Kliknij, aby przeczytać - Salus Pro Domo w mediach

Kliknij, aby przeczytać - Salus Pro Domo w mediach

Dominika Ustjan
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
INSTRUMENTY KONWERSACYJNE
ROZRÓŻNIENIA, KLASYFIKACJE I BADANIA
1. Wprowadzenie
1.1. Sposoby reagowania werbalnego – definicja
Wywiad diagnostyczny jest rozmową (dialogiem) pomiędzy osobą diagnozującą
(diagnostą) i osobą diagnozowaną (pacjentem, klientem, osobą badaną), podczas której
wymiana informacji odbywa się zarówno na poziomie werbalnym, jak i na poziomie
niewerbalnym. Jego przebieg można rozpatrywać pod kątem czterech aspektów, istotnych – w
świetle literatury – dla opisu przebiegu procesu psychoterapeutycznego lub procesu
pomagania nieterapeutycznego (ang. counseling) (Elliott i in.,1987; Russel i Stiles, 1979):
-
zawartości (czyli tego, co zostało powiedziane),
-
działania (czyli tego, jakie zachowania się pojawiły),
-
sposobu (czyli tego, jak to zostało powiedziane lub zrobione),
-
jakości (czyli tego, jak dobrze to zostało wykonane).
Akty werbalne filozofowie i językoznawcy nazywają „aktami mowy” (speech acts)
(Searle, 1969), natomiast badacze zajmujący się opisem komunikacji w procesie pomagania
drugiemu człowiekowi - „sposobami reagowania werbalnego” (responses modes) (Goodman i
Dooley, 1976). W praktyce, wypowiedzi psychologa w przebiegu tego procesu najczęściej
nazywane są „interwencjami” dla zaznaczenia, że każda wypowiedź psychologa wywiera
wpływ na kierunek myślenia jego rozmówcy i zakres wypowiadanych przez niego treści. W
niniejszym opracowaniu dla określenia aktu werbalnego terminy „sposoby reagowania
werbalnego” i „interwencje” będą używane zamiennie. Stosowany też będzie termin
„instrumenty konwersacyjne”, który podkreśla, że forma wypowiedzi psychologa jest
swoistym narzędziem jego „warsztatu pracy”. Podczas rozmowy z drugim człowiekiem
psycholog świadomie stosuje bowiem różnego rodzaju formy wypowiedzi, których celem jest
osiągnięcie zamierzonego przez niego efektu (reakcji partnera rozmowy).
1.2. Cele pomagania i diagnozowania a sposoby reagowania werbalnego
1
Sytuacje diagnozowania i pomagania istotnie różnią się pomiędzy sobą, głównie ze
względu na odmienne cele, jakim mają służyć. Diagnozowanie jest to „proces aktywnego
poszukiwania danych potrzebnych do podjęcia decyzji o działaniach zmierzających do
zmiany aktualnego stanu (położenia) psychospołecznego ludzi” (Paluchowski i Hornowska,
2000, 509). Celem diagnosty jest więc w tym wypadku zgromadzenie niezbędnych
informacji, które stanowić będą podstawę do opisu specyfiki funkcjonowania osoby
diagnozowanej. Zebrane informacje mogą, choć nie muszą, stanowić punkt wyjścia do
rozpoczęcia terapii lub zaproponowania danej osobie innych działań mających na celu zmianę
jej aktualnej sytuacji, czyli zaoferowaniu jej najbardziej adekwatnej w danym momencie
formy pomocy (Czabała, 2000; Trzebińska, 1995). Pomaganie jest natomiast „procesem
umożliwiania tej osobie rozwoju w kierunku, jaki wybiera” (Brammer, 1984, 7). Jest więc
działaniem mającym na celu wspieranie drugiej osoby w skutecznym pokonywaniu
życiowych problemów, pełniejszym wykorzystaniu życiowych szans oraz lepszym radzeniu
sobie w codziennych sytuacjach życiowych (Egan, 2002). Tak więc, celem diagnozy jest opis
funkcjonowania człowieka, natomiast celem pomocy psychologicznej jest stworzenie mu
warunków do zmiany funkcjonowania. Z powodu tej podstawowej różnicy celów,
stosowane przez psychologa w tych dwóch kontekstach spotkania sposoby reagowania
werbalnego mogą istotnie różnić się pomiędzy sobą. Jednakże, z drugiej strony, w obu
przypadkach, warunkiem osiągnięcia celów jest stworzenie specyficznej więzi pomiędzy
psychologiem a klientem, czyli nawiązanie kontaktu (Geller i Król, 1987; Trzebińska, 1995).
Konieczność zbudowania atmosfery zaufania jest więc elementem łączącym obydwie
omawiane sytuacje, co sprawia, że część interwencji stosowanych przez psychologa, zarówno
w procesie diagnozowania, jak i pomagania, pozostaje taka sama.
2. Sposoby reagowania werbalnego w kontekście sytuacji pomagania
2.1. Wybrane klasyfikacje sposobów reagowania werbalnego
Istnieje bardzo wiele różnorodnych systemów klasyfikacji sposobów reagowania
werbalnego. Prezentacja ich wszystkich przekroczyłaby zakres niniejszego opracowania,
dlatego też szczegółowo zaprezentowane zostaną jedynie dwa z nich (system kategoryzacji
Hill i system klasyfikacji Stilsa), ponieważ są one najczęściej spotykane w badaniach nad
procesami komunikacji w sytuacji pomagania.
2
2.1.1. System kategoryzacji Hill
Pierwsza, powszechnie dziś stosowana, kategoryzacja sposobów werbalnego
reagowania psychologa w relacji pomagania, została zaproponowana przez Clarę Hill (Hill
Counseler Verbal Response Modes Category System; Hill, 1978). W swej pierwszej wersji
uwzględniała ona 14 kategorii wypowiedzi, natomiast wersje późniejsze, obejmują mniejszą
ilość kategorii. Przykładowo, opisywana przez Tryon (2003) wersja z roku 1983 składa się 12
kategorii, a zrewidowana wersja kategoryzacji Hill (Hill, 1986, 1989; McLeod, 1997)
obejmuje ostatecznie 9 kategorii (tabela 1).
Tabela 1
Kategorie zrewidowanej klasyfikacji Hill (Hill, 1986)
Potwierdzanie
Dostarczanie klientowi wsparcia emocjonalnego, potwierdzenia,
(approval)
Informowanie
uspokojenia i wzmocnienia
Dostarczanie klientowi informacji w formie danych, faktów lub
(information)
źródeł. Mogą odnosić się one do procesu terapii, zachowań
terapeuty, lub uzgodnień dotyczących terapii (czas, miejsce,
opłaty)
Bezpośrednie zalecenia
Wskazówki lub sugestie dotyczące tego, co klient ma zrobić (w
(direct guidance)
trakcie sesji lub poza nią)
Pytania zamknięte
Skierowana do klienta prośba o podanie konkretnych danych lub
(closed question)
specyficznych informacji
Pytania otwarte
Zachęcenie klienta do wypowiedzi na jakiś temat (do zbadania
(open question)
jakiegoś zagadnienia lub rozwinięcia go) albo prośba o
Parafraza
wyjaśnienie jakiejś kwestii
Odzwierciedlenie lub podsumowanie
(paraphrase)
zakomunikował werbalnie lub niewerbalnie. Wypowiedź nie
tego
co
klient
wychodząca poza to co klient powiedział, nie wprowadzająca
nowej perspektywy ani nowego sposobu rozumienia stwierdzeń
klienta, nie proponująca wyjaśnień jego zachowań. Obejmuje
powtórzenie (innymi słowami) treści wypowiedzi klienta
(restatement),
odzwierciedlenie
jego
uczuć
(reflection),
odniesienie się do sygnałów niewerbalnych (nonverbal referent),
podsumowanie (summary). Psycholog może użyć parafrazy, aby
3
zakomunikować klientowi, że „usłyszał” jego przekaz albo żeby
skupić uwagę na wybranych aspektach jego wypowiedzi
Interpretacja
Proponowanie wyjaśnienia, alternatywnego znaczenia albo
(interpretation)
nowych ram odniesienia dla uczuć, zachowań czy właściwości
klienta. Wychodzi poza to co klient jawnie rozpoznaje. Może
służyć pokazywaniu klientowi związków pomiędzy, z pozoru
odrębnymi, stwierdzeniami lub zdarzeniami, interpretowaniu
obron, uczuć, oporu lub przeniesienia, a także wskazywaniu
wątków, wzorców lub relacji przyczynowych w zachowaniu i
osobowości klienta lub odnoszeniu zdarzenia aktualnego do
przeszłości
Konfrontacja
Wykazywanie
niezgodności
lub
sprzeczności,
ale
bez
(confronntation)
dostarczania ich wyjaśnień (źródeł). Niezgodność może dotyczyć
różnych stwierdzeń klienta, jego słów i zachowań albo
spostrzeżeń klienta i psychologa. Psycholog może użyć
konfrontacji, aby zachęcić klienta do poradzenia sobie z
niespójnością czy napięciem pomiędzy niezgodnymi elementami
jego zachowania i/lub wypowiedzi
Ujawnianie siebie
Dzielenie się z klientem własnymi uczuciami lub osobistymi
(self-disclosure)
doświadczeniami
Wcześniejsze wersje klasyfikacji Hill (np. z roku 1983) uwzględniały również takie
kategorie jak: cisza, minimalna zachęta oraz „inne”, czyli te wypowiedzi, które nie znalazły
się w żadnej z wcześniejszych kategorii (Tryon, 2003).
Pomimo że klasyfikacja ta została stworzona do opisu zachowań werbalnych
psychologa, znajduje ona szerokie zastosowanie, zarówno w badaniach odnoszących się do
udzielania konsultacji psychologicznych (np. Tryon, 2003; Sharpeley i McNally, 1997), jak i
opisu wypowiedzi psychologów podczas procesu terapeutycznego (np. Nagel i Hoffman,
1995).
