SEZONOWA OCENA SPOSOBU ODŻYWIANIA DZIECI

SEZONOWA OCENA SPOSOBU ODŻYWIANIA DZIECI

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 8 • 2011
SEZONOWA OCENA SPOSOBU ODŻYWIANIA DZIECI
ZAMIESZKUJĄCYCH TERENY POMORZA
THE SEASONAL ESTIMATION OF NUTRITION AMONG
CHILDREN LIVING IN THE POMERANIA REGION
Katarzyna Pałczyńska
Magdalena Szornak
Halyna Tkachenko
Natalia Kurhalyuk
Akademia Pomorska
Zakład Fizjologii Zwierząt
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
[email protected], [email protected]
ABSTRACT
The aim of our study was the analysis and verification of different nutrition mode
among children (6-9 years) and youth (10-13 years) living in Central Pomeranian
region. The questionnaire questions concerned the nutritional preferences (the frequency of consumption of meat, fish, milk, vegetables and fruit, fresh juices, sweetness, cereal). The seasonal analysis of questionnaire data was conducted in spring,
summer, autumn and winter. Independently from age the largest percent of respondents consumes meat as well as fresh vegetables and fruit 2-3 times in week. The
most frequent nutritional mistake among children in both groups (6-9 and 10-13
years) is insufficient consumption of fish as well as fresh vegetables and fruit. The
largest percent of children not drink fresh juices. Independently from seasons in dietary of children and youth must be milk. The verification of our data was showed
that the largest percent of children and youth drink milk every day. The largest percent of children in 6-9 years group consuming the foods in spring and autumn period, however, in the 10-13 years group – in the autumn and winter. Nutritional education of children and their parents is related with the principles of corrected nutrition. This education would influence on improvement of nutrition principles.
Słowa kluczowe: sposób żywienia, nawyki żywieniowe, dzieci, młodzież
Key words: nutrition mode, dietary habits, children, youth
89
WPROWADZENIE
Wiele przemawia za tym, że wydłużenie życia, którego może spodziewać się
człowiek współczesny w stosunku do człowieka w tym samym wieku żyjącego
przed 100 czy 200 laty, jest częściowo wynikiem poprawy warunków żywienia, likwidacji lub zmniejszenia niedoborów pokarmowych, ilościowych i jakościowych
(Michaelsen 2000, Dare, O’Donowan 2002).
Sposób żywienia dzieci i młodzieży jest jednym z decydujących czynników,
wpływających na rozwój fizyczny, utrzymanie równowagi psychiczno-nerwowej,
a przez to uzyskiwanie lepszych wyników w nauce. Dzieci i młodzież stanowią tę
grupę ludności, u której nawet niewielkie wady w żywieniu, ale trwające dłuższy
czas, mogą wpłynąć w sposób niekorzystny na prawidłowy wzrost, rozwój oraz odporność organizmu. Od dawna wiązano różnice w rozwoju intelektualnym dzieci
pochodzących z różnych rejonów świata z warunkami ich żywienia w okresie życia
płodowego, we wczesnym okresie pourodzeniowym oraz dzieciństwie (Ziemiański
1998).
Wiadomo, że rozpoczęcie nauki w szkole wprowadza ważne zmiany w stylu życia i sposobie żywienia. Wiek szkolny jest okresem fizycznego i umysłowego rozwoju dziecka. Wraz z rozpoczęciem nauki w szkole sposób odżywiania się dzieci
zwykle ulega jednak pogorszeniu (Holden i in. 2000, Dare, O’Donowan 2002).
Młodzież w tym wieku jest skłonna do ulegania fałszywym opiniom i praktykom
żywieniowym. Chłopcy często w dużych ilościach spożywają chleb i tłuste gatunki
mięsa oraz wędlin, które w ich mniemaniu mają wzmóc siłę i przydać im męskości.
Z kolei dziewczęta, chcąc mieć szczupłą sylwetkę, zaniedbują spożywanie podstawowych produktów, takich jak: ziemniaki, pieczywo, mleko, i podjadają słodycze
i różne modne artykuły, jak np. frytki, prażynki czy chipsy (Hasik, Gawęcki 2003).
