FULL TEXT - Volumina Jurassica

Sotty~6w
- unikalny zapis paleoekologlClOY wC I~snOJur alsklch ulWorów konlynentalnych
- unika lny zapis pa leoekologiczny
wczesnoj urajskich utworów ko ntynenta lnych
So łty ków
Sołtyków,
Poland - a n un ique palaeoecological record
ot the Early J urassie continental deposits
Grzegorz P I E ŃKOWSK I
Państwowy
Instytut Geo logiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;
e-ma lI : grzegorz.plenkowski@pgi gov.pl
Key words: Eu,·ly ,Jul'assic. Poland, eontincntn! fac ies, \'c l,tclH'atc Iraeks, naturc conscrvali ol1 , gcop al'k.
ABSTHACT: The Soltyk6w exposme is nn old, Jong tim e ahandoncd clay pit. This exposlIl'c became known as li
classical OlltCl'Op of aIJuvial-l acllstrine deposils. Flol'alrcmains point to the cal'liest .Jul'assic (Lias a 1-2) age, and lhc
sequencc stt'utigl'aphic cOJ'l'clation allows to nal'I'OW i ts agc rangc to lhe Eal'ly Hct tangi,-UI (pIanorbis biochrollozoue).
Soltyków exposU1'C fils lhe avuJsi oIl-conl l'olled (cI'cvass i ng- allllstomosing) f\uvi al sedimentation mod el. howevel', some
fealul'cs s llch as latel'ally-accl'eted bedding point also to pl'esence oC high-sinllosily/meandcring st l'cams. Helnt ivcly
thick and individuali~ed package of l acllstl'ine dcposits nccLll'riJlg' in lhe Sol!:yk(iw outCI'O}J {loinl s lo some pel'lnnn cncy
of th e lake/swamp fealul'cs sllch as latel'ally-accl'eted bedding point also to pl'esence oC high-sinllosily/meandcring stl'cams. Helntivcly thick and ind
Histosol t)l)c. Thc pl ant ioss ils i n th e Soltyków expo:-iut'e ar·c very abundaJl t and well pt'cserved . 'l'hc li st o[ plants
includ cs Neoca/amili?s, the matoniacea n, osmundacoan and ot hOI· indet erminatc rCI'flS, as we ll as ptcl'idospel'll1s,
bcnclt italoa ns a nd co nifcl's_ Non-maJ'ino l l'aee rossils comp l'isc Copriuisphaero , SculJcnia and aq uatic Mermia
ichno raci es. Othel' [oss Us thal OCCU I' in Soltykthv uro ,'cpl'escnled by Union idac fl'cshwatel' hivalvc assemblage, ill sect
I'c maill s. rresh-watel' ostl'8codes and seulcs of pal aco ni scid fi sh. Th e Sollyk6w CXpOSlIl'C i s well kn ow ll En !"l.\' .Jurassic
tracksit e wit h nu mel'OIlS d inosaur footpl'illt s, ma inl y left by thel'Opod s and satll'opOUS, and carly mammalian roo tpl'i nts.
Th o dinosaul' nesting gl'ound was al so dcscl'ihcd. Rcccntly, the Soltyków Cx pOS lIl'e has becH dccl al'eu a n ut u l'a l l"cs c ł' \'C.
Natul'c eOll scl'vntion pl'oblclllS aI'C disCllssc(1. Du c to mall y uniquc find s in Soltyków (tilc oIdest known ev id eJlce or
b'l'eg·iu'iolls etholobiJ' of dinosaurs, the biggest know n Ea!"ly ,Jul'llssic theropod footpl'illls, l'ich and wcJI-pl'esel'ved
invcl'tehl'ate ichnofol'ms and plant I'cmains, this cxposul'e shou ld be cnlistcd on lhe U)l"ESCO \Vul'id Hm'Hagc Li st (in
gcologica l eath egoJ"y). :\IoJ'covcl', thc idea (Jf "Kami enna Valley" gcopark, comp l'ising Soityk6w and othcr valuab le
outcrops in the l'e,bTion, is in troduced .
WSTĘP
Sol tyków poło ż ony na temnie nad l eśn i ctwa
<gm ina Stą porków, powiat Skarżys ko­
Kamienna , woj ewództwo świ ,tokr'zys kie) jest
n iewiel ką osadą i j ednocześ n ie lokalnym p,'zyst ankiem w potowi e oclleglości linii kolejowej SkaJ'ży­
siw-Kamienna - Końskie, Soltyków znany jest
Stąpo rków
z funkcjon uj ącej do dnia dzi siejszego cegieln i,
któ,'ej wy,'obiskiem by la niegdyś również glin ianka
stanowiąca obecnie teren ,'czerwatu geologicznego
"Gagaty Soltykowskie", Nazwa rezer watu pochodzi
od wystQPlljących IV nim gagatów (g-agat jest to
imp,'egllowana su b sta n cją OI'galli ez ną smoli sto-czarna odm iana w,gla brunatn ego o chal'Uktm'ystycznym przelamie muszlowym, stosowana w jubi-
2
BAS EN \
' POLSKI \.
\, ~
\
... ,,·, .. ···--,.f/·
500 km
\
\
,
l
, )
100 km
2
\ /,
... . - _.,
,
'"
'.
-" ' "
3
4
/
/
-\
\
"
5
Fig. 1. Lokalizacja stanowiska w Soltykowie na tle zasięgu kontynentalnych utworów najniiszego hetangu w Europie i w Polsce (najn iższa
częsć formacji zagajskiej, sekwencja I a) : 1 - utwory aluwialne
(ogólnie), 2 - utwory limniczno-bagienne, 3 - gl6wne strefy uskokowe
aktywne w czasie sedymentacji {znaczący wplyw na rozwój
systemów depozycyjnych i miąższości, 4 - inne strefy uskokowe
wplywają ce
5-
na
sedymen t ację
(wpływ
na
miąższość
osadów),
kierunki dostawy materia lu okruch owego. Na podstawie;
Pierlkow$ki 2004.
g ł ówne
i Gierliilski 1987, GierliiIski i Pieńkowski 1999,
Pieńkowski 2004 - fig'. 1), Pelen profil utworów
doillojurajskich w Soltykowie zastal rozpoznany
płytkim wierceniem, od słoni ęcie stanowi fragment
tego profilu (fig. 2, 3). Występowanie w ś ród zidentylikowanej w ods łonięciu kopalnej fl ory takich
gatunków jak H irmerella lIlue llsteri (Schenk)
.Jung i Plilebopteris 1lI/{J/lstilolJa (hesl) Hirmcr
(Wcisło-Luraniec 1991). a także miospor Amtrisporiles lIIil/imll8 Schultz (Ziaja 1991) potwierdza
dolnoliasowy wiek tych osadów w przedziale
helang - dolny synemur. Dokładny wiek formacji
(parasekwencja I a, najsIarsza w obrQbie sekwencji
J) określony został na podstawie analizy stratygr'uliczno-sekwencyjnej (Pieńkows ki 1991, Giel'liński
i Pieńkowski 1999, Pieńkowski 2004).
So łtyków stal si ę znanyul stanowiskiem dziQki
wspomni anym wyżej badaniom paleobotanicznym,
a także znaleziskom licznych tropów dinozaurów
i innych kręgowców (Pielikowski i Gierliński 1987,
G ierliński 1991 , Gierliński i Pieńkowski 1999, Gierliń ski i in. 2001, Gierliilski i Niedźwiedzk i 2002,
Niedźwiedzki i Ni edź\\1edzki 2004, Gierliński i in.