2.1.2. System klasyfikacji Stilesa
4
Klasyfikacja sposobów reagowania werbalnego, stworzona przez Williama Stilesa
(Verbal Response Mode Coding System, w skrócie VRM; Stiles, 1978, 1979, 1992) jest
specyficzna pod trzema względami. Przede wszystkim, według autora, może ona być stosowana
do kategoryzowania wszelkiego rodzaju wypowiedzi (nie tylko tych związanych z sytuacją
pomagania). Drugą cechą charakterystyczną jest to, że umożliwia klasyfikowanie zachowań
werbalnych obydwu komunikujących się osób, co oznacza, że te same kategorie używane są do
opisywania reakcji werbalnych psychologa i klienta. Trzecim elementem wyróżniającym jest
podwójny system opisywania poszczególnych interwencji, uwzględniający formę wypowiedzi
oraz jej intencje (cel jakiemu ma służyć, czyli antycypowaną reakcję, jaką ma wywołać u
drugiego rozmówcy).
Klasyfikacja Stilesa obejmuje osiem podstawowych rodzajów interwencji (tabela 2),
które są zgodne pod względem formy i intencji. Przykładowo, interwencją podstawową jest
wypowiedź „Jak się czułeś w tej sytuacji?”, ponieważ ma ona zarówno formę pytania, jak i
intencję pytania (uzyskanie informacji o samopoczuciu).
Tabela 2
Podstawowe sposoby reagowania werbalnego opisywane przez Stilesa (Stiles, 1978)
NAZWA
Ujawnianie
FORMA
INTENCJA
Tryb orzekający w pierwszej osobie Ujawnienie myśli, uczuć, życzeń
(disclosure)
liczby pojedynczej (ja) lub pierwszej czy intencji mówiącej osoby
osobie liczby mnogiej (my) w
przypadku gdy inni (niż „ja”) nie są
Podawanie do
określeni
Tryb orzekający w trzeciej osobie
Wyrażenie informacji obiektywnej
wiadomości
(edification)
Dawanie rad
Tryb rozkazujący albo druga osoba Wywarcie wpływu na zachowanie
(advisement)
czasowników
wyrażających innej
osoby
poprzez
sugestie,
przyzwolenie, zakaz lub powinność polecenia, pozwolenia i zakazy
Potwierdzanie
(np. możesz, musisz , powinieneś)
Pierwsza osoba liczby mnogiej Porównywanie
(confirmation)
(my), gdy osoby inne niż „ja” są doświadczenia
Pytanie
(question)
określone
przekonania)
Forma pytająca
innych
Uzyskanie
własnego
(uczucia,
myśli,
z doświadczeniami
informacji
lub
wskazówki
5
Oznaki uwagi
Zwroty
nie
posiadające Zademonstrowanie
(acknowledgment)
samodzielnego
Interpretowanie
formy przywitania
Druga
osoba
(interpretation)
opisujących cechy lub umiejętności wyjaśnienie
znaczenia
uwagi
oraz skierowanej na drugą osobę
czasowników Ocena,
wytłumaczenie,
i/lub
innych i posiadających charakter skategoryzowanie, z perspektywy
oceniający
osoby
mówiącej,
zachowania,
myśli albo doświadczenia drugiej
osoby
czasowników Nazwanie
Odzwierciedlanie
Druga
osoba
(reflection)
odnoszących się do wewnętrznych zrozumienia
doświadczeń
lub
i
potwierdzenie
dla
doświadczenia
zachowań drugiej osoby
Inne
wolicjonalnych
Inne wypowiedzi, które nie są zaliczane do żadnej z wcześniejszych
(uncodable)
kategorii
Dodatkowo wyróżniane są kategorie mieszane, czyli takie wypowiedzi, które różnią się
w zakresie formy i intencji. Przykładem interwencji „mieszanej” jest wypowiedź: „Czy możesz
przestać zachowywać się w ten sposób?”. Ma ona co prawda formę pytania, jednak jej intencją
nie jest uzyskanie informacji, ale wpływ na zachowanie drugiej osoby, czyli dawanie rady (w
podtekście - powinieneś przestać zachowywać się w ten sposób). Tak więc, łącznie klasyfikacja
ta uwzględnia 64 możliwe typy wypowiedzi (8 form x 8 intencji).
2.2. Wspólne kategorie różnych systemów klasyfikacji
Duża liczba różnorodnych systemów klasyfikacji sposobów reagowania werbalnego
powoduje trudność w porównywaniu wyników badań, a także może wprowadzać
nieporozumienia związane z tym, że różni autorzy używają różnych nazw dla określenia tych
samych kategorii wypowiedzi. Na przykład, podawanie obiektywnych informacji określane jest
jako: informowanie (information), dostarczanie informacji (providing information), podawanie
do wiadomości (edification), informowanie-wyjaśnianie (information-explanation).
Elliott i wsp. (1987) dokonali porównania różnych systemów klasyfikacji w celu
ustalenia konstelacji podstawowych (uniwersalnych) sposobów reagowania werbalnego.
Rozpatrywali sześć klasyfikacji: Klasyfikację Sposobów Reagowania Werbalnego (Stiles, 1978);
Kategoryzację Sposobów Reagowania Werbalnego Stosowanych przez Konsultanta (Hill, 1978);
6
zmodyfikowany system kategoryzacji Hill (Friedlander, 1982); System Klasyfikacji Sposobów
Reagowania Werbalnego (Elliott, 1985); System do Oceny Konwersacji Terapeuty z Klientem
(The Conversational Therapy Rating System; Goldberg i in., 1984) oraz Taksonomię Procedur i
Działań Psychoterapeutycznych, zaproponowaną przez Mahrer w 1983 (za: Elliott i in., 1987,
ponieważ nie została ona opublikowana).
Analiza danych wykazała sześć podstawowych sposobów reagowania werbalnego, które
są wspólne dla wszystkich porównywanych klasyfikacji: pytanie, informowanie, dawanie rad,
interpretowanie, odzwierciedlanie i ujawnianie siebie. Te kategorie interwencji można więc
traktować jako uniwersalne sposoby reagowania werbalnego. Dodatkowo, dla czterech
systemów, wspólne okazały się konfrontacja i uspokajanie (reassurance).
2.3. Nowa perspektywa - Układ Wymiany Werbalnej
Interesującym, nowym podejściem do analizy sposobów reakcji werbalnych terapeuty i
klienta jest Układ Wymiany Werbalnej (Werbal Exchanges Structure; Stiles i Shapiro, 1995). W
prowadzonych przez autorów badaniach nie analizuje się frekwencji poszczególnych
wypowiedzi terapeuty i klienta. Wyróżnia się natomiast fragmenty wymiany werbalnej,
składające się z kilku sekwencji wypowiedzi psychologa i klienta. Wypowiedzi uczestników
wymiany kodowane są w systemie VRM (opisanym w paragrafie 2.1.2.). Każdy wyróżniony
rodzaj wymiany charakteryzuje się występowaniem pewnych specyficznych sposobów
reagowania werbalnego. W opisywanych badaniach autorzy porównywali rodzaje wymiany
werbalnej podczas dwóch rodzajów terapii: krótkoterminowej terapii psychodynamicznointerpersonalnej oraz terapii poznawczo-behawioralnej. Wyróżnili osiem rodzajów wymiany
werbalnej (tabela 3).
Tabela 3
Rodzaje wymiany werbalnej opisane przez Stilesa i Shapiro (1995)
Opowiadanie historii
Klient udziela obiektywnych informacji, a terapeuta potwierdza, że
(storytelling)
Ujawnianie
z uwagą słucha jego wypowiedzi
Klient udziela subiektywnych informacji, a terapeuta potwierdza,
(revealing)
Objaśnianie
że słucha z uwagą jego wypowiedzi
Terapeuta udziela informacji, a klient potwierdza, że słucha z
(explaining)
Dowiadywanie się
uwagą
Terapeuta zadaje pytania, potwierdza, że słucha z uwagą i prosi
(inquiring)
klienta o rozwinięcie krótkich odpowiedzi (np. „tak”, „nie”)
7
Interpretowanie
Terapeuta stosuje interpretacje, a klient potwierdza, że słuucha go z
(interpreting)
Badanie
uwagą
Terapeuta proponuje odzwierciedlenie, a klient potwierdza lub
(exploring)
Zalecanie
zaprzecza ich trafności
Terapeuta podaje zalecenia dotyczące działań, jakie ma podjąć
(prescribing)
klient poza sesją, a klient potwierdza, że słucha z uwagą jego
Zmienianie struktury
wypowiedzi
Terapeuta stosuje interpretację, a klient odnosi się do niej
(reframing)
(potwierdza lub zaprzecza)
Część opisanych rodzajów wymiany (opowiadanie historii, ujawnianie, objaśnianie oraz
dowiadywanie się) została wyróżniona dla obu podejść terapeutycznych, pozostałe z nich były
charakterystyczne tylko dla poszczególnych podejść. Dla terapii psychodynamiczno-poznawczej
charakterystyczne było interpretowanie i badanie, natomiast dla terapii poznawczobehawioralnej – zalecanie i zmienianie struktury. Wyróżnienie wspólnych dla obu podejść
rodzajów wymiany sugeruje istnienie pewnych uniwersalnych, występujących podczas terapii,
fragmentów (elementów) rozmowy. Z drugiej strony, wyróżnienie rodzajów wymiany
specyficznych dla każdego z omawianych podejść pozwala przypuszczać, że wymieniona lista
ośmiu rodzajów wymiany werbalnej nie jest wyczerpująca (być może inne, specyficzne
podejścia terapeutyczne charakteryzują się jeszcze innego rodzaju wymianami).