Intensywnie rozwijający się organizm młodych ludzi jest szczególnie wrażliwy
na deficyt energii i składników odżywczych. Niepoprawny sposób odżywiania prowadzi do niedoborów energii, witamin (m.in. B12 i D), pełnowartościowego białka,
wapnia, żelaza, cynku, a w konsekwencji do zahamowania wzrostu, rozwoju umysłowego, pogorszenia stanu zdrowia i samopoczucia (Holden i in. 2000, Michaelsen
2000, Dare, O’Donowan 2002, Marotz 2008).
Niedożywienie, jakościowe niedobory pokarmowe i przekarmienie stanowią zagrożenie dla przetrwania człowieka, uniemożliwiają jego prawidłowy rozwój psychofizyczny, zmniejszają szansę długiego życia, zwiększają podatność na różne choroby oraz obniżają ogólną aktywność życiową i zdolność do pracy. Stwierdzono
w wielu badaniach bezpośredni wpływ diety na metabolizm tkanki mózgowej, rozwój podstawowych funkcji ośrodkowego układu nerwowego, warunkujących m.in.
sprawność intelektualną człowieka (Holden i in. 2000, Michaelsen 2000, Dare,
O’Donowan 2002, Marotz 2008).
Dzieci w wieku 6-9 lat, uczęszczające do pierwszych trzech klas szkoły podstawowej, charakteryzują się wolniejszym tempem rozwoju fizycznego. Dzieci te więcej czasu spędzają w pozycji siedzącej. Mają one mniejsze zapotrzebowanie na
energię i często mniejszy apetyt. Należy w związku z tym w ich posiłkach uwzględnić w większej ilości produkty łatwo strawne oraz mające odpowiednią zawartość
składników budulcowych i regulujących (Holden i in. 2000, Michaelsen 2000, Dare,
90
O’Donowan 2002, Marotz 2008). Ze względu na wykształcanie się w tym okresie
zębów ważna jest odpowiednia dawka wapnia, fosforu, magnezu i fluoru, których
dostarczają ryby morskie, zielone warzywa liściaste, a przede wszystkim produkty
mleczne (Holden i in. 2000, Hasik, Gawęcki 2003).
U dzieci w wieku 10-13 lat następuje przyspieszenie rozwoju fizycznego i umysłowego, któremu towarzyszy wzrost aktywności ruchowej. Ponieważ prowadzą
bardziej aktywny tryb życia, dlatego znacznie wyższe są dla nich dzienne normy
składników energetycznych, budulcowych, witamin (Michaelsen 2000). W ich posiłkach oprócz mleka, jaj, serów, mięsa, warzyw i owoców bogatych w witaminę
C powinny znaleźć się produkty takie, jak: tłuszcze roślinne, pieczywo, kasze, makarony. U dzieci wstępujących w okres młodzieńczy, tj. po 10 roku życia, zaznaczają się wyraźne różnice zależne od płci, a dotyczące znacznie większego spożycia
energii przez chłopców aniżeli przez dziewczynki (Dare, O’Donowan 2002). Niedostarczenie energii i składników pokarmowych w ilościach odpowiadających potrzebom pokarmowym może spowodować nieodwracalne zahamowania tempa rozwoju
(Kompendium... 2004).
Celem badań była analiza i weryfikacja różnych sposobów odżywiania się dzieci
(w wieku 6-9 lat) i młodzieży szkolnej (w wieku 10-13 lat), zamieszkujących tereny
Pomorza (uczęszczających do Szkoły Podstawowej nr 2 im. Małego Trójmiasta Kaszubskiego w Redzie). Przeprowadzone badania mogą być pomocne w podjęciu odpowiednich działań profilaktycznych, zmierzających do wskazania zasad racjonalnego odżywiania dzieci. Wiedza ta jest jednym z najważniejszych warunków mogących przyczynić się do zachowania właściwego stanu zdrowia.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Dobrowolne badania z zastosowaniem opracowanej przez nasz zespół badawczy
w tym celu ankiety przeprowadzono w latach 2010 i 2011 wśród uczniów Szkoły
Podstawowej nr 2 im. Małego Trójmiasta Kaszubskiego w Redzie. Pytania ankietowe dotyczyły preferencji żywieniowych badanych grup (częstotliwości spożycia
mięsa, ryb, mleka, warzyw i owoców, świeżych soków, słodyczy, produktów zbożowych i in.) (por. Pałczyńska i in. 2010a, b). Sezonowa analiza danych ankietowych przeprowadzona była czterokrotnie: wiosną, latem, jesienią i zimą. Biorąc pod
uwagę aspekt fizjologiczny rozwoju dzieci szkolnych, wyróżniono dwie ich grupy:
w wieku 6-9 lat i 10-13 lat. Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej
przy pomocy programu STATISTICA (firmy StatSoft Polska, 8.0). Do określenia
istotności różnic (p<0,05) pomiędzy parametrami w różnych grupach osób stosowano test niezależności chi-kwadrat.
WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE
Analizując podane przez respondentów dane, stwierdzono, że największy procent
(61%, p<0,05) dzieci w wieku od 6 do 9 lat spożywa warzywa wiosną, natomiast
największy procent (63%, p<0,05) mających 10-13 lat – zimą. Większość zarówno
91
1
2
3
4
5
6
7
8
Procent ankietowanych uczniów w przedziale wieku od 6 do
The percentage of questioned 6-9 years
Każdego dnia
1 raz na tydzień
Produkty
W
L
J
Z
W
L
J
Z
Mięso i produkty mięsne
38,2
35,82
29,2
28,08
1,1
1,5
0
3,5
Ryby i owoce morza
1,1
0
0
0
59,5
55,22
57
57,89
Mleko i produkty mleczne
77,5
71,64
64,6
75,45
4,5
4,47
4,6
1,75
Świeże owoce
43,8
43,28
41,5
36,85
7,9
8,96
13,8
3,5
Świeże warzywa
16,8
19,4
12,3
12,28
15,7
16,41
21,5
26,32
Ziemniaki
i produkty ziemniaczane
29,2
25,37
21,5
21,05
6,7
1,5
0
1,75
Świeże soki
5,6
8,96
4,6
0
19,1
26,86
16,9
19,3
Produkty zbożowe
39,3
40,3
35,4
36,85
18,0
11,94
10,8
14,04
Słodycze
25,8
23,88
18,5
17,55
12,3
19,4
12,3
28,07
Fast food
2,2
0
0
1,75
7,9
11,94
10,8
10,52
Oznaczenia: W – wiosna, L – lato, J – jesień, Z – zima
92
1
2
3
4
5
6
7
8
Tabela 1
9 lat spożywających określone produkty żywnościowe
Table 1
children consuming food products
2-3 razy na tydzień
1 raz na miesiąc
Nie spożywa w ogóle
W
L
J
Z
W
L
J
Z
W
L
J
Z
60,7
59,7
70,8
68,42
0
2,98
0
0
0
0
0
0
4,5
10,44
6,1
8,77
24,7
26,87
27,7
26,32
10,1
7,47
9,2
7,02
16,8
20,89
29,2
21,05
0
1,5
0
0
1,1
1,5
1,5
1,75
48,3
47,76
44,6
59,65
0
0
0
0
0
0
0
0
60,7
56,72
57
54,38
2,2
2,99
7,7
7,02
4,5
4,48
1,5
0
62,9
73,13
78,5
75,45
1,1
0
0
0
0
0
0
1,75
10,1
8,96
6,1
8,78
19,1
19,4
23,1
28,07
46,1
35,82
49,2
43,85
40,4
46,26
50,8
45,61
1,1
1,5
1,5
1,75
1,1
0
1,5
1,75
59,5
55,22
66,1
52,63
1,1
0
0
0
1,1
1,5
3,1
1,75
1,1
1,5
0
1,75
66,3
64,17
77
73,69
22,5
22,39
12,3
12,29
93
1
2
3
4
5
6
7
8
Procent ankietowanych uczniów w przedziale wieku od 10 do
The percentage of questioned 10-13 years
Każdego dnia
1 raz na tydzień
Produkty
W
L
J
Z
W
L
J
Z
45,6
40,68
36,5
28,58
0
1,69
1,9
2,38
0
1,69
0
0
50,9
59,33
55,8
53,49
Mleko i produkty mleczne
61,4
59,33
65,4
69,05
3,5
1,69
5,8
2,38
Świeże owoce
47,4
44,07
40,4
39,55
12,3
10,17
3,8
9,3
Świeże warzywa
19,3
25,43
7,7
16,27
17,5
18,65
19,2
11,63
Ziemniaki
i produkty ziemniaczane
29,8
27,12
23,1
13,96
1,7
3,39
3,8
2,33
Świeże soki
3,5
10,17
0
4,65
28,1
27,12
15,4
27,9
Produkty zbożowe
36,8
44,07
43,1