2004 w druku), Z Soltykowa opisano też śl ady po
gniazdach i jajach dinozaurów (Pieńkow ski 1998).
Znalezisko to i jego interpretacja \vywoł ały dyskusję, d zięki której krytCl'ia wyróżniania struktur
gniazdowych zostały doprecyzowane i wzbogacone
o nowe fakty (por. Sabath i in. 1999, Pieńkowski
1999). Liczne są ie hnoskam ienialości I'o ślinne (korzen ie roślin) i b ez kręg'owców (Pieilkowski 1983,
lf198, Pieilkowski i Gierliński 1987). W 200 1 i 2002
roku pl'zeprowadzone zos t a ły dalsze poszukiwania
skamieniałości śla d owych bezkręgowców oraz ichnoform roślinnych na obszarze rezerwatu (doh'llmentacja fotogr'aficzna i repliki gipsowe) oraz
w starych, nieczY1lnych wyrobiskach poza obszarem rezerwatu (prace ziemne. penetracje starych
haJd poeksploatac)jnych). Materiał ten jest obecnie
przygotowywany do druku (pieńkowski i Niedź­
wicdzki w przyg.).
Jśerstwie
- definicja za: Ryka i Mali szewskn 1991).
były nielegalnie eksploatowane w latach
s ie demd zi esiątych i osiemdziesiątych XX wieku.
Stanowisko Soltyków było też znane w literaturze
naukowej jako Odrowąż, od nazwy pobliskiej wsi
o historycznych korzeniach.
Kontyuentalne utwory mulowcowo-piaszczyste
odsłaniające się w Soltykowie reprezentuj ą dolną
część formacji zagajskiej , która reprezentuje wiek
wczesny hetang - I se kwen cj ę d opozycyj ną (najs tarszą) utworów jurajskich w Polsce (Pieńkowski
Gagaty te
LlTml\CJE J SYSTEMY DEPOZYCYJNEABIOTYCZNA PODSTAWA JURA.JSKlEGO
EKOSYSTEMU SOJ::fYKOWA
W Soltykowic odsł ani ają się litofacje kOI'y1owych i pozakory!owych utworów rzeki o warkoczowym (anastomozując),n) układzie kory! o wysokiej
krętości (fig. 2, 3). Duży udział utworów pozakorytowych (fig. 4) wskazuje z jeduej strony na szybką
Soltykow - unl~lny zapis paleoe~lo9lClnv wczesrMI!lIra!sklch utworów kOnlvnen.talnv~~
m
O
INTERPRETACJA
Czwa rtorzęd
Dom i nujący
I
kolor osadu
:::
III
Kanał
5
""(J)
Wal brzegowy
7',<
O Ul
Kanał
żółty (wtórny)
~ 3
,<o.
Glif krewasowy
Równia aJuwiaJna -
~~3-1 5
jezioro-bagno
l. I. I. I. I.
4'>I. 4'1.1.1
> '---L.::>..--j
l.
, ,,
Szary
Grubość
~
C?
CO
N
'(i
lll'<
:::J~-
c...,
Glify krewasowe
~-N
~ CO
typ "1"
,<7'
Równia aluwialnajezioro-bagno
C)
:r
en
;:::J'<
co~
Kanały
"'co
~ 3
00.
t:l- co
o"
"'o
roztokowe
°
Górny trias
(j)
3
...,'<
(wtórny)
-
:r"
- -o
0.:::J
=:a-20
;;;25
,~-'--'----1
l. I. I. I. I.
Oliwkowoszary
CO
C)
typ "2"- delta jeziorna
Oliwkowoszary
....
N CO
Glif krewasowywal brzegowy
10
Szary
C)
z
ziarna
p
Pl
P - piaskowce
PI- pylowce
Powierzchnie erozyjne
Z - z l epieńce
Powierzchn ie erozyjne
z klas tam i mułowym i
~
Tropy dużych teropodów
(Kayentapus soltykovensis)
ł
Tropy gigantycznych teropodów
(cf. Mega/osauripus sp .)
Ślady maiżów
(Lockeia, Imbrichnus,
Conostichus, Conichnus,
Scalichnus I inne)
Ślady stawonogów
(Scoyenia, Spongeliomorpha,
Steinichnus, Isopodichnus
i inne)
Tropy zauropodów
(Parabrontopodus sp.)
0t0
Tropy wczesnych
ornitopodów (Anomoepus sp.)
-&
Tropy teropodów śred niej
wielkości (Anchisauripus sp.)
00000 Ślady gniazd dinozaurów
Korzenie
roślin
I paleogleby
ćP
~
M - mułowce
Warstwowanie poziome
~
Warstwowanie przekątne
tabu larne
I ,~~V'
Warstwowanie
l rynnowe
przekątne
-"",....
~
Warstwowanie
zmarszczkowe
przekątne
~
Warstwowanie zaburzone
D
Mikrolaminacja w
mu/owcach I iłowcach
rVG0<...
Naplawione
~.
}~M
szczątki roślin
Cykle sedymentacyjne normalne (po lewej) i
odwrócone (po prawej)
g-~.
'<
D
~,
1.1.1.1.1.1.1.
N
~('i
Równia aluwialna
klimatu suchego
30
Fig. 2. Profi l utworów najniższego hetangu w Sołtykowie (w tym niewidoczna w odsł onięciu dolna częsć profilu rozpoznana wierceniem St·21.
lawie utworzonych przez glify krewasowe ma erozyjne spąg i , ale niektóre maj ą gradacyjne spągi typowe dla .. mini·delt Niektóre facje
korytowe wy pełn iaj ą kanaly wc ięłe w mulowcowe utwory równi aluwialnej. podczas gdy inne poprzedzone są utworami krewasowymi.
Profil typowy dla utworów rzeki o warkoczowym układzie koryt, jednak z wyrażnie zaznaczaj ącą się ich krętoscią i lokalnym meandrowan iem.
Większość
N
•
Fig. 3.
- por.
Zdjęcie od sło n ięcia
Fa re łł
w
So ł ty k owie
(rok 1979) - utwory równi aluw ialnej z glifami krewasowymi w stropie (typ II krewas z erozyjnymi spągami
2001).
subsydencj ę komp ensowaną sedJ~nentacją, z drugiej na brak obocznej migracji koryt na wielką
skalę , co prowadz iłoby do dominacji utworów korytowych w profilu . W odsłonięciu stwierdzono te7dowody na boczną migracj ę koryt (wielkoskałowe
powierzchnie nachylone pod malym k ąt e m prostopadle do kierunków migracji form dennych i innych
prądowych struktUJ' sedymentacyjnych - fig. 5),
ale warstwowania te mają chare. kter raezej lokalny
i są one przywiązan e do wyraźnie wyodrębnio nych
rzecznych zachowanych w osadach pozakorytowych, Dominujące w odsłonięciu utwory równi zalewowej z okresowymi jeziorami wyksztalcone
są jako bogate w s ub stancję węgli s tą mułowce
i iłowce (lig. 4). Liczne są soczewkowe litosomy
związane z glifami krewasowymi (fig. 3). Litosomy
te mają niekiedy gradacyjne (fig. 6), a częśc iej
er'ozyjne spągi (odpowiednio typy krewas I i II wckanałów
Fig. 4. Fragment zdjęcia przedstawionego na fig. 3 - widoczne m ulowcowo -węglis t e utwory równi aluwialnej
z utworami dys talnych glifów krewasowych typu I (z gradacyjnymi spągami - por. Fare ll 2001) .
