Cyfrowy użytkownik i jego świat-wybrane problemy

Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
Dorota Bednarczyk
Biblioteka Narodowa
Cyfrowy użytkownik i jego świat – wybrane problemy
Streszczenie: Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytania związane z użytkownikami i
potencjalnymi odbiorcami oferty, jaką biblioteki cyfrowe prezentują w wirtualnym świecie. W artykule
prezentowany jest dotychczasowy stan badań nad społecznością użytkowników wybranych bibliotek
cyfrowych. Informacje o profilu demograficznym i społeczno-zawodowym użytkowników bibliotek
cyfrowych są zestawione z podobnymi danymi dotyczącymi różnych grup internatów. Grupy te zostały
wyodrębnione na podstawie polskich i światowych badań statystycznych. Uzupełnienie stanowią
rozważania na temat motywów, potrzeb, sposobów korzystania z sieci i wyszukiwania informacji.
Artykuł zwraca uwagę także na przeobrażenia społeczne zdeterminowane przez rozwój technologii
cyfrowych oraz mediów społecznościowych.
Słowa kluczowe: cyfrowy użytkownik, użytkownik Internetu, biblioteki cyfrowe, cyfrowe podziały
Zdefiniowanie wirtualnego odbiorcy i zrozumienie jego potrzeb jest głównym celem
wielu badań prowadzonych przez instytucje komercyjne, państwowe, w tym także
biblioteki. Dla pełnego obrazu istotne są również informacje charakteryzujące zmiany
socjologiczne i psychologiczne zachodzące w środowisku internautów oraz zjawiska,
które wyróżniają rzeczywistość wirtualną jako nowy rodzaj przestrzeni działania
człowieka.
Badacze Internetu zwracają uwagę, że w wirtualnej rzeczywistości tworzy się nowe
sieciowe środowisko, być może nowe społeczeństwo, oraz zachodzą zmiany w
ludzkiej osobowości, do których analizy i opisywania niezbędny jest inny język oraz
odmienne metody i narzędzia badawcze. Rodzą się nawet obawy, że dotychczasowa
wiedza o człowieku czerpana z nauk humanistycznych może być niewystarczająca
do badania społeczeństwa sieciowego 1. W obu rzeczywistościach funkcjonują
biblioteki, z jednej strony jako instytucje tradycyjne, a z drugiej jako zasoby cyfrowe
szukające swojego miejsca i odbiorców w cyberprzestrzeni. Niniejszy artykuł jest
próbą odpowiedzi na pytania związane z użytkownikami i potencjalnymi odbiorcami
oferty, jaką biblioteki cyfrowe prezentują w wirtualnym świecie. Informacje o profilu
demograficznym i społeczno-zawodowym użytkowników bibliotek cyfrowych
wzbogacają podobne dane dotyczące różnych grup internautów, uzupełnione
rozważaniami na temat motywów, potrzeb, sposobów korzystania z sieci i
wyszukiwania informacji.
Internauta a użytkownik biblioteki cyfrowej (dane demograficzne)
Badania Internetu wykazują jego stale rosnącą popularność. Według obliczeń
Internet World Stats z 2010 r. korzysta z niego prawie 2 mld osób, czyli prawie 30%
1
KRZYSZTOFEK, K., SZCZEPAŃSKI, M. S. Zrozumieć rozwój: od społeczeństw tradycyjnych do
informacyjnych. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2005, s. 236–238.
1
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
całej populacji, w tym niemal 60% mieszkańców Europy. W czołówce są kraje
skandynawskie, Anglia i Niemcy 2. W Polsce, jak wynika z badań CBOS, w 2010 r. w
ponad 66% gospodarstw domowych znajdował się komputer osobisty i w 59% był on
podłączony do Internetu. Prawdopodobieństwo posiadania komputera i podłączenia
go do Internetu jest większe, gdy w gospodarstwie mieszkają osoby młode, lepiej
wykształcone, o lepszej sytuacji materialnej. Dostęp do Internetu jest rzadszy na wsi
niż w mieście. Internet wykorzystywany jest najczęściej do kontaktu z innymi
osobami – 66% polskich internautów korzysta z komunikatorów tekstowych (np.
Gadu-Gadu), 39% prowadzi w sieci rozmowy telefoniczne, 34% korzysta z forów,
grup dyskusyjnych, 21% gra w sieci z innymi osobami. Wzrasta liczba osób
korzystających z innych mediów w Internecie, np. 40% internautów ogląda telewizję i
słucha radia 3. Badania dowodzą również, że korzystanie z Internetu jest silnie
powiązane z wiekiem, który określa także formy aktywności i wybór funkcji, oraz z
wykształceniem. Z nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych najczęściej
korzystają ludzie młodzi (87% w wieku 16–24 lat) i mały odsetek osób starszych (6%
w wieku 65 i więcej lat). Osoby w wieku 16–34 lat stanowią 56% internautów 4.