32,56
7
6,78
13,7
18,6
Słodycze
35,1
27,12
34,6
34,89
17,5
20,34
7,7
13,96
Fast food
1,7
1,69
0
2,32
31,6
28,82
26,9
25,58
Mięso i produkty mięsne
Ryby i owoce morza
Oznaczenia: W – wiosna, L – lato, J – jesień, Z – zima
94
1
2
3
4
5
6
7
8
Tabela 2
13 lat spożywających określone produkty żywnościowe
Table 2
children consuming food products
2-3 razy na tydzień
1 raz na miesiąc
Nie spożywa w ogóle
W
L
J
Z
W
L
J
Z
W
L
J
Z
54,4
57,63
61,5
69,04
0
0
0
0
0
0
0
0
5,3
11,87
0
4,65
36,8
2,03
40,4
30,23
7
5,08
3,8
11,63
33,3
38,98
28,8
28,57
0
0
0
0
1,7
0
0
0
40,3
44,07
55,8
48,83
0
1,69
0
2,32
0
0
0
0
42,1
49,15
61,5
62,8
10,5
1,69
9,6
6,98
10,5
5,08
1,9
2,32
68,4
69,49
73,1
79,06
0
0
0
4,65
0
0
0
0
3,5
15,25
11,5
6,98
19,3
22,03
36,5
20,94
45,6
25,43
36,5
39,53
52,6
47,46
41,2
39,54
1,7
1,69
3,9
4,65
1,7
0
0
4,65
47,4
52,54
55,8
48,83
0
0
1,9
2,32
0
0
0
0
1,7
0
1,9
4,65
57,9
61,02
63,5
58,15
7
8,47
7,7
9,3
95
z grupy starszej, jak i młodszej, niezależnie od sezonowości, spożywa je z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu. Z naszych badań wynika (tab. 1, 2), że największy procent (60%, p<0,05) młodszych uczniów je owoce zimą, natomiast grupa starsza –
jesienią (56%, p<0,05), z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu.
Uważa się, że wiosna jest najtrudniejszym okresem dla racjonalnego żywienia
(Holden i in. 2000, Dare, O’Donowan 2002). O tej porze organizm potrzebuje więcej składników budulcowych i regulujących. Wiosenne jadłospisy zawierają potrawy
mączne i tłuste mięsa, a jednocześnie są ubogie w warzywa i owoce. U wielu osób
występują wówczas niedobory witaminy C, co objawia się zmęczeniem, szarością
skóry, bólami w stawach, obniżeniem odporności na choroby, a także krwawieniem
z dziąseł. Częstym zjawiskiem są zaparcia i inne zaburzenia funkcji przewodu pokarmowego spowodowane niedostatkiem błonnika w pożywieniu, a także objawy
nadmiernego zakwaszenia organizmu. Aby temu zapobiec, powinno się możliwie
najczęściej jeść różnego rodzaju potrawy z warzyw surowych, przetwory owocowe
i warzywne. Szczególnie cenne są wtedy przetwory z truskawek, malin, porzeczek,
ponieważ dostarczają one dużo witaminy C. Ewentualny niedobór substancji balastowych można zniwelować większym spożyciem kasz i pieczywa razowego. Aby
uniknąć zakwaszenia organizmu, należy często spożywać mleko i jego przetwory
(Kompendium... 2004).
