalnych społeczności i wszystkich uczestników procesu – przemysłu turystycznego, społeczeństwa obywatelskiego, władz lokalnych i regionalnych, organów ochrony
środowiska i ochrony przyrody itp.;
•
równoważenie wszystkich trzech aspektów zrównoważoności – z uwzględnieniem także długoterminowego planowania, oddziaływań lokalnych i globalnych (zmian klimatu, niedostatku wody
itp.) oraz promocji wzorców zrównoważonej konsumpcji; oraz
92
ARTYKUŁ 9
•
silnego przywództwa ze strony animatorów tego procesu (w większości przypadków animatorami
procesu będą lokalne organy).
•
Ujmując rzecz bardziej szczegółowo, lokalne organy planujące promować i wdrożyć zrównoważoną turystykę wśród swojej miejscowej społeczności powinny:
•
integrować zrównoważoną turystykę w ogólnym kontekście polityk i działań na rzecz zrównoważonego rozwoju na danym obszarze;
•
zapewnić właściwą analizę i podstawy do strategii zrównoważonej turystyki, w tym ocenę społeczno-gospodarczych i środowiskowych ram i potrzeb danego obszaru oraz ich związku z turystyką
oraz przeprowadzić inwentaryzację działalności turystycznej i atrakcji turystycznych z uwzględnieniem oddziaływań na ekosystemy, różnorodność biologiczną oraz lokalną kulturę i tradycje,
a także analizę istniejących i potencjalnych przyszłych rynków;236
•
wspierać przechodzenie przemysłu turystycznego na bardziej zrównoważone postawy działania
poprzez szkolenia, podręczniki wytycznych itp.;
•
wzmocnić komunikację pomiędzy turystami, a lokalną społecznością poprzez, na przykład,
kampanie podnoszenia świadomości w zakresie kulturowych i przyrodniczych wartości poszczególnych miejsc oraz wskazówki stymulujące ich zachowania, a także zapewnienie dobrej jakości
informacji dla turystów za pośrednictwem różnych mediów; oraz
•
zapewnić powodujący niskie oddziaływania dostęp do różnych urządzeń turystycznych (infrastruktura transportu i zakwaterowanie).
12. ARTYKUŁ 9.2
Główne koncepcje
Ważnym narzędziem promowania zrównoważonej turystyki na szczeblu ponadkrajowym są
koordynowane lub wspólne plany gospodarowania, które zapewniają podejmowanie wspólnych
środków poprzez granice. W celu uzyskania ich wyższej efektywności, plany te należy opracowywać
i wdrażać angażując wszystkich odnośnych uczestników procesu. Powinny one także być dostosowane do specyfiki danego miejsca oraz określać wyraźne cele, które należy osiągnąć. Przygotowując
plan gospodarowania należy rozpatrywać i oceniać różne opcje rozwoju turystyki, a także stworzyć
mechanizmy monitorowania i oceny postępu we wdrażaniu tego planu.
Transgraniczne obszary chronione 237 niosą w sobie ważne możliwości współpracy pomiędzy
sąsiednimi krajami.
Obszary te, wyznaczone do ochrony i utrzymywania różnorodności biologicznej oraz naturalnych
i związanych z nimi kulturowych zasobów, charakteryzują się poważnym potencjałem turystycznym
wynikającym z ich wyjątkowych cech. Przykładów współpracy na przygranicznych obszarach chronionych w regionie karpackim jest wiele. Zaliczają się do nich, miedzy innymi: współpraca w Tatrach;
wspólne projekty pomiędzy Rezerwatem Biosfery Aggtelek, na Węgrzech, a przyległym Rezerwatem
Biosfery Slovensky Kras, na Słowacji; porozumienie pomiędzy kierownictwem Rezerwatu Biosfery
Babia Góra, w Polsce, a Obszarem Chronionego Krajobrazu Horna Orava, na Słowacji.
międzynarodowe
Konwencja Alpejska i jej Protokół Turystyczny skupiają się szczególnie na promocji współpracy
pomiędzy Stronami w przedmiocie wspólnego zarządzania turystyką na obszarach transgranicznych,
organizowania możliwości wspólnego wypoczynku oraz współpracy nad rozwiązaniami problemów.
Jednym ze środków powiększenia współpracy w regionie karpackim może być przyjęcie tematycznego Protokołu do Konwencji Karpackiej. Użytecznymi w trakcie jego opracowywania i negoPODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
93
ARTYKUŁ 9
cjowania mogą być doświadczenia uzyskane w przyjmowaniu i wdrażaniu Protokołu Turystycznego
do Konwencji Alpejskiej.
Strony powinny podejmować aktywną wymianę doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie zrównoważonej turystyki na obszarach górskich, współpracować na temat projektów ukierunkowanych na
region karpacki oraz koordynować działania dotyczące transgranicznych lub przygranicznych obszarów chronionych. Ponieważ bazę do wszelkich możliwych użytków powinno stanowić przyrodnicze
i kulturowe środowisko na obszarze chronionym, polityki i strategie turystyczne powinny wspierać
i podtrzymywać przyrodnicze i kulturowe wartości tych miejsc.
Mając to na względzie, lokalne organy powinny:
• podejmować aktywną wymianę doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie zrównoważonej turystyki na obszarach górskich;
•
inicjować koordynowane i/lub wspólne plany i działania na rzecz spójnego gospodarowania dzielonymi obszarami chronionymi oraz innymi obszarami interesującymi turystów;
•
zapewniać udział społeczeństwa w procesie planistycznym;
•
organizować dialog i systematyczną współpracę pomiędzy wszystkim uczestnikami procesu,
w tym lokalna społeczność, przedsiębiorstwa turystyczne, kierownicy obszarów chronionych
i planiści; oraz
•
prowadzić ciągłą ocenę wszystkich programów turystycznych w celu upewniania się, czy są spełniane ich cele.
Planowanie powinno odbywać się w regionalnym kontekście każdego indywidualnego obszaru.
Wszystkie możliwości turystyki powinny zostać zinwentaryzowane jako część procesu planistycznego, a planowanie turystyki powinno uwzględniać popyt na turystykę
94
Rozdział I
Artykuł 10
Przemysł i energetyka
Góry są ważnym źródłem energii: dostarczają biomasę na paliwo (drewno, odpady rolnicze),
a także nieodnawialne paliwa kopalne, takie jak węgiel kamienny i gaz ziemny. Są one również bogate
w minerały i metale zapewniając z tej przyczyny odpowiednią lokalizację zakładów przemysłu wydobywczego. Rozwój społeczno-gospodarczy zależy w dużym stopniu od przemysłu i energii, gdyż
oba te sektory są istotnymi komponentami całokształtu działalności człowieka. Przyczyniają się do
zwiększania wzrostu gospodarczego i generują zatrudnienie.
Przemysł, energetyka i środowisko są ściśle pomiędzy sobą powiązane. I chociaż środowiskowe
konsekwencje produkcji przemysłowej i wykorzystywania energii są często wysoce szkodliwe, to
przemysł i energetyka mają do spełnienia kluczową rolę w realizacji celów zrównoważonego rozwoju. Sektory te dostarczają towarów i usług oraz mogą przyczyniać się do rozwoju przyjaznego dla
środowiska poprzez oszczędne gospodarowanie zasobami i rozwijanie energii ze źródeł odnawialnych i technologii, które obniżają szkodliwe środowiskowe skutki wynikające z oddziaływań przemysłowych i energetycznych.
Uznając szczególną wrażliwość obszarów górskich, Artykuł 10, poświęcony ochronie środowiska i zdrowiu człowieka, wymaga od stron podejmowania środków i wprowadzania działań promujących „czystą produkcję”, zapewniających właściwe funkcjonowanie w sytuacjach awarii przemysłowych oraz systemy łagodzenia, upowszechniania przyjaznych dla środowiska metod produkcji,
dystrybucji i wykorzystywania energii, ułatwiające wykorzystywanie energii ze źródeł odnawialnych,
wdrażanie środków energooszczędnych oraz obniżanie oddziaływań górnictwa na środowisko.
Pierwszy ustęp tego Artykułu brzmi:
Artykuł 10.1.
Ten pierwszy ustęp jest poświęcony przemysłowi i ma na celu popieranie przyjaznych dla środowiska technologii oraz ochronę istot ludzkich i środowiska przed awariami przemysłowymi. Należy
zauważyć, że tekst niniejszego postanowienia jest nieco dwuznaczny; Konwencja wiąże technologie
„czystej produkcji” z zapobieganiem i usuwaniem awarii przemysłowych. W istocie, mimo iż “czysta
produkcja” może zmniejszać częstotliwość i grozę awarii przemysłowych poprzez obniżenie ilości
wykorzystywanych i wytwarzanych zanieczyszczeń, to ma ona ograniczony bezpośredni wpływ na
zapobieganie awariom, zwalczanie ich i stosowanie środków zaradczych i sama, jako taka, nie jest bynajmniej środkiem, który mógłby chronić przed awariami, czy łagodzić je. Rozważając potrzebę “czystości”, zwłaszcza w aspekcie wdrażania Konwencji przez organy lokalne i inne, którym powierzono jej
wdrażanie, słuszną wydaje się potrzeba, aby Konferencja Stron głębiej opracowała to postanowienie,
na drodze wytycznych, czy decyzji, albo zmieniła ten zapis Konwencji.
Wiele jest właściwych środków służących obniżaniu zagrożeń awariami przemysłowymi. Są
nimi wytyczne dotyczące prowadzenie inwestycji, oceny zagrożeń, wdrażanie systemów zarządzających bezpieczeństwem, informowanie społeczeństwa i inne. Bardzo ważne w tym względnie jest
wdrażanie międzynarodowych konwencji zajmujących się zapobieganiem i usuwaniem awarii.
Motorem modernizacji i wzrostu gospodarczego jest i zawsze była industrializacja. Jednakże,
Komisja ONZ do spraw Zrównoważonego Rozwoju odnotowuje w swoim raporcie, że w miarę wzrostu roli przemysłu w rozwoju gospodarczym wzrasta zależne od niego oddziaływanie działalności
95
ARTYKUŁ 10
przemysłowej na środowisko. Wszystkie sektory przemysłu generują szkodliwe emisje i mogą oddziaływać w skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Na szczeblu lokalnym, emisje z przemysłu mają
udział w zanieczyszczaniu powietrza w miastach oraz skażaniu gleb i rzek. Oddziaływania na szczeblu regionalnym to kwaśne deszcze, skażenie wód i stref przybrzeżnych. Głównymi globalnymi oddziaływaniami są zmiany klimatu, ubożenie warstwy ozonowej i straty różnorodności biologicznej.238
Oddziaływania te stają się bardziej widoczne w ekosystemach wrażliwych i podatnych, takich jak tereny
górskie.
Ponadto, powstaje kwestia bezpieczeństwa związanego z wielką mocą oddziaływań awarii przemysłowych. Zagrożenie awariami przemysłowymi jest wyższe w krajach, w których modernizuje się
niewiele instalacji przemysłowych i większość krajów karpackich dysponuje źle utrzymywanymi instalacjami. Właściwe reagowanie na te negatywne oddziaływania można zrealizować poprzez nowe
technologie, a w tym technologie przemysłowe, wydajne procesy produkcyjne i ciągła innowacyjność przyczyniają się do poprawy przyjaznego dla środowiska funkcjonowania przemysłu. Konwencja Karpacka wymaga popierania technologii „czystej produkcji”.
Główne koncepcje
Koncepcja „czystej produkcji” została zapoczątkowana w latach dziewięćdziesiątych przez
ONZ. W myśl definicji podanej przez UNEP „Czysta Produkcja jest strategią ochrony środowiska
polegającą na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym ku zwiększeniu efektywności produkcji i usług oraz obniżeniu zagrożeń ludzi i środowiska naturalnego”.239
Koncepcja ta przedstawia prewencyjne podejście do zarządzania środowiskiem. Jest to obszerne
pojęcie, które obejmuje terminy takie jak ekowydajność lub “zielona produkcja” i odnosi się do przemysłowych procesów wytwarzania towarów i usług przy minimalnym oddziaływaniu na środowisko
(np. obniżenie wolumenu odpadów i ogólnego wytwarzania zanieczyszczeń oraz poprawa wydajności korzystania z zasobów).
Technologie „czystej produkcji” ściśle wiążą się z najlepszą dostępną technologią (BAT) określoną w Dyrektywie 96/61/WE dotyczącej zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich
kontroli, która jest narzędziem ukierunkowanym na zapobieganie, obniżanie i usuwanie zanieczyszczenia u źródła. BAT znaczy: „najbardziej efektywny i zaawansowany etap rozwoju i metod prowadzenia danej działalności, który wskazuje możliwe wykorzystanie poszczególnych technik, jako podstawy dla dopuszczalnych wartości emisji mający na celu zapobieganie powstawaniu, a jeżeli nie jest
to możliwe, ogólne ograniczenie emisji i oddziaływania na środowisko naturalne, jako całość”.240
Rolą technologii „czystej produkcji” nie jest bezpośrednie reagowanie na awarie przemysłowe
i ich konsekwencje. Nie mniej jednak, prowadzą one do obniżenia zagrożeń środowiska, zdrowia
i bezpieczeństwa, przyczyniając się tym samym do za[obiegania awariom przemysłowym.
Konwencja EKG/ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych definiuje
awarie przemysłowe, jako zdarzenia wynikające z niekontrolowanego przebiegu każdej działalności, która wiąże się ze stosowaniem, przechowywaniem, operowaniem, unieszkodliwianiem lub
miejscowym transportem niebezpiecznych substancji w danej instalacji. Konwencja ta stosuje się do
awarii mogących powodować “transgraniczne skutki.” Zastosowana w niej koncepcja obejmuje “poważne skutki na obszarze będącym pod zarządem Strony zaistniałe w wyniku awarii przemysłowej,
która nastąpiła na obszarze będącym pod zarządem innej Strony.”241
Obniżenie częstotliwości i grozy poważnych awarii przemysłowych można realizować poprzez
wdrażanie programu obejmującego środki zapobiegania, gotowości i reagowania dotyczące zagrożeń przemysłowych z uwzględnieniem standardów i norm. Właściwym narzędziem służącym do, na
przykład, zapobiegania i obniżania częstotliwości i oddziaływań tego rodzaju awarii jest program
zwalczania zagrożeń242. Oprócz tego, konsekwencje awarii przemysłowych często można obniżyć
dzięki właściwemu do nich ich podejściu poprzez, na przykład, wymaganie bezzwłocznego uruchomienia właściwych miejscowych i zewnętrznych planów na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń,
96
ARTYKUŁ 10
w tym skoordynowanego reagowania i gwarancji bezpieczeństwa ludności. Należy również zorganizować usunięcie zanieczyszczeń poawaryjnych i działania zaradcze (unieszkodliwienie pojemników,
dekontaminacja skażonego gruntu, ochrona gleb i wód itp.).
międzynarodowe
W Międzynarodowej Deklaracji w sprawie „czystej produkcji” (International Declaration
on Cleaner Production)243, którą przyjęto na Piątym Międzynarodowym Seminarium Wysokiego
Szczebla, które odbyło się jesienią 1998 r. w Południowej Korei, „czystą produkcję” zdefiniowano
w następujący sposób: “Pojmujemy „czystą produkcję” jako ciągłe stosowanie zintegrowanej strategii zapobiegawczej w zastosowaniu do procesów, produktów i usług realizowanych na rzecz korzyści
gospodarczych, społecznych, zdrowotnych, bezpieczeństwa i środowiska.”
Sygnatariusze tej deklaracji zobowiązali się podejmować działania mające na celu przyjmowanie technologii „czystej produkcji” poprzez realizację ambitnych celów i sprawozdawczość o postępach, tworzenie systemów zarządzania, zachęcanie do nowych i dodatkowych inwestycji w różne
technologie zapobiegawcze oraz promowanie przyjaznych dla środowiska technologii, współpracy
i transferu pomiędzy krajami, a także poprzez wspólne działania dotyczące przeglądów wdrażania
deklaracji.
Przyjęta dnia 17 marca 1992 r., w Helsinkach Konwencja w sprawie transgranicznych skutków
awarii przemysłowych (Convention on the Transboundary Efects of Industrial Accidents - TEIA),244
weszła w życie dnia 19 kwietnia 2000 r. Większość krajów karpackich jest stronami tej konwencji,
której znaczenie dla wdrażania niniejszego Artykułu jest szczególnej wagi. Konwencja określa środki, które powinny podejmować strony w celu zapobiegania, reagowania i łagodzenia konsekwencji
awarii przemysłowych powodujących transgraniczne skutki, w tym skutki awarii spowodowanych
klęskami żywiołowymi. Obejmuje to także międzynarodową współpracę w zakresie wzajemnej pomocy, prac badawczo-rozwojowych, wymianę informacji i wymianę technologii w dziedzinach zapobiegania, gotowości i reagowania na awarie przemysłowe. Konwencja popiera międzynarodową
współpracę pomiędzy stronami, przed, w trakcie i po awarii przemysłowej oraz zachęca je do niesienia wzajemnej pomocy w przypadku takiej awarii, współpracy badawczo-rozwojowej oraz dzielenia
się informacjami i technologiami.
Przyjęty dnia 21 maja 2003 r. w Kijowie Protokół w sprawie odpowiedzialności cywilnej
i odszkodowań za szkody spowodowane przez transgraniczne skutki awarii przemysłowych
na wodach transgranicznych (Protocol on Civil Liability for Damage i Compensation for Damage
Caused by Transboundary Effects of Industrial Accidents on Transboundary Waters) jest wspólnym
dokumentem do Konwencji w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych i Konwencji o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych. Został on ratyfikowany tylko
przez Węgry w 2007 r.
Po katastrofie czarnobylskiej, największej w historii świata awarii nuklearnej, przyjęto kilka
międzynarodowych konwencji i umów prawnych dotyczących zapobiegania i reagowania na awarie
jądrowe. W 1986 r., Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA) opracowała Konwencję
o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej (Convention on Early Notification of a Nuclear Accident), która wymaga od państw powiadamiania, państw bezpośrednio zagrożonych lub MAEA,
o czasie, miejscu, emisjach promieniowania i innych danych dotyczących awarii, które są istotne dla
potrzeb prowadzenia oceny sytuacji. Konwencja w sprawie pomocy w przypadku awarii jądrowej
lub zagrożenia radiologicznego (Convention on Assistance in the Case of a Nuclear Accident or
Radiological Emergency) wymaga od państw powiadamiania MAEA o ich dostępnych ekspertach,
wyposażeniu i innych materiałach mogących zapewnić pomoc. Wszystkie kraje karpackie są stronami tych konwencji. Konwencję o bezpieczeństwie jądrowym (Convention on Nuclear Safety)
przyjęto we Wiedniu dnia 17 czerwca 1994 r., a weszła ona w życie w 1996 r. Celem jej jest osiąganie wysokich poziomów bezpieczeństwa poprzez wymaganie dotyczące posadowienia, dostępności
97
ARTYKUŁ 10
odpowiednich zasobów finansowych i ludzkich, ocenę i weryfikację bezpieczeństwa, zapewnienie
jakości i gotowości na zagrożenie oraz inne środki. Wszystkie kraje karpackie, za wyjątkiem Serbii,
ratyfikowały tę Konwencję.245
Rozdział 30 Agendy 21 popiera „czystą produkcję”, uznając, że produkcja, technologia i gospodarka korzystająca z zasobów w sposób niewydajny, z pozostałości niepodlegających wtórnemu wykorzystaniu, generuje odpady szkodliwie oddziaływujące na zdrowie ludzi i środowisko oraz
wytwarza produkty, które podczas ich użytkowania powodują dalsze oddziaływania i nastręczają
trudności w ich recyklingu. Powinny one zostać zastąpione przez technologie, dobre praktyki inżynierskie i gospodarowania oraz know-how, które minimalizują powstawanie odpadów w całym cyklu
życia produktu. Koncepcja „czystej produkcji” powoduje dążenie do optymalizacji wydajności na
każdym etapie cyklu życia produktu.
Artykuł 1 Dyrektywy Rady 96/82/WE z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi (Control of Major-Accident Hazards Involving Dangerous Substances) (Dyrektywa Seveso II) stwierdza, że celem tej dyrektywy jest zapobieganie poważnym awariom, w których istotną rolę odgrywają niebezpieczne substancje
oraz ograniczenie ich skutków dla ludności i środowiska naturalnego, mając na uwadze skuteczne
i konsekwentne zapewnienie wysokiego poziomu ochrony we Wspólnocie w spójny i skuteczny sposób. Państwa członkowskie zapewnią, aby prowadzący zakład był zobowiązany do podjęcia wszelkich środków mających na celu zapobieganie poważnym awariom oraz ograniczenie ich skutków dla
ludności i środowiska naturalnego właściwymi środkami, strukturami i systemami zarządzania. Załącznik 1 do tej Dyrektywy zawiera listę substancji przypisanych do kategorii „niebezpieczne” (Część
1) i grup substancji niewymienionych w Części 1 w podziale na różne kategorie (grupy) substancji
(Część 2) z dalszym szczegółowym podziałem oraz objaśnienia zawartości każdej kategorii.
Zapobieganie awariom wiąże się także z minimalizowaniem zagrożeń dotyczących poważniejszych prac często wynikających w okresie globalizacji z przepływu międzynarodowych inwestycji.
Standardowym narzędziem służącym do rozpatrywania zagrożeń związanych z nowymi przedsięwzięciami budowlanymi jest ocena oddziaływania na środowisko, ale niektóre aspekty procesu inwestycyjnego mogą same oddziaływać na poziom zagrożeń w poszczególnych operacjach. Z tych
przyczyn, na szczeblu międzynarodowym podejmuje się działania w celu opracowania norm dotyczących międzynarodowych inwestycji, zwłaszcza wymagających prac o dużym zagrożeniu awariami lub znacznym niebezpieczeństwie dla ludzkiego zdrowia i środowiska, takich jak górnictwo i inne
rodzaje niebezpiecznej działalności.
•
W zakresie niniejszego ustępu organy powinny:
przyjmować środki i regulacje na rzecz zapobiegania i awariom i usuwania ich skutków, zgodnie
z międzynarodowymi normami;
•
podnosić świadomość lokalnych społeczności i grup zawodowych w sektorze przemysłowym poprzez, na przykład, szkolenie oraz popierać „czyste technologie”;
•
tworzyć różne bodźce na rzecz zachęcania jednostek publicznych i przedsiębiorstw do korzystania ze zrównoważonych technologii;
•
uruchamiać i wdrażać sprawny system sprawozdawczości i monitorowania;
•
generować informacje służące tworzeniu baz danych i systemów informacyjnych ułatwiających
ocenę zagrożeń i klęsk w środowisku ekosystemów górskich; oraz
•
zapewnić właściwe egzekwowanie odnośnych norm ochrony środowiska, czyniąc użytek z nowoczesnych narzędzi takich wykorzystywanie interesu i zaangażowania uczestników tego procesu.
98
ARTYKUŁ 10
•
Agenda 21 zachęca rządy, aby we współpracy z przemysłem:
identyfikowały i wdrażały odpowiedni zestaw instrumentów ekonomicznych i środków normatywnych takich jak normy i przepisy prawne, które będą promować stosowanie „czystej produkcji”, ze szczególnym uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw;
•
wzmogły edukację, szkolenie i podnoszenie świadomości związane z „czystą produkcją”, we
współdziałaniu z właściwymi organami lokalnymi i krajowymi; oraz
•
wcielały identyfikowanie, ocenę, działania badawczo rozwojowe, zarządzanie, marketing i zastosowanie „czystej produkcji” do polityk i działań operacyjnych.247
Fundamentalne znaczenie dla działalności przemysłowej ma współpraca transgraniczna. Podkreślono to w „Przewodniku OECD dotyczącym metod i zasad zapobiegania awariom chemicznym
w zakładach przemysłowych, przygotowanie i planowanie interwencji na wypadek zaistnienia niebezpiecznego zdarzenia, podstawy działań ratowniczych” (OECD Guiding Principles for Chemical
Accident Prevention, Preparedness and Response),248 który stwierdza, że kraje sąsiednie powinny
wymieniać informacje i konsultować się wzajemnie w celu zapobiegania awariom mogącym potencjalnie powodować transgraniczne szkody oraz obniżenia szkodliwych skutków w przypadku
zaistnienia takiej awarii. Zagadnienie to podkreślono także w Konwencjach MAEA dotyczących
niebezpiecznych zdarzeń, które ustanawiają międzynarodowe ramy ułatwiania wymiany informacji
i szybkiego zapewnienia pomocy w przypadkach awarii jądrowej lub zagrożenia radiologicznego.