Przestawiony powyżej Układ Wymiany Werbalnej to podejście, które wydaje się być z
kilku względów znacznie bliższe praktyce, niż opisywane wcześniej systemy klasyfikacji
sposobów reagowania werbalnego. Po pierwsze, podobnie jak VRM, z którego się wywodzi,
Układ Wymiany Werbalnej uwzględnia nie tylko samą formę interwencji, ale również intencje
stojące za jej użyciem (czyli antycypowany sposób w jaki wypowiedź ma wpłynąć na
rozmówcę, a tym samym na tok rozmowy). Drugim ważnym elementem jest to, że w opisie
przebiegu relacji uwzględniane są wypowiedzi obu rozmówców, a nie tylko jednego z nich
(psychologa). Prowadzi to w konsekwencji do zwrócenia uwagi na fakt, że rozmowa jest ciągłą
interakcją werbalnych i niewerbalnych zachowań osób w niej uczestniczących. Taka propozycja
klasyfikacji uwzględnia stosowaną przez praktyków zasadę mówiącą, że zachowanie czy
wypowiedzi klienta nie powinny być rozpatrywane w oderwaniu od kontekstu, w jakim się
pojawiły.
2.4. Sposoby reagowania werbalnego w praktyce - przegląd badań
8
Interesującym zagadnieniem jest kwestia stosowania poszczególnych sposobów
reagowania werbalnego w praktyce. Badania pokazują, że to, jakie interwencje i w jakich
proporcjach zostaną zastosowane przez psychologa podczas rozmowy zależy od wielu
różnorodnych czynników. Wyniki tych badań są jednak, z reguły, bardzo specyficzne
(odnoszą się jedynie do konkretnej, analizowanej przez autorów sytuacji spotkania
psychologa z klientem), co sprawia, że stanowić mogą jedynie ilustrację omawianych
zależności i na ich podstawie nie można formułować wniosków o charakterze ogólnym.
2.4.1. Doświadczenie psychologa
Wielu badaczy (m.in. Caracena, 1965; Hill,1975; Howell i Mighlen, 1981; Mitchell i
Hall, 1971; Tracey i in.,1988) wskazuje na różnice w stosowaniu różnego rodzaju sposobów
reagowania werbalnego przez psychologów zajmujących się nieterapeutycznym pomaganiem
z różnym poziomem doświadczenia zawodowego. Wnioski z tych publikacji są bardzo
różnorodne, jednak niektóre
różnice
pomiędzy
interwencjami
stosowanymi
przez
psychologów z mniejszym poziomem doświadczenia zawodowego w porównaniu z grupą
psychologów o większym doświadczeniu, warte są odnotowania. Jak z nich wynika, pierwsza
grupa psychologów zadaje podczas rozmowy więcej pytań (Ornston, Cicchetti i Towbin,
1970) oraz częściej daje klientowi rady i stosuje więcej interwencji zawierających sugestię
(Bohn, 1965).
.
2.4.2. Orientacja teoretyczna i osobowość psychologa
Badania pokazują, że terapeuci różnych orientacji teoretycznych różnią się
proporcjami korzystania z różnego rodzaju sposobów reagowania werbalnego (m.in.
DeRubeis i in, 1982; Elliot i in. 1987; Luborsky i in., 1982). Szczególnie interesujące są
wśród nich takie, w których analizie poddano dokumentację z sesji terapeutycznych,
prowadzonych przez wybitnych reprezentantów różnych szkół psychoterapii. Dla przykładu,
proporcje stosowania różnego typu interwencji przez Fredericka Perlsa, Carla Rogersa i
Alberta Elisaa pokazuje tabela 4 (dane podawane za Nagel i Hoffman, 1995).
Tabela 4
Proporcje stosowania poszczególnych rodzajów sposobów reagowania werbalnego (wg. kategoryzacji Hill)
stosowanych podczas terapii prowadzonej przez Rogersa, Perlsa i Elisa
Potwierdzanie
Informowanie
Bezpośrednie zalecenia
Rogers
0.02
0.16
0.00
Perls
0.06
0.13
0.21
Ellis
0.01
0.42
0.18
9
Pytania zamknięte
Pytania otwarte
Parafraza
Interpretowanie
Konfrontowanie
Ujawnianie siebie
0.05
0.02
0.42
0.16
0.05
0.02
0.07
0.11
0.12
0.13
0.07
0.01
0.09
0.05
0.14
0.04
0.01
0.00
Badania te budzą jednak pewne wątpliwości natury metodologicznej, związane z tym,
że analizowane w nich sesje prowadzone były przez różne osoby, reprezentujące różne nurty
terapeutyczne. Trudno więc jednoznacznie określić czy opisywane w nich różnice wynikały z
podejścia teoretycznego czy też z predyspozycji osobowościowych terapeutów. W badaniach
Stilesa, Shapiro i Firth-Cozens (1988) wyeliminowano zmienną związaną z osobowością
terapeuty, bowiem każdy z terapeutów pracował z klientem, któremu proponowano dwie serie
spotkań (jedną w ujęciu poznawczo-behawioralnym, a drugą w podejściu interpesonalnopsychodynamicznym). Tak więc ci sami terapeuci prowadzili terapię osadzoną w dwóch
różnych kontekstach teoretycznych. Wyniki tego badania wskazują, że stosowane przez
terapeutów sposoby reagowania werbalnego związane są w przeważającej mierze z
reprezentowanym przez nich nurtem teoretycznym. Przykładowo, w opisywanym badaniu
terapeuci pracując w nurcie poznawczo-behawioralne stosowali generalnie więcej różnego
rodzaju interwencji, dodatkowo stosowali m.in. więcej pytań, natomiast pracując w nurcie
interpersonalno-psychodynamicznym częściej stosowali odzwierciedlenie. Pojawiające się
różnice w sposobie reagowania werbalnego tłumaczone są przez autorów odmiennością celi
terapeutycznych poszczególnych nurtów.
2.4.3. Cel rozmowy
Badania nad przebiegiem wywiadu lekarskiego (Shaikh Knobloch i Stiles, 2001)
pokazują, że podczas każdego z trzech etapów takiego wywiadu: zbierania danych o historii
choroby, badania lekarskiego i wniosków wraz z zaleceniami, stosowany jest inny profil
interwencji. Przykładowo, podczas dwóch pierwszych etapów badania, podczas których
zdobywane są od pacjenta informacje dotyczące przebiegu choroby i aktualnie doświadczanych
objawów, lekarze stosują znacznie więcej pytań w porównaniu do ostatniego etapu spotkania.
Natomiast podczas formułowania wniosków i dawania zaleceń, czyli etapu rozmowy w którym
formułowana jest diagnoza medyczna i opisywane są płynące z niej implikacje dotyczące
przebiegu leczenia, lekarze częściej przekazują informacje obiektywne (interwencja nazywana
przez Stilesa „podawaniem do wiadomości”) oraz dają rady. Zmienność sposobów reagowania
nie jest więc jedynie konsekwencją podejścia teoretycznego i ram jakie ono wyznacza, ale
10
wynikać może również z celu danego fragmentu rozmowy definiowanego w kategoriach
funkcjonalnych.
2.4.4. Czas
Stwierdzono, że sposoby reagowania werbalnego psychologa podczas terapii
zmieniają się podczas przebiegu pojedynczego spotkania z klientem. Lonborg i in. (1991)
analizując przebieg pierwszego spotkania z klientem, zauważyli, między innymi, że wraz z
upływem czasu jego trwania istotnie wzrasta ilość minimalnych reakcji werbalnych
stosowanych przez psychologa, a także interwencji określanych jako „informowanie”. Wzrost
liczby minimalnych reakcji werbalnych autorzy tłumaczą wzrostem zaangażowania klienta w
przebieg rozmowy (jego bardziej obszernymi wypowiedziami); z kolei częstsze stosowanie
informowania pod koniec sesji wyjaśniane jest w kategoriach specyfiki wstępnego spotkania
– na zakończenie ustalane są dalsze kroki postępowania związane z decyzją klienta o
skorzystaniu z oferowanej mu pomocy. Ilość stosowanych przez psychologa interwencji może
się również zmieniać w perspektywie kilku kolejnych spotkań. Winefield i in. (1987)
zwracają przykładowo uwagę na fakt, że podczas kolejnych spotkań terapeutycznych
zwiększa się liczba wszystkich stosowanych przez psychoterapeutę interwencji.
2.4.5. Płeć uczestników rozmowy
Niektóre prezentowane w literaturze wyniki badań (np. Cumming, 1989; Hill, 1975)
sugerują, że sposób reagowania werbalnego może być uzależniony od płci uczestników
rozmowy. Mogą więc występować różnice w stosowanych rodzajach interwencji w zależności
od tego, czy psycholog (kobieta czy mężczyzna) rozmawia z klientem-kobietą, czy klientemmężczyzną. Cumming (1989) stwierdziła, między innymi, że kobiety rzadziej od mężczyzn
stosują minimalne reakcje werbalne, natomiast Hill (1975), analizując zachowania werbalne
psychologów z niedużym doświadczeniem zawodowym, zauważyła, że kobiety częściej
stosują „ujawnianie siebie” w przypadku gdy klientem jest mężczyzna niż w przypadku gdy
jest nim kobieta. Z kolei, w opisywanym badaniu, mężczyźni używali częściej pytań w
stosunku do mężczyzn niż do kobiet.