Wiadomo, że ziemniaki są produktem szczególnie popularnym w polskim jadłospisie (Ners i in. 1988). Nasze badania (tab. 1, 2) wykazują, że największy procent
(79%, p<0,05) dzieci w wieku 6-9 lat spożywa je jesienią. Większość starszych
dzieci (79%, p<0,05) spożywa je zimą. Zarówno starsza, jak i młodsza grupa je
ziemniaki 2-3 razy w tygodniu. Należy pamiętać, że są one dobrym źródłem węglowodanów złożonych występujących w postaci skrobi, zawierają błonnik pokarmowy oraz składniki mineralne, jak fosfor, chlor, sód, magnez i żelazo, a także witaminy z grupy B i witaminę C. Warzywa i owoce to produkty, których nie może zabraknąć w diecie dzieci i młodzieży. Są one głównym źródłem błonnika pokarmowego
oraz witamin i składników mineralnych (Aleksandrowicz, Gumowska 1983, Dare,
O’Donowan 2002, Marotz 2008).
Latem organizm traci w pocie znaczne ilości wody i niektórych składników mineralnych. Dlatego bardzo ważne jest zapewnienie wystarczającej ilości płynów.
Należy unikać napojów gazowanych i wysokosłodzonych, ponieważ nasilają one
pragnienie oraz mogą prowadzić do nieżytów żołądka (Kompendium... 2004). Z danych kwestionariuszowych wynika (tab. 1, 2), że największa liczba ankietowanych
uczniów w wieku 6-9 lat pije świeże soki zimą, natomiast starsza grupa – jesienią.
Należy zaznaczyć, że zarówno starsza, jak i młodsza grupa pije je stosunkowo rzadko, tj. raz na miesiąc.
Obfitość owoców i warzyw stwarza jesienią największą szansę prawidłowego
żywienia. Dzięki wykorzystywaniu w jadłospisie różnych warzyw i owoców staje
się możliwe pełne zaopatrzenie organizmu w witaminy, składniki mineralne i błonnik, przy jednoczesnym zmniejszeniu kaloryczności posiłków. Sprzyja to wzmocnieniu organizmu i utworzeniu fizjologicznych zapasów składników regulujących,
przygotowując organizm na trudny okres zimy i wczesnej wiosny oraz zwiększając
odporność na choroby (Carroll, Smith 1992, Holden i in. 2000, Michaelsen 2000,
Dare, O’Donowan 2002, Marotz 2008).
96
Uczniowie bardzo chętnie sięgają po słodycze i produkty typu fast food. Podczas
naszych badań wykazano, że największy procent wszystkich uczniów spożywa słodycze jesienią, z częstotliwością od 2 do 3 razy w tygodniu. Okres jesienny sprzyja
również zwiększonej częstotliwości (64%, p<0,05) spożywania produktów typu fast
food przez starszych uczniów, natomiast młodsza grupa częściej czyni to zimą (74%,
p<0,05).
Oprócz produktów niezbędnych w żywieniu dzieci i młodzieży są artykuły dozwolone, których jedzenie powinno być ograniczone i kontrolowane. Należą do nich
cukier i słodycze. Słodycze i słodkie napoje spożywane w nadmiarze są przyczyną otyłości oraz rozwoju próchnicy zębów. Słodycze jedzone między posiłkami
zmniejszają apetyt, co może powodować powstawanie niedoborów składników odżywczych w dietach młodych osób (Michaelsen 2000, Dare, O’Donowan 2002).
Cukier nie zawiera żadnych składników odżywczych, jest tylko źródłem „pustych
kalorii” (Gertig, Przysławski 2006).
Należy zaznaczyć, że największy procent uczniów je słodycze i produkty typu
fast food jesienią i zimą, ale zadowalające jest to, że słodycze spożywane są z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu, a produkty typu fast food – tylko raz w miesiącu.
Zachowania tego typu mogą wynikać z uczniowskiego stylu życia i łatwego dostępu
do tego typu produktów w sklepikach szkolnych (Środowisko... 2003). Ponadto zauważono, że połowa uczniów z obydwóch grup wiekowych spożywa produkty zbożowe 2-3 razy w tygodniu, a największy procent (46%) młodszej grupy czyni to zimą, natomiast grupy starszej – wiosną.
Wiadomo, że zimą aktywność fizyczna wyraźnie maleje, za to znaczne ilości energii są zużywane na utrzymanie ciepłoty ciała. Oziębiające działanie niskich temperatur
potęgują dodatkowo silne wiatry (Kompendium... 2004). Dlatego zimą bardzo ważnym posiłkiem jest śniadanie. Wychodzenie do szkoły bez zjedzenia pełnowartościowego śniadania powoduje słabszą odporność organizmu, sprzyjając przeziębieniom.