W tym celu kraj, w którym znajduje się lub jest planowana niebezpieczna instalacja powinien
zapewnić wszystkim potencjalnie narażonym krajom właściwe informacje dotyczące istniejących
lub planowanych niebezpiecznych instalacji, zaś kraje potencjalnie narażone powinny dostarczyć
krajowi-gospodarzowi odnośne informacje dotyczące obszarów znajdujących pod ich zarządem,
które mogą zostać narażone na transgraniczne szkody w przypadku zaistnienia awarii.
Artykuł 10.2.
Energia jest czynnikiem istotnym dla rozwoju społeczno-gospodarczego i poprawy jakości życia. Istnieje tendencja do zwiększania zużycia energii, zwłaszcza przez sektory przemysłu i transportu, co z kolei prowadzi do ekstensywnej produkcji energii. Aktualne wzorce wykorzystywania
energii, zwłaszcza opartej na paliwach kopalnych, rodzą poważne obawy, ponieważ zależą one od
ograniczonych zasobów i szkodzą lokalnemu, regionalnemu i globalnemu środowisku poprzez degradację gruntów, lokalne zanieczyszczanie powietrza, zakwaszenie wód i gleb oraz emisje gazów
cieplarnianych. Zatem, potrzebna jest odmiana sposobów generowania, dystrybucji i wykorzystywania energii, a sposoby zrównoważonego zaopatrzenie w energię są wręcz niezbędne.
Artykuł 10 stanowi w ustępie 2, że strony powinny skłonić się ku metodom i technologiom,
które prowadzą do zminimalizowania negatywnych wpływów na środowisko. Konwencja sugeruje
korzystanie z energii ze źródeł odnawialnych wraz ze stosowaniem środków oszczędności energii
jako właściwe metody służące realizacji tego celu.
Główne koncepcje
Cykl życia energii obejmuje jej produkcję, dystrybucję i konsumpcję. Każdy z etapów cyklu życia
jest źródłem szerokiego spektrum oddziaływań zdrowotnych i środowiskowych:
• produkcja energii rozpoczyna się od wydobycia i przetworzenia paliw kopalnych, a w tym ropy,
węgla i gazu.
•
dystrybucja energii wymaga rozległej sieci linii transmisyjnych energii elektrycznej i paliw, które
przecinają krajobraz w celu dostarczenia elektryczności i paliw, a do ich przewozu wciąż korzysta
się z transportu wodnego, kołowego i kolejowego.
•
zużycie energii, czyli użytkowanie paliw i elektryczności jest źródłem generowania odpadów
i emisji zanieczyszczeń.249
99
ARTYKUŁ 10
Przyjazne dla środowiska metody takie jak zrównoważona energia, zielona energia, czy energia
ze źródeł odnawialnych są mniej szkodliwe dla środowiska, zwiększają efektywność energetyczną
i są dla środowiska „czyste”.
Energia ze źródeł odnawialnych dotyczy tych źródeł, które w naturalny sposób odnawiają się.
Mieści się w tej kategorii, na przykład, wiatr, biomasa, siła wody, energia słoneczna i geotermiczna, ponieważ są to niewyczerpane źródła energii (czasem zalicza się tu także energię elektryczną
wytworzoną ze spalania odpadów), natomiast takie paliwa kopalne jak ropa, węgiel, czy gaz nie są
energetycznie odnawialnymi źródłami zasobów. Elektryczność można wytworzyć z zasobów energii
słonecznej, wiatrowej, z biomasy, geotermii, energii wodnej i zasobów oceanicznych; ciepło można
wygenerować z energii słonecznej, ze źródeł termicznych i geotermicznych; zaś z kombinacji źródeł
odnawialnych można uzyskać biopaliwa takie jak etanol i metan.250
Istnieje wiele innych odnawialnych źródeł służących do produkcji energii, takich gaz ze składowisk odpadów, odpady stałe, czy termika oceanów, energia pływów i fal morskich, z których też
gdzie niegdzie korzysta się. Jednakże, skala wdrożeń tych technologii, a zatem możliwość zastąpienia
nimi źródeł konwencjonalnych, jest wciąż bardzo mała. Większość z tych, które wymieniono wyżej
znajduje się wciąż w stadium badawczym lub wdraża się je doraźnie, jako przedsięwzięcia pilotowe.
Nieco kontrowersyjne jest twierdzenie, że energia jądrowa jest “zieloną energią”. Jest ona możliwie
zrównoważona, dyskusyjnie odnawialna i w istocie, na etapie jej wytwarzania nie produkuje zanieczyszczeń atmosfery. Jednakże, zagrożenie awarią elektrowni jądrowej i jej drastycznymi, niemal niedającymi się naprawić konsekwencjami rodzi wątpliwości, co do zrównoważonego charakteru produkcji
energii jądrowej. Oprócz tego, nie znaleziono dotychczas żadnego rozwiązania dla problemu odpadów
nuklearnych z przyczyny wysokiego stopnia niepewności, co do przyszłych niebezpieczeństw, jakie
mogą powodować produkty reakcji w elementarnych komórkach reaktorów jądrowych.
Oszczędność energii przyczynia się do obniżenia jej zużycia, redukuje oddziaływania na środowisko i zmniejsza koszty. Na przykład, racjonalne użytkowanie energii jest bez wątpienia najszybszym, najwydajniejszym i najtańszym sposobem obniżenia emisji gazów cieplarnianych.251 Zapewnia ona także najwyższą gospodarczą i przemysłową produktywność, a także konkurencyjność.252
Dlatego oszczędność energii jest centralnym elementem każdej politycznej strategii w dziedzinie
energetyki, która poważnie traktuje dalekosiężne zadania dotyczące energii.
międzynarodowe
Rozdział 4 Agendy 21 dotyczący zmiany wzorców konsumpcji zachęca do wyższej wydajności
korzystania z energii i zasobów oraz obniżania ilości energii i materiałów zużywanych na jednostkę
produkcji towarów i usług. Wymaga także wzmożenia działań na rzecz korzystania z energii i zasobów w sposób wydajny pod względem ekonomicznym i przyjazny dla środowiska.
Odnotowując i doceniając współzależności pomiędzy, z jednej strony zmianami klimatu i emisjami gazów cieplarnianych emisje, a z drugiej – zasadą przezorności, Ramowa Konwencja ONZ
w sprawie zmian klimatu określa potrzebę uwzględniania: „możliwości osiągnięcia większej efektywności energetycznej i kontrolowania ogólnego poziomu emisji gazów cieplarnianych również
poprzez wdrażanie nowych technologii, których stosowanie będzie korzystne ze względów ekonomicznych i społecznych.”253
Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji ONZ w sprawie zmian klimatu stanowi, że każda ze
stron zwiększy efektywność energetyczną w odpowiednich sektorach gospodarki narodowej; będzie
promować i rozwijać oraz zwiększać wykorzystania nowych i odnawialnych form energii, technologii pochłaniania dwutlenku węgla, a także zaawansowanych i innowacyjnych technologii przyjaznych dla środowiska.254
Na szczeblu UE, zagadnieniami energetycznymi zajmuje się Decyzja 98/181/WE Rady i Komisji, EWWiS, Euratom z dnia 23 września 1997 r. w sprawie zawarcia przez Wspólnoty Europejskie Traktatu w sprawie Karty Energetycznej i Protokołu do Karty Energetycznej, w sprawie
100 PODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ
ARTYKUŁ 10
efektywności energetycznej i związanych z nią aspektów środowiskowych. Celem tego traktatu
jest ustanowienie ram prawnych promujących długookresową współpracę w dziedzinie energii. Najważniejsze postanowienia traktatu dotyczą ochrony, handlu materiałami i produkty energetycznymi
oraz przesyłu energii i rozwiązywania sporów.
Umawiające się strony muszą także obniżyć, w sposób wydajny pod względem ekonomicznym,
szkodliwe oddziaływania na środowisko wszystkich wewnętrznych i zewnętrznych aspektów cyklu
energetycznego, z uwzględnienie właściwych zagadnień bezpieczeństwa. Protokołu do Karty Energetycznej przyjęto zgodnie z postanowieniami traktatu, które wyraźnie zapewniają możliwość negocjowania protokołów i deklaracji służących realizacji celów i zasad Karty. Cele jej są następujące:
• promocja polityk w zakresie efektywności energetycznej spójnych ze zrównoważonym rozwojem;
•
tworzenie warunków stymulujących producentów i konsumentów do możliwie najbardziej wydajnego pod względem ekonomicznym i przyjaznego dla środowiska użytkowania energii; oraz
•
popieranie współpracy w dziedzinie efektywności energetycznej.
Umawiające się strony powinny podejmować działania w celu tworzenia polityk oraz ram prawno-regulacyjnych służących popieraniu, między innymi, efektywnie funkcjonujących mechanizmów
rynkowych, w tym tworzeniu rynkowych cen energii.
Konwencja Alpejska wymaga od stron “wprowadzenia metod produkcji, dystrybucji oraz wykorzystywania energii, które chronią krajobraz i są spójne ze środowiskiem, a także popierania środków
umożliwiających oszczędzanie energii.”255 Ten jedyny ustęp Konwencji Alpejskiej traktującym o energii jest bardzo podobny do ustępu 2, w Artykule 10 Konwencji Karpackiej, ponieważ jest to proste
zobowiązanie do wybierania przyjaznych dla środowiska metod produkcji i dystrybucji energii.
Oprócz tego, w 1998 r. do Konwencji Alpejskiej przyjęto Protokół w sprawie energii, który
wszedł w życie w 2002 r. Celem Protokołu jest tworzenie wytycznych dotyczących produkcji, dystrybucji, transportu i poszanowania energii na terytoriach objętych Konwencją. Dlatego, od stron
Protokołu wymaga się zrównoważenia infrastruktury energetyki z potrzebami ochrony środowiska
poprzez racjonalizację korzystania z energii, promowanie energii ze źródeł odnawialnych, stosowanie zaawansowanych technologii i rozwijanie ocen oddziaływania na środowisko w przypadku
wszelkich nowych urządzeń energetycznych, lub jakichkolwiek zmian strukturalnych w istniejącym
urządzeniu.
•
W ramach Konwencji Karpackiej, organy powinny:
wcielać problematykę i priorytety ochrony środowiska do polityk energetycznych;
•
działać w ramach całego cyklu życia energii, a w tym jej produkcji, dystrybucji i użytkowania;
•
promować działania badawczo-rozwojowe w zakresie technologii przyjaznych dla środowiska;
•
tworzyć różnego rodzaju bodźce zachęcające do przechodzenia na korzystanie z energii ze źródeł
odnawialnych.
Ponadto, bardziej zrównoważone i wydajne korzystanie z energii można uzyskać na drodze
wzmocnienia współpracy międzynarodowej oraz wymianę doświadczeń, praktyk i technologii
w dziedzinie energetyki.
Artykuł 10.3.
W porównaniu z wieloma innymi sektorami, potencjalne społeczne i środowiskowe problemy
wiążące się z operacjami górniczymi i przetwarzaniem kopalin są zarówno bardzo ważne jak również
skomplikowane w zarządzaniu. Mimo, iż górnictwo dostarcza znaczną część surowców potrzebnych
do zaopatrzenia infrastruktury, usług i towarów niezbędnych do rozwoju gospodarczego, to przemysł wydobywczy powoduje jedne z największych zagrożeń dla środowiska i bezpieczeństwa.
PODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ 101
ARTYKUŁ 10
W 1999, Mehrdad Nazari, ekspert d/s środowiska z Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju,
napisał: “Sektor górnictwa wnosi bardzo wielki wkład do gospodarki lokalnej i ogólnokrajowej, także
w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW) oraz byłego Związku Radzieckiego (bZR). Jednakże,
w niektórych częściach EŚW i bZR, sektor górnictwa często utożsamia się z niewłaściwymi praktykami planistycznymi, eksploatacyjnymi i poeksploatacyjnymi, mając na myśli brak odpowiednich ram
regulacyjnych i niewłaściwe wdrażanie działań rekultywacyjnych w kopalniach, także w zakresie
zamykania kopalń. W niektórych rejonach intensywnie eksploatowanych zagłębi górniczych doprowadziło to i prowadzi nadal do znacznych szkodliwych oddziaływań na środowisko, zdrowie i bezpieczeństwo ludzi oraz związanych z tym obciążeń publicznoprawnych.”
W ostatnich latach, awarie górnicze spowodowały wzrost świadomości społeczeństwa odnośnie
zagrożeń dla środowiska i bezpieczeństwa powodowanych działalnością górniczą. Najlepszym tego
przykładem jest zatrucie środowiska cyjankami z kopalni złota Baia Mare, Rumunia, w styczniu 2000
r., o którym mówi się, jako o największej klęsce ekologicznej w tym regionie od czasu katastrofy
czarnobylskiej.256 Od tego czasu, postawy wobec górnictwa zmieniają się, a praktyki górniczego planowania, zamykania kopalń i ich rekultywacji poprawiają się w kierunku zrównoważonych procesów
eksploatacyjnych w górnictwie.
Będąc częścią tej tendencji, Konwencja Karpacka wymaga zmian praktyk i polityk zarządzania oraz
wdrażania technologii, które pozwolą górnictwu zmieścić się w minimalnym poziomie szkód w środowisku.
Główne koncepcje
Górnictwo jest wielkim globalnym przemysłem. Termin górnictwo mieści w sobie operacje wydobywania z ziemi wartościowych minerałów lub innych materiałów geologicznych. Eksploatacja
kopalin może powodować poważną degradację środowiska, a w tym:
• zużycie energii i wody;
•
zanieczyszczenie powietrza, wód i ziemi;
•
zmiany krajobrazu;
•
erozję gleb;
•
niszczenie brzegów rzek; oraz
•
zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa.257
Obecnie, zadaniem stojącym przed przemysłem wydobywczym jest poszukiwanie, wydobywanie i przetwarzanie zasobów minerałów i metali przy możliwie najniższej szkodliwości dla środowiska.
Technologie i praktyki ewoluują, czyniąc górnictwo bardziej wydajnym wraz z jednoczesną
poprawą jego bezpieczeństwa i zrównoważenia. Jednakże, nie ma tu jedynie słusznego rozwiązania,
ponieważ warunki (minerały/metale, umiejscowienie, rozmiary, infrastruktur, itp.) różnią się pomiędzy
poszczególnymi kopalniami.
Dobre praktyki i wytyczne istnieją, zwłaszcza w krajach takich jak Australia258 i Kanada.259 Owe
postępy generalnie prowadza do zrównoważonego górnictwa, poprzez stosowanie praktyk odpowiedzialnych pod względem gospodarczym, społecznym i środowiskowym.
Nadzór środowiskowy, w aktualnym znaczeniu, dotyczy systemów monitoringu przeznaczonych do oceny środowiskowych osiągów operacji górniczych. Oznacza to bliskie, spójne, codzienne
nadzorowanie działalności i techniki w dłuższym okresie czasu. Oprócz tego, do działań naprawczych
przyczynia się zwiększenie świadomości i informowanie społeczeństwa, które warz z nadzorem środowiskowym pomaga w wykrywaniu odstępstw od poprawności.
ARTYKUŁ 10
międzynarodowe
Awaria w kopalni Baia Mare dała początek przeglądom stosowanych we Wspólnocie zasad postępowania wynikających z transgranicznych awarii i obciążeń publicznoprawnych.
W roku 2002, Szczyt Świata w sprawie zrównoważonego rozwoju, poprzez Johannesburski
Plan Wdrożeniowy, skorygował poglądy z Konferencji z Rio de Janeiro (1992 r.) dotyczące właściwego gospodarowania minerałami i metalami. Szczyt był ważny, ponieważ jego wynikiem stało się
prawdziwe globalne partnerstwo we wdrażaniu zintegrowanego i nastawionego strategicznie podejścia do środowiskowych i społecznych wyzwań na rzecz zrównoważonego rozwoju kopalnictwa
i przetwórstwa minerałów. Przemysłowi postawiono zadanie naprawy świadczeń na rzecz środowiska, w aspekcie obniżenia popytu na energie i wodę. Przed rządami stanęło wyzwanie popierania
systemów regulacyjnych promujących zrównoważony rozwój kopalnictwa i przetwórstwa minerałów, w tym rozwój polityki gospodarczej na rzecz internalizacji środowiskowych kosztów produkcji.
Środowiskowe i społeczne organizacje pozarządowe zobowiązano do partnerstwa z przemysłem
i rządami w procesach przechodzenia do zrównoważonego rozwoju kopalnictwa i przetwórstwa
minerałów.260
Istnieje także Konwencja w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w kopalniach (Safety
and Health in Mines Convention).261 Oprócz zasad polityki bezpieczeństwa i zdrowia robotników, Konwencja ta, przyjęta w 1995 r. przez Międzynarodowej Organizacji Pracy, przewiduje pewne środki
monitorowania i oceny zagrożeń jak również przygotowanie planów działania w przypadku nadzwyczajnych zagrożeń klęskami przemysłowymi i naturalnymi.
Artykuł 1 Dyrektywy 2006/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie gospodarowania odpadami pochodzącymi z przemysłu wydobywczego 262 ustanawia środki, procedury
i wskazówki dotyczące zapobiegania lub obniżania, w stopniu możliwie najwyższym, wszelkich
szkodliwych skutków dla środowiska, a zwłaszcza wód, powietrza, gleb, fauny i flory oraz krajobrazu,
a także wszelkich wynikających z tego zagrożeń zdrowia ludzi, jakie mogą powstawać w procesach
gospodarowania odpadami z zakładów przemysłu wydobywczego. Dyrektywa traktuje także o gospodarowaniu odpadami powstającymi z poszukiwań, wydobycia, przerobu i składowania zasobów
mineralnych i tworzenia wyrobisk. Celem jej jest uzupełnienie zarówno Dyrektywy w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych z substancjami niebezpiecznymi, jak również
dokumentu dotyczącego najlepszych dostępnych technologii obejmujących gospodarkę odpadami
skalnymi i poflotacyjnych z działalności górniczej.
•
•
Inne traktaty dotyczące działalności górniczej to:
Konwencja EKG/ONZ z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na
dalekie odległości (UNECE Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution - LRTAP), z jej
czterema protokołami określających specjalne dopuszczalne wartości emisji dwutlenku siarki
(z 1985 r. i 1994 r.), tlenków azotu (z 1988 r. i 1998 r.) i lotnych związków organicznych (1991
r.). Ustanawia ona merytoryczne ograniczenia dotyczące korzystania z pewnych podstawowych
kopalin powodujących zanieczyszczenia w krajach półkuli północnej (UE, Stany Zjednoczone,
Kanada, Rosja i inne). Protokół LRTAP dotyczący metali ciężkich ma poważne znaczenie dla
górnictwa metali i przemysłu hutniczego, zarówno dlatego, że wprowadza ograniczenia przekładające się na jakość powietrza, jak też z przyczyny zakazu prowadzenia procesów produkcyjnych
dotyczących niektórych metali i produktów metalowych w przypadkach, gdy ich stosowanie lub
unieszkodliwianie może prowadzić do transgranicznego zanieczyszczania powietrza.
Konwencja Wiedeńska z 1985 r. o ochronie warstwy ozonowej, zmieniona w 1987 r. przez
Protokół Montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową (Protocol on
Substances that Deplete the Ozone Layer) również ma długoterminowe implikacje dla przemysłu
górniczego.
ARTYKUŁ 10
Organy administracyjne na właściwym szczeblu, przy wsparciu ze strony odpowiednich organizacji międzynarodowych i regionalnych, powinny:
• upowszechnić i wdrożyć ramy prawne dla wielkich objętości odpadów, zamykania kopalń i kopalń opuszczonych;
•
zapewnić potencjał dla prowadzenia przeglądów pozwoleń i wdrażania regulacji;
•
promować polityki, które zapewnią bodźce na rzecz wykorzystywania i transferu technologii
przyjaznych dla środowiska;
•
wzmocnić istniejące instytucje lub tworzyć nowe na szczeblu lokalnym, krajowym i regionalnym
w przemyśle górniczym;
•
zapewnić wysoki poziom wiedzy technicznej personelu, w szczególności, poprzez zapewnienie
odpowiedniego szkolenia;
•
oceniać potencjalne oddziaływanie górnictwa na środowisko;
•
monitorować i ustanawiać systemy ostrzegania i zapewnić informacje; oraz
•
aktywnie angażować się w proponowane projekty inwestycyjne w sektorze górnictwa w celu uzyskania maksymalnie możliwych korzyści dla społeczeństwa z postępowań na rzecz obniżenia
zagrożeń.
W rozważaniu zagrożeń powodowanych przez górnictwo istotną rolę pełni współpraca transgraniczna. Można ją realizować wykorzystując mechanizmy wymiany informacji pomiędzy krajowymi i regionalnymi instytucjami i firmami.
Rozdział J
Artykuł 11
Dziedzictwo kulturowe i tradycyjna wiedza
Dziedzictwo jest spadkiem po przeszłości, niezastąpionym źródłem życia i inspiracji dla obecnego i przyszłych pokoleń. Głównym międzynarodowym przesłaniem wzywającym do podtrzymywania, zachowania i promowania dziedzictwa ludzkości jest Konwencja w sprawie Światowego
Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego (Konwencja Światowego Dziedzictwa), przyjęta w 1972 r.
przez Organizację Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).263
Międzynarodowa społeczność uznaje, że obiekty światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego są zagrożone przez globalizację, niską świadomość wartości dziedzictwa kulturowego, bierne
zarządzanie brak wsparcia finansowego, co prowadzi do zaniku tych obiektów, pomników i tradycji
tradycje. Natomiast, tradycje i dziedzictwo pomagają w określeniu kulturowej tożsamości jednostek
i grup oraz niosą w sobie korzyści dla społeczeństwa. Identyfikowanie, ochrona, zachowanie i promowanie dziedzictwa kulturowego, jak również tradycyjnych praktyk i wiedzy to obecnie jedne z największych dążeń rodzaju ludzkiego.
Pierwsza część Artykułu 11 wymaga od stron prowadzenie polityk mających na celu zachowanie
i ochronę dziedzictwa kulturowego i tradycyjnej wiedzy, odnosząc się wyraźnie do poszczególnych
form dziedzictwa kulturowego i tradycyjnej wiedzy, o których mowa niżej.
Artykuł 11.1.
Główne koncepcje
Pojęcie dziedzictwa kulturowego ewoluuje w czasie. Dziś, uznaje się, że dziedzictwa kulturowe
może przyjmować formy zarówno materialne jak i niematerialne. Istnieje ogromna różnorodność
dziedzictwa kulturowego w formie zabytków historycznych, budynków i dzieł sztuki, czy muzyki,
tańca, technik rękodzielniczych, rytuałów, ustnych tradycji i innej lokalnej wiedzy przekazywanej
z pokolenia na pokolenie.
Zgodnie z Artykułem 1 Konwencji Światowego Dziedzictwa, za dziedzictwo kulturowe uznaje się:
(a) zabytki: dzieła architektury, rzeźby i malarstwa monumentalnego, elementy i formacje o charakterze archeologicznym, napisy, pradawne siedliska w jaskiniach oraz połączenia tych elementów,
przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
(b) zespoły budowli: grupy oddzielnych lub łącznych budynków, które z racji ich architektury, jednorodności lub miejsca w krajobrazie przedstawiają wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu
widzenia historii, sztuki lub nauki;
(c) obiekty: dzieła człowieka lub łączne dzieła człowieka i natury, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z historycznego,
estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego punktu widzenia.
Elementy te stanowią materialne formy dziedzictwa kultury, ponieważ są fizycznymi działami
sztuki pozostawionymi przez poprzednie kultury i cywilizacje.264
ARTYKUŁ 11
Artykuł 2 of Konwencji o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Convention for the
Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) definiuje niematerialne dziedzictwo kultury, jako
“wszelkie praktyki, przejawy, wytwory, jak również świadomość i umiejętności, a także instrumenty,
przedmioty, obiekty sztuki i przypisane im przestrzenie kulturowe – wszystko to, co społeczności,
grupy, a także w niektórych przypadkach jednostki uznają za część swojego dziedzictwa kulturowego.
Owo niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest nieustannie
odtwarzane przez wspólnoty i grupy w reakcji na ich środowisko, na współistnienie z naturą i na ich
historię i przynosi im poczucie tożsamości i ciągłości, a tym samym promuje szacunek dla zróżnicowania kulturowego i zdolności twórczych człowieka.”
Pojecie tradycyjnej wiedzy zostało w następujący sposób zdefiniowane w Artykule 8 (j) Konwencji o różnorodności biologicznej (CBD): „wiedza, innowacje oraz praktyki stosowane przez tubylcze
i lokalne społeczności” na całym świecie. Rozwinięta doświadczeniem zdobywanym przez stulecia
i przejęta przez lokalne kultury i środowiska, tradycyjna wiedza jest ustnie przekazywana z pokolenia
na pokolenie. Nosi ona cechy wspólnej własności tworzącego ją społeczeństwa i przybiera formy opowiadań, pieśni, folkloru, przysłów, kulturowych wartości, wierzeń, rytuałów, praw wspólnoty, lokalnego
języka i praktyk rolniczych, a w tym kształtowania gatunków roślin i hodowli zwierząt. Tradycyjna
wiedza ma głównie praktyczny charakter, zwłaszcza w takich dziedzinach jak rolnictwo, rybołówstwo,
zdrowie, ogrodnictwo i leśnictwo.