Z badań statystycznych nad społecznością Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej
przeprowadzonych na przełomie 2008 i 2009 r. wynika, że 67% korzystających to
mężczyźni. Przedział wiekowy wygląda następująco: 52% stanowią osoby w wieku
20–40 lat, 14% to osoby w wieku 41–50 lat, 20% obejmuje czytelników w wieku 51–
60 lat, a 9% to osoby w wieku 61 i powyżej. Niewielką grupę — 3% stanowi młodzież
poniżej 19 roku życia 5. Tak mały odsetek ludzi młodych wydaje się pokrywać z
wynikami analizy przeprowadzonej w 2006 r. w środowisku bibliotek szkolnych, która
wykazała, że zarówno poziom wiedzy, jak i zainteresowania bibliotekami cyfrowymi w
tych kręgach były znikome 6. Należy jednak podkreślić, że to młodzi ludzie, uczniowie
mają znacząco wyższy poziom wiedzy i doświadczenia w korzystaniu z Internetu niż
ich rodzice czy nawet nauczyciele i oni też najsprawniej wyszukują potrzebne
Internet World Stats [on-line]. [Dostęp 1.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.internetworldstats.com/stats4.htm.
3
Korzystanie z komputerów i Internetu, komunikat z badań CBOS [on-line]. Warszawa, czerwiec 2010
[Dostęp 4.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_079_10.pdf.
4
BATORSKI, D. Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: CZAPIŃSKI, J.,
PANEK, T. (red.) Diagnoza społeczna 2009: warunki i jakość życia Polaków: raport. Warszawa:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, 200 [Dostęp 16.01.2011], s. 289–290. Dostępny w World Wide
Web: http://analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/Diagnoza_2009.pdf.
5
MAZUREK, J. Czytelnik, użytkownik, klient, odbiorca w bibliotece cyfrowej… czyli KTO? W:
MAZUREK, C., STROIŃSKI, M., WĘGLARZ, J. (red.) Polskie Biblioteki Cyfrowe 2009. Materiały z
konferencji zorganizowanej 9 grudnia 2009 roku przez: Bibliotekę Kórnicką PAN, Poznańską Fundację
Bibliotek Naukowych, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. Poznań 2010, s. 37.
6
BORYCZKA, B. Użytkownicy zasobów cyfrowych w bibliotekach szkolnych. W: III konferencja:
Internet w bibliotekach. Zasoby elektroniczne: podaż i popyt. Wrocław, 12–14 grudnia 2005 [on-line].
[Wrocław]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych],
Redakcja „Elektronicznej Biblioteki”, 2006. (Materiały konferencyjne EBIB nr 12). [Dostęp 29.01.2011].
Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/iwb3/artykul.php?n.
2
2
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
informacje 7. Młodzi ludzie dominują również w grupach internautów najaktywniej
korzystających z sieci. W badaniu Diagnoza Internetu 2009 analizującym zbiorowość
ponad 1000 osób codziennie i intensywnie korzystających z Internetu, połowa
badanych miała mniej niż 27 lat, prawie 40% respondentów uczyła się, a 59% to
osoby pracujące 8. Powyższe badanie potwierdziło również, że intensywność
wykorzystania Internetu wzrasta w grupach o wyższych dochodach i wyższym
wykształceniu. Wykształcenie stanowi także istotny czynnik wyróżniający. Niemal
wszystkie osoby uczące się i studiujące — 94% korzystają z sieci, osoby z wyższym
wykształceniem stanowią 83%, natomiast z wykształceniem podstawowym i
zawodowym tylko 7% 9.
Czytelnikami bibliotek cyfrowych są przede wszystkim osoby wykształcone (56% ma
wykształcenie wyższe, 11% stopień naukowy, a 28% wykształcenie średnie), jedynie
2% ankietowanych podało wykształcenie podstawowe. Statystyczny internauta,
podobnie jak i użytkownik biblioteki cyfrowej, jest najczęściej mieszkańcem dużego
miasta. Dominują osoby zamieszkałe na terenie Polski. W mniejszym stopniu do
polskich bibliotek cyfrowych sięgają mieszkańcy innych krajów — 11% ankietowanych 10.
Z powyższych zestawień widać, że podział demograficzny, jaki charakteryzuje
użytkowników bibliotek cyfrowych, jest podobny do obrazu, który wyłania się z analiz
statystycznych Internetu. Nie można więc na tej podstawie wnioskować, iż czytelnicy
bibliotek cyfrowych stanowią jakąś wyraźnie zdefiniowaną grupę społeczną. Autorka
badania czytelników Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej podkreśla, że obok najliczniej
reprezentowanej grupy studentów i pracowników naukowych, którzy stanowią prawie
40% korzystających z biblioteki cyfrowej, wyróżniającą się grupę 9% reprezentują
osoby niepracujące, tj.: emeryci, renciści, gospodynie domowe i bezrobotni.