Śniadanie zimą powinno składać się z gorącej zupy mlecznej, mieszanego pieczywa,
serów, jaj, wędliny oraz dżemów. Produkty zbożowe są cennym źródłem składników
mineralnych, głównie żelaza, magnezu, cynku, miedzi, potasu, fosforu oraz witamin
z grupy B (Dare, O’Donowan 2002, Ciborowska, Rudnicka 2004).
Zimą dostęp promieni słonecznych do skóry jest bardzo ograniczony. Wzrasta
więc zapotrzebowanie na witaminę D, której organizm nie może w dostatecznej ilości sam wytworzyć. Dlatego należy zwiększyć spożycie produktów dostarczających
tej witaminy, przede wszystkim masła oraz mleka i jego przetworów (Dare,
O’Donowan 2002, Marotz 2008). Aby w zimnie zapewnić odpowiedni udział w jadłospisie warzyw i owoców, najlepiej jeść surówki z warzyw korzeniowych, kapustnych i cebulowych (Hański 1999).
Okres dojrzewania wiąże się zarówno z dużym zapotrzebowaniem na składniki
odżywcze, jak i ze zwiększonym apetytem. Żywienie ma więc bardzo ważne znaczenie dla psychofizycznego rozwoju dziecka. Potrzeba zaopatrzenia organizmu
w białko, makro- i mikroelementy w okresie rozwoju somatycznego jest oczywista.
Do budowy nowych komórek i wzrostu komórek już wykształconych dostarczony
musi być organizmowi materiał budulcowy, niezbędny także do odbudowy komórek
i innych struktur ulegających nieustannej degradacji w organizmie. Im większy dynamizm cechuje stan organizmu, a tak jest w okresie dzieciństwa i młodości, tym
97
bardziej precyzyjnie muszą zostać pokryte straty ponoszone przez ustrój w związku
z jego podstawowymi funkcjami życiowymi (Holden i in. 2000, Michaelsen 2000,
Dare, O’Donowan 2002, Marotz 2008).
Największy procent wszystkich uczniów konsumuje mięso 2-3 razy w tygodniu.
Większość dzieci w wieku od 6 do 9 lat (71%, p<0,05) spożywa je jesienią, zaś
młodzież zimą. Wśród młodszej grupy uczniów 60% je ryby raz w tygodniu w okresie wiosennym. W grupie starszej największa (59%) jest częstotliwość spożywania
ryb latem.
Ze względu na zwiększone zapotrzebowanie młodego organizmu na pełnowartościowe białko w diecie dzieci i młodzieży nie może zabraknąć mięsa, wędlin i ryb,
jednakże spożycie tych produktów nie powinno być większe od ilości podanych
w modelowych racjach pokarmowych (Kunachowicz i in. 1988, Holden i in. 2000,
Michaelsen 2000, Dare, O’Donowan 2002, Marotz 2008). Mięso, wędliny i ryby są
dobrym źródłem białka o wysokiej wartości odżywczej, a także tłuszczu, składników mineralnych (głównie fosforu), dobrze przyswajalnego żelaza (tzw. żelaza hemowego), cynku, siarki oraz witaminy A i witamin z grupy B (szczególnie B1, B12
i PP). Białko i tłuszcz zawarte w rybach mają wysoką wartość odżywczą (Kierebiński, Godlewska 1986).
Ryby, zwłaszcza morskie, są bardzo dobrym źródłem składników mineralnych,
takich jak miedź, jod, kobalt, a także witaminy A i D. Ponadto ryby spożywane
z ościami dostarczają sporych ilości wapnia. Ryby pochodzenia morskiego zawierają
bardzo wartościowy tłuszcz, bogaty w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe
(NNKT: ω-3 i ω-6), konieczne do prawidłowego rozwoju młodych organizmów,
zwłaszcza rozwoju i funkcjonowania mózgu oraz w procesach widzenia. Kwasy ω-3
są również ważnym czynnikiem w profilaktyce miażdżycy (Gawęcki, Hryniewiecki
2003). Jaja kurze dostarczają pełnowartościowego białka, co oznacza, że jest ono
w 100% wykorzystywane przez organizm człowieka. Żółtko jaja jest dobrym źródłem żelaza oraz witaminy A i D. Jaja kurze mają właściwości kwasotwórcze (Gertig, Przysławski 2006).