Zatem, tradycyjna wiedza jest jedną z form niematerialnego dziedzictwa kultury.
Tekst Konwencji Karpackiej zawiera te dość zużyte określenia “dziedzictwa kultury” i “tradycyjnej wiedzy”, które można uważać za tożsame z terminami stosowanymi w dziedzinowych tekstach.
Jednakże, idzie ona dalej poprzez szczególne odniesienie się do “rękodzielnictwa i rynkowego obrotu
lokalnymi towarami, dziełami sztuki i produktami rękodzielniczymi.” O ile dzieła sztuki mogą istnieć
niezależnie od tradycyjnej wiedzy, to produkty rękodzielnicze są ogólnie materialnymi formami
dziedzictwa kulturowego opartymi na tradycyjnej wiedzy. Szczególne odniesienie do rękodzielnictwa
i rynkowego obrotu lokalnymi towarami kładzie nacisk na niektóre rodzaje dziedzictwa kulturowego,
a przede wszystkim te, które w szczególności wiążą się z terenami górskimi. Przyczyny stojące za taką
właśnie konstrukcją słowną nie są do końca jasne, ale nie należy przez to rozumieć, że inne związane
z terenami górskimi formy dziedzictwa kulturowego i tradycyjnej wiedzy, takie jak muzyka, tradycyjne stroje, tańce lub rytuały, mają mniejszą wartość, czy też w jakimkolwiek mniejszym stopniu
zasługują na ochronę.
Konwencja o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego definiuje “ochronę”, jako “środki, których celem jest zapewnienie żywotności niematerialnego dziedzictwa kultury, w tym identyfikowanie, dokumentowanie, badanie, zachowanie, ochrona, promocja, powiększanie, przekazywanie,
zwłaszcza poprzez formalną i nieformalną edukację, jak również rewitalizacje różnych aspektów takiego dziedzictwa.”265
Konwencja Karpacka, którą wynegocjowano przed wejściem w życie Konwencji o ochronie
niematerialnego dziedzictwa kulturowego, stosuje terminy “zachowanie” i “promocja” dziedzictwa
kulturowego i tradycyjnej wiedzy.
Istnieją liczne mechanizmy zachowania dziedzictwa kultury, z których najważniejszymi jest
umieszczanie na listach UNESCO: Liście Dziedzictwa Światowego, Liście Dziedzictwa Niematerialnego i Liście Dziedzictwa Zagrożonego. Dobra wpisane na Listę Dziedzictwa Światowego są objęte
międzynarodową ochroną i są typowane przez Komitet Dziedzictwa Światowego z krajowych rejestrów nieruchomości stanowiących część dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Dobra Dziedzictwa są traktowane przez międzynarodową społeczność, jako mające wyjątkową uniwersalną wartość. Ochrona, konserwacja i rehabilitacja tych dóbr jest przedmiotem troski wszystkich stron, ale
dobra te pozostają majątkiem kraju, na którego terytorium się znajdują.266
W każdym z krajów karpackich istnieje kilka miejsc wpisanych na Listę Dziedzictwa Światowego, ale tylko kilka z nich znajduje się w Regionie Karpat. Ponieważ kilka terenów górskich na całym
świecie uznano już za dobra dziedzictwa światowego i wpisano na Listę na Dziedzictwa Światowego,
taką możliwość należałoby zbadać także w odniesieniu do określonych obszarów Karpat, bowiem, na
ARTYKUŁ 11
szczeblu krajowym, istnieją różne miejsca lub formy dziedzictwa kulturowego, które cieszą się wielkim zainteresowaniem, są ważne i wartościowe oraz zasługują na ochronę, ale nie zostały dotychczas
wpisane na żadną z list UNESCO. Państwa powinny zapewnić, aby ich krajowe systemy prawne
wypracowały środki zabezpieczające wszystkie formy dziedzictwa kultury.
Promocja jest dodatkowym wymaganiem obligującym strony do aktywnego uczestniczenia
w zachowaniu dziedzictwa kulturowego poprzez podejmowanie odpowiednich środków. Może to
być ogłaszanie i organizowanie imprez podnoszących świadomość społeczeństwa odnośnie wartości
różnych form dziedzictwa kulturowego i tradycyjnej wiedzy.
Wszystkie te ogólne obowiązki można by w dalszym toku postępowania określić w tematycznym protokole. Oczekuje się, że przyszły protokół skorzysta z inspiracji postanowieniami istniejącymi w międzynarodowych porozumieniach, zwłaszcza w konwencjach UNESCO i Konwencji
o różnorodności biologicznej.
międzynarodowe
Materialnym i niematerialnym dziedzictwem kultury zajmują się dwie główne międzynarodowe
umowy:
• Konwencja w sprawie Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego (Konwencja
Światowego Dziedzictwa), której celem jest wyznaczanie obszarów o wyjątkowych uniwersalnych
wartościach dla ludzkości i jako takich, umieszczanie na Liście Dziedzictwa Światowego w celu
ich ochrony dla przyszłych pokoleń.
•
Przyjęta w 2003 r. Konwencji o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, która weszła w życie dnia 20 kwietnia 2006 r. i której celem jest zapewnienie poszanowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego społeczności, grup i jednostek na rzecz podnoszenia świadomości
na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym odnośnie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury oraz zapewnienia międzynarodowej współpracy i pomocy.
Obie te konwencje UNESCO ustanawiają mechanizmy ochronne, które są dość podobne. Elementem głównym obu tych umów jest inwentaryzacja i tworzenie list światowego dziedzictwa kultury.
Obie one wymagają od stron podejmowania specjalnych środków zabezpieczających i ustanawiają
system międzynarodowej współpracy pomocy, wraz z mechanizmem finansowania, a wszystkie one
są istotne dla skutecznej ochrony i konserwacji światowego dziedzictwa kultury.
W swoim Artykule 8 (j) Konwencja o różnorodności biologicznej (CBD) wymaga od stron, aby
“respektowały, chroniły i utrzymywały wiedzę, innowacje oraz praktyki stosowane przez tubylcze
i lokalne społeczności, prowadzące tradycyjny tryb życia sprzyjający ochronie i zrównoważonemu użytkowaniu różnorodności biologicznej oraz wspierały ich szersze stosowanie za zgodą i przy
udziale osób, które dysponują taką wiedzą, stosują innowacje i praktyki oraz zachęcały do równego
podziału korzyści płynących z wykorzystania tej wiedzy, innowacji i praktyk.”
Na swojej siódmej sesji, Konferencja Stron CBD przyjęła Dobrowolne Wytyczne ‘Akwé:Kon, które są
niewiążącym dokumentem służącym prowadzeniu ocen oddziaływań ze strony proponowanych przedsięwzięć na czynniki kulturowe, środowiskowe i społeczne, lub oddziaływań, które mogą pojawić się,
na miejsca kultu religijnego oraz na wody tradycyjnie zajmowane lub wykorzystywana przez społeczności tubylcze i lokalne.268 Państwa-Strony zachęca się do badania sposobów wcielania tych wytycznych
do krajowej legislacji i polityk. Oczekuje się, że CBD w najbliższej przyszłości położy silny nacisk na to
zagadnienie, a wszystkie kraje karpackie, jako strony CBD, będą musiały praktycznie wdrożyć środki
uzgodnione na tym forum.
Wszystkie kraje karpackie ratyfikowały Konwencję Światowego Dziedzictwa i CBD. Konwencji
o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego została ratyfikowana tylko przez Rumunię, Węgry i Słowację.
ARTYKUŁ 11
Artykuł 2 Konwencji Alpejskiej, wymaga od stron podejmowania stosownych środków: “poszanowania, zachowania i wspierania niezależności kulturowej i społecznej ludności lokalnej oraz
zapewnienie podstaw dla ich poziomu życia, w szczególności przyjaznego dla środowiska osiedlania
i rozwoju gospodarczego oraz wspierania wzajemnego zrozumienia i współpracy między ludnością
alpejską a ludnością poza alpejską.”
Punkt nacisku Artykuł 2 Konwencji Alpejskiej nieco różni się od idei Artykułu 11 Konwencji
Karpackiej. O ile ten drugi koncentruje się na konserwacji i promocji wiedzy lokalnej ludności, to
zakres pierwszego jest szerszy i obejmuje promowanie standardów lepszego życia, ze szczególnym
uwzględnieniem interakcji pomiędzy lokalnymi mieszkańcami, a ich kulturą oraz rozwoju gospodarczego tej ludności. Punktem odniesienia jest tu troska bardziej o prawa ludności tubylczej, niż
o dziedzictwo kulturowe, jako takie. W swoim przyszłym protokole tematycznym Konwencja Karpacka powinna rozważyć problematykę ludności tubylczej i elementy takie jak zabezpieczenie i poprawa w zakresie specyfiki językowej (języków mniejszości etnicznych).
Spośród obowiązków, jakie wynikają z istniejących umów i porozumień dotyczących dziedzictwa kultury, niżej wymieniono główne działania, które kraje powinny podejmować na rzecz zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego. Znaczną rolę we wdrażaniu tych środków będą pełnić
lokalne organy:
• Przeprowadzenie, z udziałem lokalnych społeczności, grup i organizacji pozarządowych, inwentaryzacji materialnych i niematerialnych dóbr dziedzictwa kultury. Takie listy należy opracować
na szczeblu krajowym, ale w oparciu o propozycje płynące ze szczebla lokalnego i regionalnego.
Utrzymywanie takich list może okazać się potrzebne także na szczeblu lokalnym i regionalnym
i dlatego będzie wymagać większego zaangażowania organów lokalnych i regionalnych. Operacyjne Wytyczne dotyczące wdrażania Konwencji Światowego Dziedzictwa269 stanowią, że udział
lokalnej ludności w procesie wyznaczania dóbr jest istotny w celu uczulenia ich na wspólne z państwem zadania służące utrzymywaniu danego obiektu.”
•
Podjęcie odpowiednich środków prawnych, naukowych, technicznych, administracyjnych i finansowych potrzebnych w celu ochrony, konserwacji, prezentacji i rehabilitacji dziedzictwa
kultury. Do takich środków należą: uruchomienie właściwej struktury prawno-instytucjonalnej,
zapewnienie wyraźnego statusu ochronnego, nałożenie potrzebnych ograniczeń, wyznaczenie
właściwych organów, uruchomienie planów zarządzania i konserwacji materialnego dziedzictwa
kultury itp.
•
Przyjęcie ogólnej polityki ukierunkowanej na funkcję promowania dziedzictwa kulturowego
w społeczeństwie oraz integrowanie zabezpieczenia takiego dziedzictwa z programami planistycznymi.
•
Wyznaczenie lub ustanowienie jednego lub więcej właściwych ciał z odpowiednim personelem
i środkami potrzebnymi do wykonywania ich funkcji zabezpieczenia dziedzictwa kultury.
•
Popieranie naukowych, technicznych i artystycznych studiów i badań z zamiarem skutecznego
zabezpieczenia niematerialnego dziedzictwa kultury, lub w przypadku przyrodniczego i materialnego dziedzictwa kultury, w celu przeciwdziałania niebezpieczeństw zagrażających temu
dziedzictwu.
•
Popieranie tworzenia lub wzmocnienie instytucji w celu szkolenia w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym i przekazywania niematerialnego dziedzictwa poprzez formy przestrzenie
przeznaczone do jego realizacji i wyrażania.
•
Zapewnienie dostępu do dziedzictwa kulturowego z poszanowaniem zwyczajowych praktyk.
•
Utworzenie instytucji dokumentujących dziedzictwo kulturowego i ułatwiających dostęp do niego.
ARTYKUŁ 11
Owym zabezpieczającym środkom 270 powinny towarzyszyć działania promujące dziedzictwo
kulturowe poprzez różnorakie podnoszenie świadomości, edukacyjne i budujące potencjał instytucjonalny, w celu zapewnienia obszernego udziału społeczeństwa i ścisłego monitorowania wszelkich
niebezpieczeństw i zagrożeń dziedzictwa kultury. Przykładami działań, które powinny być podejmowane na szczeblu lokalnym są kampanie takie jak dni otwartych drzwi zabytkowych obiektów
i festiwale poświęcone poszczególnym dobrom kultury.
Ważnym elementem skutecznego zachowania dziedzictwa kultury jest współpraca transgraniczna, która wymaga od wszystkich państwa wymiany informacji i doświadczeń, wdrażania wspólnych inicjatyw i zaniechania jakichkolwiek działań mogących spowodować szkodę lub zagrożenie
dla dziedzictwa kulturowego znajdującego się na terytorium innego państwa.271 Zagadnienie współpracy transgranicznej ujmuje Artykuł 6, ustęp 1, Konwencja Światowego Dziedzictwa: “[…] Państwa
Strony niniejszej Konwencji uznają, że takie dziedzictwo należy do ogółu ludzkości, a obowiązek
współdziałania na rzecz jego ochrony spoczywa na całej społeczności międzynarodowej.”
Tam, gdzie obiekt dziedzictwa kulturowego znajduje sie na terytorium więcej niż jednego państwa,
kraje powinny współpracować i prowadzić koordynację w celu zapewnienia jednolitego i skutecznego
systemu zabezpieczenia. Liście Dziedzictwa Światowego zawiera 23 wspólnie dzielone obiekty i UNESCO kładzie szczególny nacisk na indywidualne regiony geograficzne (np. dla Regionu Pacyfiku opracowano Program Światowe Dziedzictwo - Pacyfik 2009 w celu wzmocnienia współdziałania w subregionalnym podejściu do wdrażania i promowania transgranicznych i/lub morskich i lądowych zestawów
projektów dotyczących wyznaczania krajobrazu kulturowego).272 Z międzynarodowej współpracy
należy korzystać także w ochronie niematerialnego dziedzictwa kultury, takiego jak tradycje wspólnie dzielone przez ludność ponad granicami państw.
Artykuł 11.2.
Druga część Artykułu 11 kładzie szczególny nacisk na pewne formy dziedzictwa kulturowego
i naturalnego związanego z architekturą, użytkowaniem ziemi, hodowlą zwierząt, ogrodnictwem
i roślinnością.
Główne koncepcje
Zarówno tradycyjna architektura jak i tradycyjne sposoby użytkowania ziemi mieszczą się w zakresie koncepcji materialnego dziedzictwa kulturowego określonej przez Konwencję Światowego
Dziedzictwa. Konwencja ta oraz Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy
(Convention for the Protection of Architectural Heritage in Europe)273 wprawdzie traktują “zabytkach
architektury” i “dziedzictwie architektonicznym”, ale nie zawierają odniesienia do tradycyjnej architektury. Nie mniej jednak, Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy wymaga
od państw “opieki, istotnej dla przyszłości dziedzictwa architektonicznego, nad stosowaniem i rozwijaniem tradycyjnych umiejętności i materiałów.” 274
Termin ten wymaga jeszcze dalszego zdefiniowania w przyszłym tematycznym protokole do
Konwencji Karpackiej w celu określenia wyraźnych granic tej koncepcji. W międzyczasie, lokalne
organy powinny pojmować tradycyjną architekturę, jako architekturę, która korzysta z tradycyjnych
umiejętności, wiedzy i materiałów.
Sposoby użytkowania ziemi włączono do koncepcji krajobrazu kulturowego. „Operacyjne Wytyczne dotyczące wdrażania Konwencji Światowego Dziedzictwa“ wyjaśniają, że “krajobraz kulturowy
często odzwierciedla takie specjalne techniki zrównoważonego użytkowania ziemi, które uwzględniają charakterystyki i ograniczenia środowiska naturalnego, w którym je utworzono oraz specyficzny stosunek do przyrody.”
Zatem, należy chronić szczególne przykłady tradycyjnej architektury i użytkowania ziemi. Albo
bardziej dokładnie, celem jest tu utrzymywanie lokalnych tradycji w praktykach budowlanych
i w eksploatacji zasobów ziemi, które prowadzą do porównania do koncepcji “żywego muzeum.”
Region karpacki szanuje bogatą różnorodność domowych zwierząt i roślin uprawnych, okrePODRĘCZNIK DO KONWENCJI KARPACKIEJ 109
ARTYKUŁ 11
ślonych przez Konwencję o różnorodności biologicznej, jako gatunki, których proces ewolucyjny został przekształcony pod wpływem działalności człowieka tak, aby spełniały jego potrzeby. W obliczu
różnych zagrożeń związanych z modernizacją rolnictwa, lub presji ekonomicznych prowadzących
do opuszczania obszarów, w których wykorzystuje się takie praktyki, potrzebne są specjalne środki
w celu zachowania tych praktyk. Należy także zwrócić uwagę zachowanie rzadkich odmian, co do
których istnieje obawa, ze spadek zaludnienia terenów górskich i globalizacja może doprowadzić do
ich zniknięcia.
Konwencja wymaga także zrównoważonego użytkowania dziko rosnących roślin 276. Odnośnie dziko rosnących roślin, celem jest zapewnienie ich rozsądnego użytkowania tak, aby zapobiegać
nadmiernej eksploatacji i możliwemu ginięciu gatunków.
międzynarodowe
Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy określa obowiązki państw
w zakresie zachowania dziedzictwa architektonicznego i z tej przyczyny zawiera wskazówki cenne
dla wdrażania Konwencji Karpackiej. Strony muszą podejmować specjalne środki w celu ochrony
istniejących zabytków, grup budynków i obiektów uważanych za dziedzictwo architektoniczne. Takie środki to uruchomienie odpowiedniego systemu nadzoru i uprawnień w zakresie zapobiegania
wszelkich fizycznych uszkodzeń tych budynków, zapewnienie finansowego wsparcia konserwacji
i restaurowania dziedzictwa architektonicznego, wspieranie badań naukowych, ustanawianie skutecznego systemu egzekucyjnego i zapewnienie dostępu do chronionych nieruchomości, z jednoczesnym uwzględnieniem celów ich ochrony, rozwijania świadomości społeczeństwa, propagowania
szkoleń itp.
Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych (CITES)277 reguluje międzynarodowy handel, zwłaszcza, dziko żyjącymi rosnącymi roślinami.
Poprzez swoje trzy załączniki, Konwencja ta przypisuje zmienne stopnie ochrony ponad 30.000 gatunkom zwierzęcym i roślinnym.
Pierwszym krokiem ku zachowaniu tradycyjnej architektury i sposobów użytkowania ziemi jest
przeprowadzenie inwentaryzacji na szczeblu krajowym, czy regionalnym i/lub lokalnym w celu zidentyfikowania wszelkich odnośnych obiektów. Po ich zidentyfikowaniu, należy uruchomić specjalne środki ochronne. Odnośnie gatunków, lokalne organy powinny:
• oceniać aktualną sytuację zagrożonych hodowli zwierząt i roślin;
•
projektować specjalne środki ochronne dostosowane do poszczególnych rodzajów hodowli;
•
patronować pracom badawczym;
•
rozwijać programy bodźców przeznaczone dla rolników;
•
rozwijać dobre systemy marketingowe dla produktów pochodzących od zwierząt domowych i roślin uprawnych; oraz
•
nakładać ograniczenia ilościowe i sezonowe na zbieranie dziko żyjących roślin.
Udział społeczeństwa, podnoszenie świadomości i edukacja278 to ważne części środków, które
należy podejmować w celu zachowania różnych form dziedzictwa podlegającego ochronie na podstawie niniejszego postanowienia Konwencji. W istocie, chroniąc tradycje i korzystając z nich w procesie zachowanie tradycyjnej architektury i sposobów użytkowania ziemi należy także uwzględniać
interesy lokalnych społeczności. Dlatego, następnym środkiem powinno być ustanowienie programów wsparcia przeznaczonych dla lokalnych społeczności.
ARTYKUŁ 11
111
Rozdział K
Artykuł 12
System ocen oddziaływania na środowisko i informowania o stanie
środowiska, monitoringu oraz wczesnego ostrzegania
Międzynarodowe instrumenty ochrony środowiska często zawierają wymagania dotyczące zastosowania specjalnych technik i procedur, takich jak ocena środowiska, systemy informacyjne, monitoring i wczesne ostrzeganie, jako środków potrzebnych do pełnej realizacji wdrożeń. Takie techniki i procedury, same będąc obowiązkami, pełnią rolę obowiązkowych narzędzi do wykonywania
innych obowiązków zawartych w wielostronnych porozumieniach w dziedzinie ochrony środowiska.
I mimo, iż są one “tylko” narzędziami lub mechanizmami, to od ich zastosowania zależy wdrożenie
całej takiej umowy.279
Opracowanie norm w dziedzinie krajowego i międzynarodowego prawa ochrony środowiska
owocuje ogromną różnorodnością takich technik i procedur, z których wiele wymienia się w Konwencji Karpackiej. Są to ocena zagrożeń (ang. risk assessment); ocena oddziaływania na środowisko
(OOŚ); strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOŚ); wspólne programy monitoringowe; wskaźniki - środowiskowe, społeczne i ekonomiczne; systemy wczesnego ostrzegania; systemy
informacyjne i inne. Wszystkie one są złożonymi technikami wymagającymi zazwyczaj uczestniczenia w nich lokalnych organów, ekspertów technicznych i społeczeństwa.
Artykuł 12.1
Ocena zagrożeń, OOŚ i SOOŚ są to narzędzia oceny niezbędne do zapewnienie właściwych
i terminowych informacji o wszelkich możliwych konsekwencjach dla środowiska, jakie wynikają
z planowanych działań, takich jak podejmowanie projektów rozwojowych lub przyjmowanie planów
i programów. Techniki te pomagają tworzyć i badać żywotne środki zastępcze służące łagodzeniu
potencjalnej szkody. Narzędzia oceny oddziaływań są pomocne w realizacji celów zrównoważonego rozwoju, ponieważ celem ich jest zapewnienie, aby uwzględniane były środowiskowe, społeczne
i ekonomiczne korzyści i koszty planowanych działań oraz aby można było znaleźć najbardziej zrównoważone i najmniej szkodliwe opcje wyboru.
Ocena zagrożeń, w zastosowaniu do Konwencji Karpackiej, jest to analiz potencjalnie szkodliwych oddziaływań na środowisko i zdrowie zaistniałych w wyniku narażenia przyrody i ludzi na
środowiskowe zagrożenia. Kryteria oceny zagrożenia zawierają w sobie ocenę prawdopodobieństwa
i rozmiarów potencjalnej szkody. Procedura w sprawie oceny zagrożeń jest złożona i obejmuje szereg
następujących etapów:
1. Zidentyfikowanie zagrożenia polega na analizie sytuacji w środowisku w odniesieniu do potencjalnego narażenia na niebezpieczeństwa zagrażające temu środowisku.
2. Oszacowanie dawka-odpowiedź: jest to wyznaczenie wzajemnego stosunku pomiędzy poziomem szkody potencjalnie odebranego zagrożenia, a wielkością szkodliwego skutku.
3. Szacowanie narażenia: znaczy oszacowanie i identyfikacja narażenia, opisujące skład i rozmiary, jak również rodzaj, wielkość, częstotliwość i czas jego aktualnego trwania w środowisku, lub
mogącego pojawić się w przyszłości.
ARTYKUŁ 12
4 Charakterystyka zagrożenia obejmuje przybliżoną ocenę przypadku szkodliwych wpływów
przeprowadzaną na podstawie oceny warunków narażenia opisanych wyżej w punkcie „oszacowaniu narażenia”.280
Oceniając powyższe czynniki, osoby podejmujące decyzje polityczne powinny określić poziom
dopuszczalnego zagrożenia. Należy zidentyfikować i porównać alternatywne sposoby działania
w odniesieniu do strategii przeciwdziałania zagrożeniom. Po wybraniu strategii przeciwdziałania
zagrożeniom należy ją wdrożyć, systematycznie kontrolować jej realizację, a jeżeli potrzeba – dostosowywać. Ocena zagrożeń nie jest dokumentem statycznym – wymaga ciągłego monitorowania
i okresowych przeglądów w miarę jak zmieniają się działania i ewoluują technologie oraz pojawiają
się nieprzewidziane zdarzenia.