(ś r odow i sko
limniczno-bagienne)
Fig. 5. Inny fragm ent zdj ęci a przeds tawionego na fig. 3 (po lewej), widoczne koryto rzec zne wcięte w ulWory równi aluwIalnej z zazna czaj ący m i
warstwowaniami s k ośnymi wie lkiej ska li (efekt b ocznej migracji koryta).
się pł as kimi
dlug Fanel 2001) . Gradacyjne dolne granice
glifów krewasowych wyst ępują w przypadku gdy
zachowane są mułowcowo-piaszczys te osady
pokrywowe w spągu niektórych kan ałów krewasowych (fig. 2). Świadczy to o stopniowej progradacji
glifów krewasowych i wskazuje na warkoczowy
(auastomuzuj ący) charakter rzeki (Farreł 2001).
Z drugiej stro ny, w ods łoniQciu r ejestruj e s ię
równi eż kanaly glifów kl'ewasowyeh o erozyjnych
spągach , co ,waz ze wspomnianą obecnością elektów bocznej migracji koryt r zecznych w postaci
wielkoskalowych nachylonych powierzchni (warstwowań skośnych), wskazuje na kręty, mcadruj ący
charakter tych koryt, przynajmniej w zaczątkowym
stadium . Należy podkre ślić, że ogólnie anastomozująco/aw ulsyjny charakter przemieszczania się
koryt I'zecznych po wczesnojurajskiej równi aluwialnej w Soltykowic nie wykluc zał obocznej
migracji koryt, zwtaszcza przy ich wysokiej kręto­
ści (Aslan i Autin 1999). Warkoczowy (anastomozujący) układ koryt rzecznych w Soltykowie połączo­
ny ze znacznym tempem subsydencji t1umaczy,
dlaczego była możli wa akumulacja znacznej
mi ąższości pozakorytowych utworów limnicznobagiennych, charakteryzujących si ę permanentnie
wysokim poziomem wód gruntowych. W przypadku
czysto meandruj ącego charakteru rzeki n astąpił a­
by ich znacząca redukcja poprzez erozjQ związa ną
z obocz ną migracją koryt rzecznych, latwiej nast9-
powalby też drenaż równi almvialnej. Mechanizm
rozwoju równi aluwialnej hy! związ any z wielomaczynnikami (suhsydencja, dostawa materialu,
klimat, rozwój wegetacji ro ś linnej). Cha rakter
śro dowiska równi aluwialnej kształtował wraz
z klimatem i w sprzężeniu zwrotnym z wegetacją
ro ślinną podstawowe warunki rozwoju bogatego
paleoekosystemu Soltykowa.
Powyższy opis dotyczy tylko ods łonięt ego fragmentu profilu, g-dyż j ego naj niższa część (około 3 m
mi ąższo ści) poznana d zięki wierceniu wykazuje
inne cechy - żóJtopomarailczowe barwy, przewagę
utworów grubookruchowych (gruboziarniste piaskowce - zlepieńce), rzadkie i nie w pełni ro zwinię­
te poziomy glebowe z niewiclką ilośc ią korzeni,
szczątki kOJ'zeni i naplawionej flory wyst ępujące
wylącznie w postaci utlenionej. Zaznacza się
występowanie licznych cykli prostych z erozyj nymi
spągami , wielkoskalowe warstwowania przekątne
i bardzo niewielki ud ział pozakorytowych utworów
mułowcowy ch. Te cechy wskazuj ą na środowisko
rzeki roztokowej i bardziej suchy klimat. W profilu
Sołtykowa, w najwcześ ni ejszym hetangu , zaznaczyła się zmiana kiimatu na wilgotniejszy, co przejawiło się w zmianie charakteru ś rodowiska rzecznego z roztokowego i być może meandruj ącego na
awul syj n y/a n ast omozuj ący o wysokiej kręto ś ci
wa rkocz owo ułożonych koryt, ch arakteryzuj ący się
ponadto wysokim poziomem wód gruntowych.
Fig. 6. Dysta[ne glify krewasowe (typ I z gradacyjnymi
spągami)
z związan ymi z nim i paleoglebami typu glejowego (gleysol).
SKAMIE NIAŁOŚCI WŁAŚCIWE
Najliczniej
wystwują W
Soltykowie skamienia(znaleziono do tej pory 29 różnych
gatunków roślin - Wci sło-Luraniec 1991). Zdecydowanie najwięcej jest szcz ątków skrzypów; występu ­
j ących zarówno ja ko szczątki redeponowane,
jak i w pos taci kłączy i łodyg (z węzłami i między­
węźlami) zachowanych w pozycji przyży ciowej
(pl. 1: l). Liczne występowanie skrzypów i towarzyszących im paproci świ a dczy o wilgotnych wartl!lkach panujących w czasie sedymentacji utwOl'ÓW
wy stępujących w odsłonięciu. Charakterystycznym
elementem flory w Sottykowie byly rośliny nagonasienne: Sphellobo ;era sp., Swedell bu1"[Jia sp .,
Himtlirel/o muellsteri (Schenk) Jung. Istotna jest
obecnoś ć licznie występujących szczątków iglastej
rośliny
drzewiastej Hil'm/Jl"ella mueJ/steri
(Schenk) Jnng (pl. 1: 2), osiągając ej do 10 m wysokości,
która ni e występowala bezpo średn io
w osadach środowi s k wilgotnych dominujących
IV odslonięciu (ś,,~adczy o tym mi ędzy innymi brak
zachowanych du życ h sys temów korzeniowych) ,
a poras tała raczej wyższe, lepiej dl'enowane i suchsze obszary tworząc lasy, prawdopodobnie typu
parkowego. Hirlll er el/a lIlucl/sler i (Schenk) Jung
mogla być częst sza także w utworach występująłości roślinne
cych w niższej, gorzej odsłoni ę tej pal'tii profilu .
Liśc ie tego drzewa wskazują na klimat bardziej
suchy, pl'awdopodobnie z s uchą porą roku (Rcymanówna 1991, Wcisło-Luraniec 1991). Lasy te byly
nawiedzane przez pożary, co potwierdza obecność
charakterystycznych węgli drze"olych zachowanych w Sottykowie (Weisło-Luraniec 1991). Z drugiej strony obecno ść Swerlen/iOl'{Jia sp., a także
paproci (np: Phlebopteris an{justilo/ia (Presl)
Hirmel') oraz bardzo licznych skrzypów świadczy
o wal'Unkach wilgotnych (Reymanówna 1991),
Tak więc skamieniało ści ro ślinn c Soltykowa świad­
czą o znacznej obocznej zmienności ś rodowi sk
lądowych - od silnie nawodnionej równi aluMalnej
rzeki o warkoczowym uldadzie koryt z licznymi
jeziorami i bagnami (te osady są obecnie najlepiej
odsłoni ęte) , po lepiej drenowany, bal'dziej suchy las
typu parkowego, który dominował poza terenem
objętym bezpośrednio zasięgiem koryt rzecznych.
