Slownik historii doktryn politycznych IV.indd

Slownik historii doktryn politycznych IV.indd

MAURRAS CHARLES
ny, Warszawa 1976; Materializm dialektyczny i historyczny. Przewodnik metodyczny,
Warszawa 1955; A. Pająk, A. Biernat Materializm i idealizm, Kraków 1977; Materializm
i idealizm, Wrocław 1978; Rozprawy i studia, Szczecin 1985; K. Vogt Kohlenglaube und
Wiessenschaft, Leipzig 1854; J. Moleschott Kreislauf des Lebens, Köln 1852; L. Buchner
Kraft und Stoff, Leipzig 1855; D.F. Strauss Der alte und der neue Glaube, Berlin 1872;
E. Haeckel Naturliche Schopfungsgeschichte, Köln 1868; E. Haeckel Die Weltratsel,
Berlin 1898; F.A. Lange Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung und
der Gegenwart, Lipsk 1902; W.M. Kozłowski Zasady przyrodoznawstwa w świetle teorii poznania, Warszawa 1903; W. Schellwien Kritik des Materialismus, Lipsk 1858;
M.J. Schleiden Über den Materialismus in den neueren Naturwiessenschaft, Wien
1863; F. Schultze Die Grundgedanken des Materialismus, Innsbruck 1881; J. Bermann
Materialismus und Monismus, b.m.w., 1882; T. Kulpe O zadaniach i kierunkach filozofii,
Lwów 1899; W. Struve Wstęp krytyczny do filozofii, Warszawa 1903.
M. N.
MATERIALIZM HISTORYCZNY – zob. MARKSIZM
MAURRAS Charles Marie Photius, francuski publicysta, pisarz, polityk,
przywódca i ideolog Action française, członek Akademii Francuskiej (fotel
nr 16), twórca doktryny nacjonalizmu integralnego. Ur. 20 IV 1868 r. w Matigues (Bouches-du-Rhône) w Prowansji, zm. 16 XI 1952 r. w Tours. M. pochodził z religijnej rodziny katolickiej o tradycjach monarchistycznych.
W wieku 12 lat stracił słuch. Debiutował jako publicysta w wieku 17 lat
w „Annales de philosophie chrétienne”. Potem często publikował m.in.
w „L’Événement”, „A La Gazette de France”, „La Revue encyclopédique”.
Zdeklarowany klasycysta, pozytywista i ateista, często atakował romantyzm.
W 1885 r. przeniósł się do Paryża, gdzie pracował jako krytyk literacki dla
wielu organów prasowych, m.in katolików i monarchistów. W 1888 r. poznał
F. Mistrala i zaangażował się w środowisko odrodzenia prowansalskiego
i ruch Félibrige. Poznał wówczas również nacjonalistycznego pisarza
→M. Barrésa, z którym później współpracował w ramach „La Cocarde”.
Pozostawał w tym okresie pod wpływem pozytywistycznego tradycjonalizmu →Renana, pesymizmu →Schopenhauera i determinizmu Taina.
W politykę zaangażował się w okresie afery Dreyfusa i opowiedział się
jako antydrejfurzysta i antysemita, głosząc prymat państwa nad jednostką.
W 1899 r. wraz z M. Pujo i H. Vaugeoisem założył Action française – ugrupowanie, które miało na celu powołanie →monarchii tradycyjnej, dziedzicznej,
antyparlamentarnej, narodowej i katolickiej. Trzeba zaznaczyć, że katolicyzm
monarchii wg M. powinien być czysto instrumentalny (stanowić czynnik
integrujący społeczeństwo). Uważał, że religia jako cywilizacja dla niewierzących jest ważniejsza niż kwestie społeczne i w ten sposób dominuje nad
nimi (défense religieuse – défense sociale – défense nationale). Poglądy M. wobec
religii i Kościoła katolickiego doprowadziły do nałożenia na M. ekskomuni108
MAURRAS CHARLES
ki w 1926 r. przez Piusa XI. Mimo to M. wraz z Action française stanowili
wpływowy ruch społeczny oraz ważne środowisko intelektualne, zwłaszcza
w francuskich kręgach konserwatywnych. M. rozszerzał działalność ruchu
powołując organ prasowy (1908, „L’Action française”) czy organizując przybudówki młodzieżowe (Kameloci Króla), a także placówkę naukowo-dydaktyczną (Instytut Action française). W dziele Anthinéa (1901), będącym owocem
jego podróży do Grecji jako korespondenta olimpijskiego, M. przeprowadza
krytykę systemu demokratycznego i postuluje powrót do monarchii. Jego
doktryna jest silnie nacechowana antysemityzmem i ksenofobią. W tym roku
również przeprowadził serię wywiadów na łamach „Gazette de France” znaną jako L’enquête sur la monarchie, która propagowała idee monarchistyczne.
