etnografia nowa - Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

etnografia nowa - Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

etnografia nowa
2014|06
the new ethnography
Etnografia NOWA / The New Ethnography
06|2014
Wydawca i dyrektor projektu / Publisher and project director:
Adam Czyżewski
Redakcja / Editors:
Klara Sielicka-Baryłka, Aleksander Robotycki, Marta Elas, Magdalena Guziejko,
Dominika Leszczyńska (sekretarz redakcji)
zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Korekta i redakcja techniczna / Proof-reading:
Zespół redakcyjny / Editorial staff
Rada Naukowa / Scientific Council:
Jerzy Axer, Michał Buchowski, Ewa Klekot, Agnieszka Kościańska,
Czesław Robotycki , Zofia Sokolewicz, Jan Święch, Jerzy Sławomir Wasilewski
Tłumaczenia / Translators:
Jan Sielicki, Katarzyna Skoczyńska
koncepcja i opieka edytorska / conception and supervision:
Elżbieta Czyżewska
Projekt graficzny / Graphic design:
Magdalena Limbach
Produkcja / Production:
Magdalena Limbach, Anna Kolczyńska
Wydawca / Publisher:
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, 2014
The State Ethnographic Museum in Warsaw, 2014
Adres redakcji / Address of the editorial board:
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
ul. Kredytowa 1, 00-056 Warszawa
tel. (+48 22) 827 76 41, fax (+48 22) 827 66 69
e-mail: [email protected], www.ethnomuseum.pl
Druk i oprawa / Printing and cover:
Argraf Sp. z o.o.
www.argraf.pl
Mężczyzna ajnoski, fot. ze zbiorów Archiwum
Akt Nowych (AAN) w Warszawie.
An Ainu man, photo from the Central Archives
of Modern Records (CAMR), Warsaw.
SPIS TREŚCI
7 Od wydawcy
12 Od redakcji
KURATORIUM
253 A
LEKSANDER (BRATEK) ROBOTYCKI | Rozważania nad scenariuszem
wystawy o roboczym tytule „Magazyny Szackiego”
271 P
AWEŁ MATWIEJCZUK | „Uwolnić projekt” i „Magazyn Szackiego” –
– wokół muzeologicznego konfliktu idei
289 EDYTA OŁDAK, PATRYK PAWLACZYK | Uwolnić Projekt
Historia – wspóŁczesnoŚć
15 JACEK KOWALEWSKI | Aktualność historyzmu w antropologii kulturowej
29 KRZYSZTOF PIĄTKOWSKI | O pożytkach z historii dla współczesnej
antropologii: perspektywa codzienności i prywatności
45 PAWEŁ RODAK | Obiekty muzealne i archiwalne a praktyki kulturowe
(wstępne rozpoznanie)
59 ADAM CZYŻEWSKI | Antropologia, historia i granica współczesności
85 KRYSTYNA PIĄTKOWSKA | Od Bronisława Piłsudskiego do przestrzeni
Urzędu Pracy. Meandry refleksji antropologa
299 J
AN ŚWIĘCH | „Uwolnić projekt” – Państwowe Muzeum
Etnograficzne w Warszawie
305 A
MUDENA RUTKOWSKA | Wszystkie obcości świata
315 J
USTYNA LASKOWSKA-OTWINOWSKA | Antropologia
zaangażowana w Muzeum Etnograficznym
OBIEKT
335 M
AGDALENA SZPINDLER | Książka buddyjska jako obiekt kultu,
weneracji i dzieło sztuki. Rękopisy tybetańskie i mongolskie w zbiorach
Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Muzeum – tradycja
117 KRZYSZTOF GŁADKOWSKI | Holistyczny model etnologii
Stanisława Poniatowskiego
145 ANDRZEJ P. KOWALSKI | Etnologia Stanisława Poniatowskiego
jako inspiracja dla antropologii pradziejów
159 MICHAŁ PĘDRACKI | Szamańskie elementy w mitologii bogini Inany
171 STEFANIA SKOWRON-MARKOWSKA | Digitalizacja kolekcji materiałów
Stanisława Poniatowskiego ze zbiorów Polskiego Towarzystwa
Ludoznawczego (Oddział we Wrocławiu)
179 PAULINA SUCHECKA | „W kraju Goldów i Oroczonów” – o wystawie
PROJEKTY I REALIZACJE
355 A
DAM CZYŻEWSKI | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne.