Skamieni ało ści bezkrQgowców są najliczuiej
reprezentowane przez małże Unionacea (Pieńkow­
ski 2004) - pl. l: 3. Stwierdzono ponadto występo­
wanie szczątków c hl'ząszczy (Wegierek i Zheriktn
1997) i małżoraczków słodkowodnych Da/"wil/ lI la
sp. (Karaszewski i Kopik 1970). Obecność innych
grup bezkl'Qgowców, głównie owadów, stawonogów
wy ższych (Decapoda) , pi erścienic czy ślimaków
SOhyków - ~~l:<:Jlny zilp~pa.l~ekol~9Ic~nv wCleSnOJul aI Sk lch u!wor~~ kon~ynen.lalnych
Plansza 1
1 - Skrzyp z w idocznym węzłem ł ączący m dw a cz ł ony ł odyg i; 2 - Hirmeriella muensl eri - fragmenty pędu szpilkowej rośl i ny kseromorficznej
z krótkimi, pogrubionymi, łuskowymi liśc ia mi; 3 - slodkowodny ma łż z nadrodziny Unionacea z Soltykowa, Muzeum Państwowego Instytutu
Geologicznego (MUZ PJG BO.VI. ') , kol. M.Pieńkowsk i; 4 - Scoyenia sp. - jamki żerowiskowe stawonogów (prawdopodobnie owadów), jedna
z typowych ichnoform środowisk kon tynentalnych. MUZ PIG 80.V1.34; 5 - jamki mieszkalne i mieszkalno-ucieczkowe pozostawione przez małże:
Lockela czarnockii (Karaszewski, 1975) Pieńkowski, 1985, Conic/mus sp. Myannil, 1966, Conostichus sp. Lesqu ereux, 1876. MUZ PI G 80.VI.35.
Tomy JuraJski!!, tom II
potwierdzona jest pośrednio obecnością zróżnico­
wanej ichnofauny. Ze skamieniałości krQgowców
znano do tcj pOl'y jedynie łuski ryb (Karaszewski
i Kopik 1970). Ostatnio potwierdzono występowanie
niewielkich fragmentów szczątków kostnych dinozam'ów (Niedźwiedzki - inf. ustna),
PALEOGLEBY I KORZENIE ROŚLIN
Z litofaejami utworów aluwialnych w Soltykowie
(takimi jak utwory korytowe, wały brzegowe, glify
krewasowe i pozakorytowe utwory limnicznobagienne) związane są charakterystyczne typy
paleogleb. Ogólnie można w)o'óżnić za Arndorffem
(1993) dwa podstawowe typy paleogleb - podzol
i IJleysol ,
Paleogleba typu podzol (typ gleby zbliżonej do
bielic) - 7-wiązana 7- mułowcowi-piaszczyslymi
utworami glifów krewasowych (\\O'az z zalewami
pokrywowymi), walów brzegowych i stropowych
partii utworów korytowych - charakteryzuje się jaśniejszą barwą z wyraźnymi poziomami l'd7.Uwej
barwy. co bylo związane z procesami wypłukiwania
i wtórnego koncentrowania się związków żełaza,
dłuższymi strukturami korzeniowymi często wypeł­
nionymi osadem, a w przypadku nie występowania
zbyt gęstych bioturbacji (najczęściej ichnoformy
pozostawione przez stawonogi, w mniejszym stopniu pierścienice), stosunkowo czytelne są pienvotne stl'uktury sedymentacyjne. Warstwa węglista
w stropie paleogleby jest w)nżnie wyodrębniona.
Generalnie, profil glebowy zawiera osady lepiej
utlenione, co było związane z lepszym drenażem
i ni7;szym polożeniem zwierciadła wód gruntowych.
Paleogleba typu IJleysol (gleba typu glejowego)
- związana z ciemnymi, ilasto-mulowcowymi osadami limniczno-bagiennymi - charakteryzuje się
ciemnoszarą banvą, krótszymi korzeniami roślin
z zachowaną substancją węglistą, warstwa węgli­
sta w stropie gleby słabiej wyróżnia się w profilu
glebowym, który charakteryzuje się większym
wymieszaniem składników ol'ganieznyeh i mineralnych (fig. G). Generalnie profil glebowy zawiera
osady utworzone w środowisku redukcyjnym, stale
nawodnionym, gdzie zwierciadło wody gruntowej
było położone tuż pod powierzchnią gleby lub wręcz
nad nią (gleby podtopione, obszary szuwarowe).
Biolurbacje są tu bardzo rzadkie - przeciwnie niż
w paleoglebach typu podzol.
ŚLADY IlEZKRĘGOWCÓW
W ogólnym przeglądzie ichnoskamieniałości
utworów hetangu i synemuru północnego obrzc7.enia GÓl' Świętokrzyskich (Pieńkowski, 1985)
dostrzeżono zasadniczą przewagę frekwencji
i ró,;,nol'odnośei iehnoform środowisk brakicznomOl'skich nad ichnoformami środowisk kontynentalnych , w których odnotowano występowanie
śladów żel'owania i poruszania się stawonogów
(w tym Jsopodic/mus sp.) i innych bezkręgowców,
którym
towarzyszyły
tropy
dinozaul'ów.
Większa różnorodność i liczebność ichnoskamienialości w utworach brakiczno-mol'skieh pozostaje
faktem opartym zwłaszcza na obserwacjach
w wierceniach (Pieńkowski 2004 w dl'uku),
ale lokalnie ró,;,nol'odność i liczebność ichnoskamicniałości w utworach kontynentalnych może być
7.I1aczna, co stwierdzono w Soltykowie. Gromadzone od niemal 20 lat materiały z Soltykowa w znacznej mierze wzbogaciły dotychczasową wiedzę
o różnorodności i liczebności ichnoskamicnialości
kontynentalnych z utworów wczesnej jury Polski.
Odnotowano występowanie zróżnicowanych
śladów bezkręgowców przywiązanych do dwóch
podstawowych asocjacji ichnofacjalnych środo­
wisk kontynentalnych (Hasiotis i Bown 1992,
HasioUs i Demko 1990): śl'odowisk subaeralnych
(ichnofacje Coprinisphaera-Scoyenia) oraz śro­
dowisk wodnych (ichnofacja Mermia), Do ichnofacji Copl'inispilaera- Sroyenia należą takie ichnoformy jak jamki owadów (najprawdopodobniej
żuków) Scoyenia sp, (pl. 1: 4), jamki pierścienic
Planoliles sp" brnia7-da owadów Copl'inisphaera
sp., ślady drążenia w drewnie. Do śladów związa­
nych ze śl'odowiskiem wodnym (iclmofaeja
Memda) nalcżą takie ślady takie jak ślady
spoczynkowe małżów słodkowodnych Ol'az ślady
ich zamieszkiwania i ucieczki: Loclceia amlJlJdalaides (Seilacher 1953), Loclceia czarnoc!c-U
(Karaszewski 1974) - pl 1: 5, Conichnus sp., Scalic/mus sp" ślady poruszania siQ maIżów
(JmlJl'ichnus sp,) i inne ślady poruszania się
bezkręgowców (Cochlichulls sp.). Występują też
tunele stawonogów wyższych (cf. SpolllJelio17lol'p/ta sp.), Ichnofacja Afel'mia w Soltykowie wiąże
się z osadami jeziornymi lepiej natlenionymi,
na co wskazuje barwa osadu i utlenienie szcząt­
ków roślinnych. Osady ciemne z dużą ilością
substancji organicznej (fig. 4) i wQglami brunatnymi (w tym gagatem) nie wykazują obecności
żadnych śladów organicznych poza plytkimi,
Sollyków - Llnlkalny zapis paleoekologlczny WCZeSnOjLllaj5klch ulwolow
konlynen l al~ych
Plansza 2
1 _ Trop niewielkiego dinozaura ptasiomiednicznego (orn itopoda) Anomoepus sp.; 2 - lrop zauropoda Parabrontopodus sp.- mn iejszy siad
kończyny przedniej (manus) i większy tylnej (pes); 3 - trop teropoda (prawdopodobnie dylofozaura) Kayentapus soltykovensis Gierliński;
4 - trop gigantycznego teropoda (allolauroida) cł. Megalosauripus sp. Lessertisseur 1955, sensu Loc kley i in., 1996, całkowita długość 65 cm.,
zachowany w spąg u utworów glifu krewasowego. MUZ PIG 1661.11.1.