Ocenę oddziaływania na środowisko definiuje Konwencja z Espoo281 jako krajową procedurę
szacowania prawdopodobnego oddziaływania planowanej działalności na środowisko. Procedura
ta zapewnia, aby środowiskowe skutki decyzji zostały zidentyfikowane przed jej podjęciem, a osobom podejmującym decyzję można było zaproponować rozwiązania dotyczące potencjalnych negatywnych skutków w środowisku. Zapewnia ona także, aby problematyka ochrony środowiska była
wyraźnie potraktowana i uwzględniona w procesie decyzyjnym. W tym też celu, Artykuł 3 Dyrektywy 85/337/EWG wymienia fauną i florę, glebę, wody, powietrze, klimat, krajobraz i dziedzictwo
kulturowe, jako czynniki, dla których należy zidentyfikować, opisać i ocenić skutki bezpośrednie
i pośrednie. Na procedurę OOŚ składa się szereg etapów, które należy precyzyjnie przeprowadzić
w celu uzyskania rzetelnych wyników. Etapy te są następujące:
1. kwalifikacja (selekcja, ang. screening) przedsięwzięć(ia), w celu stwierdzenia, czy wymagana jest
OOŚ, a jeżeli TAK, to jaki ma być poziom jej szczegółowości;
2. określenie zakresu OOŚ (ang. scoping), w celu zidentyfikowania zagadnień i oddziaływań, które
potencjalnie mogą być znaczne oraz określenie warunków odniesienia (ang. Terms of Reference)
dla OOŚ;
3. zbadanie rozwiązań alternatywnych (analiza wariantów) przedsięwzięcia, w celu określenia rozwiązania najbardziej przyjaznego dla środowiska w realizacji celów planowanego przedsięwzięcia;
4. prognoza oddziaływań, w celu zidentyfikowania możliwych środowiskowych, społecznych i innych skutków związanych z badaną propozycją przedsięwzięcia;
5. określenie środków łagodzących niekorzystne oddziaływania i sposobów ich realizacji w celu
określenia środków potrzebnych do zapobieżenia i zminimalizowania przewidywanych negatywnych oddziaływań oraz jeżeli to potrzebne, włączenie ich do planu lub systemu zarządzania
środowiskiem;
6. ocena (waloryzacja) znaczności oddziaływań, w celu określenia względnej ważności i akceptowalności pozostałych oddziaływań;
7. opracowanie raportu oddziaływania środowisko (ROS) badanego przedsięwzięcia; ROS zawiera propozycje środków łagodzących, określenie wielkości skutków oraz problematykę narażenia
społeczeństwa, w tym lokalnych mieszkańców, których dotyczy proponowane przedsięwzięcie;
8. opiniowanie (weryfikacja) ROS, w celu określenia czy raport jest zgodny z warunkami odniesienia
i czy zawiera wystarczającą ocenę planowanego przedsięwzięcia oraz informacje potrzebne do
wydania decyzji;
9. wydanie decyzji dopuszczającej (lub odrzucającej) propozycję przedsięwzięcia i ustanawiającej
warunki jego wdrożenia; oraz
10. przegląd (analiza) porealizacyjny(a) przedsięwzięcia, w celu stwierdzenia, czy warunki jego dopuszczenia do realizacji są spełnione oraz monitorowania jego oddziaływań i skuteczności środków łagodzących, a także monitorowanie procesu oszacowania w celu optymalizacji zarządzania
środowiskiem.282
ARTYKUŁ 12
Należy odnotować, że na wszystkich tych etapach prowadzenia OOŚ możliwe jest i pożądane zaangażowanie społeczeństwa, którego dotyczy realizacja planowanego przedsięwzięcia. Więcej
szczegółów dotyczących udziału społeczeństwa można znaleźć w Rozdziale I.L niniejszego Podręcznika.
Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko jest wszechstronną, prowadzoną na wczesnym etapie procesu decyzyjnego, zintegrowaną procedurą oceny niektórych planów, polityk i programów, czy aktów prawnych, w odniesieniu do ich społecznych i gospodarczych wpływów. Dyrektywa 2001/42/WE wymaga od krajowych, regionalnych i lokalnych organów państw członkowskich
prowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko niektórych realizowanych przez nie
planów i programów.283
Mimo, iż SOOŚ opiera się na tych samych zasadach, co OOŚ, jest ona zaawansowanym, proaktywnym, planistycznym narzędziem zarządzania środowiskiem w regionach lub sektorach, natomiast OOŚ stosuje się do określonych proponowanych przedsięwzięć (projektów).
Zarówno w przypadku OOŚ i SOOŚ, należy uwzględniać sposoby postępowania w przypadku
pozyskania nowej wiedzy lub zaistnienia zmian dotychczasowych okoliczności. Potrzeba czynnika wyzwalającego, zwłaszcza podjęcie OOŚ oraz wynikłe potencjalne przedawnienie poczynionych
ustaleń OOŚ po upływie czasu doprowadziły niektórych prawników i obserwatorów do ukucia zasady ciągłości prowadzenia OOŚ, która wymaga rewizji decyzji opartych na nowych informacjach lub
okolicznościach.284 Niektóre rozwinięte krajowe legislacje w zakresie OOŚ zawierają odniesienie do
różnorakich czynników, w tym zmian własności lub upływu czasu, które wyzwalają podjęcie nowej
procedury OOŚ.
Oddziaływaniem na środowisko przedsięwzięć o charakterze transgranicznym zajmuje się
Konwencja z Espoo, która w Artykule 1 określa: “oddziaływania na środowisko … na terenie znajdującym się pod zarządem Strony, spowodowane planowaną działalnością, której fizyczna przyczyna
znajduje się w całości lub części na terenie będącym pod zarządem innej Strony.”
Konwencja Karpacka zawiera wymaganie prowadzenia współpracy w formie konsultacji w sprawach dotyczących projektów o transgranicznym charakterze w Karpatach oraz przeprowadzania oceny
ich oddziaływań na środowisko, w celu uniknięcia szkodliwych skutków transgranicznych. Uwzględnianie podatnych ekosystemów górskich i szeregu transgranicznych czynników środowiska (flora,
fauna, gleby, powietrze, wody, klimat, krajobraz i zabytki historyczne lub inne struktury fizyczne,
w tym interakcje pomiędzy tymi czynnikami), transgraniczna współpraca oraz zaangażowanie
uczestników tego procesu z krajów sąsiednich powinno być intensywne i dalekosiężne, zwłaszcza
podczas prowadzenia oceny zagrożeń, OOŚ i SOOŚ.
międzynarodowe
Obowiązek oceny potencjalnych skutków działalności, planów i programów, polityk i aktów
prawnych podlega przemianom w czasie, począwszy od indywidualnych postanowień w międzynarodowych instrumentach dotyczących różnych sektorów ochrony środowiska, aż do całych poświęconych mu traktatów. Odrębne postanowienia wymagające oceny potencjalnych oddziaływań
można znaleźć w Artykule 206 Konwencji ONZ o Prawie Morza (z 1982 r.), Artykule 4 Ramowej
Konwencji ONZ w sprawie zmian klimatu286 (z 1992 r.) i w Artykule 14 Konwencji o różnorodności biologicznej287 (z 1992 r.) Załącznik III do Protokołu Kartageńskiego w sprawie bezpieczeństwa biologicznego288 (z 2000 r.) jest w całości poświęcony ocenie zagrożeń.
Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym
(Espoo, 1991 r.) określa obowiązek prowadzenia oceny oddziaływań na środowisko niektórych
rodzajów działalności na wczesnym etapie procesu decyzyjnego. Ustanawia ona także ogólny obowiązek państw w zakresie wzajemnego powiadamiania się i konsultowania w sprawach wszystkich
ARTYKUŁ 12
poważnych zamierzonych przedsięwzięć, które mogą potencjalnie znacznie i w szkodliwy sposób
oddziaływać na środowisko poprzez granice oraz ustanawia określone procedury, które należy przestrzegać. Wszystkie państwa karpackie, za wyjątkiem Serbii, są stronami Konwencji z Espoo.
Konwencja z Espoo wyraźnie wymaga od stron “podejmowania wszelkich odpowiednich i skutecznych środków mających na celu zapobieganie, redukcję i kontrolowanie znaczącego szkodliwego
transgranicznego oddziaływania na środowisko wynikającego z planowanej działalności.” Dlatego,
OOŚ musi być prowadzona na wczesnym etapie przed wydaniem decyzji dotyczącej planowanej
działalności. W szczególności, państwo inicjujące planowane działania musi zawiadamiać każdą ze
stron, “którą uzna za Stronę potencjalnie narażoną, możliwie najwcześniej i nie później niż o planowanej działalności poinformuje własne społeczeństwo.”
Przygotowując swoją OOŚ, strona pochodzenia powinna spełnić wymaganie z Załącznika II do
Konwencji z Espoo dotyczące szeregu zagadnień, mianowicie, informacje, które powinna zawierać
dokumentacja oceny oddziaływania na środowisko, powinny obejmować, co najmniej:
• opis proponowanej działalności i jej cel,
•
opis realnych wariantów planowanej działalności, a także wariantu niepodjęcia działań,
•
opis środowiska, które prawdopodobnie zostałoby znacząco narażone przez proponowaną działalność i jej warianty,
•
opis potencjalnych oddziaływań planowanej działalności i jej wariantów na środowisko oraz ocenę ich znaczności,
•
opis środków łagodzących szkodliwe oddziaływania na środowisko,
•
wyjaśnienie metod prognozy i przyjętych założeń, jak również wykorzystanych danych o środowisku,
•
identyfikację wątpliwości i luk w wiedzy napotkanych przy zbieraniu danych,
•
zarys programu monitorowania i zarządzania; oraz
•
nietechniczne streszczenie zawierające stosowne wizualne materiały ilustracyjne, mapy i wykresy.
Protokół dotyczący Strategicznych Ocen Oddziaływania na Środowisko 289 (Protocol on
Strategic Environmental Assessment - Kijów, 2003 r.), gdy wejdzie w życie, będzie wymagał od stron
szacowania środowiskowych konsekwencji projektów ich urzędowych planów i programów, w tym
dotyczących regionu Karpat. Protokół przewiduje także możliwość prowadzenia oceny środowiskowych skutków polityk i legislacji. Wymaga on także konsultacji nie tylko z organami ochrony środowiska, ale także organami ochrony zdrowia na różnych etapach SOOŚ oraz obszernego udziału
społeczeństwa w rządowych procesach decyzyjnych w szeregu sektorów rozwojowych.
Co do udziału społeczeństwa, w procesie decyzyjnym w sprawach specjalnych działań, w uzupełnieniu do Konwencji z Espoo odnośnie regionu Karpat można w szerokim zakresie zastosować
postanowienia Konwencji z Aarhus (z 1998 r.).290 Mimo, iż Protokół SOOŚ jeszcze nie wszedł w życie,
członkowie społeczeństwa mogą uczestniczyć w przygotowaniu planów, programów, polityk i aktów
prawnych poprzez korzystanie ze swoich praw na podstawie Konwencji z Aarhus. I chociaż opisany
w Konwencji z Aarhus udział społeczeństwa w SOOŚ jest schematyczny, wdrażanie jej postanowień
dotyczących zagadnień objętych Konwencją Karpacką może być korzystne dla regionu Karpat.
Zasada 17 Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju (z 1992 r.) głosi, że OOŚ, jako krajowy instrument, należy podejmować w odniesieniu do planowanych działań, które mogą wywierać
znaczny szkodliwy wpływ na środowisko i podlegają decyzji właściwego krajowego organu.
Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków niektórych
prywatnych i publicznych przedsięwzięć dla środowiska zmieniona przez Dyrektywy 97/11/WE
i 2003/35/ WE291 ustanawia procedurę zapewniającą, aby środowiskowe konsekwencje realizacji projektów były identyfikowane i oceniane przed wydaniem pozwolenia. Społeczeństwo może przekazywać
ARTYKUŁ 12
swoje opinie, a wyniki konsultacji ze społeczeństwem powinny być uwzględniane w toku procedury
wydawania pozwolenia dla danego przedsięwzięcia. Społeczeństwo należy informować o podjętych
decyzjach.
Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r.
w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko 292 stanowi, że środowiskowe konsekwencje niektórych planów i programów należy identyfikować i oceniać w trakcie ich
przygotowania oraz przed ich przyjęciem. W proces ten należy angażować społeczeństwo i organy
ochrony środowiska; społeczeństwo może przekazywać swoje opinie, a wyniki konsultacji ze społeczeństwem należy scalać i uwzględniane w toku opracowania danego planu lub programu i procedury
przyjmowania go.
Lokalne organy pełnią ważną rolę w procesach konsultowania i zatwierdzania OOŚ oraz odpowiadają za opracowanie wielu planów, programów i innych strategicznych dokumentów. Jako pomoc
w realizacji zrównoważonego rozwoju, lokalnym organom potrzebne są szczególne narzędzia pozwalające rozpoznawać możliwe skutki planowania przez nie rozwoju. Strategiczna ocena oddziaływania
na środowisko staje się ważnym instrumentem w niesieniu pomocy na rzecz realizacji zrównoważonego rozwoju w lokalnych i regionalnych procesach planistycznych i tworzenia polityki.
W ramach Konwencji Karpackiej, lokalne organy powinny podejmować działania pomagające zapewnić:
•
udział społeczeństwa we wszystkich etapach procesu oceny oddziaływania na środowisko;
•
ogólną świadomość społeczeństwa w zakresie zagadnień ochrony środowiska i zrównoważonego
rozwoju, zwłaszcza w toku przygotowania projektu, opracowywania planu lub programu przez
deweloperów, sposobem dostarczania społeczeństwu informacji na temat oceny i prezentowania
decyzji, podczas spotkań, szkoleń, itp.;
•
ciągłą i skuteczną współpracę pomiędzy uczestnikami procesu zaangażowanymi w opracowanie,
planowanie, ocenianie i procesy decyzyjne.
Organy powinny opracowywać specjalne plany działania na rzecz zrównoważonego rozwoju
zapewniające realizację celów ochrony środowiska, jako punktów odniesienia dla oddziaływań na
środowisko w wyniku działań strategicznych oraz identyfikować kryteria i mechanizmy do oceny
polityk, planów i przedsięwzięć.
Artykuł 12.2.
Formułowanie praw i polityk ochrony środowiska, jak również ich skuteczne wdrażanie, wymaga
zbierania rzetelnych informacji oraz ich ciągłego monitorowania i oceny. W celu ochrony środowiska
i zarządzania nim w sposób zrównoważony, międzynarodowe i krajowe systemy prawne korzystają
z monitoringu, oceny i sprawozdawczości, w myśl obszernych wymagań zawartych także w innych
wielostronnych umowach ochrony środowiska. Łączne zastosowanie tych metod w regionie Karpat
będzie niewątpliwie korzystne dla wdrażania Konwencji. W odniesieniu do wszystkich metod omawianych w tym ustępie niezbędna jest transgraniczna współpraca wymagająca wkładu i połączonych
działań stron, koordynacji tych działań, wymiany informacji i wzajemnej pomocy. Konwencja szczególnie wymaga od stron prowadzenia polityki promujące owe cele.
ARTYKUŁ 12
Główne koncepcje
Systemy i informacje z pewnością istnieją we wszystkich krajach (na szczeblu krajowym i regionalnymi). Niniejsze postanowienia wymaga obszernego korzystania z istniejących metod, ale
zarazem wymaga rozwijania wszechstronnego i skoordynowanego podejścia do zagadnień regionu
Karpat.
Monitoring jest to okresowy lub ciągły nadzór lub badanie prowadzone w celu określenia poziomu zgodności z ustawowymi wymaganiami i/lub poziomami zanieczyszczeń zawartych w różnych
mediach lub organizmach ludzkich, roślinnych i zwierzęcych.293 Systemy monitorowania zapewniają
ramy obserwacji, pomiarów i sprawozdawczości w zakresie stanu i ewolucji środowiska na wszystkich
etapach działań. Obejmuje to opracowywania wysoko rozwiniętych baz danych i całego zakresu narzędzi pomocnych zarządzającym w definiowaniu wyników.294
W Karpatach, państwa mogą prowadzić działania monitoringowe razem poprzez wspólne lub
uzupełniające się systemy monitoringu na szczeblu trans-krajowym. Zgodnie z wymaganiem minimalnym, wyniki monitoringu powinny być, co najmniej porównywane i kompilowane.
Norma jest parametrem ustanowionym na drodze jednomyślności, który zapewnia, w celu
wspólnego i powtarzalnego stosowania, wytyczne i charakterystyki poszczególnych działań lub ich
wyników.295 Standaryzacja jest procedurą utrzymywania metody i sprzętu w stanie możliwie najbardziej niezmienionym. Standaryzowane metody badawcze i związane z nimi sposoby pozyskiwania
danych są użyteczne w kontekście współpracy i porównywania danych.
Porównywalność dotyczy możliwości badania podobieństw i różnic w informacjach. Różnorodność podejść do oceny i monitorowania środowiska, zagrożeń lub oddziaływań powoduje, że
porównywanie danych jest zadaniem trudnym. Zatem, porównawczą analizę danych można ułatwić
poprzez zdefiniowanie powszechnych lub podobnych metod, modeli lub norm.
Komplementarność rozumie się, jako wzajemną relację pomiędzy dwiema metodami opartymi
jedna na drugiej. Przykładem mogą być, jakościowe i ilościowe metody stosowane we wzajemnym
skojarzeniu tak, aby zapewniały uzupełnianie się zestawów danych, które wzięte razem dają obraz
bardziej kompletny, niźli taki, który wynikałby z zastosowania każdej z tych metod indywidualnie.
Wskaźnik środowiskowy jest parametrem lub wartością, która opisuje stan środowiska i jego
oddziaływanie na istoty ludzkie, ekosystemy i materiały, presje na środowisko, siły sprawcze i reakcje
sterujące tym systemem.296 Środowiskowe wskaźniki są istotnymi narzędziami śledzenia postępów
w środowisku, wspierania ocen politycznych oraz informowania społeczeństwa. Od początku lat
dziewięćdziesiątych, wskaźniki takie wciąż zyskują na znaczeniu w wielu krajach i na forach międzynarodowych. Kraje OECD, realizując swoje zobowiązanie przejrzystego i lepszego informowania
społeczeństwa, w coraz większym stopniu korzystają ze zredukowanej liczby wskaźników określanych mianem “kluczowych”, które wyselekcjonowano z większych zestawów w celu raportowania
o głównych zagadnieniach dotyczących środowiska. OECD pełni rolę pionierską w opracowaniu
międzynarodowych wskaźników ochrony środowiska i od dłuższego czasu wspiera starania swoich krajów członkowskich na tym polu. Prace OECD zaowocowały kilkoma zestawami wskaźników
ochrony środowiska, z których każdy odpowiada określonemu celowi.297
Wskaźniki społeczne stanowią zestaw wskaźników mierzących postęp ku celom polityki wyznaczonym na rzecz promocji zatrudnienia, walki z ubóstwem, poprawy warunków życia i pracy,
zwalczanie wykluczenia społecznego, rozwijaniu zasobów ludzkich itp.298
Wskaźniki ekonomiczne są to dane statystyczne ukazujące ogólne tendencje w gospodarce.
Zawierają różnorakie indeksy, takie jak wielkość zatrudnienia, produkcja przemysłowa i deficyt bilansu handlowego.
Systemy wczesnego ostrzegania obniżają konsekwencje zagrożeń przyrody i ludzi, poprzez
ocenę zaistniałych zagrożeń, utworzenie systemu monitoringu, szybkie upowszechnianie informacji
i zapewnienie możliwości reagowania na zagrożenie.299 Skuteczny system ostrzegawczy może zaistnieć tylko w wyniku regionalnej współpracy, wymianie danych z obserwacji i ustanowienie skutecznego planu przeciwdziałania, który zostaje uruchomiony w przypadku wygenerowania ostrzeżeń.300
ARTYKUŁ 12
Systemy informacyjne obejmują technologie i procedury umożliwiające upowszechnianie zebranych danych. Wspólny system informacyjny zwiększy dostęp państw, lokalnych organów i społeczeństwa do informacji oraz podniesie świadomość ludzi odnośnie sytuacji w Karpatach.301
międzynarodowe
Liczne międzynarodowe umowy zawierają instrumenty podobne do tych, które można znaleźć
w Konwencji Karpackiej, ponieważ monitoring i ocena są integralnymi częściami procesu wdrożeniowego szeregu wielostronnych umów w dziedzinie ochrony środowiska. Wymaganie dotyczące prowadzenia monitoringu zagrożeń lub skutków zanieczyszczenia i oceny potencjalnych wpływów poszczególnych
rodzajów działalności można znaleźć, na przykład, w Konwencji ONZ o prawie morza (Artykuł 204),
Konwencji o różnorodności biologicznej (Artykuł 7), Konwencji Sztokholmskiej o trwałych zanieczyszczeniach organicznych (Artykuł 11),302 Konwencji o ochronie Morza Czarnego przed
zanieczyszczeniem (Artykuł 15),303 i Konwencji o Ochronie Rzeki Dunaj (Artykuł 9).304
Artykuł 9 Konwencji transgranicznym zanieczyszczaniu powietrza na dalekie odległości
(z 1979 r.) szczegółowo reguluje wdrażanie i rozwijanie realizowanego we współpracy stron programu monitorowania i oceny przenoszenia zanieczyszczeń na dalekie odległości w Europie, uznając,
między innymi, potrzebę stosowania tam, gdzie to możliwe, porównywalnych lub standaryzowanych
procedur monitorowania oraz wymaga utworzenia ram współdziałania w programie monitoringu
środowiska. Ponieważ Karpaty podlegają krajowym jurysdykcjom kilku państw, monitorowanie zanieczyszczeń powietrza stanowi integralną część ogólnych monitoringowych wymagań zawartych w Konwencji Karpackiej.
Konwencja Wiedeńska o ochronie warstwy ozonowej (z 1985 r.) wymaga od państw współpracy polegającej na prowadzeniu systematycznych obserwacji, badań i wymiany informacji, w celu
lepszego pojmowania i oceny wpływu działalności człowieka na warstwę ozonową oraz oddziaływań
na zdrowie ludzi i środowisko spowodowanych modyfikacją warstwy ozonowej. Konwencje ta zobowiązuje także państwa do popierania lub tworzenia wspólnych komplementarnych programów systematycznej obserwacji stanu warstwy ozonowej i innych odnośnych parametrów. Międzynarodowy
System Ochrony Ozonu (Ozone Protection Regime) traktuje się, jako jeden z najbardziej skutecznych
pozytywnych przykładów przeciwdziałania globalnemu zagrożeniu. Wszystkie kraje karpackie są
stronami Konwencji Wiedeńskiej i mogą wykorzystać swoje wartościowe doświadczenia w systematycznych obserwacjach, badaniach i wymianie informacji w regionie karpackim.
Konwencja o transgranicznych skutkach awarii przemysłowych wymaga utworzenia w EKG/
ONZ systemu powiadamiania o awariach przemysłowych (Industrial Accident Notification - IAN),
który obejmuje trzy kategorie raportów, mianowicie, o wczesnym ostrzeganiu, o informacji oraz
o zapotrzebowaniu na pomoc.
Konwencja o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych (z 1992 r.) wymaga od państw ustanowienia wspólnych programów monitorowania warunków na wodach transgranicznych (Artykuły 4 i 11). W kontekście Konwencji Karpackiej ważne jest także wymienienie Artykułu 14 Konwencji o ciekach wodnych, który reguluje sposoby tworzenia i funkcjonowania systemów
ostrzegania i alarmowania.
Od państw nadbrzeżnych wymaga się bezzwłocznego wzajemnego informowania o krytycznej
sytuacji, która może skutkować oddziaływaniem transgranicznym. Wymaga się od nich także określenia i – tam gdzie to stosowne – operowania skoordynowanymi lub wspólnymi systemami komunikowania się i ostrzegania i alarmowania, w celu pozyskiwania i przekazywania informacji. Systemy
te powinny działać na zasadzie kompatybilności transmisji danych i procedur obróbki oraz urządzeń,
według uzgodnień wdrożonych przez kraje nadbrzeżne. Kraje nadbrzeżne mają także obowiązek
wzajemnego informowania sie o wyznaczonych w tym celu właściwych organach lub punktach kontaktowych.
ARTYKUŁ 12
W Karpatach istnieje wiele ciał wodnych, z których pewne mają charakter transgraniczny. Zatem, wdrażanie Konwencji o ciekach wodnych jest korzystne dla zrównoważonego rozwoju Karpat.
Konwencja Alpejska nie zawiera odniesienia do mechanizmu OOŚ, ponieważ wtedy, gdy opracowywano jej projekt mechanizm ten znajdował się w początkowym stadium rozwoju na szczeblu
międzynarodowym. Jak stwierdzono na wstępie niniejszego Rozdziału, OOŚ, jako obowiązek, poczęła
pojawiać się w międzynarodowy porozumieniach na początku lat dziewięćdziesiątych. Nie mniej jednak, Konwencja Alpejska podkreśla, w Artykułach 3 i 4, ważność naukowej oceny oraz tworzenia
systemów monitoringu i systemów pozyskiwania danych. Wymaga ona współpracy od państw w celu
wzajemnego informowania się o wszystkich takich działaniach.
Światowa Karta Przyrody (World Charter for Nature) 305 wymaga monitorowania stanu procesów naturalnych, ekosystemów i gatunków, w celu ułatwienia wczesnego wykrywania degradacji lub
zagrożeń, zapewnienia terminowej interwencji oraz ułatwiania oceny polityk i metod ochronnych.