Przewiduje się dalszy wzrost liczby czytelników z drugiej grupy 11. Założenie to
wydaje się szczególnie istotne w kontekście tematu wykluczenia cyfrowego.
Cyfrowe podziały
Wyróżnione w badaniach WBC grupy osób niepracujących zawodowo zaliczane są
przez socjologów Internetu do grup obciążonych ryzykiem wykluczenia cyfrowego
rozumianego jako różnice pomiędzy osobami, które mają fizyczny dostęp do
technologii cyfrowych i potrafią efektywnie z nich korzystać a tymi, które takich
Analiza potrzeb użytkowników. Raport z badań jakościowych [on-line]. [Dostęp 20.02.2011].
Dostępny w World Wide Web:
http://www.bc.ore.edu.pl/Content/73/Analiza+potrzeb+u%C5%BCytkownik%C3%B3w+Internetu.pdf.
8
Diagnoza Internetu 2009 [on-line]. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, 2009
[Dostęp 16.01.2011], s. 34. Dostępny w World Wide Web:
http://diagnozainternetu.org/repository/DiagnozaInternetuRaport08.pdf.
9
BATORSKI, D., dz. cyt., s. 289–290.
10
MAZUREK, J. Drogi czytelniku, jak korzystasz z biblioteki cyfrowej? Próba odpowiedzi [on-line].
[Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2009
[Dostęp 12.01.2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/2009/105/a.php?mazurek.
11
MAZUREK, J., dz. cyt., s. 40.
7
3
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
możliwości nie mają 12. Wymiar cyfrowego wykluczenia wpływa znacząco na status
społeczno-zawodowy poszczególnych osób, ich udział w budowaniu społeczeństwa
obywatelskiego, aktywność we wszystkich przejawach życia społecznego, a także
kulturalnego, co przekłada się na rozwój społeczno-gospodarczy całego kraju.
Najbardziej zagrożeni cyfrowym wykluczeniem są obok osób starszych słabiej
wykształceni, bezrobotni, niepełnosprawni oraz mniejszości etniczne.
Rola bibliotek nie jest tutaj bez znaczenia i jedną z misji staje się zaangażowanie w
działalność na rzecz zmniejszania stopnia cyfrowego wykluczenia nie tylko przez
umożliwianie dostępu do najnowszych technologii, lecz także poprzez prace
motywujące, informujące i edukujące w zakresie korzystania z Internetu. Okazuje się
bowiem, że w wypadku znacznej części osób, które nie korzystają z Internetu,
problemem nie jest brak dostępu, ale brak wiedzy do czego i jak można go
wykorzystać 13. Niektóre biblioteki w Polsce i na świecie podejmują wiele działań na
rzecz promocji korzystania z narzędzi teleinformatycznych 14. Ma to na celu
niwelowanie różnic społecznych, albowiem wykluczenie cyfrowe niesie za sobą także
wykluczenie społeczne definiowane w Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla
Polski jako […] brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i
korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być
dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich 15.
Brak motywacji, wiedzy, umiejętności to bariery, których nie zlikwiduje jedynie
rozbudowa infrastruktury teleinformatycznej. Warto zastanowić się, jakimi atutami
dysponują biblioteki cyfrowe, by mogły włączyć się w działania na rzecz pokonywania
barier cyfrowego dostępu i dzięki temu zyskać nowych czytelników. Możemy
przypuszczać, że wiedza o istnieniu i zasobie bibliotek cyfrowych także jest
niezadowalająca. Do tej tezy skłaniają badania nad czytelnikami bibliotek
tradycyjnych. Badania amerykańskie ukazują biblioteki jako instytucje kojarzone
głównie z wypożyczaniem książek, a jedyną ich rozpoznawalną marką są od lat
książki pomimo dużych inwestycji w zasoby cyfrowe, których istnienia szczególnie
ludzie młodzi nie są świadomi 16.
Warto również podkreślić, że biblioteki cyfrowe mogą w sposób szczególny
przyciągnąć czytelników niepełnosprawnych, a w szczególności niewidomych. Łączy
się to z wieloma zmianami i dostosowaniami technologicznymi (jak np. pliki w
formatach tekstowych łatwo odczytywanych przez syntezatory mowy czy możliwość
ściągania i zapisywania plików na komputerze czytelnika). Biblioteki cyfrowe dla osób
niepełnosprawnych są rozwiązaniem dającym im równoprawny ze zdrowymi
12
BATORSKI, D. Wykluczenie cyfrowe w Polsce. Studia Biura Analiz Sejmowych 2009, nr 3, s. 225.
BATORSKI, D., dz. cyt., s. 234.