10
ŚLADY KRĘGOWCÓW
Fig. 7. Struktury interp retow ane jako gniazda zauropodów.
pogrubionymi korzeniami roślin (ten kształt korzeni jest typowy dla paleogleb typu (jleysol i wysokiego poziomu wody gruntowej - Sm'jeant 1975.
Arndorff 1993 - fig. 6).
Opisane do tej pory ślady kręgowców w Soltykowie zostaty pozostm'vione przez dinozaury i wczesne ssaki (Pieńkowski i Gierliński 1987, Gierliński
1991, Gierliński i Niedźwiedzki 2002, Gierliński
i Pieńkowski 1999, Gierliński i in. 2001 , Nicdźwiedz­
ki i Niedźwiedzki 2004, Gierliński i in. 2004 w druku). Ślady dinozaurów reprezentują bogate
spektrum dinoiclmofacji charakterystycznej dla
środowisk równi rzecznej. Zespól ten jest bardzo
zróżnicowany, zawiera tropy małych i średniej
wielkości dinozaurów ptasiomiednicznych takich
jak AnomoejJlIs sp. (pl. 2: 1) jak też małych i śred­
nich dinozaurów drapieżnych (GmIlataJ' sp.,
Anchisl1/1J'i]Jlls sp.) , ale najbardziej charakterystyczne dla tej dinoiclmofacji s ą tropy wielkich
zwierząt reprezentujących szczyt ówczesnej piramidy pokarmowej - ślady dużych zauropodów pl. 2: 2 (towarzyszą im także tropy młodocianych
osobników), oraz ślady dużych do gigantycznych teropodów - dylofozaurów (Ka!leutopu:; sp. - pl. 2: 3)
- i wczesnych gigantycznych allozauroidów lub ceratozauroidów (Me(!alosal1J'ipus sp. sel/SIl Lockley
- Gierliński i in. 2001 - pl. 2: 4) .
Ostatnio zdefiniowane kryteria wyróżniania
gniazd dinozaurów (Chiappe i in. 2004) dostarczają
Fig. 8. Struktury in terpretowane jako zmineralizowane ośródki po jajach zauropodów.
_ _ _
o
11
Fig. 9. Szlaki tropów czterech młodych zauropadów, dwóch osobników d orosłych (Parabrontopodus sp.) oraz dwóch teropodów (Kayentapus sp.l.
Na podstawie : Gierlinski, P ieńko wski 1999.
dalszych dowodów scdymentologicznych zdecydowanie przemawiających za gniazdową interpretacją znalezionych w Sołtykowic struktur interpretowanych już wcześniej jako gniazda dinozaurów
(Pieńkowski 1998 - por. dysknsja Sabath i in. 1999,
Pieńkowski 1900) - lig. 7, mimo wciąż mogących
budzić wątpliwości przes łanek uzyskanych ze źle
zachowanych struktur w obrQbie obickt6w
interpretowa nych jako pozosta!ości samych jaj
dinozaurów (fig. 8). Gniazda te zostały zachowane
na równi aluwialnej w wyniku powodzi, która
doprowad ziła do ich zalania. Wyglądem i zespołem
struktur biogeniczno-sed)lUeutacyjnych przypominają one bardzo gniazda zauropodó\V opisane
przez Chiappe i in. (2004).
Tropy wczesnych ssaków są reprezentowane
przez tropy typu Brasilicllllium sp. (GierliiIski i in.
2004 w druku), a także prawdopodobne struktury
typu nor (Pieńkowski, Niedźwiedzki - w llI'zygotowaniu) .
KOPALNY EKOSYSTEM
SOŁTYKOWA
Z różnicowanie oraz ilo ść (miejscami są to
bardzo liczne nagromadzenia) szczątków roślin­
nych oraz skamieniałości śladOlvych w Soltykowie
wskazują na złożony, bogaty, zmienny przestrzennie ekosystem równi aluwialnej z wilgotn)1ni lub
podtopionymi obszarami zasilanymi przez koryta
Tomy JuraJskie, tom II
12
o warkoczowym (anastomozującym) ukladzie
przestrzennym (niekiedy koryta te wykazywaly
oboczną mig'I'ację typową dla koryt meandrujących)
omz obszammi suchszymi pOI'ośniętymi lasem
szpilkowym zdominowanym przez Hi1'1lwrlella
lIluellsteri (Schcnk) ,Jung. W środowiskach niskiej,
podtopionej, pokrytej jcziommi i bagnami doliny
rzecznej dominowaly gleby glejowe (lJ!e,ljsol) ,
w wyższych lepiej drenowanych partiach doliny
przcważaly paleogleby zbliżone do bielic (polizol).
Środowiska wodne charakteryzowalo zróżnicowa­
ne natlenienie - od dobrze natlenionych osadów
koryt rzecznych i pI'zybl'zeżnych partii jezior równi
aluwialnej z dużymi nagromadzeniami ichnoform
maIżowych (zróżnicowanych etologieznie śladów
zamieszkiwania, spoczynku, poruszania się
i ucieczki), do ciemnych, bogatych w substancję
węglistą laminowanych ilowców i mulowców głęb­
szych lubli stagnujących partii jezior/bagien równi
aluwialnej z nielicznymi śladami pelzania pierście­
nic, Ślady ucieczki małżów występujące w lepiej
natlenionych osadach piaszczystych wskazują
na częste anastroficzne pogrzebania związane
z powodziami. Ichnofacja wilgotnej, podtopionej
równi aluwialnej jest reprezentowana przez typowe
formy ich no facji fv!emda, W ichnofaeji lej pojawiają się też ślady skorupiaków wyższych (nory, ślady
odnóży) i ślimaków, a wśród skamienialości pojawiają się, oprócz licznych miejseami skorup maIży
Unionidac, także malźOI'aczki Darwinula sp.
i luski ryb. Jednoczesna obecność stosunkowo
licznych Unionidae, a także ich licznych śladów
oraz lusek ryb to ważna pI'zeslanka - dzisiejsze
Unionidae rozprzestrzeniają się dzięki rybom
(ich larwy zagnieżdi:ają siQ pod pokrywami skrzelowymi ryb). Taka adaptacja zaistniała prawdopodobnie od początku istnienia tej rodziny maliy,
co
pozwoliło
im na szybkie I'OZPl'zcstJ'zenianie
się
i sukces ewolucyjny, Na obszarach lepiej drenowanych i wyższych (np: waly brzegowe, górne partie
g'lifów kl'ewasO\vych) dominują struktury pozostawione przez owady (ichnofacje SW,lJtula-Coprlnispilaera). Owady, biorąc pod uwagę liczne ś l ady
ich żerowania, zamieszkiwania i gniazdowania,
stanowily ogI'Omnie ważny element wczesnojurajskiego ekosystemu Sollykowa.