Rewitalizacja Placu Małachowskiego w Warszawie
373 D
IANE DRUBAY, CLAIRE SOLERY | We are Museums 2014
(Muzea to My 2014)
379 MAGDALENA GUZIEJKO | Odkrywając Ekwador – stroje Indian Saraguro
393 DARIUSZ SKONIECZKO | Leopold Janikowski – Etno-żołnierz
409 B
OGNA ŁAKOMSKA | Koreańskie meble drewniane z kolekcji
Narodowego Muzeum Folkloru Korei
193 ZBIGNIEW WÓJCIK | Bronisława Piłsudskiego działalność muzealna
na Dalekim Wschodzie
205 KAROLINA KONDRACKA | Z muzycznych relacji Bronisława Piłsudskiego
227 JERZY M. ROSZKOWSKI | Związki Bronisława Piłsudskiego
z Podtatrzem i Muzeum Tatrzańskim (1906-1914)
4
Na okładce zdjęcie: Gold z Sakaczialanu w swojej „omoroczce” z małymi wiosłami.
Fot. S. Poniatowski, 1914. Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (PTL).
Cover photo: Gold from Sakatchialan in his “omorotschka – boat” with small paddles.
Photo by S. Poniatowski, 1914. From the archives of the Polish Ethnological Society (PES).
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
5
OD WYDAWCY
zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Prof. Czesław Robotycki (1944-2014)
Fot. ze zbiorów prywatnych/photo from private Archives.
„Etnografia Nowa” ukazuje się od sześciu lat. I właśnie dlatego, że „Nowa” i współczesna,
nieomal od początku towarzyszy jej zamiar przywołania pamięci i ożywienia dialogu z Tymi,
którzy już odeszli, a niegdyś tworzyli świetność warszawskiego Muzeum Etnograficznego.
Jacek Olędzki, Piotr Szacki, Ksawery Piwocki, Ludwig Zimmerer, wybitne postaci patronujące poprzednim wydaniom, choć pamiętane przez świadków żywej ich obecności w murach
naszej instytucji, przez nią samą wydawały się być całkowicie zapomniane. Stąd nasz zamiar,
od lat realizowany konsekwentnie, biorący się z coraz głębszego przekonania, że prawdziwa
dysputa intelektualna rozwija się niezależnie od przemijających mód, trwa bez względu na
przepływający czas i stroni od politycznych sympatii. Przeniesienie jej w czasy o dziesięciolecia wcześniejsze odsłania bolesną świadomość wojennej straty. Zagłady kolekcji, która dziś
należałaby do najlepszych na świecie, zarówno pod względem oszałamiającej wszechstronności zbiorów, jak i ich lokalnej niepowtarzalności. W najbardziej zwartej części tworzyli
ją zwolennicy metody historycznej, wychowani w najlepszych ośrodkach uniwersyteckich
starej Europy. W 1939 roku ta Europa przestała istnieć. Śmierć Stanisława Poniatowskiego
w 1945 roku wyznacza cezurę, a wraz ze śmiercią Bronisława Piłsudskiego w 1918 roku spina
w symboliczną klamrę tragiczne losy polskiej etnografii.
Podziw budzi tytaniczny wysiłek powojennych pokoleń wskrzeszających warszawskie
zbiory z nicości, podobnie jak trudna, lecz całkowicie zrozumiała decyzja o przeniesieniu do
Warszawy wielu kolekcji etnologicznych z zachodniej Polski. Podjęli ją światli przedstawiciele polskiego muzealnictwa, między innymi Jan Zachwatowicz i Stanisław Lorentz, zgadzał
się z nimi w tej kwestii Ksawery Piwocki. Dla nas jest ona fundamentem istnienia warszawskiego muzeum. Odziedziczyliśmy ją wraz z pytaniami, których nie zadawano poprzednim
pokoleniom. Pytania o historyczny wymiar przedmiotu etnologii, na przykład, nie sposób
w tym konkretnym wypadku oddzielić od kwestii historycznego losu owego przedmiotu
i tych wszystkich przedmiotów będących jego fantazmatycznym ucieleśnieniem. W końcu
i on, i one stały się jedynie fantomami rzeczywistości. Tak jak całe to Muzeum, uporczywie
przywoływane do istnienia z tragicznego niebytu.