Zadeklarowane w Światowej Karcie Przyrody zasady ochronne stanowią ważny instrument miękkiego prawa, poprzez który kraje karpackie mogą wzajemnie konsultować w swoich staraniach na rzecz
zrównoważonego rozwoju tych gór.
Lokalne organy pełnią role ogólnego nadzoru i konsultacji w procesie wrażania danego postanowienia. Ocenę oddziaływania na środowisko, monitoring i badania prowadzą wyspecjalizowane
instytucje, a lokalne organy odpowiadają za zapewnienie, aby ich działania były prowadzone zgodnie
z Konwencją oraz zgodnie z krajową konstytucją i przepisami.
Lokalne organy mogą także:
• tworzyć dyskusyjne forum złożone z różnych uczestników procesu, którzy są zainteresowani
omawianymi zagadnieniami;
•
rozwijać wspólne metody badawcze i naukową ocenę w celu zapewnienia skutecznej współpracę
ekspertów;
•
utworzyć system informacyjny dostępny dla wszystkich państw, a także dla społeczeństwa;
•
rozważać inne metody upowszechniania informacji o środowisku zgromadzonych w trakcie
monitoringu, ocen i działalności badawczej; oraz
•
działać we współpracy i intensywnie działać na rzecz systemów wczesnego ostrzegania.
Lokalne organy powinny kłaść nacisk na wdrażanie Artykułu 12 Konwencji Karpackiej, ponieważ to właśnie od niego w dużym stopniu zależy wdrażanie pozostałych Artykułów.
Rozdział L
Artykuł 13
Podnoszenie świadomości, edukacja i udział społeczeństwa
Dzielenie się informacjami i podnoszenie świadomości, jak również edukacja w dziedzinie
ochrony środowiska, traktuje się jako główne obszary w pracach na rzecz zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza w Agendzie 21. W istocie, edukacja, dostęp do informacji i podnoszenie świadomości
pomagają promować udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych i jednoznacznie określają kierunek rozwoju i stan środowiska.
Konwencja Karpacka uznaje, że edukacja, świadomość i dostęp do informacji w sprawach dotyczących środowiska są warunkami wstępnymi udziału w procesach decyzyjnych dotyczących środowiska stanowiąc ważne podstawy wdrażania Konwencji. W celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju w regionie karpackim, nie tylko rządy krajów, ale także ich lokalne organy, podmioty gospodarcze, organizacje pozarządowe, dziennikarze, nauczyciele, a nawet dzieci i młodzież szkolna – krótko
mówiąc, całe społeczeństwo obywatelskie powinno być świadome podejmowanych działań.
Ponadto, tylko drogą dysponowania rzetelną i dogłębną wiedzą o zamierzonych działaniach,
planach, programach i strategiach w dziedzinie ochrony środowiska oraz ich wpływach na środowisko, poszczególne grupy społeczne, a także osoby fizyczne, mogą wnosić merytoryczny i wartościowy wkład do procesu decyzyjnego.
Artykuł 13.1.
Postanowienie to zawiera zobowiązanie państw do podnoszenie ekologicznej świadomości, promowania edukacji i zagwarantowania dostępu do informacji dotyczących ochrony i zrównoważonego rozwoju środowiska w Karpatach. Owe elementy stanowią środowiskowe prawa i umożliwiają
aktywne zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego poprzez powiadamianie go o polityce i jej
wdrażaniu, a to jest element otwartych i demokratycznych rządów.
Główne koncepcje
Ogólnie, świadomość ekologiczna oznacza wiedzę i rozumienie oddziaływań na środowiska
oraz zagrożeń środowiska, jako wyników niektórych rodzajów działalności (np. użytkowania produktów szkodliwych dla środowiska). Podnoszenie świadomości ekologicznej jest zorientowane tematycznie i powinno mieć na celu zmianę zachowań w odniesieniu do środowiska. W istocie, świadomość potencjalnych skutków działalności w środowisku zarówno po stronie aktualnego pokolenia
jak i w stosunku do przyszłych pokoleń jest istotne dla zrównoważonego rozwoju w regionie Karpat.
Można cytować liczne przykłady skutecznych kampanii podnoszenia świadomości w krajach karpackich (patrz Ramki 48 i 49).
Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), w szczególności, wspiera edukację dla wszystkich ludzi i uruchamia inicjatywy takie jak na przykład Dekada
ONZ na temat Edukacji Zrównoważonego Rozwoju (2005-2014).306
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju ściśle wiąże się ze świadomością ekologiczną, ponieważ jest to proces uczenia się, który powiększa wiedzę i świadomość ludzi o środowisku oraz związanych z tym wyzwaniach. Edukację ekologiczną należy wcielać do ogólnego systemu formalnej edukacji na wszystkich szczeblach nauczania w celu zapewnienia potrzebnej wiedzy, rozumienia wartości
oraz umiejętności potrzebnych społeczeństwu obywatelskiemu do podejmowania decyzji opartych na
właściwych informacjach i podejmowania odpowiedzialnych działań.307
Kluczową rolę do spełnienia mają tu szkoły, które pomagają wpoić młodym ludziom poczucie świadomości ekologicznej i odpowiedzialności. Na przykład, programy budowania świadomości ekologicznej i programy edukacyjne są szczególnie rozwinięte w szkołach ekologicznych, które
w pełni angażują uczniów do procesów decyzyjnych, planowanie i działań. Warte wzmiankowania
są także inicjatywy takie jak Zielony Pakiet Programów (ang. Green Pack), będący narzędziowym
zestawem przeznaczonym dla nauczycieli przedmiotów związanych z ochroną środowiska.308
Nauczanie podstawowej wiedzy ekologicznej jest nieodłącznym elementem budowy potencjału
instytucjonalnego na rzecz udziału społeczeństwa i dostępu do informacji o środowisku.
Informacje dotyczące ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat pokrywają wszystkie sfery
objęte Konwencją. Powinny w nich mieścić się także informacje dotyczące wdrażania Konwencji na
szczeblu krajowym, lokalnym i sub-regionalnymi, jak również informacje opisujące działania stron na
wspomnianych szczeblach. Dostęp do informacje może być aktywny lub bierny. Mianem „biernego”
dostępu określa się ogólne prawo dostępu osób do informacji udzielanych na żądanie. Natomiast obowiązkiem władz jest gromadzenie i upowszechnianie informacji z ich własnej inicjatywy, co nazywa
się “aktywnym” dostępem do informacji.
Dostęp do informacji środowisku i ich upowszechnianie jest istotne dla podnoszenia świadomości i edukacji ekologicznej. Jest on również podstawą udziału społeczeństwa. Wskazówki dotyczące
miejsca, gdzie można uzyskać informacje, jakiego rodzaju informacje należy upowszechniać, kto to
powinien czynić itp., są podane w Konwencji z Aarhus o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących
środowiska 309 oraz w legislacji UE.
Społeczeństwo, jako termin, nie jest zdefiniowane w Konwencji. Ogólnie, każde państwo definiuje społeczeństwo w swoim prawie cywilnym. Na szczeblu międzynarodowym, definicje tego terminu są zawarte w wielu międzynarodowych porozumieniach. Na przykład, Konwencja z Aarhus310
definiuje pojęcie społeczeństwa, jako jedną lub więcej osób fizycznych lub prawnych oraz - zgodnie
z krajowym prawem lub praktyką - ich stowarzyszenia, organizacje lub grupy.311
Termin zainteresowane społeczeństwo dotyczy podzbioru ogółu społeczeństwa i znaczy,
w myśl Konwencji z Aarhus, społeczeństwo objęte lub mogące być objętym, albo zainteresowane,
procesami decyzyjnymi dotyczącymi środowiska, w tym organizacje pozarządowe.
międzynarodowe
Podnoszenie świadomości ekologicznej i edukacja są coraz powszechniej uznawane przez społeczność międzynarodową, jako czynniki ważne w ochronie środowiska.
Deklaracja Sztokholmska dotycząca naturalnego środowiska człowieka, która została przyjęta w 1972 r. podczas Konferencji ONZ w sprawie naturalnego środowiska człowieka, uznała w swojej Zasadzie 19, że edukacja w sprawach dotyczących środowiska jest istotna dla odpowiedzialnego
postępowania osób fizycznych, przedsiębiorstw i społeczności w ochronie i poprawianiu środowiska,
w całym jego ludzkim wymiarze. Deklaracja Sztokholmska, chociaż niewiążąca pod względem prawnym, była pierwszym ogólnoświatowym dokumentem prawnym uznającym, miedzy innymi, wartość
i potrzebę edukacji ekologicznej.
Po tej deklaracji został uruchomiony wspólnie przez UNESCO i UNEP Międzynarodowy Pro
gram Edukacji Ekologicznej (Intergovernmental Environmental Education Programme - IEEP),
a w 1977 r., w Tbilisi, zorganizowano Międzyrządową Konferencję w sprawie edukacji ekologicznej.
Dziesięć lat po Konferencji Sztokholmskiej, Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Rezolucję
37/7, znaną pod nazwą Światowej Karty Przyrody. Jak powszechnie wiadomo, Karta była pierwszym międzynarodowym naturo-centrycznym instrumentem, podkreślającym, że ochrona przyrody
jest celem samym w sobie. W Rozdziale 13, Rezolucja stwierdza, że wiedza o przyrodzie powinna być
obszernie upowszechniana wszelkimi możliwymi środkami, zwłaszcza poprzez ekologiczną edukację,
jako część ogólnej edukacji.
Drugi Szczyt Świata w dziedzinie ochrony środowiska, który odbył się w 1992 r., w Rio de Janeiro,
był punktem wyjścia do opracowania procedur dotyczących praw człowieka w dziedzinie ochrony
środowiska, to jest, dostępu do informacji, udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych i dostępu
do sprawiedliwości w sprawach środowiska. W swojej Zasadzie 10, Deklaracja z Rio w sprawie Środowiska i Rozwoju przyjęta podczas szczytu w Rio uznała, że każdej osobie przysługuje właściwy
dostęp do informacji o środowisku, jakie posiadają organy administracyjne oraz że państwa powinny
ułatwiać i stymulować świadomość społeczeństwa, a także jego udział, poprzez obszerne udostępnianie informacji. Wysoką rangę nadano także podnoszeniu świadomości, a dostęp do informacje potraktowano jako warunek wstępny. Zgodność z zasadami określonymi w Deklaracji z Rio przyczynia
się do wdrażania Konwencji Karpackiej
Zasada 10 Deklaracji z Rio została następnie głębiej rozwinięta w wielu międzynarodowych instrumentach.
Najbardziej znaczący przykład można znaleźć w Konwencji o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, zwanej też Konwencją z Aarhus, którą podpisano 1998 r.. Konwencja z Aarhus
gwarantuje społeczeństwu prawo do aktywnego i biernego dostępu do informacji i szczegółowo reguluje procedury wnioskowania o informacje, warunki odmowy jej udzielenia oraz środki zapewniające
zbieranie i upowszechnianie informacje przez organy administracyjne. Oprócz tego, w postanowieniach
ogólnych Konwencja wymagają promowania edukacji ekologicznej i rozwijania świadomości wśród
społeczeństwa. Za wyjątkiem Serbii, wszystkie kraje karpackie są stronami tej Konwencji.
Sektorowo adresowane konwencje ochrony środowiska zwyczajowo uznają, że podnoszenie
świadomości ekologicznej, edukacja i dostęp do informacje są ważnymi elementami ich wdrażania.
I tak, Ramowa Konwencja ONZ w sprawie zmian klimatu z 1992 r. uznaje, że wykonując
swoje zobowiązania kraje muszą promować i ułatwiać rozwój i wdrażanie programów ekologicznej
edukacji i świadomości społeczeństwa odnośnie zmian klimatu i ich skutków oraz zagwarantować
dostęp społeczeństwa do informacji dotyczących zmian klimatu i ich skutków.
Edukacja ekologiczna, świadomość społeczeństwa i jego dostęp do informacje dotyczących
zmian klimatu może być częścią ogólnych działań prowadzonych na rzecz edukacji i podnoszenia
świadomości w Karpatach.
Konwencja o różnorodności biologicznej wymaga od państw popierania rozumienia wagi oraz
wdrażania środków wymaganych w celu ochrony różnorodności biologicznej, w tym za pośrednictwem mediów i programów edukacyjnych. Edukacja i podnoszenie świadomości w zakresie ochrony
przyrody może być częścią ogólnych działań prowadzonych na rzecz edukacji i podnoszenie świadomości w Karpatach.
Artykuł 19 przyjętej w 1994 r., Konwencji Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie
zwalczania pustynnienia w państwach dotkniętych poważnymi suszami i/lub pustynnieniem,
zwłaszcza w Afryce, jest szczególnie ważny, ponieważ wprowadza specjalne środki w zakresie edukacji i podnoszenia świadomości, które można dostosować także do innych komponentów środowiska. Od stron wymaga się organizowania kampanii podnoszących świadomość ogółu społeczeństwa,
zachęcania do tworzenia stowarzyszeń przyczyniających się do podnoszenia świadomości społeczeństwa oraz opracowywania interdyscyplinarnych programów jego uczestnictwa.
Konwencja EKG/ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych z 1992
r. zawiera wymaganie dzielenie się informacjami o awariach przemysłowych spowodowanych niebezpiecznymi działaniami, które nastąpiły, bądź mogą nastąpić. Celem jest tu odpowiednie reagowanie we
właściwym czasie na konsekwencje awarii.
Konwencja o ochronie cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych z 1992 r. zobowiązuje strony do udostępniania społeczeństwu informacji o stanie wód transgranicznych, środkach
podjętych, lub planowanych w celu zapobiegania, kontroli i obniżenia transgranicznych oddziaływań
oraz o skuteczności tych środków.
ARTYKUŁ 13
Na szczeblu UE, w2003 r. przyjęto Dyrektywę 2003/4/WE w sprawie publicznego dostępu do
informacji dotyczących środowiska (uchylającą Dyrektywę Rady 90/313/EWG) w celu zharmonizowania zasad UE z wymaganiami dotyczącymi informacji o środowisku zawartymi w Konwencji
z Aarhus. Dyrektywa ustanawia prawo każdej osoby fizycznej i prawnej do dostępu do informacji
o środowisku posiadanych lub tworzonych przez organy administracyjne. Obecnie, pięć krajów karpackich jest członkami UE i powinny one przetransponować acquis communautaire UE, w tym niniejszą Dyrektywę. Wdrażanie Konwencji Karpackiej będzie łatwiejsze po wdrożeniu tej Dyrektywy
w poszczególnych państwach.
W 1991 r. przyjęto Konwencję Alpejską. Stało się to wówczas, gdy zagadnienia dotyczące podnoszenia świadomości, edukacji i udziału społeczeństwa nie były jeszcze powszechnymi przedmiotami w międzynarodowych porozumieniach. Stopniowo, za pośrednictwem innych instrumentów
prawnych, takie wymagania stawały się obowiązujące dla stron Konwencji Alpejskiej. Ale i tak, jej
Artykuły 3 i 4 zajmują się współpracą w dziedzinie zagadnień badawczych, prawnych, naukowych,
ekonomicznych i technicznych pomiędzy stronami. Poprzez zachęcanie do badań i współpracy,
Konwencja Alpejska podkreśla ważność dzielenia się informacjami, w celu lepszego rozwiązywania
problemów.
Lokalne organy zachęca się do poznawania innych międzynarodowych dokumentów, w szczególności instrumentów tzw. „miękkiego prawa”, zawierających wskazówki dotyczące podnoszenia
środowiskowej świadomości, która zapewnia właściwą dziedzinową edukację i dostęp do informacji
o środowisku. Organy powinny starać się:
• prowadzić i promować środowiskowe kampanie podnoszenia świadomości pośród ogółu społeczeństwa i organów pracujących w dziedzinach objętych Konwencją Karpacką;
•
promować i zapewnić dostęp społeczeństwa do odnośnych informacji;
•
zapewnić aktualizację informacji o środowisku i ich systematyczne upowszechnianie;
•
tworzyć elektroniczne bazy danych i inne narzędzia służące zbieraniu i upowszechnianiu informacji (środowiskowe publikacje, raporty itp.), w tym mechanizmy zbierania informacji o bieżących
i planowanych działaniach, które potencjalny mogą powodować znaczne skutki w środowisku;
•
korzystać ze środków masowego przekazu w celu rozległego upowszechniania świadomości, wraz
ze zrozumieniem zagadnień zrównoważonego rozwoju; oraz
•
oceniać potrzeby edukacyjne, opracowywać odpowiednie szkolne programy i powiększać możliwości edukacyjne.
W sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń, lokalne organy powinny bezzwłocznie rozpropagować
informacje opisujące ryzyko zagrożeń zdrowotnych, życia i dobytku, jak również możliwe sposoby
minimalizowania ich skutków.
Wymagania w zakresie ekologicznej świadomości, edukacji i dostępu do informacji o środowisku można wdrażać poprzez współpracę transgraniczną. Organy administracji mogą wymieniać
materiały edukacyjne i dotyczące podnoszenia świadomości, w celu wdrażania wspólnych kampanie podnoszenia świadomości wśród społeczności przygranicznych osiedli, zapewnienia dostępu do
informacji dla społeczeństwa krajów sąsiednich dotyczących ochrony i zrównoważonego rozwoju
regionu, organizowania wspólnych imprez edukacyjnych i szkoleń dla dzieci i młodzieży, a także
seminariów i warsztatów, również dla organów, w dziedzinach objętych Konwencją Karpacką.
Artykuł 13.2.
Zagadnienia ochrony środowiska dotyczą zarówno państw jak i indywidualnych osób. Dlatego,
w procesach decyzyjnych powinna być uwzględniana opinia ludzi, gdyż decyzje te mogą wpływać na
ARTYKUŁ 13
stan otaczającego ich środowiska. Prawo społeczeństwa i stowarzyszeń do uczestniczenia w procesach decyzyjnych i wyrażania swoich trosk jest demokratycznym procesem, który gwarantuje przejrzystość prac instytucji publicznych. Ponadto, udział społeczeństwa prowadzi do poprawy jakości
rządowych decyzji i niesie w sobie większe społeczne poparcie dla takich decyzji.
Konwencja Karpacka uznaje udział społeczeństwa za nadrzędną zasadę, której należy przestrzegać w całym toku wdrażania Konwencji. Jedną z form wdrażania takiego uczestnictwa jest udział
w procesie decyzyjnym, którego właśnie dotyczy treść Konwencji.
Główne koncepcje
Jako zjawisko, udział społeczeństwa w procesach decyzyjnych obejmuje działalność członków społeczeństwa w partnerstwie z organami administracyjnymi w celu uzyskania możliwie optymalnego rezultatu procesu decyzyjnego. Nie ma ustalonej formuły udziału społeczeństwa, ale jako
minimum wymaga się skutecznego zawiadomienia, właściwego informowania, odpowiedniej procedury i stosownego rozpatrywania wyników udziału społeczeństwa. Zgodnie z Konwencją z Aarhus,
zainteresowane społeczeństwo należy angażować do procesów decyzyjnych:
• dotyczących określonych rodzajów działalności;
•
dotyczących planów, programów i polityk; oraz
•
w toku opracowywania aktów wykonawczych i/lub prawnie wiążących aktów normatywnych
ogólnego zastosowania.
W sprawach dotyczących udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych dotyczących określonych działań oraz naruszenia krajowym przepisów prawnych w dziedzinie ochrony środowiska,
prawo dostępu do sprawiedliwości należy stosować zgodnie z przepisami określonymi w Artykule 9
Konwencji z Aarhus.
międzynarodowe
Przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, w Rezolucji 37/7
z 1982 r., Światowa Karta Przyrody jest dokumentem „miękkiego prawa” zachęcającym ogólnoświatową społeczność, między innymi, do angażowania społeczeństwa do procesów decyzyjnych w sprawach dotyczących środowiska. Karta stwierdza, że społeczeństwo powinno mieć szansę uczestniczenia w formułowaniu decyzji, które bezpośrednio dotyczą otaczającego je środowiska. Dokument
ten posłużył jako punkt wyjścia do szeregu wielostronnych umów w dziedzinie ochrony środowiska,
które odnoszą się doń w swoich preambułach.
Zasada 10 Deklaracji z Rio w sprawie Środowiska i Rozwoju uznaje ważność udziału społeczeństwa w środowiskowych procesach decyzyjnych i stwierdza, że “zagadnienia ochrony środowiska najlepiej można realizować z udziałem wszystkich obywateli, których one dotyczą i na właściwym
szczeblu.”
Najbardziej wszechstronne postanowienia dotyczące udziału społeczeństwa w określonych
działaniach związanych ze środowiskiem zawiera Konwencja z Aarhus, która znajduje obszerne
zastosowanie w sektorach regulowanych przez tę Konwencję. Ważny jest także udział społeczeństwa
w opracowaniu planów, programów i polityk, jak również aktów wykonawczych i prawnie wiążących
aktów normatywnych ogólnego zastosowania. Konwencji z Aarhus zobowiązuje strony zarówno
Konwencji z Aarhus jak i Konwencji Karpackiej do upowszechniania “Zasad z Aarhus” w działaniach
tych drugich. W czerwcu 2005 r., zostały przyjęte Wytyczne z Almaty dotyczące upowszechniania
zastosowań zasad Konwencji z Aarhus na międzynarodowych forach, których głównym celem jest
zapewnienie stronom ogólnych wskazówek w zakresie stosowania tych zasad w pracach międzynarodowych organizacji, łącznie z organami konwencji.312
ARTYKUŁ 13
Podpisana w Espoo w 1991 r. Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, ukazuje powiązania pomiędzy udziałem społeczeństwa, a OOŚ. W Artykule
2 stanowi ona, że członkowie społeczeństwa potencjalnie narażeni na planowane działania, niezależnie
od państwa ich zamieszkania, powinni mieć równe możliwości uczestniczenia w procedurze oceny
oddziaływania na środowisko związanej z tymi działaniami. Ponadto, pośród społeczeństwa powinna być w realnym czasie, przed podjęciem decyzji, upowszechniona odnośna dokumentacja OOŚ
oraz powinny zostać rozpatrzone uwagi zgłoszone przez społeczeństwo odnośnie tej dokumentacji. Ponieważ poprzez granice państw i przy samych granicach znajduje się wiele obiektów i obszarów przyrodniczych, to zaangażowanie społeczeństwa, w tym społeczności z krajów sąsiednich, jest
szczególnie ważne w Karpatach.
Podpisany w 2003 r. Protokół do Konwencji Espoo dotyczący Strategicznych Ocen Oddziaływania na Środowisko, zawiera w Artykule 8 specjalne zobowiązania, podkreślające, że strony będą
czynić starania na rzecz zapewnienia wczesnych, terminowych i skutecznych sposobności udziału
społeczeństwa w strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko dotyczącej planów i programów,
z zapewnieniem, aby społeczeństwo mogło w realnych ramach czasowych wyrazić swoje opinie odnośnie projektu propozycji planu lub programu i raportu oceny środowiska.
Oprócz wielostronnych umów ochrony środowiska, udział społeczeństwa w procesach decyzyjnych dotyczących określonych rodzajów działalności zagrażających środowisku reguluje Dyrektywa UE z 1985 r. w sprawie oceny skutków niektórych prywatnych i publicznych przedsięwzięć
dla środowiska, zmieniona przez Dyrektywy 97/11/EWG i 2003/35/EWG. Dyrektywa ta była jedną
z pierwszych dyrektyw tego rodzaju, a doświadczenia zgromadzone w trakcie jej wdrażania zostały
przeanalizowane i wykorzystane przy negocjowaniu, podpisywaniu, ratyfikowaniu i wdrażaniu odnośnych wielostronnych umów ochrony środowiska.
Zaangażowanie społeczeństwa do procesów decyzyjnych prowadzonych przez lokalne organy jest
zadaniem trudnym i odpowiedzialnym. Jednocześnie, może ono być opłacalnym doświadczeniem,
które zarówno zwiększa wartość procesu decyzyjnego, jak i pogłębia zasadność podjętej decyzji. Zadaniem lokalnych organów jest przede wszystkim ułatwienie udziału społeczeństwa poprzez dialog
podjęty z nim na wczesnym etapie oraz zapewnienie, aby uwzględnione zostały uwagi zgłoszone przez
społeczeństwo. Inaczej mówiąc, powinny zostać zrealizowane zasady ustanowione w Konwencji
z Aarhus i Protokole SOOŚ oraz w przypadku działalności o potencjalnych skutkach transgranicznych,
także Konwencji z Espoo. Na przykład, Artykuły od 6 do 8 Konwencji z Aarhus ustanawiają określone
wymagania dotyczące udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych, a w tym:
• terminowe i skuteczne zawiadamianie zainteresowanej społeczności;
•
realne ramy czasowe uczestnictwa, a w tym zapewnienie uczestniczenia na wczesnym etapie procesu;
•
prawo społeczeństwa do bezpłatnego wglądu do informacji, które są ważne dla procesu decyzyjnego;
•
zobowiązanie organu decyzyjnego do należytego uwzględniania wyników udziału społeczeństwa;
oraz
•
szybkie podanie społeczeństwu decyzji do wiadomości, wraz z udostępnieniem tekstu tej decyzji
i uzasadnieniem przyczyn i okoliczności, które doprowadziły do jej podjęcia.