14
Przykłady takich działań podaje: KISILOWSKA, M. Biblioteka w sieci – sieć w bibliotece. Warszawa:
Wydawnictwo SBP, 2010, s. 32–35.
15
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski [on-line]. Warszawa: Zespół Zadaniowy do
Spraw Reintegracji Społecznej, 2003 [Dostęp 7.02.2011], s. 22. Dostępny w World Wide Web:
http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf.
16
Perceptions of Libraries, 2010: Context and Community. W: OCLC-Report [on-line]. [Dostęp
7.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/reppres/ggworkpackageii.pdf.
13
4
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
czytelnikami dostęp do zbiorów biblioteki 17. Tym bardziej, że art. 33 Ustawy z dnia 4
lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych zezwala na szeroki zakres
korzystania z treści on-line dla osób niepełnosprawnych oczywiście po spełnieniu
określonych w przepisie przesłanek 18. Można przypuszczać, że w wypadku bibliotek
akademickich dużą popularnością wśród niepełnosprawnych studentów cieszą się
materiały cyfrowe pomocne w nauce, podręczniki i literatura naukowa. Niektóre
instytucje starają się sprostać tym oczekiwaniom, czego wyrazem jest m.in. projekt
Akademickiej Biblioteki Cyfrowej skupiający kilka uniwersytetów, a skierowany do
studentów niepełnosprawnych 19. Ważnym elementem definiującym cyfrowego
użytkownika obok możliwości i intensywności dostępu do sieci jest także sposób, w
jaki korzysta on z zasobów zgromadzonych w sieci.
Zachowania w sieci a sposoby wyszukiwań w bibliotekach cyfrowych
Badania z 2001 r. wykazały, że 79% internautów pobieżnie przegląda strony
odwiedzane w sieci, 16% czyta dokładnie treść, a 5% przechodzi dalej bez czytania.
Dlatego twórcy witryn internetowych prześcigają się w projektowaniu stron
oddziałujących na czytelnika przez odpowiednio dobraną grafikę, układ, nawigację i
treść. Dzięki temu chcą przyciągnąć i zatrzymać uwagę internautów 20. W epoce
mediów społecznościowych dochodzi tutaj jeszcze jeden element — sposób
komunikacji z użytkownikiem umożliwiający mu przekazanie swoich uwag i
komentarzy. W odniesieniu do bibliotek są to zagadnienia dotyczące odpowiednich
strategii marketingowych, które można wykorzystać do promowania i propagowania
idei bibliotek cyfrowych, zachęcania internautów do korzystania z ich zasobów, do
powracania do miejsc, które jak bywa w świecie Internetu, odwiedzili być może
przypadkowo 21.
Zachowania internautów w sieci są przedmiotem wielu analiz i prób wyodrębnienia
charakterystycznych pod tym względem grup. Jeden z takich schematów dzieli
użytkowników Internetu na następujące kategorie: laicy — wykorzystujący
podstawowe możliwości sieci (rozrywka, edukacja, komunikacja); rozrywkowi
17
JAKUBOWSKI, S. Biblioteki internetowe szansą dla niewidomych i słabowidzących czytelników. W:
III konferencja: Internet w bibliotekach. Zasoby elektroniczne: podaż i popyt. Wrocław, 12–14 grudnia
2005 [on-line]. [Wrocław]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw]
E[lektronicznych], Redakcja „Elektronicznej Biblioteki”, 2006. (Materiały konferencyjne EBIB nr 12).
[Dostęp 7.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/iwb3/artykul.php?d.
18
Art. 33 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.06.90.631).
Zob też. ŁADA, P. Rozpowszechnianie treści on-line dla potrzeb osób niepełnosprawnych – analiza
art. 33 prawa autorskiego. W: I Ogólnopolska Konferencja Wirtu@lna kulturalno-prawne aspekty
rozpowszechniania treści w cyberprzestrzeni. Warszawa, dnia 8 grudnia 2010.
19
Akademicka Biblioteka Cyfrowa [on-line]. [Dostęp 8.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
https://www.abc.uw.edu.pl/.
20
GARNCARZ, B., ŻMIGRODZKI, M. Internauci nie czytają. Modern Marketing [on-line]. 2001, nr 3
[Dostęp 12.01.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.modernmarketing.pl/print.php?pg=arta&magnr=200103&artnr=02.
21
SAWICKA, D. Marketing biblioteki cyfrowej [on-line]. [Dostęp 12.01.2011]. Dostępny w World Wide
Web: http://bbc.uw.edu.pl/Content/4/07.pdf.