Po I wojnie światowej zażarcie krytykował traktat wersalski i francuskie
władze za zbyt łagodną politykę wobec Niemiec. Jego antyrządowa postawa
sprawiła, że w czasie dwudziestolecia międzywojennego często był skazywany na kilkumiesięczne pobyty w więzieniu za wzywanie do mordów politycznych (m.in. A. Schramecka i L. Bluma). Wypowiadał się zarówno przeciwko →komunizmowi, jak i narodowemu socjalizmowi (→nazizm), sam stając się ulubionym ideologiem →B. Mussoliniego i →gen. F. Franco. W dniu
8 czerwca 1939 r. został przyjęty do Akademii Francuskiej. Po klęsce Francji
w 1940 r. opowiedział się za współpracą z III Rzeszą. Do końca II wojny
światowej pozostał czołowym publicystą Vichy i gorącym orędownikiem polityki marszałka Ph. Pétaina. Często w swych artykułach denuncjował działaczy Résistance. M. został aresztowany w sierpniu 1944 r. i stanął przed trybunałem w Lyonie oskarżony o kolaborację i skazany na dożywotnie więzienie.
Przebywał w więzieniu w Riom i Clairvaux. Zmarł w Tours w 1952 r. Pod
koniec życia nawrócił się na katolicym.
WAŻNIEJSZE PRACE
Le chemin de paradis, 1895; Trois idées politiques, 1898; Decentralisation, 1898; Anthinéa,
1901; L’enquête sur la monarchie, 1901; L’avenir de l’inteligence, 1905; Le Dilemme de Marc
Sangier, 1906; Si le coup de force est possible, 1910; Pour la défense nationale, 1931; Devant
l’Allemagne éternelle, 1937; Mes idées politiques, 1937; L’ordre et désordre, 1948; Réflexion
sur la Révolution de 1789, 1948; Pascal puni, conte infernal, 1953; Votre bel aujourd’hui,
1953.
M. był twórcą doktryny nacjonalizmu integralnego – owocu jego wieloletnich poszukiwań. Był postacią wyjątkowo kontrowersyjną, kontestującą rzeczywistość republikańską. Jego doktryna łączy w sobie wiele nurtów
francuskiej tradycji myśli prawicowej, a cechą wyróżniającą jest nacjonalizm
obejmujący projekt rewolucji konserwatywnej, której celem było ustanowienie dyktatury monarchicznej. M. nie wahał się postulować rozwiązań siłowych, które miały doprowadzić do odbudowy Francji w duchu narodowym.
Stworzona przez M. doktryna nacjonalizmu integralnego, również dla po109
MAURRAS CHARLES
trzeb ruchu Action française, stanowi przemyślaną i kompletną wizję państwa
francuskiego, pojmowanego jako monarchia narodowa, dziedziczna, katolicka, antyparlamentarna i zdecentralizowana. Można przyjąć, że pierwotny filar jego teorii – nowoczesny nacjonalizm – był realnym projektem ideowym,
którego emanację, w różnych odmianach, można odnaleźć w systemach politycznych Europy w pierwszej połowie XX wieku. Również jego ustrojowa
koncepcja decentralizacji, która w tamtych czasach wydawała się zbyt śmiała i nierealistyczna, dzisiaj z powodzeniem jest urzeczywistniana. Tym natomiast, co wydaje się projektem utopijnym, jest zasada ustrojowa, jaką M.
przyjął dla odrodzonego państwa francuskiego – monarchizm. Społeczeństwo
francuskie zawiedzione doświadczeniami I i II Cesarstwa nie było zdolne zaaprobować kolejnego eksperymentu ustrojowego z monarchą na czele, tym
bardziej że M. projektował monarchę-dyktatora. Należy pamiętać, że francuscy rojaliści zostali osłabieni w wyniku bezpotomnej śmierci ostatniego
przedstawiciela starszej linii Burbonów – hr. de Chambord. Równie kontrowersyjnym zamysłem M., raczej nierealistycznym, było zerwanie więzów
przyszłej Francji z dziedzictwem rewolucji, a więc odrzucenie liberalnych
i demokratycznych zdobyczy francuskiego społeczeństwa.