Studium przypadku z Ramki 52 ilustruje zadania lokalnych organów w przedmiocie zapewnienia,
aby procedury OOŚ umożliwiały szeroki udziału społeczeństwa. We wdrażaniu Konwencji pomocna
jest współpraca pomiędzy państwami oraz wymiana doświadczeń i informacji o dobrych praktykach
angażowania społeczeństwa do uczestniczenia w procesach decyzyjnych.
Przypisy
1.
Patrz dane w witrynie:http://www.ceeweb.org/workingareas/conventions/index.
htm#Carpathian
2.
“The Status of the Carpathians, a report developed as a part of the Carpathian Ecoregion
Initiative”, listopad 2001, str. 26.
3.
Patrz “Mountains and the Law - Emerging Trends”, str. 6, aut. A. Villeneuve, A. Castelein, M.A.
Mekouar, FAO Legislative Studies - 75, 2002.
4.
Zwłaszcza pierwsze spotkanie, “Sharing the Experience”, które odbyło się w Bolzano, Włochy,
17-18 czerwca 2002; drugie spotkanie w Vaduz, Liechtenstein, 14-15 października 2002;
trzecie spotkanie w Genewie, Szwajcaria, 19-20 grudnia 2002; czwarte spotkanie we Wiedniu,
Austria, 24-25 lutego 2003; oraz ostatnie spotkanie w Bolzano, Włochy, 20-21 marca 2003.
5.
Przez: Czechy, Węgry, Słowację i Ukrainę. Patrz: witryna Konwencji Karpackiej,
http://www.carpathianconvention.org/index.htm
6.
Protokoły implementacyjne powołane w art. 2 ust. 2 Konwencji Alpejskiej obejmują
następujące tematy: ludność i kultura; planowanie regionalne; zapobieganie
zanieczyszczeniom powietrza; ochrona gleb; gospodarka wodna; ochrona przyrody
i krajobrazu; rolnictwo górskie; lasy górskie; turystyka i rekreacja; transport; energia;
gospodarka odpadami.
7.
Dyrektor Wykonawczy UNEP do 2006 r.
8.
Ustanowiony Rozporządzeniem Rady 1085/2006 z 17 lipca 2006. Więcej informacji, patrz
http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/e50020.htm
9.
“Implementing an International Mountain Convention – an Approach for the Delimitation of
the Carpathian Convention Area”, European Academy, Institute for Regional Development,
Bolzano, 2006, str. 15.
10. Modern Treaty Law and Practice, Cambridge, 2000.
11. Całość tego wszechstronnego studium znajduje się w: “Implementing an International
Mountain Convention – an Approach for the Delimitation of the Carpathian Convention
Area”, European Academy, Institute for Regional Development, Bolzano, 2006.
12. Deklaracja Karpacka (Carpathian Declaration), z 13 grudnia 2006. Wszechstronny przegląd
dokumentu, patrz: www.mountainpartnershi.org/common/files/pdf/FINALDECLARATION.
pdf
13. Więcej informacji, patrz: www.coe.int/t/e/Cultural_Cooperation/Environment/Landscape/
Presentation/9_Text/02_Convention_EN.asp
14. Deklaracja Sztokholmska jest dokumentem „miękkiego” prawa, czyli instrumentem
niewiążącym, nawet jeżeli niektóre zawarte w niej zasady uzyskały status zwyczajowego
międzynarodowego prawa. Wszechstronny przegląd, patrz witryna: www.unep.org/
Dokumentus.multilingual/Default.asp?DokumentuID=97&ArtykułID=1503
PRZYPISY
15. Deklaracja z Rio jest dokumentem „miękkiego” prawa. Wszechstronny przegląd dokumentu
patrz witryna: www.un.org/dokumentus/ga/conf151/aconf151261annex1.htm
16. Our Common Future, the World Commission on Environment and Development (WCED),
1987, www.are.admin.ch/imperia/md/content/are/nachhaltigeentwicklung/brundtland_
bericht.pdf.
17. Wszechstronny przegląd dokumentu, patrz witryna: www.un.org/esa/sustdev/dokumentus/
agenda21/english/agenda21toc.htm
18. Mountain Partnership: www.mountainpartnership.org/issues/resources/didyouknow.html19.
Zasady te uznano w różnych dokumentach miękkiego prawa międzynarodowego, takich
jak: The Rio Declaration, Agenda 21, the Non Legally Binding Authoritative Statement
of Principles for Global Consensus on the Management, Conservation and Sustainable
Development of All Types of Forests (Forest Principles), itp., a niektóre z nich zostały
potwierdzone w niektórych umowach prawa międzynarodowego jako normy wiążące.
20. Global Environmental Problems and International Environmental Agreements,
Swanson & Johnston, 1999, p 236.
21. Evolution and Status of the Precautionary Principle in International Law, Arie Trouwborst,
2002, str. 286.
22. International Environmental Law, Alexandre Kiss.and Dinah Shelton, 2004. str. 113.
23. Więcej informacji, patrz: http://eur-lex.europa.eu/Lex-UriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32
004L0035:EN:HTML
24. Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-Making and Access to
Justice in Environmental Matters, Aarhus, 25 czerwca, 1998, www.unece.org/env/pp/
25. Agenda 21, Rozdział 10, www.un.org/esa/sustdev/dokumentus/agenda21/english/
agenda21chapter10.htm
26. Więcej informacji, patrz: The GEF Programmatic Approach – Current Understandings,
GEF Council, GEF/C.17.Inf.11, www.gefweb.org/Dokumentus/Council_Dokumentus/GEF_
C17/C.17.Inf.11.doc
27. Konferencja stron Konwencji o różnorodności biologicznej przyjęła decyzję opisującą
w szczegółach podejście określające szereg zasad i wskazówki operacyjne dla
stosowania tego podejścia. Patrz Decyzja V/6, CoP 5, www.biodiv.org/decisions/default.
asp?lg=0&m=cop05&d=06#
28. Tematyczne Sesje Forum GMES, Environmental Stress and Land Management, 2002 r.
29. Więcej informacji, patrz: www.un.org/esa/sustdev/documents/agenda21/english/
30. Źródło definicji: Artykuł 1 Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie
zwalczania pustynnienia, www.unccd.int
31. Przyszłość Naszej Ziemi. Wobec Wyzwań. Wytyczne Zintegrowanego Gospodarowania
Zasobami Ziemi, (Future of Our Land. Facing the Challenge. Guidelines for Integrated
Planning for Sustainable Management of Land Resources), FAO/UNEP, 1999 r., www.fao.org/
DOCREP/004/X3810E/x3810e04.htm#g
32. Patrz Rozdział I.B Podręcznika
PRZYPISY
34. Więcej informacji, patrz: www.fao.org/DOCREP/004/X3810E/x3810e01.htm
35. Więcej informacji, patrz: www.un.org/jsummit/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.htm
36. Więcej informacji, patrz: www.cos-soc.gc.ca/doc/imgi/im_planning_e.asp
37. Więcej informacji, patrz: www.un.org/esa/sustdev/natlinfo/indicators/indisd/english/chapt10e.htm
38. Więcej informacji, patrz: http://topsoil.nserl.purdue.edu/nserlweb/isco99pdf/
ISCOdisc/SustainingTheGlobalFarm/K014-Dumansky.pdf oraz http://
siteresources.worldbank.org/INTEEI/9362171115801208804/20486263/
EnvironmentalIndicatorInitiativesAnOverviewofSelectedInitiativesattheWorldBank2002.pdf /
39. Więcej informacji, patrz: www.ramsar.org
40. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/convention/default.shtml
41. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/environment/nature/nature_conservation/
eu_nature_legislation/habitats_directive/index_en.htm
42. Początki tej sieci wywodzą się z polityki kontraktów zawieranych ze wszystkimi lokalnymi
partnerami, a jej celem jest promocja ochrony siedlisk przyrody i siedlisk dzikiej fauny i flory
z równoczesnym uwzględnieniem gospodarczych, społecznych kulturowych wymagań oraz
specyfiki regionalnych i lokalnych charakterystycznych cech każdego państwa członkowskiego.
Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/environment/life/life/natura2000.htm
43. Komisja Europejska, 1997
44. Więcej informacji, patrz: ww.coe.int/t/e/cultural_cooperation/environment/cemat/gpssdec/
Principles.pdf?L=E
45. Więcej informacji, patrz: www.coe.int/t/e/cultural_cooperation/environment/landscape/
presentation/9_text/02_Convention_EN.asp#TopOfPage
46. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/regional_policy/themes/spatial_en.htm
47. Więcej informacji, patrz: http://www.sisemin.gov.ee/atp/failid/terr.harta.ingrtf.rtf
48. Więcej informacji, patrz: http://www.coe.int/t/e/cultural_co-operation/environment/cemat/
gpssdec/Principles.pdf?L=E
49. Patrz Rozdział I.B Podręcznika
50. Więcej info, patrz: http://www.coe.int/t/e/cultural_co-operation/environment/cemat/gpssdec/
Principles.pdf?L=E
51. Więcej informacji na temat Programu ESPON, patrz: www.espon.eu
52. Więcej informacji, patrz: www.units.it/~vplanet
53. Europa 2000+: Współpraca na rzecz przestrzennego rozwoju Europy (Europe 2000+: Cooperation for the Spatial Development of Europe), 1994, analizuje presje terytorium Europy
przedstawia opis współpracy w dziedzinie planowania przestrzennego w całej Europie.
54. Patrz Rozdziały I.G i I.I Podręcznika.
55. Patrz Rozdział I.D Podręcznika
56. Patrz Rozdział I.I Podręcznika
57. Patrz Rozdziały I.C i I.K Podręcznika
58. Więcej informacji, patrz: www.convenzionedellealpi.org/page5a_en.htm#p1
PRZYPISY
59. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/
reports/som_en.htm
60. The Status of the Carpathians, opracowane jako część „Carpathian Ecoregion Initiative”, www.
lcie.org/Docs/Regions/Carpathians/WWF%20Status%20of%20the%20Carpathians.pdf.
61. Millennium Ecosystem Assessment, www.millenniumassessment.org/en/index.aspx.
62. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org
63. Więcej informacji, patrz: www.cites.org
64. Więcej informacji, patrz: www.cms.int
65. Więcej informacji, patrz: www.ramsar.org
66. Więcej informacji, patrz: www.unccd.int
67. Więcej informacji, patrz: http://whc.unesco.org
68. Więcej informacji, patrz: www.coe.int/t/e/cultural_cooperation/environment/nature_and_
biological_diversity/Nature_protection/
69. Więcej informacji, patrz: www.coe.int/t/e/Cultural_Cooperation/Environment/Landscape/
70. Więcej informacji, patrz: www.convenzionedellealpi.org/index
71. Więcej informacji, patrz: www.un.org/esa/sustdev/dokumentus/agenda21/english/
agenda21toc.htm
72. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/programmes/socio-eco/use/addis-principles.asp
73. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/decisions/default.aspx?m=cop-07
74. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/2010-target/
75. Więcej informacji, patrz: www.countdown2010.net/index.html
76. Więcej informacji, patrz: www.iucnredlist.org/
biological_diversity/biodiversity/
78. International Environmental Law, Alexandre Kiss and Dinah Shelton, UNEP.
79. International Environmental Law, UNEP.
80. Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej podaje definicję
różnorodności krajobrazowej opartą na dokumencie zatytułowanym: “Draft Recommendation
on the Integrated Conservation of Cultural Landscape Areas”, który jest częścią ‘Landscape
Policies Council of Europe’, a której notacja jest następująca “Różnorodność krajobrazowa jest
to formalne wyrażenie licznych relacji istniejących w określonym czasie pomiędzy jednostką
lub społeczeństwem, a terytorium zdefiniowanym topograficznie, którego obraz jest wynikiem
działania, w czasie, czynników naturalnych i ludzkich oraz kombinacji ich obu.”
81. Źródło definicji: World Resources Institute, http://pubs.wri.org/pubs_content_print.
cfm?ContentID=487
82. Dyrektywa 2004/35 Parlamentu Europejskiego i Rady: http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/
site/en/oj/2004/l_143/l_14320040430en00560075.pdf
83. International Environmental Law, Alexandre Kiss and Dinah Shelton, UNEP
84. Źródło definicji: http://glossary.eea.europa.eu/EEAGlossary/
PRZYPISY
85. General Guidelines for the Development of the Pan- European Ecological Network: www.
coe.int/t/e/cultural_cooperation/environment/nature_and_biological_diversity/ecological_
networks/peen/general_guidelines.asp#TopOfPage
86. Celem Inicjatywy Europejskiej Zielonej Wstęgi jest przekształcenie pasa byłej “żelaznej kurtyny”
w sieć ekologiczną i wniesienie w ten sposób wkładu do ochrony różnorodności biologicznej.
Zielona Wstęga ma stać się także narzędziem współpracy poprzez granice pomiędzy lokalnymi
społecznościami, a także ważnym instrumentem wypełniania krajowych i międzynarodowych
zobowiązań powziętych przez polityków. Więcej informacji, patrz: www.countdown2010.net
87. The Status of the Carpathians, opracowane jako część “Carpathian Ecoregion Initiative”: www.
lcie.org/Docs/Regions/Carpathians/WWF%20Status%20of%20the%20Carpathians.pdf
88. Więcej informacji, patrz: www.lcie.org
89. Więcej informacji, patrz: www.clcp.ro/index.htm
biological_diversity/nature_protection/rec_by_country.asp#P41_886
91. The Status of the Carpathians, opracowane jako część „Carpathian Ecoregion Initiative”, www.
lcie.org/Docs/Regions/Carpathians/WWF%20Status%20of%20the%20Carpathians.pdf>
92. Źródło definicji: www.wildberks.co.uk/glossary.htm
93. Więcej informacji na temat zasady zanieczyszczający płaci można znaleźć w Rozdziale I.B
Podręcznika.
94. Więcej informacji, patrz: www.lagunadesantarosa.org/pdfs/Progress%20Report%2 0to%20
Coastal%20Conservancy.pdf lub www.dep.state.pa.us/dep/deputate/minres/bamr/
dokumentus/modelplan.html
95. Źródło definicji: Konwencja o Różnorodności Biologicznej, wprowadzenie to obcych
gatunków inwazyjnych: www.biodiv.org/programmes/crosscutting/alien/default.shtml
96. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/programmes/cross-cutting/alien/default.shtml
97. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/decisions/default.aspx?dec=VI/23
98. Więcej informacji, patrz: .iucn.org/places/medoffice/invasive_species/docs/iucn_guidline_
prev_bio.pdf
99. Więcej informacji, patrz: www.coe.int/t/e/Cultural_Cooperation/Environment/Nature_and_
biological_diversity/Nature_protection/sc24_inf01e.pdf?L=E
100. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/biosafety/default.aspx
101. Dyrektywa 2001/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zamierzonego
uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca Dyrektywę
90/220/EWG; oraz Rozporządzenie Komisji 1830/2003 dotyczące możliwości śledzenia
i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia
żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych
genetycznie i zmieniające dyrektywę 2001/18/WE.
102. Patrz definicja w Rozdziale I.B Podręcznika
103. Więcej informacji, patrz: https://www.ippc.int
104. Source: www.countdown2010.net/paneuropean.html
biological_diversity/ecological_networks/The_Emerald_Network/index.asp #TopOfp.
PRZYPISY
106. Więcej informacji, patrz: www.countdown2010.net/greenbelt.htm lub www.iucn.org/en/
projects/europe_green_belt.htm
107. Więcej informacji, patrz: www.alparc.org
108. Więcej informacji, patrz: www.iucnce.org/econets/database
109. Bazę danych prowadzi UNEP–WCMC wespół z IUCN World Commission for
Protected Areas and the World Database on Protected Areas Consortium, www.unepwcmc.org/wdpa110.
Przewodnik do Konwencji o Różnorodności Biologicznej, IUCN
Environmental Law Centre and IUCN Biodiversity Programme
111. Więcej informacji, patrz: www.iucn.org/themes/wcpa/ppa/protectedareas.htm
112. Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Wprowadzenie to obszarów chronionych, www.
biodiv.org/programmes/crosscutting/protected/default.asp
114. Wody górskie - zasób o znaczeniu globalnym, w Messerli, Ives (a cura di), Góry świata:
Globalny priorytet; autorzy: Bandyopadhyay, Rodda, Kattelmann, Kundzewicz, Kraemer,
(Highland Waters - A Resource of Global Significance, in Messerli, Ives (a cura di), Mountains of
the World: A Global Priority), New York, 1997, s. 39.
115. Patrz definicja w Rozdziale I.C Podręcznika.
116. Wszechstronne studium tych zagadnień przedstawili D. Z. Haman and D. A. Brown,
w Znaczenie Rozdziału 18 Agendy 21 dla rządów państw – Ochrona jakości i zaopatrzenia
w słodką wodę. Zastosowanie zintegrowanych podejść do rozwoju, gospodarki i korzystania
z zasobów wodnych (The Relevance of Rozdział 18 of the Agenda 21 for State Governments
– Protection of the Quality and Supply of Freshwater Resources/Application of Integrated
Approaches to Development, Management and Use of Freshwater Resources), University of
Florida, IFAS Extension - AE 244, 2002.
117. IUCN, Utrzymywanie funkcjonowania ekosystemów słodkowodnych: Klucz do
zrównoważonej gospodarowania zasobami wodnymi (Maintaining Functioning of Freshwater
Ecosystems: The Key to Sustainable Management of Water Resources). Autorzy: G. Bergkamp,
M. Acreman, L. Safford, T. Matiza, opracowanie wykonane dla: Departamentu Spraw
Gospodarczych i Społecznych - Paper No. 18, United Nations.
118. Patrz Rozdział 18 Agendy 21, Ochrona jakości i zaopatrzenia w słodką wodę. Zastosowanie
zintegrowanych podejść do rozwoju, gospodarki i korzystania z zasobów wodnych
119. Zgodnie z postanowieniami Rozdziału 13, Agendy 21, należy budować lub powiększać
“istniejącą bazę wiedzy o ziemi i wodach w zakresie technologii i praktyk rolniczych
i ochronnych w regionach górskich świata” poprzez ustanawianie nowych instytucji na
szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym (13.5-c; 13.6-a), lub wzmacnianie istniejących.
120. Patrz Artykuł 5 Konwencji Karpackiej
121. Patrz Artykuł 7 Konwencji Karpackiej
122. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE ustanawiająca ramy działań
Wspólnoty w zakresie polityki wodnej, przyjęta 23 października 2000 r. Pełny tekst patrz:
http://europa.eu.int/eurlex/pri/en/oj/dat/2000/l_327/l_32720001222en00010072.pdf
123. Koncepcję tę wyjaśnia Rozdział I.D Podręcznika.
124. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/water/pdf/watercon.pdf
125. Pełny tekst Konwencji, patrz: http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/
conventions/8_3_1997.pdf
PRZYPISY
126. Pełny tekst patrz: www.icpdr.org/icpdrpages/drpc.htm
127. Tylko Polska, przez którą Dunaj nie przepływa, nie jest członkiem tej Konwencji.
128. Pełny tekst Konwencji patrz: www.convenzionedellealpi.org/page2_en.htm
129. Patrz przypis 122.
130. Republika Czeska, Węgry, Polska i Słowacja przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r.,
a Rumunia w 2007 r. Pozostałe dwa kraje, Serbia i Ukraina, musza jeszcze rozwiązać pewne
istotne problemy przed przystąpieniem do procedury akcesyjnej, ale ich legislacja jest zgodna
z prawem EU.
131. Patrz definicja w Rozdziale I.B Podręcznika
132. Autorzy: Birnie i Boyle, Prawo międzynarodowe, a środowisko (International Law and the
Environment), Oxford, 2002, s. 307.
133. Więcej informacji, patrz: http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/
commentaries/8_3_1994.pdf
134. Patrz definicja w Rozdziale I.K Podręcznika
135. Więcej informacji, patrz: www.ramsar.org/key_conv_e.htm
136. Cały dokument, patrz: www.unece.org/env/water/publications/documents/guidelinesfloode.pdf
137. Więcej informacji, patrz: www.icpdr.org/icpdrpages/drpc.htm
138. Więcej informacji, patrz: www.savacommission.org
139. Patrz prezentacja „Dwustronne porozumienia i instrumenty wdrażania Ramowej Dyrektywy
Wodnej” (Bilateral Agreements, Instruments for Water Framework Directive Implementation),
www.riob.org/euro-riob/cracovie/28_sep_2004/Presentation_IulianaBogdan.pdf>
140. Zasada ta stanowi milowy krok w historii międzynarodowego prawa ochrony środowiska
i opiera się na słynnej sprawie huty Trail Smelter (1941 r.); odzwierciedla ją zarówno
Deklaracja Sztokholmska z 1972 r. (zasada 21) jak i Deklaracja z Rio z 1992 r. (zasada 2).
Weszła na stałe do zwyczajowego prawa międzynarodowego.
141. Artykuł 7 Konwencji ONZ o prawie nieżeglownego wykorzystywania międzynarodowych
cieków wodnych.