5
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
użytkownicy — początkujący, szukający dobrej zabawy i rozrywki, rzadko obecni w
sieci; gaduły — poszukujący kontaktu z innymi internautami; odkrywcy —
wykorzystujący sieć wszechstronnie; pragmatycy — wykorzystujący Internet jako
narzędzie pracy i źródło informacji branżowych i ekonomicznych; maniacy
komputerowi — świadomi i doświadczeni internauci, dla których Internet jest
narzędziem pracy, rozrywki, zakupów i źródłem wiedzy 22. Inny podział zdefiniowano
w Diagnozie Internetu 2009. Uwzględniono tu wzorce motywujące do korzystania z
Internetu i pod tym względem wyróżniono trzy grupy: twórców, konsumentów i
obserwatorów. Twórcami nazwano osoby, które aktywnie i kreatywnie korzystają z
Internetu, np. prowadzą stronę internetową, blog, udzielają się na forach. Są oni
najmniejszą z badanych grup. Konsumenci, druga co do wielkości grupa
respondentów, traktująca Internet instrumentalnie i praktycznie jako ułatwienie
codziennego funkcjonowania i źródło informacji, nie przenoszą (tak jak robią to
twórcy) swojej aktywności ze świata realnego do wirtualnego. Ostatnią, najliczniejszą
i jednocześnie statystycznie starszą wiekowo grupę stanowią obserwatorzy, którzy
często, ale mało intensywnie wykorzystują sieć i jej możliwości.
W hierarchii celów korzystania z Internetu dominuje uzyskanie informacji oraz
podtrzymywanie kontaktów. W wypadku informacji najczęściej poszukiwane są
informacje społeczno-polityczne oraz potrzebne do nauki i pracy, a także informacje
o produktach i usługach. Wśród najmłodszych internautów (do 19 lat) wyższą
popularnością w porównaniu z innymi grupami cieszą się takie aktywności, jak:
zamieszczanie komentarzy na stronach internetowych, umieszczanie w sieci własnej
twórczości i udział w grupach dyskusyjnych. Z kolei w starszych przedziałach
wiekowych wysoką pozycję zajmują informacje dotyczące społeczności lokalnych.
Zasadniczo im dłuższy staż korzystania z Internetu, tym mniejsze zainteresowanie
rozrywką, a częstsze wykorzystywanie sieci do funkcji użytecznych i praktycznych 23.
Analizy sposobu wyszukiwania informacji w Internecie wykazują, że pierwszym
krokiem zwykle jest korzystanie ze znanych wyszukiwarek internetowych, przy czym
umiejętności wyszukiwawcze, dobór właściwych słów kluczowych czy wyrażeń nie są
zadowalające. Nawet w środowisku ludzi wykształconych lub studiujących sposoby
wyszukiwania informacji czy dokumentów w Internecie są schematyczne 24. Również
Raport OCLC podaje, że poszukując informacji, w pierwszej kolejności internauci
korzystają z wyszukiwarek internetowych (w 82% w 2005 r. i 84% w 2010 r.). Strona
biblioteki jako miejsce, od którego należałoby rozpocząć poszukiwanie informacji, w
2010 r. nie występuje w ogóle (w 2005 r. stanowiło 1%). Jednocześnie ten sam raport
mówi o wysokim uznaniu amerykańskich internautów wobec swoich umiejętności
wyszukiwawczych, 91% wyraża satysfakcję z efektów swoich poszukiwań za pomocą
wyszukiwarek 25.
Segmentacja użytkowników Internetu [on-line]. [Warszawa]: Gemius SA, 2006 [Dostęp 12.01.2011].
Dostępny w World Wide Web:
http://pliki.gemius.pl/Raporty/2006/Gemius%20SA_Segmentacja_raport.pdf.
23
Diagnoza Internetu 2009, dz. cyt., s. 59–60.
24
GRALEWSKI, B. Wyszukiwanie informacji w Internecie – raport z badań [on-line]. Kraków:
Pracownia Technologii Nauczania Akademia Pedagogiczna im. KEN, [2004] [Dostęp 12.01.2011].
Dostępny w World Wide Web: http://www1.bg.us.edu.pl/bazy/cytbin/art_gl_full.asp?id=297.
25
Perceptions of Libraries, 2010: Context and Community, dz. cyt.
22
6
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
Współcześni badacze, wskazując na nadmiar informacji nieuporządkowanej,
przypadkowej i niesklasyfikowanej, z jaką mamy często do czynienia w sieci, mówią
o tzw. słabnącej umiejętności poznawczej, która przejawia się w braku umiejętności
odszukania informacji poza siecią oraz w sieci poza znanymi schematami.