Za największą tragedię dla Francji M. uznawał prądy myślowe związane
z reformacją oraz rewolucją 1789 r. Według M. te zjawiska intelektualne doprowadziły do wydarzeń politycznych i do sytuacji społecznych, których wynikiem było podważenie wartości monarchii poprzez zerwanie więzi z tym,
co najbardziej dla Francuzów cenne: autorytetem, hierarchią, ciągłością, tym,
co pozwalało monarchii francuskiej trwać wiele wieków. Postulował powrót do monarchii w jej klasycznym modelu, czerpiącym z wzorów średniowiecznych. Tradycję pojmował jako formę przekazywania dziedzictwa.
Mówił o konieczności dziedziczenia, podkreślając przy tym rolę instytucji ojcostwa. Jeżeli jednak był zwolennikiem monarchii dziedzicznej, to dlatego że
edukację uważał za podstawowy element kształcenia przyszłego monarchy.
Twierdził, że nie ma lepszej formy kształcenia jak rodzina, a suma rodzin
tworzy społeczeństwo rodzin francuskich. Jednocześnie dostrzegał wagę
i rolę pierwotnych wspólnot i środowisk, które traktował jako element konstytuujący patriotyzm. Był zwolennikiem szerokiej autonomii regionalnych
wspólnot. Postulował decentralizację kraju i powrót do historycznych regionów jako antidotum na jakobińską uniformizację. Uważał, że decentralizacja
jest wskazana w równym stopniu dla dobrego funkcjonowania władzy centralnej, jak i dla sprawnego zarządzania na szczeblu lokalnym. M. twierdził,
że szeroka autonomia samorządów regionalnych, lokalnych i korporacyjnych
doprowadzi do uwolnienia państwa od odpowiedzialności za decyzje, które mogłyby być podejmowane na poziomie prowincji, a które będąc w gestii
Paryża zwracają się przeciw niemu z powodu niezadowolenia rządzonych.
Ponadto wierzył, że odrodzenie wolności lokalnych w społecznościach pro110
MAURRAS CHARLES
wincjonalnej Francji spowoduje zaangażowanie obywateli, przejawiające się
w podejmowaniu inicjatyw obywatelskich i politycznych.
Jednocześnie jako przeciwnik liberalizmu i demokracji nie dopuszczał
w ustroju państwa jakichkolwiek elementów konstytucjonalizmu i reprezentacji parlamentarnej. M. stworzył jeden z bardziej wnikliwych i obszernych
katalogów argumentów skierowanych przeciw koncepcjom demokratycznym, republikańskim i wspierającym oświeceniowe tradycje rewolucji 1789 r.
Analizując tę rewolucję doszedł do przekonania, że trzem pojęciom symbolizującym postrewolucyjne dziedzictwo, a mianowicie reformom, rewolucji i romantyzmowi, należy przeciwstawić idee katolicyzmu, kontrrewolucji
i klasycyzmu. Dla M. najważniejszym kryterium oceny rewolucji był interes
narodowy. M. był przekonany, że właśnie dostrzeżenie i uwzględnienie narodowego interesu w działalności politycznej jest szansą na wyjście obywateli z chaosu braku decyzji, do jakiego prowadzi liberalizm.
Ukierunkowanie M. na naród pozostawało w przeciwwadze wobec liberalizmu oraz demokracji i stało się nieodłącznym komponentem jego ideologii.