142. Więcej informacji, patrz Rozdział I.K Podręcznika
143. Koncepcję tę wyjaśnia Rozdziała I.D Podręcznika.
144. Patrz wyjaśnienie w Rozdziale I.B Podręcznika
145. Deklaracja z Adelboden w sprawie zrównoważonego rolnictwa i rozwoju wsi w regionach górskich
(SARD-M) http://www.fao.org/sard/common/ecg/1200/en/AdelbodenDeclaration_en.pdf
146. Cały tekst raportu, patrz: http://ec.europa.eu/agriculture/foodqual/sustain_en.htm
147. Traditional Methods: a Guarantee for Sustainability? Robert Zwahlen, www.nuffic.nl/ciran/
ikdm/43/artykułs/zwahlen.html
148. Patrz definicja w Rozdziale I.D Podręcznika.
149. Environment in the European Union on the Turn of the Century, EEA, 1999, str. 338.
150. Rozporządzenie Rady 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EAFRD), art. 50.
151. Ibid.
PRZYPISY
152. Więcej informacji, patrz: www.convenzionedellealpi.org/page5a_en.htm#p3
153. Więcej informacji, patrz: www.fao.org/sard/en/init/index.html
154. Streszczenie oceny polityki w sprawie SARD-M można znaleźć na: www.fao.org/sard/
common/ecg/2361/en/CarpathianShortSummaryOctober2006EN1.pdf
155. Environmental Integration and the Common Agricultural Policy, A Report to the European
Commission, DG Agriculture, 2002 http://ec.europa.eu/agriculture/envir/report/ieep_en.pdf
156. Koncepcję “sieci ekologicznej” i “krajobrazu” szczegółowo wyjaśniono w Rozdziale I.D
Podręcznika dot. Artykułu 4, a Koncepcję “tradycyjnego użytkowania gruntów” w Rozdziale I.J
dot. Artykułu 11 Konwencji
157. Źródło definicji: http://www.biodiv.org/programmes/areas/dryland/definitions.asp
158. Cały dokument, patrz: www.unep.org/Dokumentus.multilingual/Default.asp?DokumentuID=
52&ArtykułID=62&l=en
159. Cały tekst, patrz: www.coe.int/t/e/cultural_cooperation/environment/nature_and_biological_
diversity/biodiversity/Final_Declaration.asp
160. Patrz: „Second Ministerial Conference on the Protection of Forests in Europe”, 16-17 czerwca
1993, Helsinki, Resolution H1: General Guidelines for the Sustainable Management of Forests
in Europe. http://www.mcpfe.org/resolutions/helsinki/resolution_h1.pdf
161. Patrz: „Pan-European criteria and indicators for sustainable forest management” na www.
mcpfe.org/publications/pdf/improved_indicators.pdf
162. Źródło definicji: www.un.org/esa/forests/faq.html#sfm
163. Więcej informacji, patrz: www.fao.org/forestry/foris/webview/forestry2/index.jsp? siteId=1440
&sitetreeId=3067&langId=1&geoId=0
164. Więcej informacji, patrz http://www.un.org/dokumentus/ga/conf151/aconf15126-3annex3.htm
165. Patrz: Proposals for Action na: www.un.org/esa/forests/pdf/ipf-iff-proposalsforaction.pdf
166. Więcej informacji, patrz: www.itto.or.jp
167. Patrz „ITTO Principles” na: www.itto.or.jp/live/Live_Server/147/ps01e.doc
168. Więcej informacji, patrz: www.mcpfe.org
169. Patrz: “Annex 2” na: www.mcpfe.org/mcpfe/resolutions/lisbon/resolution_l2a2.pdf
170. Więcej informacji, na UNEP Forest Programme na: www.unepwcmc.org/habitats/mountains/
homepage.htm
171. Patrz: wyjaśnienie w ustępie 3 tego Artykułu.
172. Więcej informacji, patrz http://www.forst.tumuenchen.de/events/rmf2004/index_en.html
173. Więcej informacji, patrz http://www.fao.org/docrep/W3646E/w3646e02.htm
174. Więcej informacji, patrz http://www.forestry.gov.uk/fr/HCOU-4U4JEM
175. Patrz definicja “virgin forest” na: www.veenecology.nl/data/VirginForestsBulgaria.pdf
177. Więcej informacji, patrz: www.mcpfe.org/publications/pdf/protected_forests_in_europe.pdf
178. Więcej informacji: patrz: www.unece.org/trade/timber/docs/stats-25/supp/WA2-3.pdf
179. W październiku 2003 r., międzynarodowa konferencja naukowa zatytułowana “Naturalne lasy
PRZYPISY
w umiarkowanej strefie Europy – Wartości i wykorzystanie” (Natural Forests in the Temperate
Zone of Europe – Values and Utilization), która odbyła się na Zakarpaciu, zgromadziła naukowców
z 26 krajów w celu otwarcia nowych możliwości badania naturalnych lasów umiarkowanej strefy
Europy, w celu i promowania i wspierania ich długoterminowej ochrony i zachowania oraz
zintensyfikowania międzynarodowej i interdyscyplinarnej współpracy i partnerstwa w badaniach
naturalnych lasów. Patrz wyniki konferencji na: www.wsl.ch/forest/waldman/rakhiv_2003/conf.pdf
180. Więcej informacji, patrz: Protection Forests: Recognizing and Maintaining the Forest
Influence with Regard to Hydrogeomorphic Processes, David J. Wilford, John L. Innes and
Dan L. Hogan, 2006, na: www.wsl.ch/lm/publications/archiv/infoV80_1-en.ehtml
181. Cały dokument, patrz: ttp://www.unece.org/env/water/publications/dokumentus/
guidelinesfloode.pdf
182. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/water/publications/dokumentus/guid
elinesfloode.pdf
183. Cały dokument, patrz: http://europa.eu/eurlex/en/com/cnc/2004/com2004_0472en01.pdf
185. Więcej informacji, patrz Raport EEA: Transport i Środowisko w Europie. http://reports.eea.
europa.eu/briefing_2004_3/en/Briefing-TERM2004web.pdf
186 Europejski Bank Inwestycyjny, Ocena projektów transportowych w Europie Środkowej
i Wschodniej, 2003 r., http://jaspers.europa.eu/Attachments/ev/ev_transport_en.pdf oraz
Europejska Konferencja Ministrów Transportu, Rada Ministrów, „Polityki Transportowe
w krajach Europie Środkowej i Wschodniej - Dekada integracji”, www.cemt.org/online/
council/2001/CM0101Fe.pdf> Więcej informacji w corocznych raportach Europejskiej
Konferencji Ministrów Transportu, „Tendencje w sektorze transportu” opisujących aktualne
wydarzenia w dziedzinie transportu w Europie oraz ukazuje zmiany sytuacji od 1970 r., www.
cemt.org/pub/pubpdf/Depl2003E.pdf
187. Zalecenia do działań na rzecz zrównoważonej turystyki – grupa robocza: Joint Expert
Group of Transport and Environment, będąca organem doradczym DG TREN i DG
ENVIRONMENT Komisji Europejskiej. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/
environment/trans/report2000.pdf
188. Cały tekst, patrz: http://www1.oecd.org/publications/ebook/9702191E.PDF
189. Centrum utworzono w 1996 r. w celu prowadzenia działań na rzecz zrównoważonego
transportu w Kanadzie. Więcej informacji, patrz http://cst.uwinnipeg.ca/index.html
190. „Zrównoważony transport”, opracowanie przygotowane w związku z uczestnictwem Kanady
w spotkaniu Komisji ONZ ds. Zrównoważonego Rozwoju, kwiecień 1997, przez Environment
Canada i Transport Canada, 1997, Ottawa, Kanada, www.iigr.ca/pdf/documents/1172_
Sustainable_Transportat.pdf
191. Pełny tekst tego dokumentu: www.unece.org/doc/ece/rcte/ece.rcte.conf.2.final.e.pdf
192. Więcej informacji, patrz: www.euro.who.int/document/peh-ehp/charter_transporte.pdf
194. Biała Księga Europejskiej Polityki Transportowej do 2010: Time to Decide (Czas na decyzje),
Komisja Europejska, COM (2001) 370 Final, http://ec.europa.eu/comm/energy_transport/
library/lb_com_2001_0370_en.pdf
195. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/transport/transport_policy_review/index_en.htm
196. Decyzja Nr 1692/96/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lipca 1996 r. w sprawie
Wytycznych Wspólnoty n/t Transeuropejskiej Sieci Transportowej, http://eurlex.europa.eu/
LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31996D1692:EN:HTML
PRZYPISY
197. Więcej informacji, patrz Raport: Pan-Europejskie Korytarze Transportowe i Status
Obszarów, http://ec.europa.eu/ten/transport/documentation/doc/2005_11_24/2005_report_
paneurostar_en.pdf
198. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/trans/main/ter/ter.html 199.
Wytyczne
jakości powietrza opublikowane przez WHO w 1987 r. i poprawione w 1997 r. Więcej
informacji, patrz: www.who.int/phe/health_topics/outdoorair_aqg/en/index.html
200. Więcej informacji, patrz: http://esteast.unes.ch/includes/community_file.asp?community=este
ast&file=C8D2FDE1-35A3-416B-B711-EA5F765B58EC
201. Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości
przyjęta w 1979 r. w Genewie przez 34 Rządy i Wspólnotę Europejską. Więcej informacji,
patrz: www.unece.org/env/lrtap
202. Ramowa Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
podpisana w 1992 r. przez 154 kraje na Konferencji ONZ Środowisko i Rozwój w Rio de
Janeiro (znanej powszechnie pod nazwą Szczyt Ziemi). Więcej informacji, patrz: http://unfccc.
int/meetings/cop_12/items/3754.php
203. Patrz Wprowadzenie do Podręcznika
204. Więcej informacji, patrz: www.convenzionedellealpi.org/page1_en.htm
205. Wszedł w życie dnia 18 grudnia 2002 r.
206. Austria, Francja, Niemcy, Liechtenstein i Słowenia.
207. Patrz Rozdział I.B Podręcznika.
208. Patrz wyżej, główne koncepcje OECD - definicja zrównoważonego transportu.
209. Wyjaśnienie tego pojęcia, patrz w Rozdziale I.H Podręcznika
210. Wyjaśnienie tego pojęcia, patrz w Rozdziale I.B Podręcznika
211. Więcej informacji, patrz: www.thepes.org/CHWeb-Site/chviewer.aspx?cat=c5
212. Więcej informacji, patrz http://ec.europa.eu/transport/infrastructure/index_en.htm
213. Zintegrowane działania na rzecz utworzenia przyjaznego środowisku systemu transportowego
w Lund (An Integrated Effort to Create an Environmentally Friendly Transportation System in
Lund), Trivector Traffic AB; www.lund.se/upload/Kommunkontoret/Information/Engelsk%20
site/LuMatseng%5B1%5D.pdf
214. Światowa Organizacja Turystyki (UN-WTO) jest wyspecjalizowaną agendą Organizacji
Narodów Zjednoczonych. Jest to czołowa organizacja międzynarodowa w dziedzinie
turystyki. Służy jako globalne forum zagadnień polityki turystycznej oraz praktyczne źródło
turystycznego know-how, www.world-tourism.org/aboutwto/eng/menu.html
215. Definicja zaczerpnięta z Karty Zrównoważonej Turystyki, opracowanej na Światowej
Konferencji Zrównoważonej Turystyki, w Lanzarote, Wyspy Kanaryjskie, Hiszpania, 27-28
kwietnia, 1995 r., www.world-tourism.org/sustainable/doc/Lanz-en.pdf>
216. UNEP Production and Consumption Branch, Turystyka,www.uneptie.org/PC/tourism/
sensitive/mountain_tourism.htm
217. WTO-UNEP Concept Paper “2002 - Miedzynarodowy Rok Ekoturystyki”, www.worldtourism.
org/sustainable/IYE/WTO-UNEP-Concept-Paper.htm
218. Więcej informacji, patrz: http://hq.unes.org/DPDL/civil_society/GCSF/worldwatch_
gcsfdoc11.pdf
PRZYPISY
219. Pojęcia te szczegółowo wyjaśniają Rozdziały I.D i I.J Podręcznika.
220. Więcej informacji, patrz: Sustainable Tourism Information Portal: http://destinet.ewindows.
eu.org/policies_resources/fol955810
221. Więcej informacji można znaleźć w Rozdziale I.B Podręcznika.
222. Wszechstronny plan działań, które mają być podjęte na szczeblu globalnym, krajowym
i lokalnym przez organizacje systemu ONZ, rządy i główne grupy na każdym obszarze, gdzie
ludzie oddziaływają na środowisko, uzgodniony podczas Konferencji w Rio, 1992 r.
223. Przyjęta w 1989 r. podczas Międzyparlamentarnej Konferencji Turystycznej zorganizowanej
przez Unię Międzyparlamentarną i Światową Organizacją Turystyki, www.worldtourism.org/
sustainable/doc/THE%20HAGUE%20DECLARATION.89.PDF
224. Plan Działania uzgodniony podczas Szczytu Świata ONZ w sprawie Zrównoważonego
Rozwoju, 2002 r., Johannesburg. Określa on nowe zobowiązania i priorytety działania
w dziedzinie zrównoważonego rozwoju w różnorodnych obszarach, takich jak wykorzenienie
ubóstwa, zdrowie, handel, edukacja, nauka i technologia, zagadnienia regionalne, zasoby
naturalne oraz rozwiązania instytucjonalne. Pełny Johannesburskiego Planu Wdrażania na:
www.un.org/esa/sustdev/documents/WSSD_POI_PD/English/POIToc.htm
225. Narodowe wersje językowe można ściągnąć z www.worldtourism.org/code_ethics/eng/
brochure.htm
226. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/programmes/socio-eco/tourism/guidelines.asp
227. Pełny tekst Zasad UNEP dotyczących wdrażania zrównoważonego rozwoju, patrz: www.
uneptie.org/pc/tourism/policy/about_principles.htm
228. Przyjęta podczas Światowej Konferencji Zrównoważonego Rozwoju, w 1995 r., www.insula.
org/charte.htm
229. Przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Turystyki w 1985 r., www.worldtourism.org/sustainable/doc/1985%20TOURISM%20BILL%20OF%20RIGHTS.pdf
230. Opracowana w 1996 r. przez Światową Organizacja Turystyki, Światową Radę Podróży
i Turystyki i Rade Ziemi (Earth Council).
231. Artykuł 2 Konwencji Alpejskiej.
232. Więcej informacji, patrz: http://puck.wtoelibrary.org/vl=691038/cl=19/nw=1/rpsv/journal/
publication9284402808_home.htm
233. Więcej informacji, patrz: www.uneptie.org/pc/tourism/library/local-agenda21.htm
234. Więcej informacji, patrz: www.snvworld.org/cds/rgTUR/documents/GTZ%20docs/csd%20
7%20GTZ.pdf
235. Więcej informacji, patrz: www.uneptie.org/pc/tourism/library/A%20Guide%20for%20
Policy%20Makers.htm
236. Turystyka i Lokalna Agenda 21: „Rola lokalnych organów w zrównoważonej turystyce”, UNEP,
2003 r., www.uneptie.org/pc/tourism/library/local-agenda21.htm
238. Raport opracowany przez Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych Sekretariatu
Organizacji Narodów Zjednoczonych, kwiecień-maj 1998, www.un.org/esa/documents/
ecosoc/cn17/1998/ecn17 1998-4.htm
239. Więcej informacji, patrz: www.uneptie.org/pc/cp/understanding_cp/home.htm#d definition
PRZYPISY
240. Więcej informacji, patrz: http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!C
ELEXnumdoc&lg=EN&numdoc=31996L0061&model=guichett
241. Artykuł 1 Konwencji EKG/ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych
242. Koncepcję te wyjaśniono w Artykule 12 Podręcznika.
243. Ta Deklaracja UNEP jest dobrowolnym, ale publicznym zobowiązaniem dotyczącym
strategii i praktyki czystej produkcji podpisanym przez rządy, przedsiębiorstwa, organizacje
pozarządowe, organizacje międzynarodowe itp.,www.uneptie.org/pc/cp/declaration
244. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/teia/welcome.htm
245. Patrz lista konwencji IAEA na: www.iaea.org/Publications/Documents/Konwencjas/index.html
246. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/documents/2003/kievconference/ece.
cep.97.e.rev.1.pdf
248. Więcej informacji, patrz: www2.oecd.org/guidingprinciples/toc_index.asp
249. Więcej informacji, patrz: www.ec.gc.ca/cleanair-airpur/Clean_Air_and_EnergyWSEF1FB49E-1_En.htm
250. Selekcja naturalna: Zmienne wybory odnawialnej energii technologii i polityki, ed. Peter Fries,
2000. ed. Amr Abdel Hai, 2000, United Nations Environment Programme, Division of Technology,
Industry and Economics, www.unep.fr/energy/publications/pdfs/naturalselection.pdf
251. Więcej informacji, patrz Zielona Księga EU w sprawie efektywności energetycznej, http://
eurlex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!p rod!DocNumber&lg=en&type_
doc=COMfinal&an_doc=2 005&nu_doc=265
252. Więcej informacji, patrz Agenda 21, www.gdrc.org/ugov/a21-consum-patterns.html
253. www.unfccc.int
254. http://unfccc.int/resource/docs/convkp/kpeng.html
255. Artykuł 2 k) Konwencji Alpejskiej.
256. Więcej informacji, patrz: www.mineralresourcesforum.org/incidents/BaiaMare/ www.
mineralresourcesforum.org/incidents/BaiaMare/do cs/final_Raport.pdf www.rec.org/REC/
Publications/CyanideSpill/ENG-Cyanide.pdf
257. Więcej informacji, patrz: www.uneptie.org/pc/mining/mine_env.htm
258. Rząd Australii wydał broszurę zawierającą przegląd najlepszych praktyk zarządzania
środowiskiem w górnictwie, www.deh.gov.au/settlements/industry/minerals/index.
html i Wytyczne dotyczące wydobycia i górnictwa minerałów w rezerwatach i na innych
obszarach ekologicznie wrażliwych w Zachodniej Australii, www.doir.wa.gov.au/documents/
mineralsandpetroleum/info11.pdf
259. Kanadyjski Instytut Górnictwa, Metalurgii i Ropy Naftowej opracował normy dotyczące
zasobów i rezerw mineralnych – definicje i wywtyczne, www.cim.org/definitions/CIMdef1.pdf
260. Więcej informacji, patrz: www.un.org/esa/sustdev/documents/WSSD_POI_PD/English/
POIToc.htm
261. Więcej informacji, patrz: www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C176
262. Więcej informacji, patrz: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:1
02:0015:01:EN:HTML
PRZYPISY
263. Więcej informacji, patrz: http://whc.unesco.org/en/Konwencjatext/
264. Więcej informacji, patrz: www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00006
265. Artykuł 2 Konwencji o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego
266. Więcej informacji, patrz http://whc.unesco.org/en/list
267. Więcej informacji, patrz http://portal.unesco.org/culture/en/file_download.
php/1422690320114549c199903 cf8ba93f9Guidelines_lht.pdf
268. Decyzja VII/16, www.biodiv.org/decisions/default.aspx?dec=VII/16
269. Wytyczne te są adresowane państw-stron i Międzyrządowego Komitetu Konwencji, a celem
ich jest ułatwienie wdrażania Konwencja Światowego Dziedzictwa. Więcej informacji, patrz:
http://whc.unesco.org/archive/opguide05-en.pdf
270. Inspirowanym przez Artykuł 5 Konwencji Światowego Dziedzictwa i Artykuł 13 Konwencji
o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
271. Patrz tekst Artykułu 6 Konwencji Światowego Dziedzictwa i Artykuł 19 Konwencji o ochronie
niematerialnego dziedzictwa kulturowego
272. Więcej informacji, patrz: http://whc.unesco.org/en/initiatives/34/
273. Konwencje przyjęły w 1985, w Granadzie, Państwa Członkowskie Rady Europy i wszystkie
kraje karpackie, oprócz Polski, są jej stronami. Głównym celem Konwencja jest wzmocnienie
i promowanie polityk ochrony i powiększania dziedzictwa Europy. Potwierdza ona także
potrzebę europejskiej solidarności w odniesieniu do ochrony dziedzictwa, i ma popierać
praktyczną współpracę pomiędzy stronami. Ustanawia zasady “Europejskiej koordynacji
polityk ochronnych,” w tym konsultacji w zakresie sposobów wdrażania polityk. Więcej
informacji, patrz: http://Konwencjas.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulez Vous.asp?NT=121&
CM=7&DF=28/02/2006&CL=ENG
274. Artykuł 10, ustęp 5.
275. Intensywna sesja planistyczna zgromadziła obywateli, projektantów i innych wspólnie
pracujących nad wizja rozwoju.
276. Pojecie to zdefiniowano w Rozdziale I.D Podręcznika.
277. Więcej informacji, patrz: www.cites.org
278. Więcej informacji, patrz: Rozdział I.L Podręcznika.
279. Kiss, A. i Shelton, D., International Environmental Law, 3rd ed., New York, 2004.
280. Więcej informacji, patrz: www.amstat.org/Careers/copss/index.cfm?fuseaction=risk
i publikacja EEA Environmental Risk Assessment - Approaches, Experiences and Information;
Źródło: http://Raports.eea.europa.eu/GH-07-97-595-ENC2/en/riskindex.html
281. Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, Espoo,
1991. Patrz tekst Konwencji na: www.unece.org/env/eia/documents/Konwencjatextenglish.pdf
282. Międzynarodowe Stowarzyszenie Ocen Oddziaływania na Środowisko i Instytut Ocen
Oddziaływania na Środowisko. Zasady najlepszych praktyk ocen oddziaływania na
środowisko, 1999.
283. Praktyczny Przewodnik po Dyrektywie w sprawie strategicznej oceny oddziaływania na
środowisko został opracowany wspólnie przez Biuro Wicepremiera, Pełnomocnika Szkocji,
Zarząd Zgromadzenia Walii i Departament Środowiska Północnej Irlandii. Wersja pdf jest
dostępna na: www.iema.net/index.php/sections/readingroom/show/7915
PRZYPISY
284. Patrz, np., Concurring Opinion of J. Weeramantry in Case Concerning the GabcikovoNagymaros Project (Hungary v. Slovakia), 37 I.L.M. 162, 214 (1998).
285. Więcej informacji, patrz: www.un.org/Depts/los/Konwencja_agreements/Konwencja_
overview_Konwencja.htm
286. Więcej informacji, patrz: http://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf
287. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/Konwencja/Konwencja.shtml
288. Więcej informacji, patrz: www.biodiv.org/biosafety/protocol.shtml
289. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/eia/documents/protocolenglish.pdf
290. Oprócz Serbii, wszystkie kraje karpackie są stronami tej Konwencji.
291. Więcej informacji, patrz: http://ec.europa.eu/environment/eia/full-legal-text/9711.htm
292. Więcej informacji, patrz http://eur-lex.europa.eu/Lex-UriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:320
01L0042:EN:HTML
293. Entrix, Słownik Zasobów, www.entrix.com/resources/glossary.aspx
294. Koncepcję systemu monitoringowego różnorodności biologicznej wyjaśniono w Rozdziale I.D
Podręcznika.
295. Źródło: ISO/IEC Guide 2:2004.
296. Europejska Agencja Środowiska, Glosariusz, http://glossary.eea.europa.eu/EEAGlossary/E/
environmental_indicator
297. OECD, Dyrekcja Środowisko, OECD Kluczowe wskaźniki ochrony środowiska, 2004.
298. Europejska Agencja Środowiska Glosariusz.
299. Patrz Rozdział I.I Podręcznika
300. Więcej informacji, patrz: http://hq.unep.org/DEWA/early_warning/index.asp http://www.
unisdr.org/wcdr/other-meetings/iewp/IEWPbrochure.pdf
301. Dostęp do informacji i świadomość ekologiczną wyjaśniono dokładniej w Rozdziale I.L
Podręcznika.
302. Więcej informacji, patrz: www.pops.int/documents/convtext/convtext_en.pdf
303. Więcej informacji, patrz: www.blackseacommission.org/OfficialDocuments/Konwencja_iframe.htm
304. Więcej informacji, patrz: www.icpdr.org/icpdrpages/drpc.htm
305. GA Resolution A/RES/37/7 z 28 października 1982
306. Więcej informacji, patrz: http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_
ID=23279&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
307. Międzyrządowa Konferencja w sprawie e edukacji ekologicznej, 1977.
308. Więcej informacji, patrz: www.rec.org/REC/Programs/Greenpack/
309. Patrz: Konwencja z Aarhus: Przewodnik Wdrożeniowy, www.unece.org/env/pp/acig.pdf>, jak
również praktyczne przewodniki organów Konwencja z Aarhus z Ukrainy i Serbii <www.rec.
org/REC/Programs/Public-Participation.html
310. Patrz witryna Konwencji: www.unece.org/env/pp
311. Artykuł 2, Konwencji o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu
decyzji oraz dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska,
Aarhus, 1998.
312. Więcej informacji, patrz: www.unece.org/env/documents/2005/pp/ece/ece.
mp.pp.2005.2.add.5.e.pdf
Załącznik 1
RAMOWA KONWENCJA O OCHRONIE
I ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU KARPAT
„Strony”,
Potwierdzając, iż Karpaty są unikalnym naturalnym skarbem o wyjątkowym pięknie i wartości
przyrodniczej, ważną ostoją różnorodności biologicznej, obszarem źródliskowym głównych rzek, istotnym siedliskiem i ostoją dla wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz największym w Europie obszarem lasów pierwotnych, a także świadomi, iż Karpaty stanowią istotne środowisko przyrodnicze, gospodarcze, kulturowe, rekreacyjne oraz środowisko życia w sercu Europy, dzielone przez
wielu ludzi i wiele państw;
Mając świadomość znaczenia, jak też środowiskowych, kulturowych oraz społeczno-gospodarczych
wartości regionów górskich, z powodu których Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
proklamowało rok 2002 Międzynarodowym Rokiem Gór; uznając znaczenie regionów górskich, co
zostało zapisane w rozdziale 13 (Zrównoważony Rozwój Terenów Górskich) Deklaracji o Środowisku
i Rozwoju („Agenda 21”, Rio de Janeiro, 1992 r.) i Planie Implementacyjnym przyjętym na Szczycie
Świata w sprawie Zrównoważonego Rozwoju; przywołując Deklarację o Środowisku i Zrównoważonym
Rozwoju Regionu Karpacko-Dunajskiego (przyjętą w 2001 roku w Bukareszcie);
Biorąc pod uwagę odpowiednie postanowienia i zasady zapisane w stosownych globalnych, regionalnych i subregionalnych instrumentach prawnych, strategiach i programach dotyczących
środowiska;
Mając na celu efektywniejsze wdrożenie tych, już istniejących instrumentów oraz opierając się na
innych programach międzynarodowych;
Uznając, że Karpaty stanowią środowisko życia ludności miejscowej oraz doceniając wkład
ludności miejscowej w rozwój zrównoważony pod względem społecznym, kulturowym i gospodarczym oraz w zachowanie wiedzy ludowej w Karpatach;
Potwierdzając znaczenie współpracy subregionalnej dla ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat w kontekście procesu „Środowisko dla Europy”;
Uznając, że doświadczenie uzyskane w ramach Konwencji o Ochronie Alp (przyjętej w Salzburgu w 1991 roku) stanowi skuteczny model ochrony i zrównoważonego rozwoju regionów górskich,
tworzący solidną podstawę dla nowych inicjatyw partnerskich oraz dalszego wzmocnienia współpracy
między państwami alpejskimi i karpackimi;
Mając świadomość faktu, że działania na rzecz ochrony, utrzymania i zrównoważonego gospodarowania naturalnymi zasobami Karpat nie mogą być skutecznie podejmowane przez pojedynczy
KONWENCJA
kraj, lecz wymagają współpracy regionalnej oraz że współpraca transgraniczna zapewnia większą
skuteczność w osiąganiu spójności ekologicznej;
uzgodniły, co następuje:
Artykuł 1
Zakres geograficzny
1. Konwencja obejmuje Region Karpacki (zwany dalej „Karpatami”), który zostanie określony przez
Konferencję Stron.