Prognozuje się, że sieci semantyczne mogą okazać się tutaj bardzo pomocne i
poprawić dostęp do informacji 26. Wśród użytkowników bibliotek cyfrowych sytuacja
wygląda podobnie. Przeważają osoby szukające informacji przy użyciu prostych fraz i
krótkich wyrażeń, co zwiększa liczbę błędnych wyników. Z reguły poprawnie
dobierane bywają terminy wyszukiwawcze za pomocą słów kluczowych 27. Czytelnicy
Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej w 72% rozpoczynają proces wyszukiwania od
wpisania słowa do okienka „szukaj”, w 40% przypadków korzystają z indeksu. Często
wyszukiwanie odbywa się przez wielokrotną zmianę pojedynczego słowa, a „często” i
„dość często” (31% osób) przez budowanie frazy z kilku słów (11% „od czasu do
czasu”). Prawie jedna trzecia czytelników przeszukuje spisy publikacji w kolekcjach
tematycznych oraz przegląda listy nowości. Część z nich deklaruje różnego typu
problemy przy korzystaniu z zasobów WBC, m.in.: trudności w zorientowaniu się,
jakie publikacje znajdują się w bibliotece (36% spośród deklarujących problemy),
brak praw dostępu (32%), niezadowalająca praca i zawieszanie się systemu (20%),
trudności w ponownym odnalezieniu już raz wykorzystanej publikacji (15%), zła
jakość skanów (8%), trudności przy wgrywaniu pluginu DJVu (12%) 28. Wydaje się, że
użytkownicy cyfrowi przyzwyczajeni do sposobów działania i wyszukiwania
występujących w przeglądarkach internetowych czy popularnych serwisach mogą
oczekiwać podobnych rozwiązań w bibliotekach cyfrowych. Być może jest to sytuacja
podobna do występującej np. w wypadku nowej generacji katalogów komputerowych
OPAC, które na podstawie badań potrzeb użytkowników i konsultacji z nimi
zaimplementowały wiele narzędzi z popularnych serwisów internetowych 29.
Analiza statystyk wyszukiwawczych Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej wykazała, że
największą aktywnością charakteryzują się osoby związane z regionem i
poszukujący informacji kulturalnej, regionalnej lub naukowej oraz szeroko rozumianej
humanistyki, a niewielki ułamek reprezentują internauci, którzy trafiają na stronę
biblioteki cyfrowej przypadkowo, szukając doraźnych informacji społecznoobyczajowych 30. Podobne poszukiwania charakteryzują czytelników WBC, którzy w
bibliotece cyfrowej szukają przede wszystkim informacji regionalnych, lokalnych,
związanych z historią, genealogią, ale także ciekawostek (87%). Najczęściej sięgają
oni po artykuły naukowe (93%), opracowania historyczne (92%) i gazety (90%).
JUNG, B. (red.) Wokół mediów ery Web 2.0. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
2010, s. 17, 34.
27
KOWALEWSKI, W. Użytkownicy biblioteki cyfrowej w świetle analizy statystyk wyszukiwawczych
MBC. W: MAZUREK, C., STROIŃSKI, M., WĘGLARZ, J. (red.) Polskie Biblioteki Cyfrowe 2009.
Materiały z konferencji zorganizowanej 9 grudnia 2009 roku przez: Bibliotekę Kórnicką PAN,
Poznańską Fundację Bibliotek Naukowych, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe.
Poznań 2010, s. 32.
28
MAZUREK, J., dz. cyt.
29
GMITEREK, G. Katalogi OPAC „następnej generacji”. Charakterystyka, różnorodność i możliwość
ich wykorzystania. W: OSIŃSKI Z. (red.) Biblioteka, Książka, Informacja, Internet 2010. Lublin: Instytut
Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMCS, 2010, s. 192–194.
30
KOWALEWSKI, W., dz. cyt., s. 32–33.
26
7
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
Bardzo ciekawe są również odpowiedzi dotyczące sposobu dotarcia do biblioteki
cyfrowej. W 44% przypadków ankietowani z WBC podali Google jako narzędzie
kierujące do biblioteki cyfrowej, 24% linki z katalogów bibliotecznych, 17% informacje
od znajomych (w tym 13% tylko dzięki takiej informacji), 22% linki z portalu
tematycznego, witryny lub forum dyskusyjnego 31. Nie dziwi fakt, że w cyfrowych
bibliotekach regionalnych internauci poszukują często informacji związanych z
regionem. Można podejrzewać, iż w wypadku bibliotek cyfrowych tworzonych przez
uniwersytety dużą popularnością obok zbiorów archiwalnych mogą cieszyć się także
materiały edukacyjne, bieżące wydania skryptów, podręczników i książek polecanych
przez wykładowców. Charakteryzując potrzeby i zachowania informacyjne cyfrowych
użytkowników, należy wspomnieć o rosnącym znaczeniu i popularności
nowoczesnych
technik
informacyjno-komunikacyjnych,
czyli
o
mediach
społecznościowych i wpływie, jaki wywierają na zjawiska społeczne.
Przeobrażenia społeczne i media społecznościowe
Biblioteki cyfrowe stają się częścią ogólnoświatowej sieci przekazu treści i informacji,
której strukturę budują relacje między osobami i instytucjami, chęć nawiązywania i
utrzymywania więzi społecznych. Muszą więc nadążać za zmianami, jakie niesie ze
sobą istnienie i wykorzystywanie sieci oraz zwrócić szczególną uwagę na
przeobrażenia społeczne i psychiczne poszczególnych grup odbiorców treści
wirtualnych.