Niezależnie od pory roku w żywieniu dzieci i młodzieży mleko i przetwory
mleczne powinny być uwzględniane codziennie w ilości 3-4 szklanek. Wskazane
jest częściowe zastępowanie mleka napojami fermentowanymi, takimi jak jogurt,
kefir, zsiadłe mleko, maślanka oraz serem białym lub serkami homogenizowanymi.
W badaniach wykazano (tab. 1, 2), że największy procent uczniów pije mleko codziennie. Produkty te zawierają wysokowartościowe białko, dobrze przyswajalny
wapń i tłuszcz, laktozę, czyli cukier mlekowy, a także witaminy A i D rozpuszczalne
w tłuszczach oraz witaminy z grupy B, zwłaszcza witaminę B2 (Ciborowska, Rudnicka 2004).
W 2004 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), poprzez rezolucję Światowej Rady Zdrowia, zainicjowała Globalną Strategię dla Diety, Aktywności Fizycznej i Zdrowia (Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health). Globalna
Strategia uzasadnia prace komisji Codex Alimentarius nad prawidłowym oznakowaniem żywności i umieszczaniem na niej prawdziwych oświadczeń zdrowotnych
i żywieniowych, co ograniczy marketingowy charakter tych deklaracji. Zalecenia
American Heart Association dotyczące zasad żywienia dzieci i młodzieży są odpowiedzią na coraz częstsze występowanie otyłości (por. Zasady... 2005, Gidding i in.
98
2005). Szczególną uwagę zwraca się na spożywanie pokarmów będących źródłem
tylko energii i pozbawionych innych substancji odżywczych oraz zachowania związane z przyjmowaniem pokarmów.
Kierownik Kliniki Pediatrii Instytutu „Pomnika – Centrum Zdrowia Dziecka”
w Warszawie, doc. dr hab. med. Janusz Książyk, zgodnie z zaleceniami American
Heart Association proponuje, żeby zarówno dorośli, jak i dzieci przestrzegali następujących reguł: codziennie wykonywanie ćwiczeń fizycznych, ograniczenie spożywania słodzonych napojów, ograniczenie nadmiernego solenia potraw, codziennie
spożycie warzyw i owoców, spożycie dwa razy w tygodniu ryb i owoców morza,
przygotowywanie potraw na tłuszczach roślinnych, jedzenie wyłącznie ciemnego
pieczywa razowego i produktów zbożowych nieprzetworzonych.
Młodzież ma coraz większy wpływ na wybór rodzaju pokarmu, ale jej decyzje często są nieprawidłowe na skutek oddziaływania reklam czy rówieśników. Spożywanie
produktów typu fast food dodatkowo zmniejsza spożycie warzyw, owoców, produktów mlecznych, pełnego ziarna, chudego mięsa i ryb, przyczynia się natomiast do konsumpcji nadmiaru tłuszczu (szczególnie nasyconego i trans) oraz cukru. Należy podkreślić, że ogromna odpowiedzialność za prawidłowe odżywianie dziecka spoczywa
na rodzicach. Istotnym problemem jest brak nadzoru rodziców lub opiekunów nad dietą dzieci oraz powszechny dostęp do produktów spożywanych poza domem.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
1. Niezależnie od wieku największy procent wszystkich uczniów je mięso i produkty mięsne oraz świeże warzywa i owoce 2-3 razy w tygodniu.
2. Najczęstszym błędem żywieniowym wśród dzieci z obu grup (6-9 i 10-13 lat)
jest niedostateczny udział ryb i owoców morza oraz świeżych warzyw i owoców. Największy procent dzieci nie pije świeżych soków w ogóle.
3. Niezależnie od pory roku mleko i przetwory mleczne powinny być spożywane codziennie w ilości 3-4 szklanek. Z badań własnych wynika, że największy procent uczniów pije mleko codziennie.