2.4.6. Problem klienta
Innymi zmiennymi mogącymi wpływać na to, jakich sposobów reagowania
werbalnego używa terapeuta mogą być rodzaj zgłaszanych przez klienta problemów oraz
rodzaj aktualnie dominujących u niego objawów. Przykładowo Hill i in. (1988a) stwierdzili w
11
swoich badaniach, że terapeuci stosowali, więcej pytań zamkniętych w przypadku klientów
uzyskujących wysokie wyniki na skalach depresji, a w przypadku osób uzyskujących wysokie
wyniki w skalach lęku, rzadziej stosowali parafrazy. Natomiast Cummings (1989) stwierdza,
że w przypadku gdy klient zgłasza problem „interpersonalny” (czyli związany z jego
relacjami z innymi ludźmi) psychologowie istotnie częściej korzystają z takiej interwencji jak
informowanie, a gdy zgłaszany problem jest „intrapersonalny”
(czyli
dotyczący
doświadczenia wewnętrznego) częściej stosują odzwierciedlenie.
2.5. Sposoby reagowania werbalnego terapeuty a reakcje klienta
Klienci bardzo różnorodnie reagują na poszczególne interwencje psychologa (Garduk i
Haggard, 1972; Hill i in, 1988a; Hill, Carter i O,Farrell, 1983; O’Farrell, Hill i Patton, 1986).
Chociaż wyniki badań nie są jednoznaczne, to wydaje się, że niektóre z nich warte są
odnotowania. Hill i Gromally (1977) w swojej publikacji opisują, że stosowanie pytań
otwartych powoduje zachęcenie klienta do rozmowy o doświadczanych przez niego
uczuciach, natomiast Elliott, Stiles i Shapiro (1985) zwracają uwagę na to że ten rodzaj pytań
ułatwia klientowi wgląd. Z kolei Hill i in. (1988b) stwierdzają, że najbardziej efektywną
techniką angażowania klienta we współpracę jest „ujawnianie siebie”, a najmniej efektywną
są „bezpośrednie zalecenia”. Badacze ci zaznaczają również, że kombinacja pytań otwartych i
parafraz prowadzi do zmniejszenia lęku klienta. Odnosząc się do roli, jaką mogą pełnić
poszczególne rodzaje reagowania werbalnego podczas spotkania z klientem Ridgeway i
Sharpley (1990) oraz Sharpley i in. (2000), stwierdzają, że parafraza, odzwierciedlenie i
oznaki uwagi są pomocne w budowaniu kontaktu. Hill i Gromally (1977) twierdzą natomiast,
że podobną funkcję mogą pełnić również pytania otwarte. Autorzy ci dodają jednak, że jeśli
intencją psychologa jest pomoc klientowi w skoncentrowaniu się na specyficznych aspektach
jego zachowań, to skutecznym rodzajem interwencji są pytania zamknięte. Jak widać wyniki
badań są bardzo różnorodne, a poszczególne rodzaje reagowania werbalnego są użyteczne w
zależności od tego, jakiemu celowi mają służyć.
Interesujący jest fakt że, jak pokazują badania Hill i in. (1988b), to jak psycholog
ocenia skuteczność danej interwencji nie zawsze pokrywa się z tym, jak daną interwencję
ocenia klient. Dla przykładu, w opisywanych badaniach, interwencja psychologa „ujawnianie
siebie” była przez uczestników terapii krótkoterminowej oceniana jako bardzo pomocna,
natomiast psychologowie istotnie różnili się w ocenie tego typu interwencji (jedni uważali ją,
12
podobnie jak klienci, za najbardziej pomocną, inni z kolei przypisywali jej najmniej pomocne
znaczenie). Jak więc klienci oceniają poszczególne interwencje psychologa? Elliott i wsp.
(1982) stwierdzili, że klienci oceniając bezpośredni efekt stosowania przez konsultanta
różnych interwencji, za najbardziej pomocne uważali interpretację oraz dawanie rad, a za
najmniej pomocne - pytania. W innych badaniach Elliott (1985) wykazał pozytywnąa
korelację pomiędzy dawaniem rad, informowaniem i interpretowaniem, a wysoką oceną na
skali pomocy, jaką interwencje te otrzymały w opisie klientów. Hill i wsp. (1988b) opisują
wyniki badań w których klienci za najbardziej pomocne interwencje uważali ujawnianie
siebie oraz interpretację, natomiast jako najmniej pomocny rodzaj interwencji wskazywali
pytania zamknięte. Interpretacja jest więc jedynym rodzajem interwencji, który we
wszystkich badaniach oceniany był przez klientów uczestniczących w terapii jako najbardziej
pomocny. Należy jednak mocno podkreślić, że prezentowane badania dotyczą procesu
psychoterapii i konsultacji psychologicznych, czyli sytuacji, w których celem psychologa jest
udzielenie pomocy, a nie samo diagnozowanie problemów klienta.
3. Podziały sposobów reagowanie werbalnego w kontekście wywiadu diagnostycznego
Opisane w poprzednim paragrafie klasyfikacje sposobów reagowania werbalnego
skonstruowane zostały dla specyficznego rodzaju kontaktu (np. nieterapeutycznego
pomagania, kategorie Hill), bądź do opisu wszelkiego rodzaju wymiany informacji pomiędzy
dwoma osobami (np. kategorie Stiles) nie uwzględniają więc specyfiki wywiadu
diagnostycznego. Jak zostało zaznaczone w paragrafie 1.2. procesy pomagania i
diagnozowania istotnie różnią się pomiędzy sobą ze względu na cel jakiemu służą. Proces
pomagania ma za zadanie poznanie problemów klienta i udzielenie mu pomocy w ich
rozwiązaniu (czyli ma wpłynąć na zachowanie klienta), natomiast podczas procesu
diagnostycznego celem jest poznanie i opisanie problemu klienta (czyli nie powinien on
wpływać na jego zachowanie). Ta różnica celów powoduje, że nie wszystkie zaproponowane
koncepcje klasyfikacji, czy wyniki badań mogą zostać wykorzystane w pracy diagnostycznej.
Dla potrzeb wywiadu diagnostycznego istotne wydają się być nieco inne rozróżnienia.
3.1. Podziały interwencji uwzględniające całościowe funkcjonowanie człowieka
13
Celem wywiadu diagnostycznego jest wszechstronne poznanie i opisanie osoby
badanej: cech i właściwości jej osobowości, zainteresowań, umiejętności, poglądów, postaw,
przekonań, tendencji rozwojowych, relacji z otoczeniem czy mechanizmów kierujących
zachowaniem (Kowalik i Brzeziński, 1993; Sęk, 2001; Skorny, 1974). Aby tworzony przez
psychologa podczas diagnozy opis funkcjonowania osoby badanej był pełny, zebrane
informacje powinny dotyczyć jak najszerszego spektrum jej obszarów funkcjonowania.
Klasyfikacji interwencji diagnosty można więc dokonać, biorąc pod uwagę specyficzne
obszary funkcjonowania człowieka, których one dotyczą.
3.1.1. Trzy poziomy: poznawczy, behawioralny oraz emocjonalno-motywacyjny
Funkcjonowanie człowieka może być opisywane na trzech poziomach poznawczym,
emocjonalno-motywacyjnym i behawioralnym:

poziom poznawczy – dotyczy tego, co człowiek myśli, jakie są jego przekonania,
poglądy, w jaki sposób odbiera, porządkuje i interpretuje otaczającą go rzeczywistość;

poziom emocjonalno-motywacyjny – dotyczy tego, co człowiek czuje, jakich emocji
doświadcza, a także tego, jakie czynniki są odpowiedzialne za uruchomienie,
podtrzymanie, zaniechanie i zakończenie jego działań;

poziom behawioralny – odnosi się natomiast do konkretnych zachowań
podejmowanych przez człowieka.
Diagnosta, aby uzyskać pełny obraz funkcjonowania osoby badanej zbiera informacje
odnoszące się do wszystkich tych poziomów. Oznacza to, że stara się on poznać nie tylko to,
co osoba badana myśli (deklaruje), ale również co czuje oraz jakie działania podejmuje i
dlaczego. Jego interwencje podczas wywiadu diagnostycznego można więc podzielić
odwołując się do poziomu funkcjonowania osoby badanej, którego dotyczą. W tym
kontekście można więc wyróżnić interwencje odnoszące się do sfery poznawczej,
behawioralnej oraz emocjonalno-motywacyjnej. Przykłady pytań odnoszących się do
poszczególnych poziomów funkcjonowania zawiera tabela 5.
Tabela 5
Przykłady interwencji odnoszących się do poziomu poznawczego, behawioralnego i emocjonalno-poznawczego
POZIOM
POZIOM
POZIOM
POZNAWCZY
EMOCJONALNO-
BEHAWIORALNY
MOTYWACYJNY
14
- Co pan myśli o zachowaniu - Jak pan się czuł podczas tej - Jak pan się zachował gdy
szefa w tej sytuacji?
awantury z szefem?
szef zaczął na pana krzyczeć?
- Jakie jest pani zdanie na - Co takiego się stało, że - W jaki sposób ukarała pani
temat karania dzieci?
ukarała pani swoje dziecko?
dziecko za takie zachowanie?
- Co pan pomyślał, gdy syn - Jakie uczucia wzbudziła w - Co pan zrobił, gdy syn panu
opowiedział o tej sytuacji?
panu ta sytuacja?
o tym opowiedział?
- Jakie jest pani zdanie na - Jak pani sądzi, z jakich -
Czy
była
temat manifestacji ulicznych? powodów mogłaby się pani uczestnikiem
pani
kiedyś
ulicznej
zdecydować na taką formę manifestacji?
protestu
jak
manifestacja
uliczna?