Teren Soltykowa stanowi! idealne miejsce bytowania dinozaurów - byly to tereny ich żerowania,
zdobywania wody oraz gniazdowania. Bogaty zespól śladów dinozaurów wskazuje na rozbudowaną
piramidę pokarmową, z obecnością zarówno form
wyspecjalizowanych w objadaniu niskopiennej
ro8!inności (należaly tu obok mniejszych dinozaurów ptasiomiednicznyeh także młodociane
zauropody), jak i doroslych zauropodów \vyspecjalizowanych w objadaniu roślin \vysokopiennych,
W Soltykowie zachowaly się równolegle szlaki
tropów zaUI'opodów (Pam!J/'ol/!oJ!odus sp.) będące
najstarszym znanym zapisem stadnego trybu życia
tych zwierząt - fig. 9, Występujący obok, kątowy
uklad szlaków tropów Ka!!eu/apus solt!!kovensis
Gierliński może sugerować zespolowe polowania
ich drapieżnych tWÓl'CÓW - dylofozaurów (lig. 9).
Ofiarami dylofozaurów mogly być wszelkie mniejsze od nich zwierzęta - dinozaUI'y ptasiomiedniczne, mlodoeiane zauropody i ssaki. Natomiast na
szczycie piramidy pokarmowej Soltykowa stały
gigantyczne teropody - allozauroidy lub być może
ceratozauroidy, twórcy tropów fvfegalosa/l1'iplls sp.
sel/su Lockley (Gierliński i in. 2001). Teropody te
mogly samotnie polować na ówczesne dorosie
zauropody, którym dorównywaly dlugością i wysokością ciala. Ssaki już wtedy byly zwierzętami
zaj mującymi podrzędne nisze ekologiczne, waleziono też ślady interpretowane jako ich nory,
Być może byly to już zwierzęta o wylącznie nocnym
trybie życia.
OCHRONA REZERWATU W SOt:rYKOWIE
I GEOPARK "DOLINA K"'MIENNE,j" - \'/NIOSKI
Do
określenia
zachowanie
działań
mających
wartości śl'ociO\viska
na celu
przyrodniczego
w Polsce używa się dwóch terminów: "ochrona
przyrody ożywionej" i .,oclu'ona Pl'z)~'ody nieoży­
"ionej", Nie jest to rozgraniczenie szczęśliwe, gdyż
w terminologii angielskiej występuje tylko jedno
określenie "ualure COllSel'Vation" taczące aspekt
abiotyczny i biotyczny, gdyż w całościowym podejściu do ochrony przyrody oba aspekty są ważne
(Kozlowski i in. 2004). Ustawa o ochronie przyrody
wspomina o ochronie dziedzictwa geologicznego
jako jednym z celów ochrony przyrody, Wśród istniejących form ochrony przYI'ody stanowiska dokumentacyjne są bezpośrednio poświęcone aspektowi
abiotycznemu. Region Świętokrzyski jest wyjątko­
wo bogaty w różnorodne geostanowiska (Wróblewski 2000). Niekiedy wyjątkowo cenne abiotyczne
obiekty przyrodnicze stają się rezerwatami przyrody (np: rezcnvat "Gagaty SoHykowskie"),
Rezenvat "Gagaty Sollykowskie" stanowi unikalny zapis wczesnojuI'Ujskiego ekosystemu równi
aluwialnej (środo\\iska warkoczO\vych i meandru-
13
Dziedzictwa UNESCO (UI/ i/ed Na t/o ns Edueatioll,
Sel enti!i!: and eu /tura ! OrgallisatioJl). Doda tko-
Fig. 10. Wiata ch r o ni ąc a szlaki tropów w Soltykowie - pieIWsze stale
urządz en i e powstaj ącego geoparku "Do lina Kamiennej" .
koryt rzecznych wraz z równi ą z alewową
z jeziorami i bagnami). Bogactwo występujących
w r ezerwacie sz czątk6w fiory, owadó,v, maIży,
śladów bezkręgowców, tropów i gniazd dinozaurów,
w tym najstarsze znane dowody stadnego trybu
życi a kręgowców lądowych (lig. 9) , znakomicie
zachowane olbrzymie tropy allozalll'oida, najwi ę k­
szego znanego drapie żnika, jaki kiedykolwiek żyt
na ziemia ch polskich (Gierliń ski i in. 2001) , ponadto śl ady wczesnych ssaków, a ostatnio też szczą tki
kostne dinozaurów, czynią z rezerwatu "Gagaty
Soltykowskie" kandydata na Li stę Światowego
j ącyc h
wym uzasadnieniem dla ochrony przyrody i edukacji ekologicznej jest lakt, że kopalne zapisy
dawnych ekosystemów po zwalają z rozumieć prawidlowo ści dotyczące obecnych ekosystemów i w pod
wieloma wzgl ę d ami przewidywać ich przysz ło ść.
Stanowiska dokumentacyjn e i rezerwaty przyrody mogą funkcjonować jako obiekty pojedyncze.
Niejednokrotnie istnieje jednak konie czno ść zdefiniowania regionalnych sieci stanowisk dokumentacyjnych lub "ezerwat6w przyrody (geostanowisk,
pomników przyrody nie ożywion ej) powi ązanych
ws pólnym a spektem genetycznym, ochronnym
i edukacyjnym. Istnienie takiej regionalnej sieci
znacznie zwi ększa skute czno ść oddziaływania
och,'onnego i edukac)1nego. Tak rozumiana
regionalna s i eć stanowisk dokumentacyjnych lub
rezerwatów przyrody ( ge os tano\\~ sk) mo że być
określona jako geopark. Geopark byłby \\1 ęc przes trzenią geologiczną obejmującą zasoby przyrody
ni eożywion ej zasługuj ące na o chron ę ze wzgl ędu
na unikalne warto ści naukowe, edukacyj ne,
historyczne i turystyczne. Geoparlct stanO\\1 ć mają
jeden z waż nych aspektów idei z równoważonego
rozwoju, wspieranej także przez w ładze i sp oł eez-
*
I/ża-Blazin
. *
Krzemionki
Opatowskie
.* .podole
.
".:..
Fig. 11. Proponowany z a sięg geoparku uDolina Kam iennet wraz zn ajważ ni ej szym l geostanowiskami.
ki
-, \
,.