Zbiory, które spłonęły we wrześniu 1939 roku, gromadzone także przez Stanisława Poniatowskiego i Bronisława Piłsudskiego, przetrwały wyłącznie w powojennym micie założycielskim, nielicznych przekazach ikonograficznych i jeszcze rzadszych informacjach spisanych
niejako przy okazji, jak ta, którą wyławiamy z tekstu opublikowanego w przedwojennym wydaniu czasopisma „Lud”. „Warszawskie Muzeum etnograficzne – pisał ówczesny jego dyrektor
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
7
Eugeniusz Frankowski – posiada dość bogaty zbiór strojów Ajnów (...). Część stroju kobiecego, N: 11256, nazwana kiepo mojsina (?) wyobraża wydłużony pasek z czarnej tkaniny. (...)
Warszawskie Muzeum etnograficzne posiada bardzo bogaty zbiór ubiorów futrzanych i innych
wyrobów skórzanych, wykonanych przez Czukczów. (...) Znajdujący się w zbiorach Muzeum
kompletny strój mieszkańca Alaski, N: 10580, wykazuje ornamentację podobną do używanej
przez Czukczów. (...) Warszawskie Muzeum etnograficzne posiada bardzo ciekawy zbiór wycinanek papierowych, wykonanych jako zabawki przez dzieci Goldów”. I tak dalej, i tak dalej,
wysypują się z przypadkowego inwentarza okruchy zetlałej materii, tworząc wirtualne muzeum
i jego papierową historię. Pamięć żywa należy do innego porządku. Obejmuje tych wszystkich,
z którymi wciąż mamy o czym rozmawiać.
W styczniu tego roku zmarł profesor Czesław Robotycki, od 2008 roku przewodniczący
Rady Muzeum, któremu nasza instytucja zawdzięczała pomyślny rozwój i bezpieczną stabilizację w trudnych czasach przełomu. Wybitny etnolog. Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wychowawca całego pokolenia etnografów. Dla wielu z nas bliski przyjaciel. Był moim nauczycielem. Pozostanie w naszej żywej pamięci.
Adam Czyżewski – wydawca, dyrektor projektu
8
FROM THE PUBLISHER
“The New Ethnography” has been published for 6 years. It is “New” and contemporary,
and thus almost from the start it has aimed to recall the memory of and conduct a dialogue
with Those who have passed away, but used to build the greatness of the State Ethnographic
Museum in Warsaw. Jacek Olędzki, Piotr Szacki, Ksawery Piwocki, Ludwig Zimmerer, other
great people who provided patronage for the previous issues, although remembered by those
who witnessed their work in our institution, they seemed to be completely forgotten by it.
Thus for many years we have been determined to remember; we believe more and more that
the real intellectual discourse develops regardless of passing trends, it endures through time
and avoids political bias. Transporting it decades into the past reveals the agonizing awareness
of wartime loses. The destruction of the collection that today would be considered one of the
best in the world in terms of astounding diversity and local uniqueness. Its most coherent part
was created by the followers of the historical method, educated in the best academic circles of
the Europe of old. In 1939 this Europe ceased to exist. Stanisław Poniatowski died in 1945,
Bronisław Piłsudski in 1918. These two dates symbolically frame the tragic history of Polish
ethnography.
Titanic work done by the post-war generations who resurrected Warsaw collections from
nothing is truly admirable, as is the difficult, but completely understandable decision to move
many ethnologic collections from western Poland to Warsaw. This decision was taken by eminent representatives of Polish museology, like Jan Zachwatowicz and Stanisław Lorentz,
moreover Ksawery Piwocki agreed with it, for us it is the foundation on which the museum
was built. However, we inherited it together with the questions that were not asked to the
previous generations. For example, the question about the historical dimension of ethnology
subject cannot be separated from the issue of history of this subject and other objects that are
its phantasmal corporeality. After all they all have become phantoms of reality. Just like this
whole Museum, obstinately called to life from the tragic nothingness.
The collection which burned in September 1939, and which Poniatowski and Piłsudski
helped build, survived only in the post-war founding mythos, rare iconography and even rarer
information pieces written at odd moments, like the piece found in a text published in a prewar issue of the “Lud” magazine: “Warsaw Museum of Ethnography,” its director Eugeniusz
Frankowski wrote, „possesses quite a big collection of Ainu costumes (...) A part of a woman
costume, No.: 11256, called kyepo moysina (?) shows an elongated ribbon from black fabric. (...)
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
9
The Warsaw Museum of Ethnography possesses a very rich collection of fur clothes and other
leather items made by the Chukchi people. (...) A complete costume of an inhabitant of Alaska
from the collection, No.: 10580, shows ornamentation similar to the one used by the Chukchi.