3.1.2. Dwa procesy psychiczne: doświadczanie i analizowanie
Analizowanie i doświadczanie to dwa odrębne procesy psychiczne, które stanowią
względnie niezależne sposoby przetwarzania informacji (Epstein i in., 1996; Trzebińska,
1998). Analizowanie polega na intelektualnej interpretacji rzeczywistości i prowadzi do
formułowania wyjaśnień, opinii oraz przewidywań. Doświadczanie natomiast to subiektywne
odczucie znaczenia tego, co się dzieje przejawiające się jako przeżycie obejmujące
skoordynowane w spójną treściowo całość doznania afektywne, zmysłowe, myśli i pobudki
motywacyjne. O ile doświadczanie odnosi się do konkretnego zdarzenia, o tyle analizowanie
pozwala na przyjęcie wobec zdarzeń szerszej perspektywy poznawczej. Oba procesy
organizowane są przez odrębne systemy poznawcze zlokalizowane w różnych strukturach
mózgowych, które pobierają i przetwarzają informacje w swoisty sposób (LeDoux, 1998).
System analityczny dysponuje pojęciami semantycznymi, natomiast system doświadczeniowy
składa się ze struktur afektywno-poznawczych. Tak więc, aby podczas wywiadu
diagnostycznego uzyskać całościowy obraz tego, jak osoba badana pojmuje siebie, innych
ludzi i sytuacje, w jakich uczestniczy, diagnosta powinien w swoich interwencjach odnosić
się zaarówno do jednego, jak i drugiego systemu. Gdy chce uzyskać informacje dotyczące
intelektualnej interpretacji zdarzeń odwołuje się do systemu analitycznego. Jeśli natomiast
celem jest poznanie odczuwania zdarzeń odwołuje się do systemu doświadczeniowego. W
tabeli 6 przedstawione są przykłady interwencji odnoszących się do poszczególnych
systemów w sytuacji, gdy diagnosta rozmawia z osobą badaną na temat nieporozumień z
żoną.
15
Tabela 6
Przykłady interwencji odnoszących się do systemu analitycznego i doświadczeniowego
INTERWENCJE ODNOSZĄCE SIĘ DO
SYSTEMU ANALITYCZNEGO
- Co pan sądzi o zachowaniu swojej żony?
- Jak pan sądzi, co powoduje, że żona
zachowuje się w taki sposób?
- Jak pan ocenia swoje zachowanie w tej
sytuacji?
- Jak chciałby się pan zachować, gdyby w
przyszłości taka sytuacja się powtórzyła?
- Z tego co pan mówi rozumiem, że uważa
pan zachowanie swojej żony za
bezpodstawne.
- Odnoszę wrażenie, że próbuje pan
INTERWENCJE ODNOSZĄCE SIĘ DO
SYSTEMU DOŚWIADCZENIOWEGO
- Proszę sobie przypomnieć ostatnia kłótnię z
żoną. (gdzie się odbyła, jak przebiegała
rozmowa, jak wyglądaliście)?
- Jak się pan czuł w tej sytuacji?
- Jakie pan miał myśli, gdy żona zachowała
się w ten sposób?
- Co chciał pan zrobić w tej sytuacji?
- Odnoszę wrażenie, że było panu bardzo
przykro.
- Jeżeli dobrze zrozumiałam, to był pan
zaskoczony zachowaniem żony.
usprawiedliwiać zachowanie żony, jej
trudną sytuacją w pracy.
3.1.3. Doświadczenia „pozytywne” i „negatywne”
Jak pokazują badania, ludzie mają tendencję do głębszej eksploracji i częstszego
zastanawiania się nad przyczynami zdarzeń negatywnych niż pozytywnych (Wong i Weiner,
1981; Abele, 1985). Zachowania patologiczne i negatywne częściej interesują psychologów
niż te zachowania, które są pozytywne i społecznie akceptowane (Lewicka, 1993). Aby
jednak można było mówić o pełnym poznaniu drugiej osoby, zbierane podczas wywiadu
diagnostycznego informacje uwzględniać powinny zarówno „negatywne” (budzące
nieprzyjemne doznania emocjonalne) doświadczenia osoby badanej, jak i „pozytywne”
(budzące przyjemne doznania emocjonalne). Interwencje diagnosty można więc podzielić, ze
względu na wartość ewaluacyjną doświadczeń których dotyczą, na interwencje dotyczące
doświadczeń „pozytywnych” i „negatywnych”. Przykłady takich interwencji przedstawione
zostały w tabeli 7.
Tabela 7
Przykłady interwencji odnoszących się do doświadczeń „pozytywnych” i „negatywnych”
16
INTERWENCJE DOTYCZĄCE
INTERWENCJE DOTYCZĄCE
DOŚWIADCZEŃ „POZYTYWNYCH”
DOŚWIADCZEŃ „NEGATYWNYCH”
- Jakie przedmioty w szkole były dla pana - Jakie przedmioty w szkole sprawiały panu
łatwe?
trudność?
- Jakie jest ani szczególnie przyjemne - Jakie wspomnienie z dzieciństwa jest
wspomnienie z dzieciństwa?
wspomnieniem szczególnie nieprzyjemnym?
- Jakie cechy ceni pani w innych ludziach?
- Jakie cechy uważa pani za niepożądane u
- Czy w ostatnim okresie wydarzyło się w innych ludzi?
pana
życiu
coś
przyjemnego?
szczególnie
dla
pana - Czy w ostatnim okresie wydarzyło się w
pana
życiu
coś
szczególnie
dla
pana
nieprzyjemnego?
3.2. Pytania a inne formy interwencji, czyli rozróżnienie sposobów reagowania
werbalnego ze względu na ich aspekt formalny
W świetle definicji wywiadu, określanego jako „forma celowego komunikowania
pomiędzy co najmniej dwiema osobami, które aktywnie w nim uczestniczą, głównie poprzez
stawianie pytań i udzielanie na nie odpowiedzi” (Głodowski, 1999, s. 10) istotny wydaje się
być dychotomiczny podział na pytania i inne wypowiedzi (nie będące pytaniami). Pytania
służą zbieraniu od osoby badanej informacji umożliwiających osiągnięcie określonego celu
wywiadu (Grzegołowska-Klarkowska, 1987) i bardzo często stanowią podstawowy sposób
reagowania werbalnego diagnosty. Jednakże wywiad psychologiczny nie ogranicza się
zwykle do schematu pytanie – odpowiedź. Stosowanie przez diagnostę jedynie pytań
mogłoby bowiem doprowadzić do sytuacji, w której osoba badana czułaby się
„przepytywana” i traktowana instrumentalnie (Hrapkiewicz, 1980), a takie poczucie badanego
nie sprzyjałoby atmosferze zaufania, zrozumienia i empatii, która niezbędna jest, aby mógł on
bez skrępowania opowiadać o sobie. Osoba prowadząca wywiad nie tylko zbiera konkretne,
użyteczne z punktu widzenia celu diagnozy informacje dotyczące osoby badanej, ale również
powinna stwarzać badanemu okazję do szerszych wypowiedzi (Hrapkiewicz, 1980) i
umożliwiać ekspresję uczuć i wymianę poglądów (Sęk, 2001). Aby to osiągnąć diagnosta
korzysta w sposób elastyczny zarówno z pytań, jak i z innych instrumentów
konwersacyjnych.
17
3.2.1. Pytania
Pytania są dużą i niejednorodną grupą sposobów reagowania werbalnego, których
główną funkcją jest zebranie od osoby badanej potrzebnych diagnoście informacji.
Szczegółowe omówienie pytań, jako formy interwencji, znajduje się w rozdziale (NIE ZNAM
NUMERU), w niniejszym paragrafie zasygnalizowane zostaną więc jedynie podstawowe
sposoby klasyfikowania tej formy interwencji. W zależności od przyjętego kryterium można
dokonać wielorakiej klasyfikacji.

Pytania zamknięte vs. pytania otwarte (Elliott, 1985; Grzegołowska-Klarkowska i
Szustrowa, 1987; Hill, 1978; Tengler i Jablin, 1983). Pytania otwarte dają osobie
udzielającej na nie odpowiedzi możliwość swobody odpowiedzi i dowolności w
doborze informacji w niej zawartych (np. Jak układają się pana kontakty z siostrą?
Jaką osobą według pana jest pana siostra?), natomiast pytania zamknięte ograniczają
swobodę wypowiedzi osoby badanej do możliwości zawartych w pytaniu (np. Czy
kontakty z siostrą są dla pana satysfakcjonujące? Ile lat pana siostra jest od pana
starsza?). Specyficzną formą pytań zamkniętych są pytania alternatywne, które w
swoje konstrukcji zawierają zbiór możliwości spośród których osoba badana ma
dokonać wyboru udzielając odpowiedzi (np. Czy woli pan spędzać sobotni wieczór
sam czy ze znajomymi?).

Pytania wprost vs. pytania projekcyjne (Grzegołowska-Klarkowska i Szustrowa,
1987). Pytania wprost są to pytania odnoszące się bezpośrednio do przeżyć czy sądów
osoby badanej (np. Jak doszło do tego, że uciekłeś z domu?). Pytania projekcyjne
odwołują się natomiast do metod projekcyjnych, które przyjmują założenie, że przy
ekspozycji wieloznacznego materiału człowiek rzutuje własne postawy, myśli czy
uczucia na inne osoby. Tak więc pytania projekcyjne, w swojej jawnej formie,
odnoszą się do doświadczeń innych osób (np. Jak sądzisz, z jakich powodów osoby w
twoim wieku uciekają z domu?).

Pytania neutralne vs. pytania tendencyjne (Głodowski, 1999). Pytania neutralne nie
zawierają w swojej konstrukcji sugestii, jakiej odpowiedzi oczekuje diagnosta (np. Jak
się pan czuł po ostatniej awanturze w pracy?), natomiast pytania tendencyjne
zawierają wprost lub nie wprost ukryte sugestie, jakiej odpowiedzi oczekuje diagnosta
(np. Jako bardzo sumienny pracownik z pewnością uważa pan, że zarzuty szefa są
bezpodstawne?) lub założenia dotyczące doświadczenia osoby badanej (np. Czy po
ostatniej awanturze w pracy był pan bardzo zły na swojego szefa?).