Wśród socjologicznych badaczy Internetu nie ma zgodności w odpowiedziach na
pytanie, w jakim stopniu społeczność w sieci internetowej odzwierciedla tradycyjne
struktury społeczne, a w jakim tworzy nowe. Mimo to powszechnie mówi się o
społeczeństwie sieciowym, czyli społeczeństwie, którego podstawowy sposób
organizacji i najważniejsze struktury są kształtowane przez sieci społeczne i
medialne 32. Używa się także terminu społeczności wirtualne do opisywania wspólnot
powstających w świecie wirtualnym, później niekiedy przenoszonych do świata
pozacybernetycznego 33. W budowaniu wspólnot wirtualnych olbrzymią rolę
odgrywają media społecznościowe, których rosnąca popularność obliguje biblioteki
do zainteresowania się taką formą kontaktu z internautą. Terminu tego używa się do
nazwania występujących w Internecie aplikacji umożliwiających szeroko rozumianą
interakcję między internautami do współtworzenia treści. Wykorzystywane są tutaj
technologie, tj. blogi, fora, grupy dyskusyjne, wiki, podcasty, e-maile, komunikatory,
VoIP.
Badania z 2009 r. wykazują, że ponad 35% mieszkańców UE korzysta z serwisów
społecznościowych 34. W Stanach Zjednoczonych w 2010 r. 61% Amerykanów prawie
połowę czasu spędzonego w sieci poświęciło na aktywność w mediach
31
MAZUREK, J., dz. cyt.
DIJK, van J. Społeczne aspekty nowych mediów, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010,
s. 369.
33
Charakterystykę społeczności wirtualnych podaje m.in. SZPUNAR, M. Społeczności wirtualne jako
nowy typ społeczności. Studia Socjologiczne 2004, nr 4, s. 107–111.
34
Internet Stats [on-line]. [Dostęp 1.02.2011]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.internetstats.pl/index.php/2010/10/popularnosc-serwisow-spolecznosciowych-w-europie/.
32
8
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
społecznościowych, deklasując w ten sposób portale i serwisy tematyczne, które do
niedawna były na pierwszym miejscu na liście przyzwyczajeń amerykańskich
internautów 35. W porównaniu z 2007 r. wzrosła o 1/3 liczba amerykańskich
internautów w różnym wieku używających social media, wśród których największą
popularnością cieszą się kolejno Facebook, YouTube i MySpace. Wzrasta też liczba
bibliotek, które zakładają konta na tych portalach. Jak podaje Raport OCLC z 2010 r.,
11% dużych bibliotek publicznych ma stronę na Facebooku. Z badań CBOS
przeprowadzonych w kwietniu 2010 r. wynika natomiast, że już 1/3 dorosłych
Polaków, czyli 32% internautów, jest zarejestrowana w różnego typu portalach
społecznościowych, wśród których na pierwszym miejscu wymienia się serwis
Nasza-klasa, funkcjonujący obecnie jako nk.pl (95%), na drugim portal Facebook
(14%) 36.
Raport z badań konsumentów mediów społecznościowych wykazuje, że są to osoby
aktywne towarzysko i społecznie, wykorzystujące nowe media do podtrzymywania
istniejących więzów, np. rodzinnych czy przyjacielskich oraz nawiązywania nowych
kontaktów często międzynarodowych. W świat mediów społecznościowych
wkraczają coraz częściej firmy komercyjne i instytucje szukające nowych odbiorców
czy klientów. Największą liczbę zainteresowanych generują takie wartości, jak:
sympatie dla danego produktu, konkursy i promocje, bezpośrednie zaproszenia do
firmy, unikalne informacje czy aktualności oraz ciekawość. Odstraszająco działa
natomiast każdy przejaw nachalności reklam 37.
Biblioteki cyfrowe, w celu znalezienia nowych użytkowników oraz usprawnienia
kontaktu z obecnymi, mogą wykorzystywać narzędzia społecznościowe, także do
zbudowania społeczności wokół swoich zasobów. Tym bardziej, że budowa takich
społeczności może przynieść wiele korzyści. W odniesieniu do instytucji
komercyjnych są to: zwiększenie popytu przez silniejsze związki klienta z firmą,
poszerzenie zakresu promocji przez przekazywanie informacji pomiędzy klientami,
zachęcanie użytkowników serwisu do wyrażania swoich opinii o produkcie, co daje
możliwość uzyskania miarodajnych informacji o oferowanych produktach, a także
prowadzenia badań jakościowych, wzmacniania pozytywnego wizerunku firmy,
uzyskiwania informacji o potrzebach i wymaganiach klientów, dostarczania przez
społeczność bezpłatnych treści do serwisu. Zwiększa się w ten sposób pole
informacyjne innych użytkowników 38. Można założyć, że powyższe zalety dadzą się
łatwo przełożyć na korzyści dla bibliotek. Nie chodzi tylko o to, by bezkrytycznie
dostosowywać się do nowoczesnych trendów, ale aby wykorzystywać je do
Internet News [on-line]. [Dostępny 1.02.2011] Dostępny w World Wide Web: http://internetnews.com.pl/zachowania-internautow-wedlug-badan-nielsen-group/.