4. Niezależnie od sezonu, w trakcie roku jadłospisy wszystkich dzieci charakteryzowały się podażą większości ocenianych pokarmów. Największy odsetek
osób spożywających określone pokarmy w grupie dzieci 6-9 lat zadeklarowano w okresie wiosennym i jesiennym, natomiast w grupie dzieci 10-13 lat
– jesienią i zimą.
5. Edukacja dzieci i ich rodziców w kwestii zasad prawidłowego sposobu odżywiania się wpłynęłaby na poprawę sposobu żywienia i zachowanie właściwego stanu zdrowia.
PODZIĘKOWANIA
Składamy serdeczne podziękowania Pani Danucie Basendowskiej, Dyrektor
Szkoły Podstawowej nr 2 im. Małego Trójmiasta Kaszubskiego w Redzie, za życzliwość i pomoc w przeprowadzeniu badań. Dziękujemy również wszystkim rodzicom za zaangażowanie w prowadzonych badaniach.
99
LITERATURA
Aleksandrowicz J., Gumowska I. 1983. Kuchnia i medycyna. Wyd. Warta, Warszawa.
Carroll S., Smith T. 1992. Jak żyć zdrowo. Poradnik dla rodziny. Wyd. Muza S.A., Warszawa.
Ciborowska H., Rudnicka A. 2004. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka.
PZWL, Warszawa.
Dare A., O’Donowan M. 2002. A Practical Guide to Child Nutrition: Second Edition. Nelson
Thornes.
Gawęcki J., Hryniewiecki L. 2003. Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN,
Warszawa.
Gertig H., Przysławski J. 2006. Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL,
Warszawa.
Gidding S.S., Dennison B.A., Birch L.L., Daniels S.R., Gillman M.W., Lichtenstein A.H.,
Steinberger J., Stettler N., Van Horn L. 2005. Dietary recommendations for children and
adolescents. A guide for practitioners. Consensus statement from the American Heart
Association. Circulation, 112: 2061-2075.
Hański B. 1999. Nasze zdrowie. Poradnik dla całej rodziny. Świat Książki, Warszawa.
Hasik J., Gawęcki J. 2003. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa.
Holden Ch., MacDonald A., Wharton B.A. 2000. Nutrition and child health. Elsevier Health
Sciences.
Kierebiński C., Godlewska Z. 1986. Żywienie a zdrowie. PZWL, Warszawa.
Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. 2004. J. Gawęcki, T. Mossor-Pietraszewska (red.). PWN, Warszawa.
Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Szczepańska A., Ners A. 1988. Podstawy żywienia
człowieka. WSiP, Warszawa.
Marotz L.R. 2008. Health, Safety, and Nutrition for the Young Child. Cengage Learning.
Michaelsen K.F. 2000. Feeding and nutrition of infants and young children: guidelines for the
WHO European Region, with emphasis on the former Soviet countries. WHO Regional
Office Europe.
Ners A., Szczepańska A., Zawistowska Z. 1988. Kuchnia i zdrowie. PZWL, Warszawa.
Pałczyńska K., Tkachenko H., Kurhalyuk N., Szornak M. 2010a. Nawyki żywieniowe studentów Słupskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Słupskie Prace Biologiczne, 7: 93-104.
Pałczyńska K., Tkachenko H., Kurhalyuk N., Szornak M. 2010b. Sposoby odżywiania się
w różnym przedziale wiekowym na przykładzie młodzieży Akademii Pomorskiej i studentów Słupskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. W: I Konferencja Naukowa „Ekofizjologiczne uwarunkowania zdrowia człowieka”. N. Kurhalyuk, P. Kamiński (red.).
Słupsk, 14 października 2010 r. Słupsk: 84-99.
Środowisko psychospołeczne szkoły i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w Polsce. Raport z badań. 2003. B. Woynarowska (red.). KBPRiW, WP,
UW, Warszawa.
Zasady żywienia dzieci i młodzieży. Aktualne (2005) stanowisko American Heart Association
poparte przez American Academy of Pediatrics. 2005. Medycyna Praktyczna Pediatria,
6: 41-48.
Ziemiański Ś. 1998. Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Instytut Danone – Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia, Warszawa.
100