18

Pytania pierwszoplanowe vs. pytania drugoplanowe (Głodowski, 1999; Tengler i
Jablin, 1983). Pytania pierwszoplanowe są to pytania wprowadzające nowy temat
rozmowy (np. Jak wygląda pana aktualna sytuacja zawodowa?), pytania
drugoplanowe służą pogłębieniu, uszczegółowieniu uzyskanych informacji (np. Jak
pan się czuje w swojej pracy? Jaki jest pana zakres obowiązków w pracy?).

Pytania właściwe vs. pytania przejściowe (Grzegołowska-Klarkowska i Szustrowa,
1987). Pytania właściwe są pytaniami dotyczącymi interesującego diagnostę tematu,
natomiast pytania przejściowe służą łagodnemu, stopniowemu przejściu do kolejnego,
wybranego przez diagnostę wątku rozmowy.
3.2.2. Inne sposoby reagowania werbalnego
Podczas wywiadu diagnostycznego, oprócz pytań, wykorzystywane są również inne
sposoby reagowania werbalnego, które mogą być korzystne z punktu widzenia celu wywiadu
jakim jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu oraz uzyskanie określonych informacji. Nie
istnieje jednak żadna odrębna klasyfikacja sposobów reagowania werbalnego diagnostów.
Zestawiając proponowane przez różnych autorów klasyfikacje interwencji mających
zastosowanie w procesie pomagania (np. Brammer, 1984; Okun, 2002, czy klasyfikacje
omawiane w paragrafie 2) oraz interwencji wykorzystywanych podczas procesu diagnozy (np.
Szustrowa 1987; Wallen, 1964) można wyróżnić kilka sposobów reagowania werbalnego,
które mogą być szczególnie przydatne podczas wywiadu diagnostycznego (tabela 8).
Tabela 8
Sposoby reagowania werbalnego mające zastosowanie podczas wywiadu diagnostycznego
SPOSÓB REAGOWANIA
KORZYŚCI DLA PROCESU
WERBALNEGO
Minimalna reakcja werbalna (m.in.
DIAGNOSTYCZNEGO
Zachęca do kontynuowania wypowiedzi, potwierdza
Okun, 2002)
Parafraza (m.in. Szustrowa, 1987)
uwagę skierowaną na rozmówcę i jego wypowiedź
Potwierdza słuchanie rozmówcy, weryfikuje
Klaryfikacja (m.in. Brammer, 1984)
poprawność rozumienia jego wypowiedzi
Pozwala uniknąć błędnego rozumienia rozmówcy,
wyjaśnić nieścisłości jego wypowiedzi, ustalić jej
Odzwierciedlanie (m.in. Stiles, 1978)
główne wątki
Koncentruje uwagę rozmówcy na emocjach
zawartych w jego wypowiedzi lub jej
19
Podsumowanie (m.in. Okun, 2002)
towarzyszących
Umożliwia sprawdzenie czy poruszone zostały
wszystkie najważniejsze kwestie, porządkuje i
sprawdza poprawność zrozumienia otrzymanych
Informowanie (m.in. Hill, 1989)
informacji
Pozwala ustalić reguły kontaktu i ewentualnie
sprostować nierealne oczekiwania.
Obok opisanych w tabeli 8 szczegółowych korzyści płynących z poszczególnych
sposobów reagowania werbalnego, wszystkie one mogą mieć znaczący wpływ na jakość
kontaktu diagnosty z osobą badaną. Diagnosta, wyrażając swoje zainteresowanie rozmówcą,
podkreślając swoją uwagę dla jego wypowiedzi, przykładając znaczenie do poprawnego ich
rozumienia, pokazując swoją akceptację zarówno osoby, jak i ujawnianych przez nią treści, i
tym samym stwarza przestrzeń dla otwartych i szczerych wypowiedzi. Interwencje tego typu
są więc korzystne z punktu widzenia obu opisywanych celów wywiadu (zebranie informacji
oraz nawiązanie i podtrzymanie kontaktu). Szczegółowy opis omawianych w tym paragrafie
sposobów reagowania werbalnego znajduje się w rozdziale (NIE ZNAM NUMERU).
3.3. Rozróżnienia typów interwencji uwzględniające postawę diagnosty
Jak piszą Geller i Król (1987) uzyskanie wiarygodnych, szczerych informacji od
osoby badanej jest praktycznie niemożliwe bez nawiązania odpowiedniego poziomu kontaktu.
Na jakość relacji pomiędzy diagnostą a osobą badana ma wpływ wiele różnorodnych
czynników, wśród których można wymienić postawę diagnosty która wyrażana jest między
innymi w sposobie formułowania przez niego interwencji, który może zachęcać lub
zniechęcać do nawiązania i podtrzymywania kontaktu.
3.3.1. Interwencje „ja” vs. interwencje „bezosobowe”
Jednym z elementów wyrażających postawę diagnosty wobec osoby badanej jest
podmiotowość stosowanych przez niego interwencji. Podczas wywiadu diagnostycznego
psycholog może aktywnie uczestniczyć w rozmowie jako jeden z podmiotów („ja”)
zachodzącej wymiany werbalnej, czyli w interwencjach zaznaczać swój subiektywny sposób
spostrzegania, rozumowania i wnioskowania poprzez stosowanie czasowników w pierwszej
osobie liczby pojedynczej. Może jednak również przyjmować postawę „bezosobową”, tzn. nie
20
uczestniczyć w rozmowie jako podmiot („ja”), a swoje interwencje formułować w formie
bezosobowej. Pierwsza z opisywanych możliwości jest znacznie bardziej korzystna z punktu
widzenia kontaktu diagnostycznego, ponieważ psycholog podkreśla, że jego percepcja jest
percepcją subiektywną, z którą osoba badana może zgodzić się lub nie. Dodatkowo psycholog
przestaje być anonimowy i „bezosobowy”, stosując bowiem interwencje „ja” uczestniczy w
rozmowie jako konkretna osoba, posiadająca swój subiektywny sposób doświadczania
partnera rozmowy. Tak więc, dzięki interwencjom tego typu, relacja pomiędzy psychologiem
i klientem staje się dwupodmiotowa. Warto zwrócić uwagę, że w codziennym życiu
niezmiernie rzadko spotykana jest relacja, w której podmiotowość partnera rozmowy jest
dostrzegana i szanowana. Znacznie częstsze są relacje, w których jeden z uczestników
rozmowy narzuca drugiemu swoją perspektywę, próbuje wywrzeć wpływ lub zdominować
partnera rozmowy (np. nauczyciel – uczeń, rodzice - dziecko, szef – podwładny, urzędnik petent itd.). W sytuacji gdy diagnosta formułuje swoje interwencje w sposób bezosobowy,
powstaje relacja jednopodmiotowa, w której diagnosta nie uczestniczy jako „konkretna”
osoba (subiektywnie doświadczająca, rozumiejąca i wnioskująca). Osoba badana może w tej
sytuacji odnieść wrażenie, że jest traktowana „instrumentalnie”, jedynie jako „źródło
informacji”. Uwzględniając formę interwencji diagnosty można więc wyróżnić interwencje
„ja” oraz interwencje „bezosobowe”. Interwencje „ja” są to wypowiedzi w których diagnosta
podkreśla własną, subiektywną perspektywę, dzięki zastosowaniu czasowników w pierwszej
osobie liczby pojedynczej. Interwencje „bezosobowe” są to natomiast takie wypowiedzi w
których diagnosta nie zaznacza subiektywnej perspektywy, czyli nie używa czasowników w
pierwszej osobie. Przykłady interwencji „ja” i interwencji „bezosobowych” zawiera tabela 9.
Tabela 9
Przykłady interwencji „ja” i interwencji „bezosobowych”
INTERWENCJE „JA”
INTERWENCJE „BEZOSOBOWE”
„Proszę opowiedzieć mi, jak układają się „Jak układają się pani kontakty z siostrą?”,
ostatnio pani kontakty z siostrą?”
„Powiedział pan, że czuje się ostatnio „Powiedział pan, że czuje się ostatnio
„beznadziejnie”. Chciałabym dobrze pana „beznadziejnie”. Co pan rozumie przez to
zrozumieć, więc proszę mi powiedzieć, co określenie”,
pan rozumie przez to określenie”
„Odnoszę
wrażenie,
że
nawet
teraz, „Nawet teraz, opowiadając tą historię, jest pan
opowiadając tę historię, jest pan bardzo zdenerwowany”.
21
zdenerwowany”
Celem stosowania podczas wywiadu diagnostycznego interwencji „ja” jest przede
wszystkim podkreślenie, iż spostrzeżenia, wnioski czy sposób rozumowania diagnosty są w
znacznej mierze subiektywne. Taki sposób komunikacji ułatwia osobie badanej stworzenie
i/lub wyrażenie własnego, odrębnego stanowiska (czyli wyrażenie zgody lub ewentualnego
sprzeciwu czy niezgody na punkt widzenia diagnosty). Diagnosta często jest bowiem
traktowany przez osoby badane jako autorytet, i w przypadku wyrażania przez niego sądów
„obiektywnych”, orzekających, osobie badanej może być niezwykle trudno wyrazić
odrębność swojego stanowiska. Znacznie łatwiej jest niezgodzić się z przypuszczeniem
„Wydaje mi się, że jest pan zdenerwowany”, niż ze stwierdzeniem „Jest pan zdenerwowany”,
które w swojej formie nie pozostawia osobie badanej „miejsca” na odpowiedź.