\
Tomy JuraJskie. tom II
"
lokalne, W tym kicrunku idzie inicjalywa
podjęta przez UNESCO podczas konfcl'cncji w 1997
roku , na której skonkJ'elyzowano ideę ochrony
lilosfel'y w poslaci pl'Ogramu geopal'ków uzupelniających i slniejącą listę miejsc Świalowego Dziedziclwa, Geoparki IwoI'zone w EUI'opie mają być
obiektami modelowymi dla stworzenia globalnej
sieci geoparków UNESCO, co w 200 l roku przyjęli
twórcy Gcoparków EUl'opejskich i przedstawiciele
Dzialu Nauk o Ziemi UNESCO,
Staraniem PańsIwowego Inslytulu Geologicznego, Glówncgo Konserwatora PI'zYI'ody oraz Nadleśn ictwa Stąpol'ków w 1999 I'oku zabezpieczono
w Soltykowie unikalną powierzchnię ze szlakami
tropów dinozaurów, nakrylo ją wiatą i ustawiono
lablicę infoJ'JTI1lcyjną (fig, 10), ,Test to, obok cZQści
paleontologiczncj Ekomuzeum IV SIarachowicach,
pielwszy już istniejący materialny obiekt przyszłe­
go geoparku "Dolina Kamiennej",
Dolina Kamiennej (wraz z doplywumi) między
obszm'em źI'ódlowym tej J'zeki (w okolicach SoIlykowa) a okoli cami Bałtowu (Ska l'bki) sIanowi
wyjąlkowo cenny w skali eUJ'opejskiej i świutowej
obszar pj'zyrodniczo-kulturowy, Nagromadzone
wzdłuż niej obiekty geologiczne, reprezenlujące odslonięcia skal mezozoicznych i czwartoJ'zędowych,
zawieraj ą bezcenne obickly paleontologiczne,
minel'alo!,~czne oraz tektoniczne które wymagają
podjęcia ich pilnej ochrony, dając jednoczcśnic
szanse na wykol'zystanie ich niepowtarzalnych wa100'ÓW edukacyjnych, Dodatkowo, jest to region
o wyjąlkowo bogatej historii kultury (w lym kultury
materialnej) , powiązanej z występującymi tutaj
zasobami nalumlnymi. 'Nlaśnie dlalego geopark
"Dolina Kamiennej" będzie geologiczno-przyrodniczym punktem wyjśc i u dl a illtegJ'acji wiełu
dziedzi n wiedzy i edukacj i, pI'zede wszyslkim
archeologii i hislorii - od paleolitu, poprzez neolil
i epokę "elaza okl'esu rzymskiego po staropolski
okl'ęg przemyslowy.
Geopark "Dolina Kamiennej" będzie siQ składal
z sieci 14 chl'onionych stanowisk dokumentacyjnych i I'eze]'\vatów (geostallowisk) , połączonych
IV jeden system ochl'onno-informacyjno-edukacyjny
(fig, 11), Projektowana powierzchnia zostala tak
zapl'ojektowana, aby umożliwić rozwój geolurystyki. W miarQ potrzeby zostaną wykupione gl'unty
prywatne, zapewnione dojazdy i dojścia, wykonane
konieczne pmce ziemne i porządkujące, wybudowane ścieżki ekologiczne wraz z uj ednoliconymi
tablicam i informacyjnymi, przygolowane bl'oszury
in foJ'TIlUcyjne, przewodniki i podl'ęc],niki szkolne
ności
w fO l'mie drukowanej omz elekIronicznej, Koniecznym warunkiem wykonania wspomnianego
projektu jest nagromadzenie, zinterpretowanie
i spopularyzowanie wiedzy na 10m al geologii tego
rejonu, Nagromadzona bogata wiedza geolobriezna
będzie stanowi ć kluczowy alul projeklu, Zasadniczym warunkiem jego powodzenia będzie polącze­
nic intcresów wladz publicznych, spolecznośei
lokalnych i inicjatyw pl'ywatnych,
,lako przyklady innych, szczególnie cennych
przyrodniczo gcostanowisk przyszlego geopurku
"Dolina Kamie nnej" należy wymie ni ć:
l. Geostanowiska Gromadziee (gmina flodzechów, odkrywki nalumlnc i byle kamieniolomy na
tel'enie prywatnym, pozycje stanowiska dolnego
GPS 50" 5:1' 30,195" N, 21 0 21' :16.449" E, oraz górnego GPS 50° 5:J' 15,732" N, 21 0 21' 42,065" E) zawierają bogaty zespól kopalnej wczesnojUl'ajskiej
flory, opisywany od X1X wieku w klasycznych pracach przez A1inQ Makarewiezówną (1928) jako nom
z Gromadzic, Ponadto występują tutaj skamien ialości maIży i dobl'ze zachowane tropy dinozaurów.
Bal'dzo istotny dla nauki i edukacji jesl zapis
w postaci sukcesji bardzo uóżnicowanej sedymentacji lądowej, deltowej i plytkomorskiej wmz
z powie-I'zchniami trunsgl'esji i zalewów mOJ'skich,
Geostanowiska polożon e są na urozmaiconej krajobmwwo sk,u'pie wzdluż doplywu Kamiennej Kamionki, w ciekawym przyrodniczo kompleksie leśnym,
2, Geostanowisko Podole kolo Opalowa - stare
z wyjątkowo czytelnym pI'ofilem
kopalnych wczesnojul'ajskieh delt, florą, glebami
kopalnymi i tropami dinozaUJ'ów.
3, Baltó,v, Zarzecze i Stoki - odslonięc i a natumlne i stare kamie niołomy malowniczego pI'zelomu
Kamiennej z bogatą późnoj umjską fauną kopalną
ol'ganizmóIV morskich, W okresach wynUJ'zeń płyci­
zny Oi'az plaże byly penetl'owanc przez dinozaury,
klól'e pozostawiły swoje śłady Poszukiwania ich
skamieniałości trwają w Wólce Baltowskiej,
Na siedzibę Geopm'ku "Dolina Kamiennej" proponuje s i ę ist n iejącą ju ż placówkę - Ekomuzeum
im, ,Tana Pazdura w SIarachowicach (27-200 Stm'achowice, Wielkopiecowa 10), Byłoby to jednocześnie glówne ccnll'um informacyjno-muzealnoedukacyjne gcoparku, Ważnymi ośrodkami edukacyjno-informacyjnymi będą ponadto: Hezenvat
AI'cheołogiezny "Krzemionki Opalowskie", wraz
z wykonaną ekspozycją geologiczną oraz Ballowski
Pal'k ,Jurajski w flaltowie, ł stn i ej e możliwość
ubiegania się o dolaeję z Unii Europej skiej wI'az
kamieniołomy
Soltyków - uni kalny zapis paleo ~ko l oglClny wczesnOjura)sKlch utworów konlynentalnych
15
z wl ączeniem rezel'\valu "Gagaty Sołlykowskie"
i innych geoslanowisk do europejskiej i światowej
sieci gcopurków.
rison For'malion, Colorado Plateau. W: Momlcs,
M. (md.), The Continental JUl'assic. MuseulII
of Nort/wrn A,'izorw. Bulletin, 60: 355-;370.
Karaszewski, W i Kopik, ,J. 1970. Lowol' .Jurassic,
The Stratigraphy ol th e Mesozoie in the margin
ol the GÓl'y Świętokr'zyskie. Pl'Oce I nstlltutu
Geologicznego, 56: 65-98,
Ko, lowski, S., Migaszewski, Z, M, i Galu",ka, A.,
2004, Znaczenie georóżnorodnośei w holistye,Dej \vizji pr',yrody. Przeglqd Geologiczny, 52, 4:
291-294,
Makar'ewiczówna, A. 1928. Elude sur' la llor'e lossile du lias inlerieur des environs d'Ostr'owiec,
Pologne, Trava1lx de la Societe des Sciences
et des Let/re" de Wilno, L'lnstilut de Geologie,
3: 1-49.