M. wychodził z założenia, że w żadnej sytuacji politycznej i społecznej interes narodowy nie traci aktualności, może jedynie na chwilę zostać zagłuszony lub wyciszony. Uważał, że interes narodowy nie jest tym samym co patriotyzm. Z jednej strony nie odmawiał patriotyzmu zwolennikom republiki,
z drugiej zaś potępiał ich postawę, gdyż nie liczyli się według niego z interesem narodowym. Tę sprzeczność uważał za defekt mający korzenie w naturze systemu republikańskiego i we wszelkich innych reżimach demokratycznych. Twierdził, że interes narodowy w systemie demokracji republikańskiej
staje się jednym z wielu interesów jednostkowych, partykularnych, toteż nie
mieści się już w ramach hierarchii wartości politycznych.
W swojej doktrynie był bardziej antyparlamentarny i antydemokratyczny
niż monarchistyczny. Republika według M. oznaczała anarchię, gdyż demokracja przedstawicielska oparta na partiach politycznych permanentnie podważała autorytet władzy. M. obserwując mechanizmy wyborcze stwierdził,
że oligarchiczna forma rządów jest naturalna dla każdej demokracji, a władza utrzymywana jest dzięki wyborom, natomiast o wyniku wyborów decydują pieniądze i prasa (media). Uważał, że jedynie silny monarcha może
być gwarantem zaprowadzenia porządku, utrzymania ładu oraz warunkiem
i symbolem jedności państwa. Budując teorię odradzającej się francuskiej monarchii stwierdził, że pierwszym krokiem zmierzającym do jej ustanowienia
będzie centralizacja władzy i przejęcie kontroli nad resortami siłowymi, ale
także nad ośrodkami odpowiedzialnymi za infrastrukturę informacyjną i komunikacyjną. Przewidywał zastosowanie nadzwyczajnych środków publicznych, zakładał, że ustanowienie reżimu monarchicznego musi być poprzedzone okresem dyktatury, która jest potrzebna, by usunąć pozostałości systemu republikańskiego, bardzo głęboko zakorzenionego w różnych obszarach
życia publicznego.
111
MAURRAS CHARLES
Nie wahał się nawoływać do rozwiązań siłowych, które miały wspomagać ideę monarchizacji kraju. Widział nieodzowność przeprowadzenia pokazowych procesów politycznych i surowego ukarania decydentów byłego
systemu. Idea ta, dodajmy, że przez ideologa upubliczniona, była de facto
zamysłem przeprowadzenia we Francji projektu rewolucyjnego – rewolucji
konserwatywnej. M. wierzył, że realizacja jego wizji, quasi-rewolucyjnego
przedsięwzięcia, jest jedynie kwestią czasu. Odtworzenie porządku społecznego, przynależnej i właściwej państwu francuskiemu hierarchii mogło nastąpić jedynie przez zastosowanie rozwiązań siłowych, a jedynym kryterium
ustalania dobra publicznego był interes narodowy.
Formuła konstytucji monarchicznej według M. to władza na górze a wolności na dole. Przy zastosowaniu tej reguły w ustroju państwowym nastąpiło odwrócenie procesu, w którym republika – formalnie jedna i niepodzielna – stała się męczennikiem tysięcy jednostek będących nieuchwytnymi tyranami. Dążył do odtworzenia na niższych szczeblach życia społecznego
wspólnot-republik wszelkiego rodzaju: republik domowych, a więc rodzin;
republik lokalnych, takich jak gminy i prowincje, wreszcie republik zawodowych, czyli np. stowarzyszeń. Te wspólnoty, którym zagwarantowana zostanie wolność samodzielnego administrowania, będą rządzone przez jedną,
stałą i dziedziczną władzę monarszą. M. silnie podkreślał antyparlamentaryzm, który oznaczał także odrzucenie klasycznego monteskiuszowskiego
podziału władz. W swoim modelu ustrojowym proponował nowy podział,
który z jednej strony miał być oparty na silnym autorytecie monarchy, z drugiej zaś strony jego podstawą miały być procesy wynikające z odtworzenia
tradycyjnych wspólnot oraz zagwarantowania im praw i wolności, których
celem ostatecznym byłaby ochrona człowieka przed arbitralnością wszelkiej
władzy.