Interwencje „ja” zmieniają więc kontakt z przedmiotowego na podmiotowy. Używając
formy osobowej (czyli np. zamiast „Jak układają się w pracy pana kontakty z szefem”,
powiedzenie „Chciałabym dowiedzieć się czegoś więcej o tym, jak układają się w pracy pana
kontakty z szefem”) diagnosta wprowadza do rozmowy drugi podmiot („ja”). Dzięki temu
podkreśla swoje zaangażowanie w przebieg rozmowy („zainteresowało mnie....”, „nie jestem
pewna czy dobrze zrozumiałam....”, „chciałabym dobrze pana zrozumieć....”), co w
pozytywny sposób wpływa na jakość kontaktu z osoba badaną. Dodatkowo tak sformułowane
interwencje pozwalają osobie badanej bardziej zaangażować się w rozmowę poprzez
umożliwienie kontroli nad jej przebiegiem i podzielenie się odpowiedzialnością za jej wynik.
Dzieje się tak dzięki temu, że diagnosta w wypowiedzi „ja” pokazuje, że jak każdy człowiek,
pewne rzeczy wie (to, co mu klient powiedział), a innych nie wie (czego nie powiedział),
wyciąga jakieś wnioski (klient może zweryfikować, czy słuszne i jakich informacji mu
jeszcze potrzeba, żeby zrozumiał to, co klient chce mu przekazać), czegoś się domyśla, a
czegoś nie jest pewien. Klient może sobie wyobrazić, jak diagnosta rozumuje i przyjąć
współodpowiedzialność za końcowy rezultat wyciąganych przez niego wniosków. Może też
praktycznie doświadczyć granic: widzi (dzięki interwencji „ja”), że jeśli zechce coś zachować
w tajemnicy, to diagnosta nie dotrze do tych informacji. Tak więc również z powodów
etyczno-profesjonalnych (standardów relacji) interwencja „ja” jest bardzo pożądaną formą
wypowiedzi.
Większość z opisywanych w paragrafie 3.2.2. sposobów reagowania werbalnego
można określić jako interwencje „ja”, ponieważ w swojej formie zawierają one odniesienie do
22
spostrzeżeń, wniosków czy punktu widzenia diagnosty lub w naturalny sposób można je w
taki komunikat przekształcić (tabela 10).
Tabela 10
Sposoby reagowania werbalnego jako komunikat „ja”
Parafraza
Odzwierciedlenie
Informowanie
O ile pana dobrze zrozumiałam, nie chce pan teraz zmieniać pracy.
Wydaje mi się, że jest pani zła na swojego męża.
Zanim zaczniemy, chcę panią poinformować jaki jest cel naszego
Podsumowanie
Klaryfikacja
dzisiejszego spotkania.
Chciałabym podsumować to, co dotychczas pan mi powiedział.
Nie do końca rozumiem, czy problemem w tej sytuacji było zachowanie
syna, czy to w jaki sposób zachował się pani mąż.
Warto też zwrócić uwagę, że interwencja „ja” może w wywiadzie diagnostycznym
zastąpić wiele pytań, których nadmierne nagromadzenie może wywołać u osoby badanej
wrażenie bycia przesłuchiwanym, a tym samym utrudniać nawiązanie dobrego kontaktu
(tabela 11).
Tabela 11
Przykłady zamiany pytania na interwencję „ja”
PYTANIE
Jak się pani czuła w tej sytuacji?
INTERWENCJA „JA”
Chciałabym teraz porozmawiać z panią o tym,
Co wpłynęło na to, że zmienił pan swoją
jak się pani czuła w tej sytuacji.
Zaciekawiło mnie, co takiego się stało, że
decyzję?
Jak układają się obecnie pana kontakty z
zmienił pan swoją decyzję.
Proszę powiedzieć mi jak obecnie układają się
siostrą?
pana kontakty z siostrą.
3.3.2. Interwencja z perspektywy aktora vs. obserwatora
Ludzie podczas opisywania i wyjaśniania przyczyn zachowania społecznego są skłonni do
przeceniania znaczenia czynników osobowościowych w porównaniu z czynnikami
sytuacyjnymi. Skłonność ta nazywana jest podstawowym błędem atrybucyjnym (Ross, 1977).
Jones i Nisbett, (1972) zwrócili jednak uwagę na fakt, iż ludzie w różny sposób wyjaśniają
przyczyny zachowań własnych i zachowań innych ludzi. Zgodnie z opisaną przez nich
asymetrią perspektyw aktora i obserwatora, jesteśmy skłonni do tłumaczenia swoich własnych
23
zachowań w kategoriach sytuacyjnych (atrybucja sytuacyjna), natomiast zachowanie innych
ludzi częściej tłumaczymy w kategoriach dyspozycji osobowościowych (atrybucja
dyspozycyjna). Wydaje się więc, że diagnosta przyjmując podczas wywiadu perspektywę
obserwatora zdarzeń, o których opowiada osoba badana, może łatwiej ulec tendencji do
upatrywania przyczyn jej zachowania w kategoriach stałych cech osobowościowych, niż w
przypadku, gdy przyjmie perspektywę aktora zdarzeń (czyli w sytuacji wywiadu
diagnostycznego - osoby badanej). Biorąc pod uwagę opisywaną asymetrię perspektyw,
sposoby reagowania werbalnego psychologa podczas wywiadu diagnostycznego można
podzielić na interwencje z perspektywy aktora lub interwencje z perspektywy obserwatora
(tabela 12). W interwencjach z perspektywy obserwatora zawarty jest ukryty przekaz, że to
osoba badana (jej cechy osobowości) była odpowiedzialna za zaistniałą sytuację, natomiast
interwencje z perspektywy aktora, nie zawierają w swoim brzmieniu takich założeń i
dopuszczają możliwość wytłumaczeń sytuacyjnych. Z punktu widzenia kontaktu interwencje
z perspektywy obserwatora wydają się być znacznie bardziej zagrażające (ponieważ
odpowiedzialnością
za
daną
sytuację
obarczają
badanego)
i
z
większym
prawdopodobieństwem mogą wywołać u niego reakcję obronną .
Tabela 12
Przykłady interwencji odnoszących się do perspektywy aktora i obserwatora
INTERWENCJE Z PERSPEKTYWY
INTERWENCJE Z PERSPEKTYWA
OBSERWATORA
Dlaczego pokłóciła się pani z mężem?
AKTORA
Co takiego się stało, że doszło do kłótni
(ukryty przekaz, że osoba badana była osobą
pomiędzy panią, a pani mężem?
rozpoczynająca kłótnię)
Z jakich powodów zrezygnował pan z
Jak to się stało, że przestał pan pracować w
poprzedniej pracy?
poprzednim miejscu pracy?
(ukryty przekaz, że powody rezygnacji były po
stronie badanego)
Dlaczego nie spotyka się pan z rodzicami?
Jak doszło do sytuacji, że pan i rodzice się nie
(ukryty przekaz, że osoba badana
spotykacie?
intencjonalnie nie spotyka się z rodzicami)
4. Podsumowanie
Pomimo, że istnieje wiele rodzajów klasyfikacji sposobów reagowania werbalnego, to
wydaje się, że teoretyczne podziały interwencji mogą jedynie w większym lub mniejszym
24
stopniu oddawać jakość rozmowy i mniej lub bardziej rzetelnie opisywać jej przebieg, jednak
praktycznie niemożliwe staje się stworzenie klasyfikacji, która w pełni oddawałaby złożoność
relacji psychologa z klientem. Najbardziej oczywistym powodem jest fakt, że rozmowa jest
ciągłą interakcją nie tylko werbalnych zachowań jej uczestników, ale również towarzyszących
im sygnałów niewerbalnych, które mogą całkowicie zmieniać znaczenie wypowiadanych słów
czy zdań.
W rozdziale zaprezentowanych zostało szereg klasyfikacji i podziałów sposobów
reagowania werbalnego, które stanowią teoretyczne ramy opisujące przebieg wymiany
werbalnej zachodzącej podczas kontaktu psychologa z klientem. Z pewnością jednak
zaprezentowane kategorie podziałów sposobów reagowania werbalnego nie są wyczerpujące i
wiele ze stosowanych w wywiadzie diagnostycznym interwencji nie da się jednoznacznie
zakwalifikować do którejś z omawianych kategorii, bowiem, jak twierdził Kępiński (1978, s.
124), „każdy kontakt z drugim człowiekiem jest w mniejszym lub większym stopniu
nieprzewidzialny i nieoznaczalny”.
Literatura cytowana
Abele, A. (1985). Thinking about thinking: casual, evaluative and finalistic reasoning in
social situations. European Journal of Social Psychology, 15, 315-332.
Brammer, L.M. (1984). Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności. Warszawa:
Polskie Towarzystwo Psychologiczne.
Bohn, M. J. (1965). Counselor behavior as a function of counselor dominance, counselor
experience, and client type. Journal of Counseling Psychology, 12, 346-352.
Caracena, P. (1965). Elicitation of dependency expressions in the initial stage of
psychotherapy. Journal of Counseling Psychology, 12, 268-274.
Cummings, A.L. (1989). Relationship of client problem type to novice counselor response
modes. Journal of Consulting Psychology, 36, 3, 331-335.
Czabała, J.C. (2000). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
DeRubeis, R.J., Hollon, S.D., Evans, M.D. i Bemis, K.M. (1982). Can psychotherapies for
depression be discriminated? A systematic investigation of cognitive therapy and
interpersonal therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 50, 774-756.
Egan, G. (2002). Kompetentne pomaganie. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
25
Elliott, R. (1985). Helpful and nonhelpful events in brief counseling interviews: An empirical
taxonomy. Journal of Consulting Psychology, 32, 307-322.
Elliott, R., Barker, C.B., Caskey, N. i Pistrang, N. (1982). Differential helpfulness of
counselor verbal response modes. Journal of Consulting Psychology, 29, 354-361.
Elliott, R., Hill, C.E., Stiles, W.B., Friedlander, M.L., Mahrer, A.R. i Margison, F.R. (1987).