Niedźwied zki , G. i Niedżw ied z ki , D. 2004 , Nowe znaleziska tr'opów dinozaur'ów ze , ladem ś ródsto­
pia z doln ej jury Gór' Świętokrzyskich. Przeglqd
Geologiczny, 52, 3: 237-242 ,
Pieńkowski , G. 1983. Środowiska sedymentacyjne
dolnego liasu północn ego obrzeżenia Gór' Świ Q­
tokr'zysk ieh . Przeglqd Geolog'iczny, 31 , 4: 223231.
Pieńkowski, G, 1985. Early Liassic trace lossils
assemblagcs Irom lhe Holy Cross Mountains,
Poland: their dislr'ibution in conlinental and
mar'ginal marine environments. W: Curran, H,
A, (red.) , Błoganic structUl'es: their us e in inter'preting' depositional e nvironments, Sotietll
ofEcollo1l!'!c Paleonlologist and Mill eralog'ist,
SpeG'ial PubUcation, 35: 37-;'1.
Picilkowski , G. 1991. EuslatieaJly-controlled sedimentalion in the Hettangian-Sinemur'ian (Early
Liassic) ol Poland and Sweden, Sedimentology,
38: 503-518.
l'ieńkowski, G. 1998. Dinosaur nesling gl'Ound Irom
the Early .Jumssic Ouvial deposits , Holy Cross
Mountains (Poland), Geologieol QlIartel'l,II, 42 ,
4: 461-476.
P ieńkowski, G. 1999. Dinosaur nesting ground Irom
the Ear'ły .Jul'assic Ouvial deposits, Holy Cross
Mountains (Poland) - rcply and new e\~dence .
Geologico l QlIw'terly , 43, 3: 379-382.
Pieńkowski, G. 2004. The epicontinental Lower ,Jurassie ol Poland, PoUsh Geologicol [,,-slitule
Special f'apers , 12.
Pieńkowski , G. i Gierliń ski, G. 1987. New linds
ol dinosaur lootprinls in Liassic ol the Holl'
Cross Mts. and ils palaeoenvir'onmental
backgl'o und. Przegląd Geologiczny, 35, 4:
199-205.
LITERATURA
Amdorll, L. 1993. Luteml relalions ol deltaic
palaeosols lrom lhe Lower ,Jurassic Ronne
Formalion on lhe island ol Bornholm , Denmar·k.
Paltwageography, Palaear:lilllo101ogy, Palaeoe(:ology, 100,3: 235-250.
Aslan, A. i Aulin, W ,l. 1999. Evolulion ol thc Holocene Mississippi River lloodplain, Feniday,
Louisiana: insights on the origin ol line-graincd
lloodplains. Journal af Sedilllelllar.1J Jlesem'eh ,
69,4: 800-8 15.
Ch iappe, L., Schm ilt, J. G., ,Jackson , F. D., Gal'l'ido,
A., Dingus, L. i Grellel-Tinner, G. 2004. Nest
SII'ucture lor Sauropods: Sedimentur'y Criteria
lor' Recognition ol Dinosaur Nesling Traces.
Palaios, 19: 89-95.
Far'l'ell , K. M" 2001. Geomor'phology, lacies ar'chilecture, and high-rcsolution, non-mar'in c sequence
stratigra phy in avulsion deposils, Cumberland
Marshes, Saskatchewan. Sedilllen.tary Geolo{IV , 139: 9~- 150.
GierliiIski, G. 1991. New dinosau l' ichnolaxa Irom
the Eal'iy ,Jurassic ol lhe Holy Cross Mountains,
Poland. Palaeogeography, Palaeoi:lhnalologll,
Paloeoecology, 85: 137-148.
Giel'lińsk i , G. i N ied żw i e d ,k i, G. 2002. Enigmatic
dinosaur' lootprints lrom the Lower' ,Ju!'assie
of Poland. Geological Qllarterly , 46: 467-472.
Gio rliń ski, G. i Pieńkowski , G. 1999. Dinosaur t!'ack
assemblages Irom the Hettangian ol Poland.
Geolog/cal Qllal'terl y , 43 , 3: 329-346.
Gie r'liński, G., Niedźwi edzki, G, i Pi eńkowski, G.
2001. Gigantic lootpl'int ol theI'opod dinosaUl' in
the Early ,Jurassie ol Poland. Acta Palaeonlolo,qica Polonica, 46: 441 -446,
GieI'liński , G., Nicdźwiedzki, G. i Pic ńkowski , G.
2004. Te trapod track asse mblage in the He((angian ol Soltyków, Poland, and its palcoenviI'onmental background./chnos , 11,3-4 (w druku).
Hasiotis, S. T i Bown, 'l: M. 1992, Invel'lebrate iehnolossils: The backbone ol continental ichnology. W: Maples, C. G. i West, rr. rr. (,'e(L.), Tr'ace
lossils, Paleonlologicnl Society Slw rt C01I1'Se,
5: 64-104.
Hasiotis, S. T i Demko, T. M. 1996. Tel'l'estrial and
Freshwater Trace Fossils, Upper Jurassic Mor-
"
Tomy JuraIskle. tom II
Reymanówna, M. 1991. Two conilers fJ'om lhe Liassic flora of Odrowąż in Poland. W: Kovar-Eder, ,l.
(md.), Palaeovegelational developmcnl in Europo and Rogions J'elevanl lo ils pa lacofloJ'istic
evolution. Proceedings, Pan-Eul'Opean f'alacobolanical Conference, Vienna. 307-31 , NalurhisloJ'isehes Museum, Wien.
Ryka, W. iMaliszewska, A. 1991. Slownik pelrograficzny 41o, Wydawniclwa Geologic,ne, Warszawa.
Sabalh, K., Machaiski, M. i Lefeld, J. 1999. Dinosaur
nesting' g1'ound from Early ,lumssic fluvial dcposit s, Holy Cross Mounlains (Poland) - discussion. Geological QI/(/1·terIJJ, 43, 3: 375-378.
Sarjeant, W. A. S. 1975. Planl trace lossils. IV: Frey
R. W. U·ed.), Thc sludy ol trace - lossils. 163-179,
Springer-Ve rlag, Borlin.
Wcislo-LuJ'aniec, E. 1991. Flora from OdrowIlż in
Poland - a lypical Lowcr Liassic Europcan flora.
IV: KovaJ'-Eder, .J. (red.), Palaeovegelational
Devclopme nl in EUJ'ope and Regions Relevantlo
its PalacofloJ'islic Evolulion. Pl'Oceedillgs ar Uw
Pan-Ew'opean Palaeabalan'ical Ca1lference,
Vienna, lli-2.1 SeplellllJe1' 1.9.91, 307-iJ l1.
Wegierck, P i Zherikhin, V 1997. An EaJ'Iy .lurassic
insec! launa in lhe Holy Cross Mounlains. A(;ta
PalaeontololI/ta Polonica, 42: 539-543.
Wróblewski, T 2000. Ochl'Ona georóżnoJ'Odności
w Góraeh Ś\vi ętok rzyskieh z m apą w skali
1: 300.000. Państwowy Inslylul Geologiczny,
Warszawa.
Ziaja, .J. 1901. Thc Lower Liassic mieJ'oflora from
Odrowąż in Poland. W: KovaJ'-EdCl', .J. (red.),
Palaeovegetalional developmenl in Europc and
Region s J'clcvanl lo ils palaeofloristic cvolulion,
Proceedings, Pan-Ell1'Opean l 'alaeolJolanical
COnre'l'enCe, Vienna, Natm'/ti.<;tol'-l,ehes AfnBenm, Wielt. 337-il39,