36
Społeczności wirtualne, komunikat z badań CBOS [on-line]. Warszawa, maj 2010 [Dostępny
1.02.2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_058_10.pdf.
37
KNOW: Konsument w mediach społecznościowych [on-line]. [Dostępny 10.01.2011]. Dostępny w
World Wide Web:
http://dl.dropbox.com/u/556974/Raporty%20i%20Analizy/Konsument%20w%20mediach%20spo%C5
%82eczno%C5%9Bciowych.pdf.
38
GUSTOWSKI, W. E-społeczność: jak budować i wykorzystywać społeczności internetowe w
nowoczesnych działaniach e-marketingowych. Gliwice: Internetowe Wydawnictwo „Złote Myśli” –
Netina, 2007, s. 23, 250.
35
9
Biuletyn EBIB nr 2/2011(120), Dział artykuły tematyczne
przekazywania użytkownikom wartości istotnych dla kultury. Tak, by nowe pokolenia
miały do wyboru obok łatwych w przyswojeniu treści kultury popularnej, także
bardziej wartościowe wytwory kultury, jakie mogą zaproponować im biblioteki
cyfrowe.
Biblioteki cyfrowe jako instytucje przekazujące treści kultury w sieci, muszą zdawać
sobie sprawę z trwających przemian, a w szczególności nowych potrzeb i wymagań
kolejnych pokoleń odbiorców. Wyrazem tych dążeń są m.in. próby angażowania
użytkowników w tworzenie bibliotecznych zasobów cyfrowych i realizowania
koncepcji Web 2.0 przez udostępnianie czytelnikom wielu funkcji umożliwiających
interakcję, dodawanie treści czy autoarchiwizację. Jednak w tej dziedzinie
poczynione są dopiero pierwsze kroki i wiele jeszcze przed nami.
Podsumowanie
Analizując różne społeczności internautów oraz użytkowników bibliotecznych
zasobów cyfrowych, można wyodrębnić kilka charakterystycznych grup
różnicowanych głównie ze względu na wiek, który często determinuje umiejętności i
zapotrzebowania informacyjne. Nieliczną grupę czytelników bibliotek cyfrowych
stanowią osoby w wieku szkolnym. Być może ich potrzeby w tym względzie
zaspokajają innego rodzaju cyfrowe portale, takie jak Wolne Lektury czy Interklasa,
oferujące lektury przeznaczone dla młodzieży.
Warto jednak pamiętać, że to, jakim zmianom podlega współczesna młodzież, może
zaważyć na przyszłości bibliotek cyfrowych. Ci sami młodzi ludzie, już jako studenci,
naukowcy, dorośli realizujący swoje zainteresowania, mogą stać się docelowo grupą,
która obecnie jest najliczniej reprezentowana wśród czytelników bibliotek cyfrowych.
Wszystko zależy od tego, na ile atrakcyjna dla nich będzie cyfrowa oferta bibliotek.
Tymczasem biblioteki cyfrowe mogą posłużyć jako narzędzie do samodzielnej pracy
umysłowej ucznia, jako pomoc dydaktyczna. Mogą rozbudzić zainteresowania,
szczególnie w sferze kultury, uatrakcyjnić proces uczenia się, a przez to także
wpływać na kształtowanie tożsamości i osobowości.
Kolejną wyróżniającą się grupą są starsze osoby. Kierowanie do nich oferty cyfrowej
wymaga przemyślenia strategii edukacyjnych podnoszących poziom umiejętności
informatycznych oraz poszerzenia pola informacji o tym, co można znaleźć w
zbiorach cyfrowych. Przy aktywizowaniu tej grupy społecznej pożyteczną rolę pełnią
społeczne pracownie digitalizacji. Spełnienie podobnych warunków może także
poszerzyć grono użytkowników rekrutujących się spośród osób słabiej
wykształconych i bezrobotnych. Niewątpliwie duże pole do działania mają biblioteki
cyfrowe w przypadku osób niepełnosprawnych. Mogą stanowić dla nich doskonałe
źródło wiedzy i edukacji. Spełniając odpowiednie wymogi technologicznych
przystosowań, biblioteki cyfrowe są w stanie znacząco powiększyć grono
użytkowników wśród tej grupy społecznej.
10