Dla M. racjonalną formą realizacji autorytetu w obszarze władzy państwowej było zakorzenienie go w rodzinie królewskiej, zgodnie z zasadą dziedziczenia tronu przez pierworodnego potomka rządzącego monarchy. Uważał,
że jest to zasada konieczna, by ustrzec urząd królewski przed szkodliwą
wewnątrzdynastyczną rywalizacją. Był przekonany, że władza królewska
zawiera w sobie istotę dyktatury, a równocześnie dzięki temu, że monarcha dzierży ster rządów przez dłuższy czas, pozwala mu jako narodowemu
przywódcy odbić się od funkcji wyłącznie dyktatorskich. Przywódca w pełni staje się wtedy królem, łącząc w sprawowanym urzędzie dwie idee: wodzostwa i dziedziczności, a więc w sposób naturalny nabiera cech ojcowskiego przewodniczenia, zachowując zarazem możliwość zastosowania aparatu
dyktatury bezpośredniej lub pozostania przy realizowaniu funkcji pośredniej
czy w roli pierwszoplanowego ministra. Twierdził, że w bardzo wielkich
sprawach instytucja ma przewagę nad ludźmi, a w wypadku urzędu królewskiego główną wartością jest to, że posługuje się przeszłością z korzyścią dla
teraźniejszości, a przede wszystkim dla przeszłości nie poświęca przyszło112
MAURRAS CHARLES
ści. M. wyznaczył monarsze ściśle określoną odpowiedzialność, twierdząc,
że jest ona warunkiem koniecznym, by państwo funkcjonowało efektywnie.
Kryterium najwyższym było dobro narodu oraz osiągnięcie pełnej jedności
i zapewnienie ciągłości. Według M. monarcha będzie miał gremia doradcze,
również ministrów, którzy będą przed nim odpowiedzialni.
M. uważał, że jedynie ojczyzna może łączyć ludzi, dawać im poczucie
wspólnoty, a zatem kłaść nacisk na aspekty, które są realne i prawdziwe
w idei człowieczeństwa. Podkreślał, że to małe ojczyzny (pierwotne wspólnoty) budują pierwsze prawdziwe więzi międzyludzkie, kształtują jednostkę
i uczą ją żyć w określonych zwyczajach czerpiących z tradycji. Tworzą one
Francję, a przez to staje się ona miejscem wszelkich więzi i relacji, od których
nie można się uwolnić.
Ważną rolę w odrodzonej Francji przypisywał Kościołowi katolickiemu.
Postawa M. wobec Kościoła katolickiego wiązała się z jego przemyśleniami
na temat religii w życiu społecznym i nie była tożsama z jego stosunkiem
do kwestii wiary. Kościół był dla M. „kościołem porządku”, „świątynią obowiązku”, instytucją i fundamentem cywilizacji. Był gwarancją procesu, który miał prowadzić do społecznego odrodzenia narodu. Katolicyzm traktował jako ważny element ustrojowej tradycji Francji, nierozerwalnie złączony z ideą monarchii. Tym samym integralnie połączył w swojej doktrynie
pierwiastek monarchizmu, katolicyzmu i nacjonalizmu, tworząc koncepcję
religii politycznej, swoisty rodzaj katolicyzmu narodowego. Propagując szacunek dla katolicyzmu, zajmował zdecydowanie wrogie stanowisko wobec
wszelkiego rodzaju przejawów i wpływów pozanarodowych. Kościół katolicki wzbudzał szacunek M. nie tylko dzięki roli, jaką pełnił w społeczeństwie,
lecz także dzięki swej organizacji i hierarchicznej strukturze. Dla M. – zdeklarowanego agnostyka – Kościół katolicki doskonale wpisywał się w tworzoną przez niego teorię elitaryzmu arystokratycznego, w myśl której religia
i edukacja nie są potrzebne masom, lecz jedynie elitom, które nad nimi będą
sprawować władzę. Cenił zdyscyplinowanie kleru, i to pomimo bardzo szeroko zdecentralizowanej organizacji kościelnej. Fascynował go również niezwykle rozbudowany system tytulatury. Z wielkim respektem odnosił się do
relacji wewnątrzkościelnych, do utrzymywanej dyscypliny oraz niemal bezgranicznej pokory i posłuszeństwa wobec najwyższego ziemskiego zwierzchnika w osobie biskupa Rzymu. Dostrzegał w nim ucieleśnienie takich cnót,
jak hierarchia, autorytet, praca i trwanie na przestrzeni dwóch tysięcy lat.