2. Każda ze Stron może rozszerzyć stosowanie niniejszej Konwencji i jej Protokołów na kolejne
części swojego terytorium przez złożenie deklaracji u Depozytariusza, o ile jest to niezbędne dla
wdrożenia postanowień niniejszej Konwencji.
Artykuł 2
Ogólne cele i zasady
1. Strony będą prowadzić wszechstronną politykę i współpracować na rzecz ochrony
i zrównoważonego rozwoju Karpat w celu między innymi poprawy jakości życia, wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych oraz zachowania walorów przyrodniczych
i dziedzictwa kulturowego.
2. Dla osiągnięcia celów określonych w ustępie 1, Strony podejmą odpowiednie środki w dziedzinach wskazanych w artykułach 4 – 13 niniejszej Konwencji, promując:
(a) zasady przezorności i zapobiegania,
(b) zasadę „zanieczyszczający płaci”,
(c) udział społeczeństwa i zaangażowanie zainteresowanych podmiotów,
(d) współpracę transgraniczną,
(e) zintegrowane planowanie i gospodarowanie zasobami ziemi i wód,
(f ) podejście programowe, oraz
(g) podejście ekosystemowe.
3. Aby osiągnąć cele określone w niniejszej Konwencji i aby zapewnić jej wdrożenie, w razie potrzeby, Strony mogą opracowywać i przyjmować Protokoły.
Artykuł 3
Zintegrowane podejście do gospodarowania zasobami ziemi
Strony zastosują zintegrowane podejście do gospodarowania zasobami ziemi, określone w rozdziale
10 Agendy 21, opracowując i wprowadzając właściwe instrumenty, takie jak plany zintegrowanego
zarządzania odnoszące się do dziedzin objętych niniejszą Konwencją.
Artykuł 4
Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej
1. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu ochronę, zrównoważone użytkowanie oraz przywracanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej na całym obszarze Karpat. Strony podejmą
odpowiednie środki dla zapewnienia wysokiego stopnia ochrony i zrównoważonego użytkowania
KONWENCJA
naturalnych i pół-naturalnych siedlisk, ich ciągłości i łączności oraz gatunków flory i fauny charakterystycznych dla Karpat, a w szczególności ochrony gatunków zagrożonych i endemicznych oraz
wielkich drapieżników.
2. Strony będą promować odpowiednie utrzymywanie pół-naturalnych siedlisk, odtwarzanie pierwotnego stanu siedlisk zdegradowanych oraz wspieranie opracowywania i realizacji odpowiednich planów zarządzania.
3. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu zapobieganie wprowadzaniu obcych gatunków
inwazyjnych i uwalnianiu organizmów genetycznie zmodyfikowanych, zagrażających ekosystemom, siedliskom lub gatunkom, oraz ich kontrolowanie lub eliminowanie.
4. Strony będą opracowywać i/lub promować kompatybilne systemy monitoringu, skoordynowane regionalne rejestry gatunków i siedlisk, skoordynowane badania naukowe oraz tworzenie
powiązań i połączeń między nimi.
5. Strony będą współpracować przy tworzeniu sieci ekologicznej w Karpatach, jako części składowej
Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej, oraz ustanawianiu i wspieraniu Karpackiej Sieci Obszarów
Chronionych, a także wzmacnianiu ochrony i zrównoważonego rozwoju terenów położonych
poza obszarami chronionymi.
6. Strony podejmą odpowiednie środki dla uwzględnienia celów ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej w politykach sektorowych, dotyczących
na przykład gospodarki rolnej na terenach górskich, gospodarki leśnej na terenach górskich,
zarządzania dorzeczami, turystyki, transportu i energetyki oraz przemysłu i górnictwa.
Artykuł 5
Planowanie przestrzenne
1. Strony będą prowadzić politykę planowania przestrzennego mającą na celu ochronę
i zrównoważony rozwój Karpat, uwzględniającą szczególne uwarunkowania ekologiczne
i społeczno-gospodarcze występujące w Karpatach i ich ekosystemach górskich oraz zapewniającą
korzyści dla lokalnych mieszkańców.
2. Strony będą dążyć do koordynowania planowania przestrzennego na terenach przygranicznych
przez opracowywanie transgranicznych i/lub regionalnych polityk i programów zagospodarowania przestrzennego oraz rozszerzanie i wspieranie współpracy między właściwymi instytucjami
regionalnymi i lokalnymi.
3. Podczas opracowywania polityki i programów zagospodarowania przestrzennego szczególna
uwaga powinna być położona między innymi na:
a) infrastrukturę i usługi w zakresie transgranicznego transportu, energetyki i telekomunikacji,
b) ochronę i zrównoważone użytkowanie zasobów naturalnych,
c) spójność planów rozwoju miast i wsi na terenach przygranicznych,
d) zapobieganie transgranicznym oddziaływaniom zanieczyszczeń,
e) zintegrowane planowanie przestrzenne oraz oceny oddziaływania na środowisko.
Artykuł 6
Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie wodami dorzeczy
Uwzględniając hydrologiczną, biologiczną, ekologiczną i innego rodzaju specyfikę dorzeczy rzek górskich, Strony:
a) zastosują odpowiednie środki promowania polityk zapewniających uwzględnianie
zrównoważonego wykorzystywania zasobów wodnych w planach użytkowania ziemi oraz będą
KONWENCJA
dążyły do realizacji polityk i planów opartych na zintegrowanym podejściu do zarządzania
dorzeczami, uznając znaczenie ograniczania, zapobiegania i kontrolowania zanieczyszczeń oraz
powodzi, a także zmniejszając rozczłonkowanie siedlisk wodnych,
b) będą prowadziły politykę mającą na celu zrównoważone gospodarowanie zasobami wód powierzchniowych i podziemnych, dostateczne zaopatrzenie w dobrej jakości wody powierzchniowe
i podziemne niezbędne dla zrównoważonego, trwałego i sprawiedliwego użytkowania wód oraz
zapewnienie wystarczających urządzeń sanitarnych i oczyszczania ścieków,
c) będą prowadziły politykę mającą na celu ochronę naturalnych cieków wodnych, źródeł, jezior
i zasobów wód podziemnych oraz zachowanie i ochronę obszarów wodno-błotnych i ich ekosystemów, a także ochronę przed szkodliwymi zjawiskami naturalnymi i antropogenicznymi, na
przykład powodziami i zanieczyszczeniem wód na skutek awarii,
d) będą w dalszym ciągu rozwijały skoordynowany lub wspólny system środków, działań i wczesnego ostrzegania, związany z transgranicznymi oddziaływaniami na stosunki wodne powodowanymi przez powodzie i zanieczyszczenie wód na skutek awarii, a także będą współpracować
w zapobieganiu i ograniczaniu szkód oraz udzielać sobie pomocy w ich usuwaniu.
Artykuł 7
Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo
1. Strony utrzymają gospodarowanie ziemi zgodne z tradycyjnymi sposobami jej uprawy w sposób
zrównoważony oraz podejmą odpowiednie środki dla sformułowania i wdrażania swoich polityk rolnych, mając na uwadze potrzebę ochrony ekosystemów i krajobrazów górskich, znaczenie różnorodności biologicznej i specyficzne warunki gór jako terenów o mniej korzystnych
możliwościach gospodarowania.
2. Strony, biorąc pod uwagę wysokie znaczenie ekologiczne karpackich ekosystemów górskich, takich jak naturalne i pół-naturalne użytki zielone, będące elementami sieci ekologicznych, krajobrazów i tradycyjnych sposobów użytkowania ziemi, będą prowadzić politykę mającą na celu
rozwijanie i formułowanie odpowiednich instrumentów, takich jak programy rolnośrodowiskowe
w Karpatach, mające kluczowe znaczenie i rozszerzające zakres uwzględnienia problemów
środowiskowych w polityce rolnej i w planach gospodarowania ziemią.
3. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu promowanie i wspieranie stosowania instrumentów i programów zgodnych z uzgodnionymi na szczeblu międzynarodowym zasadami
zrównoważonej gospodarki leśnej.
4. Strony będą stosować zrównoważone praktyki w gospodarce leśnej na terenach górskich w Karpatach, biorąc pod uwagę wielorakie funkcje ekologiczne lasów, wysokie znaczenie ekologiczne
karpackich ekosystemów górskich, jak również mniej korzystne warunki w lasach górskich.
5. Strony będą prowadzić politykę zmierzającą do tworzenia odpowiedniej wielkości i ilości obszarów chronionych w lasach naturalnych, a zwłaszcza pierwotnych, w celu ograniczenia lub dostosowania ich użytkowania do założonych celów ochrony.
6. Strony będą promować stosowanie w praktyce przyjaznych dla środowiska działań w rolnictwie
i leśnictwie, zapewniających odpowiednie zatrzymywanie wody opadowej na terenach górskich
w celu skuteczniejszego zapobiegania powodziom i zwiększenia bezpieczeństwa życia i mienia.
KONWENCJA
tArtykuł 8
Zrównoważony transport i infrastruktura
1. Strony będą prowadzić politykę planowania i rozwoju zrównoważonego transportu i infrastruktury, która będzie mieć na uwadze specyfikę środowiska terenów górskich, z uwzględnieniem
ochrony obszarów wrażliwych, zwłaszcza obszarów o wysokiej różnorodności biologicznej,
szlaków wędrówek lub obszarów o międzynarodowym znaczeniu, ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz ochrony obszarów o szczególnym znaczeniu dla turystyki.
2. Strony podejmą współpracę zmierzającą do rozwoju zrównoważonych polityk transportowych,
które zapewnią korzyści wynikające z mobilności i możliwości dojazdu w Karpatach, jednocześnie
minimalizując szkodliwe oddziaływania na zdrowie ludzkie, krajobraz, rośliny, zwierzęta oraz
ich siedliska, a także uwzględniając środki kształtowania popytu na zrównoważony transport na
wszystkich etapach planowania transportu w Karpatach.
3. Na ekologicznie wrażliwych obszarach, Strony będą współpracować w celu rozwijania modeli
transportu przyjaznego dla środowiska.
Artykuł 9
Zrównoważona turystyka
1. Strony podejmą środki mające na celu promowanie zrównoważonej turystyki w Karpatach,
przynoszącej korzyści ludności miejscowej, opartej na wyjątkowym charakterze przyrody, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego Karpat, a także rozszerzą współpracę w tym celu.
2. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu promowanie współpracy transgranicznej,
przyczyniającej się do rozwoju zrównoważonej turystyki, na przykład przez opracowywanie skoordynowanych lub wspólnych planów zarządzania transgranicznymi lub przygranicznymi obszarami chronionymi oraz innymi terenami o walorach turystycznych.
Artykuł 10
Przemysł i energia
1. Strony będą promować technologie czystszej produkcji w celu odpowiedniego zapobiegania
awariom przemysłowym, ograniczania i usuwania ich skutków oraz ochrony zdrowia ludzkiego
i ekosystemów górskich.
2. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu wprowadzenie przyjaznych dla środowiska metod produkcji, dystrybucji i wykorzystywania energii, minimalizujących negatywne wpływy na
różnorodność biologiczną i krajobraz, włączając w razie potrzeby, szersze wykorzystywanie
odnawialnych źródeł energii i rozwiązań energooszczędnych.
3. Strony będą dążyły do ograniczania negatywnych skutków wydobycia kopalin na środowisko
i zapewnienia nadzoru nad zgodnością technologii i praktyk górniczych z wymaganiami ochrony
środowiska.
Artykuł 11
Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa
Strony będą prowadzić politykę mającą na celu zachowanie i promowanie dziedzictwa kulturowego
i wiedzy ludowej ludności miejscowej oraz wyrobu i wprowadzania na rynek miejscowych produktów,
wyrobów artystycznych i rękodzielniczych. Strony będą dążyć do zachowania w Karpatach tradycyjnej architektury, sposobów użytkowania ziemi, miejscowych ras zwierząt gospodarskich i odmian
roślin uprawnych oraz zrównoważonego użytkowania dziko rosnących roślin.
KONWENCJA
Artykuł 12
System ocen oddziaływania na środowisko i informowania o stanie środowiska, monitoring
oraz wczesne ostrzeganie
1. Aby uniknąć negatywnych skutków transgranicznych, jeśli to konieczne, Strony zastosują oceny
ryzyka, oceny oddziaływania na środowisko i strategiczne oceny oddziaływania na środowisko,
biorąc pod uwagę specyfikę karpackich ekosystemów górskich, przeprowadzą konsultacje
w sprawie przedsięwzięć o transgranicznym charakterze w Karpatach i dokonają oceny ich
oddziaływań na środowisko.
2. Stosując istniejące metody monitoringu i oceny, Strony będą prowadzić politykę mającą na celu
promowanie:
(a) współpracy w prowadzeniu badań i ocen naukowych w Karpatach,
(b) wspólnych lub wzajemnie uzupełniających się programów monitoringu, włączając systematyczny monitoring stanu środowiska,
(c) porównywalności, komplementarności i standaryzacji metod badań i związanych z nimi działań
dotyczących pozyskiwania danych,
(d) harmonizacji istniejących i opracowywanie nowych wskaźników środowiskowych i społecznogospodarczych,
(e) systemu wczesnego ostrzegania, monitoringu i oceny naturalnych i antropogenicznych rodzajów
ryzyka i zagrożeń dla środowiska,
(f ) dostępnego dla wszystkich Stron systemu informacyjnego.
Artykuł 13
Podnoszenie świadomości, edukacja i udział społeczeństwa
1. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu podnoszenie świadomości ekologicznej i poprawę
dostępu społeczeństwa do informacji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat oraz promowanie związanych z tym szkolnych i innych programów edukacyjnych.
2. Strony będą prowadzić politykę gwarantującą udział społeczeństwa w procesie podejmowania
decyzji dotyczących ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat oraz wdrażania niniejszej Konwencji.
Artykuł 14
Konferencja Stron
1. Niniejszym ustanawia się Konferencję Stron (zwaną dalej „Konferencją”).
2. Konferencja będzie omawiać wspólne problemy Stron i podejmować niezbędne decyzje
przyczyniające się do efektywnego wdrażania Konwencji. W szczególności, Konferencja:
(a) będzie regularnie dokonywać przeglądu i wspierać wdrażanie Konwencji i jej Protokołów,
(b) przyjmie poprawki do Konwencji, zgodnie z artykułem 19,
(c) przyjmie Protokoły oraz poprawki do nich, zgodnie z artykułem 18,
(d) powoła swojego przewodniczącego i ustanowi organ wykonawczy na okres między sesjami, w razie potrzeby i zgodnie ze swoim regulaminem,
(e) ustanowi takie organy pomocnicze, między innymi tematyczne grupy robocze, jakie uważa
za niezbędne dla wdrażania Konwencji, będzie regularnie dokonywać przeglądu raportów
przedłożonych przez swoje organy pomocnicze oraz przekaże im wytyczne w tym zakresie,
KONWENCJA
(f ) zatwierdzi program pracy, reguły finansowe i budżet na swoją działalność, w tym na działalność
organów pomocniczych i sekretariatu, oraz podejmie niezbędne działania zapewniające ich finansowanie, zgodnie z artykułem 17,
(g) uchwali własny Regulamin,
(h) przyjmie lub zaleci środki mające na celu osiągnięcie celów określonych w artykułach 2 – 13,
(i) gdy to stosowne, nawiąże współpracę z właściwymi organami lub agencjami – krajowymi lub
międzynarodowymi, rządowymi lub pozarządowymi – oraz wzmocni związki z innymi odpowiednimi konwencjami, jednocześnie unikając powielania działań, oraz
(j) będzie wykonywać inne funkcje, jakie mogą być niezbędne dla osiągnięcia celów Konwencji.
3. Pierwsza sesja Konferencji Stron zostanie zwołana nie później niż w ciągu jednego roku od dnia
wejścia w życie Konwencji; jeżeli Konferencja nie ustali inaczej, sesje zwyczajne będą zwoływane
co trzy lata.
4. Nadzwyczajne sesje Konferencji będą zwoływane w terminach określonych przez Konferencję
na sesji zwyczajnej albo na pisemny wniosek którejkolwiek Strony, pod warunkiem, że w ciągu
trzech miesięcy od przekazania tego wniosku wszystkim pozostałym Stronom przez Sekretariat
wniosek ten poprze przynajmniej jedna trzecia Stron.
5. Strony mogą podjąć decyzję o dopuszczeniu obecności na zwyczajnych i nadzwyczajnych sesjach
Konferencji w charakterze obserwatorów:
(a) każdego innego Państwa,
(b) każdej organizacji krajowej, międzyrządowej lub pozarządowej, której działalność jest związana
z Konwencją.
Warunki dopuszczenia i udziału obserwatorów zostaną ustalone w regulaminie. Obserwatorzy mogą
przedstawiać wszelkie informacje lub raporty związane z celami Konwencji.
6. Konferencja będzie podejmować decyzje jednomyślnie.
Artykuł 15
Sekretariat
1. Niniejszym zostaje powołany Sekretariat.
2. Do zadań Sekretariatu należy :
(a) organizowanie sesji Konferencji i świadczenie w razie potrzeby związanych z nimi usług,
(b) kompilowanie i przekazywanie przedłożonych Sekretariatowi raportów,
(c) koordynowanie swojej działalności z sekretariatami innych właściwych międzynarodowych organów i konwencji,
(d) opracowanie raportów z wykonywania swoich funkcji wynikających z Konwencji i jej Protokołów,
między innymi raportów finansowych, i przedstawianie ich Konferencji,
(e) udzielanie pomocy w zakresie badań naukowych, kontaktów i wymiany informacji w sprawach
związanych z niniejszą Konwencją, oraz
(f ) wykonywanie innych funkcji sekretarskich, jakie ustali Konferencja.
Artykuł 16
Organy pomocnicze
Organy pomocnicze, między innymi tematyczne grupy robocze ustanowione na podstawie artykułu
14 ustęp 2 litera e, będą, gdy to niezbędne, udzielać Konferencji pomocy technicznej, informacji i rad
dotyczących konkretnych kwestii związanych z ochroną i zrównoważonym rozwojem Karpat.
KONWENCJA
Artykuł 17
Składki
Każda Strona wniesie swoją składkę do regularnego budżetu Konwencji, zgodnie ze skalą składek
określoną przez Konferencję.
Artykuł 18
Protokoły
1. Każda ze Stron może przedłożyć projekty Protokołów do Konwencji.
2. Projekty Protokołów zostaną przekazane za pośrednictwem Sekretariatu wszystkim Stronom co
najmniej 6 miesięcy przed sesją Konferencji, na której mają być one rozważane.
3. Protokoły będą przyjmowane i podpisywane na sesjach Konferencji. Do wejścia w życie
Protokołów, poprawek do nich i ich wypowiedzenia będą stosować się odpowiednio przepisy
artykułu 19, artykułu 21 ustęp 2-4 i artykułu 22 Konwencji. Tylko Strona Konwencji może stać się
Stroną Protokołów.
Artykuł 19
Poprawki do Konwencji
1. Każda ze Stron może przedłożyć projekty poprawek do Konwencji.
2. Projekty poprawek zostaną przekazane za pośrednictwem Sekretariatu wszystkim Stronom
Konwencji co najmniej 6 miesięcy przed sesją Konferencji, na której dana poprawka ma być
rozważana.
3. Proponowane poprawki do Konwencji będą przyjmowane przez Konferencję jednomyślnie.
4. Poprawki do Konwencji podlegają ratyfikacji, zatwierdzeniu lub przyjęciu. Poprawki wchodzą
w życie dziewięćdziesiątego dnia od dnia, w którym zostanie złożony czwarty dokument
ratyfikacji, zatwierdzenia lub przyjęcia; poprawki wejdą w życie dla każdej następnej Strony
dziewięćdziesiątego dnia od dnia, w którym złoży ona swój dokument ratyfikacji, zatwierdzenia
lub przyjęcia.
Artykuł 20
Rozstrzyganie sporów
Strony będą rozstrzygać spory dotyczące interpretacji lub stosowania Konwencji w drodze negocjacji
lub w każdy inny sposób rozstrzygania sporów, zgodnie z prawem międzynarodowym.
Artykuł 21
Wejście w życie
1. Konwencja będzie otwarta do podpisu u Depozytariusza w terminie od 22 maja 2003 r. do 22 maja
2004 r.
2. Konwencja podlega ratyfikacji, zatwierdzeniu lub przyjęciu przez Sygnatariuszy. Konwencja
będzie otwarta do przystąpienia dla nie-sygnatariuszy. Dokumenty ratyfikacji, zatwierdzenia,
przyjęcia i przystąpienia będą składane u Depozytariusza.
3. Konwencja wejdzie w życie dziewięćdziesiątego dnia od dnia, w którym zostanie złożony czwarty
dokument ratyfikacji, zatwierdzenia, przyjęcia, lub przystąpienia.
4. Konwencja wejdzie w życie dla każdej następnej Strony dziewięćdziesiątego dnia od dnia złożenia
przez tę Stroną dokumentu ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia.
KONWENCJA
Artykuł 22
Wypowiedzenie
Każda ze Stron może wypowiedzieć Konwencję powiadamiając o tym pismem skierowanym do Depozytariusza. Wypowiedzenie nabiera mocy sto osiemdziesiątego dnia od dnia otrzymania powiadomienia przez Depozytariusza.
Artykuł 23
Depozytariusz
1. Depozytariuszem Konwencji będzie Rząd Ukrainy.
2. Depozytariusz powiadomi wszystkie pozostałe Strony o:
(a) każdym podpisaniu Konwencji lub Protokołów do niej,
(b) złożeniu każdego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia,
(c) terminie wejścia w życie Konwencji, jak również Protokołów lub poprawek do nich oraz terminie
ich wejścia w życie dla każdej następnej Strony,
(d) każdym powiadomieniu o wypowiedzeniu Konwencji lub Protokołów do niej oraz terminie,
w którym wypowiedzenie nabierze mocy dla danej Strony,
(e) każdym złożeniu deklaracji , o której mowa w artykule 1 ustęp 2.
Sporządzono w Kijowie, Ukraina, w dniu 22 maja 2003 roku w jednym egzemplarzu oryginalnym
w języku angielskim.
Egzemplarz oryginalny Konwencji będzie złożony u Depozytariusza, który przekaże uwierzytelnione
kopie wszystkim Stronom.
Na dowód czego niżej podpisani, należycie do tego upoważnieni, podpisali niniejszą Konwencję:
W imieniu Rządu:
Republiki Czeskiej
W imieniu Rządu:
Republiki Węgierskiej
W imieniu Rządu:
Rzeczypospolitej Polskiej
W imieniu Rządu:
Rumunii
W imieniu Rady Ministrów:
Serbii i Czarnogóry
W imieniu Rządu:
Republiki Słowackiej
W imieniu Rządu:
Ukrainy
Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią (REC) jest bezstronną
neutralną i niekomercyjną organizacją międzynarodową, której misją jest działanie na rzecz
rozwiązywania problemów ochrony środowiska i wspieranie rozwoju zrównoważonego w Europie
Środkowej i Wschodniej. Polskie Biuro REC pełni kluczową rolę w działaniach organizacji na terenie
Polski. Biuro realizuje różnorodne programy w zakresie wsparcia instytucjonalnego, szkoleń z zakresu prawa, funduszy europejskich, mechanizmów finansowych i edukacji.
REC ma główną siedzibę na Węgrzech, w Szentendre, i biura krajowe w każdym z 17 krajów
beneficjentów, którymi są: Albania, Bułgaria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra,
Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Macedonia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Turcja i Węgry.
Polskie Biuro REC
ul. Grójecka 22/24 lok. 36; 02-301 Warszawa
Tel: + 48 22 823 84 59; Fax: + 48 22 822 94 01; e-mail: [email protected]
www.rec.org.pl
Akademia Europejska (EURAC) jest nowoczesnym instytutem badawczym i szkoleniowym,
z siedzibą w Bolzano (www.eurac.edu). Założona w 1992 roku, składa się z dziewięciu instytutów
naukowych. EURAC mieści się w centrum Alp co jest idealnym miejscem dla tej naukowej
i operacyjnej siedziby Sekretariatu Konwencji Alpejskiej oraz do prowadzania badań dotyczących
regionów górskich.
Jeden z instytutów badawczych Akademii Europejskiej jest jednostką bezpośrednio zaangażowaną
w prace konsultacyjne, związane z Konwencją Alpejską, pracującą dla instytucji włoskich takich
jak Ministerstwo Środowiska, Ziemi i Morza oraz instytucji międzynarodowych jak UNEP, OECD,
Komisja Europejska czy Partnerstwo na rzecz Gór (Mountain Partnership).
EURAC Research
Viale Druso 1, 39100 Bozen/Bolzano - Italy
Tel. + 39 0471 055 055; Fax + 39 0471 055 059; e-mail: [email protected]
www.eurac.edu

Podręcznik do Konwencji Karpackiej - Publications

Transkrypt

Podobne dokumenty

kocham teatr - Teatr Lalek PLECIUGA