Primary Therapist Response Modes: Comparison of Six Rating Systems. Journal of
Consulting and Clinical Psychology, 55, 2, 218-223.
Elliott, R., Stiles, R.B. i Shapiro, D.A. (1985). Are some psychotherapists more equivalent
than others? W: T.R. Giles (red.), Handbook of Effective Psychotherapy (s. 455-479). New
York: Plenum.
Epstein, S., Pacini, R., Denes-Raj, V. i Heier, H. (1996). Individual Differences in intuitiveexperiential and analytical-rational thinking styles. Journal of Personality and Social
Psychology, 2, 390-405.
Friedlander, M.L. (1982). Counseling disclosure as a speech event: Revision and extension of
the Hill Counselor Verbal Response Category System. Journal of Consulting Psychology,
29, 425-429.
Garduk, E.L i Haggard, E.A. (1972). Immediate effects on patients of psychoanalytic
interpretations. Psychological Issues, 7, 28, 3-82.
Geller, S i Król, M. (1987). Kontakt interpersonalny w wywiadzie diagnostycznym. W: T.
Szustrowa (red.), Swobodne techniki diagnostyczne, 5-45. Warszawa: Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego.
Głodowski, W. (1999). Wywiad czyli rozmowa na temat. Warszawa: Hansa Communication.
Goodman, G. i Dooley, D. (1976). A framework for help-intended communication.
Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 13, 106-117.
Goldberg, D.P., Hobson, R.F, Maguire, G.P., Margison, F.R., O’Dowd, T., Osborn, M. i
Moss, S. (1984). The clarifications and assessment of the method of psychotherapy. British
Journal of Psychiatry, 144, 567-580.
Grzegołowska - Klarkowska, H. i Szustrowa, T. (1987). Technika prowadzenia wywiadu. W:
T. Szustrowa (red.), Swobodne techniki diagnostyczne, 46-71. Warszawa: Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego.
Hill, C.E. (1975). Sex of client and sex and experience level of counselor. Journal of
Counseling Psychology, 22, 6-11.
Hill, C.E. (1978). The development of a system for classifying counselor responses. Journal
of Consulting Psychology, 25, 461-468.
26
Hill, C.E. (1986) An overview of Hill counselor and client verbal response modes category
system. W: L. Greenberg i W. Pinsof (red.). The psychotherapeutic process: A research
handbook, 131-160. New York: Guilford.
Hill, C.E. (1989). Therapist Techniques and Client Outcomes: Eight Cases of Brief
Psychotherapy. London: Sage.
Hill, C.E., Carter, J.A. i O’Farrell, M.K. (1983). A case study of the process and outcome of
time-limited counseling. Journal of Consulting Psychology, 30, 3-18.
Hill, C. i Gromally, J. (1977). Effects of reflection, restatement, probe, and nonverbal
behaviours on client affect. Journal of Consulting Psychology, 24, 92-97.
Hill, C.E., Helms, J.E., Spiegel, S.B. i Tichenor, V. (1988a). Development of a system for
categorizing client reactions to therapist interventions. Journal of Counseling Psychology,
35, 3, 27-36.
Hill, C.E., Helms, J.E., Tichenor, V., Spiegel, S.B., O’Grady, K.E. i Perry, E.S. (1988b).
Effects of therapist response modes in brief psychotherapy. Journal of Counseling
Psychology, 35, 3, 222-233.
Howell, J.M. i Highlen, P.S. (1981). Effects of client affective self-disclosure and counselor
experience on counselor verbal behavior and perceptions. Journal of Counseling
Psychology, 28, 386-398.
Hrapkiewicz, H. (1980). Metoda wywiadu i rozmowy. W: K. Czarnecki (red.), Metodologia i
metody badań psychologicznych, 195-202. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Jones, E.E. i Nisbett, R.E. (1972). The actor and the observer: Divergent perceptions of the
causes of behavior. W: E.E. Jones, D. Kanouse, H.H. Kelley, R.E. Nisbett, S.Valins i B.
Wiener (red.), Attribution: Perceiving the Causes of Behavior, 79-94. New York: General
Learning Press.
Kępiński, A. (1978). Poznanie chorego. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw
Lekarskich.
Kowalik, S. i Brzeziński, J. (1993). Diagnoza kliniczna. W: H. Sęk (red.), Społeczna
psychologia kliniczna, 213-239. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
LeDoux, J.E. (1998). Pamięć a pamięć emocjonalna w mózgu. W: P. Ekman i R.J. Davidson
(red.), Natura emocji, 218-264. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchyleń od
racjonalności
w
myśleniu
potocznym.
Warszawa-Olsztyn:
Polskie
Towarzystwo
Psychologiczne, Pracownia Wydawnicza.
27
Luborsky, L., Woody, G.E., McLellan, A.T., O’Brien, C.P. i Rosenzweig, J. (1982). Can
independent judges recognize different psychotherapies? An experience with manual-guided
therapies. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 50, 49-62.
Lonborg, S.D., Daniels, J.A., Hammond, S.G, Houghton-Wenegre, B. i Brace L.J. (1991).
Counselor and client verbal response mode changes during initial counseling session.
Journal of Counseling Psychology, 38, 4, 394-400.
Mitchell, K. i Hall, N. (1971). Frequency and type of confrontation over time within the first
therapy interview. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 37, 437-441.
McLeod, J. (1997). Narrative and Psychotherapy. London: SAGE Publications.
Nagel, D.P. i Hoffman, M.A. (1995). A comparisons of verbal response modes used by
master’s-level career counselors and other helpers. Journal of Counseling and Development,
74, 1, 101-105.
Okun, B.F. (2002). Skuteczna pomoc psychologiczna. Warszawa: Instytut Psychologii
Zdrowia PTP.
Ornston, P., Cicchetti, D. i Towbin, A. (1970). Reliable changes in psychotherapy behavior
among first-year psychiatric residents. Journal of Abnormal Psychology, 75, 7-11.
O’Farrell, M., Hill, C.E. i Patton, S. (1986). A comparison of two cases of counseling. Journal
of Counseling and Development, 65, 141-145.
Paluchowski, J.W. i Hornowska, E. (2000). Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej.
W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik Akademicki. Tom 3, 509-519. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Ridway, I.R. i Sharpley, C.F. (1990). Empathic interactional sequences and counselor trainee
effectiveness. Counseling Psychology Quarterly, 3, 257-262.
Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the
attribution process. W: L. Berkowitz (red.). Advances in Experimental Social Psychology,
tom 10, 173-220. New York: Academic Press.
Russell, R. L. i Stiles, W. B. (1979). Categories for classifying language in psychotherapy.
Psychological Bulletin, 86, 404-419.
Searle, J.R. (1969). Speech acts: An assay in the philosophy of language. Cambridge:
Cambridge University Press.
Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
28
Shaikh, A., Knobloch, L.M. i Stiles, W.B. (2001). The use of a verbal response mode coding
system in determining patient and physician roles in medical interviews. Health
Communication, 13, 1, 49-61.
Sharpeley, C.F. i McNally, J. (1997). Effects of level academic training on client-perceived
rapport and use of verbal response modes in counseling dyads. Counseling Psychology
Quarterly, 10, 4, 449-461.
Sharpley, C.F., Fairnie, E., Tabary-Collins, E., Bates, R. i Lee, P. (2000).The use of counselor
verbal response modes and client-perceived rapport. Counseling Psychology Quarterly, 13,
1, 99-117.
Skorny, Z. (1974). Metody badań i diagnostyka psychologiczna. Wrocław: Ossolineum.
Stiles, W. B. (1978). Verbal response modes and dimensions of interpersonal roles: A method of
discourse analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 36, 693-703.
Stiles, W. B. (1979). Verbal response modes and psychotherapeutic technique. Psychiatry, 42,
49-62.
Stiles, W.B. (1992). Describing Talk. A Taxonomy of Verbal Response Modes. Newbury Park,
CA: SAGE Publication.
Stiles, W.B., Shapiro, D.A. i Firth-Cozens, J.A. (1988). Verbal Response Mode Use in
Contrasting Psychotherapies: A Within-Subject Comparison. Journal of Counseling and
Clinical Psychology, 56, 5, 727-733.
Stiles, W.B. i Shapiro, D.A. (1995). Verbal Exchange Structure of Brief PsychodynamicInterpersonal and Cognitive-Behavioral Psychotherapy. Journal of Counseling and Clinical
Psychology, 63, 1, 15-27.
Szustrowa, T. (red.), (1987). Swobodne techniki diagnostyczne. Warszawa: Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego.
Tengler, C. D. i Jablin, F. M. (1983). Effects of question type, orientation, and sequencing in
the employment screening interview. Communication Monographs, 50, 3, 245-263.
Tracey, T.J., Hays, K.A., Malone, J. i Herman, B. (1988). Changes in counselor response as a
function of experience. Journal of Counseling Psychology, 35, 119-126.
Tryon, G.S. (2003). A therapist’s use of verbal response categories in engagement and
nonengagement interviews. Counseling Psychology Quarterly, 16, 1, 29-36.
Trzebińska, E. (1995). Ogólna charakterystyka przygotowania i przebiegu procesu
psychoterapii. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia, 109-136. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
29
Trzebińska, E. (1998). Dwa wizerunki własnej osoby. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN.
Wallen, R. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Winefield, H.R., Bassett, D.L., Chandler, M.A. i Proske, I. (1987). Process in psychotherapy
as deceasing asymmetry between patient and therapist: evidence from the verbal interaction.
American Journal of Psychotherapy, XLI, 1, 117-126.
Wong, P. T. P. i Weiner, B. (1981). When people ask “why” questions and the heuristics of
attributional search. Journal of Personality and Social Psychology, 40, 650-663.
30