Jako zdeklarowany przeciwnik egalitaryzmu i wszelkich form indywidualizmu uważał, że podczas swej wielowiekowej posługi Kościół poznał naturę
ludzką i z pożytkiem dla społeczeństwa stara się nad nią panować, nauczając
o ludzkich ograniczeniach.
M. zbudował ideę Francji-bogini, ojczyzny, która byłaby zdolna łączyć
ludzkie jednostki we wspólnotę, sama w sobie będąc cnotą, a dzieki temu
posiadając zdolność do kreowania kultu. M. z panteonu narodowego wydo113
MAZZINI GIUSEPPE
bywał myśli i idee, które według niego będą podtrzymywać morale kraju nie
tylko w kryzysie, ale również w okresie jego rozwoju.
WYBRANA LITERATURA
J. Bartyzel Umierać, ale powoli! O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach
romańskich 1815–2000, Kraków 2002; P. Boutang Maurras. La destinée et l’œuvre, Paris
1984; J. Eisler Od monarchizmu do faszyzmu: koncepcje polityczno-społeczne prawicy francuskiej 1918–1940, Warszawa 1987; B. Goyet Charles Maurras, Paris 2000; J. McCearney
Maurras et son temps, Paris 1977; V. Nguyen Aux origines de l’Action française, Paris
1991; J Prevotat Les catholiques et l’Action française, Paris 2001; R. Rémond Les droites en France, Paris 1982; A. Wielomski Konserwatyzm – główne idee, nurty i postacie,
Warszawa 2007; idem, Nacjonalizm francuski 1886–1940, Warszawa 2007.
A. B.
MAZZINI Giuseppe, włoski polityk i publicysta. Ur. 22 VI 1805 r. w Genui,
zm. 10 III 1872 r. w Pizie. Studiował prawo na uniwersytecie w swym rodzinnym mieście, tam też po ukończeniu studiów prowadził z dużymi sukcesami
praktykę adwokacką. Na początku lat 30. zaangażował się w nielegalną działalność polityczną (Karbonariuszy), co doprowadziło do jego aresztowania
w 1830 r. W 1831 r. powołał do istnienia Młode Włochy (La Giovine Italia), był
również autorem programu tej organizacji. Od 1832 r. redagował jej czasopismo. Młode Włochy swą strukturą organizacyjną nawiązywały do organizacji karbonarskich (różne stopnie wtajemniczenia). Na początku lat 40. podjął
inicjatywę utworzenia Związku Robotników Włoskich, którego celem była
konsolidacja środowisk robotniczych wokół kwestii socjalnych i narodowych
zarazem. W 1833 r., pod wpływem aresztowań wśród działaczy Młodych
Włoch, podjął decyzję o wywołaniu na terenie Piemontu powstania, jednak
powstanie wybuchło dopiero 1 lutego 1834 r. i po zaledwie kilku dniach zakończyło się całkowitą porażką. W 1834 r., gdy przebywał na emigracji
w Szwajcarii, stał się inicjatorem powołania do życia Młodej Europy, na którą
składały się Młode Włochy, Młode Niemcy i Młoda Polska. W latach 40.
(1848) wziął udział w wojnie walcząc pod dowództwem →G. Garibaldiego,
w 1849 r. był jednym z triumwirów stojących na czele Republiki Rzymskiej,
dowodził w obronie Rzymu przeciwko Francji. Po roku 1849, przebywając po
raz kolejny na emigracji, przyczynił się m.in. wraz z →L. Kossuthem do powstania organizacji Comitato Europeo, której zadaniem miało być podtrzymywanie w Europie rewolucyjnego ducha republikańskiego. W latach 50. prowadził ożywioną działalność polityczną i konspiracyjną; stanął też na czele
stworzonej przez siebie w Genui Partii Czynu (Partito d’azione). To w oparciu
o tę partię w 1859 r. M. przygotował powstanie na Sycylii, uczestniczył
w walkach, które doprowadziły do powstania zjednoczonego państwa włoskiego.
114