(...) The Warsaw Museum of Ethnography posses a very interesting collection of paper cut-outs,
made as toys by the Gold children.” And so on, and so on, smouldering pieces fall out of the accidental inventory creating a virtual museum and its history. Living memory belongs to a different
order. It includes all the people with whom we still have topics to discuss.
In January 2014 professor Czesław Robotycki passed away, since 2008 the head of the Museum Council, thanks to whom our institution developed and was safe and stable during the
difficult time of transition. He was a great ethnologist. A professor of Jagiellonian University.
A mentor to a whole generation of ethnographers. A close friend to many of us. My teacher. He
will always live in our memory.
Adam Czyżewski – publisher, project director
Przeł./transl. Jan Sielicki
10
etnografia nowa
2014|06
the new ethnography
12
OD REDAKCJI
Editorial
Prezentujemy numer, któremu patronują dwie wielce zasłużone dla etnografii polskiej i światowej postaci: Bronisław Piłsudski i Stanisław Poniatowski. Ich życiorysy, sylwetki i myśl stały
się pretekstem do rozważań nad problematyką związków antropologii z innymi dziedzinami
refleksji humanistycznej: archeologią, historią, sztuką, literaturą. Patroni niniejszego numeru
odcisnęli piętno na etnografii muzealniczej, terenowej i metodologii badań. Powiązani instytucjonalnie z muzeami i uniwersytetami, ze światem humanistycznej idei, równocześnie kształtowali
obraz etnograficznego świata i byli przezeń formowani.
Znany fakt owej dwoistości procesów kulturowych daje nam możliwość wielokrotnej
interpretacji poznawanego przez nas świata, zmusza nas do rozpoznawania kontekstu i nabierania dystansu do rzeczy oczywistych. Z drugiej strony to dzięki przedmiotom możemy
dostrzec obecne od lat, a zmieniające tylko konfiguracje, zestawienia czy systemy pojęć, które
sankcjonowały opis rzeczy(-wistości) kulturowej. W duchu archeologii idei i wiedzy wypowiadają się autorzy zebrani w dziale Historia – Współczesność. Widać wśród nich różnice
perspektyw, ale dzięki temu czytelnik ma dostęp do pełniejszego obrazu.
W części zatytułowanej Muzeum – Tradycja autorzy ogniskują swoją uwagę na historycznej
i biograficznej, a przez to i ponadczasowej wartości prac Stanisława Poniatowskiego i Bronisława
Piłsudskiego. Teksty odnoszą się do szerokich zainteresowań badawczych etnografów z początku
XX wieku i mniej lub bardziej precyzyjnie rekonstruują aspekt metodologiczny ich pracy.
W stałych działach czasopisma, takich jak Obiekt, Magdalena Szpindler pochyla się nad
tybetańskimi i mongolskimi rękopisami ze zbiorów PME; w części Wystawy i Projekty opisane zostały przedsięwzięcia, w które zaangażowane jest nasze Muzeum: coroczne spotkanie
Muzealników z całego świata „We are Museums”, które tym razem odbyło się w PME oraz
nie etnograficzny, ale jakże dla Muzeum i okolicy ważny projekt rewitalizacji Placu Małachowskiego. Warto tu podkreślić poczucie odpowiedzialności Muzeum nie tylko w sferze
dziedzictwa materialnego i niematerialnego, ale i w domenie przestrzeni publicznej, która
jest przecież pierwszym miejscem wymiany kulturowej. Debatę i różnorodność aktywności
muzealnej dopełniają rozważania nad meblami z kolekcji Narodowego Muzeum Folkloru
w Korei oraz relacja z wyjazdu pracowników PME do Ekwadoru.
W nowym dziale Kuratorium stworzyliśmy płaszczyznę dyskusji o kwestiach ważnych dla współczesnego muzealnictwa etnograficznego i nie tylko. Czy nam się to udało? Czas pokaże. W numerze
debatę otwiera temat stworzenia projektu wystawy poświęconej pracy i opisowi życia codziennego
wsi w oparciu o zbiory PME. Nie mniej ważnym głosem w dyskusji opiekunów i kuratorów kolekcji
muzealnych jest chęć zapisu i zachowania w muzeach dokumentacji procesów zmiany, które zachodzą w wyniku działań animacyjnych przeprowadzanych przez antropologów. Wypada też wspomnieć
impresję na temat politycznej poprawności, która wkrada się w muzealny porządek, zmuszając do
przemilczenia niektórych historycznych i kulturowych faktów.
Aleksander Robotycki, Klara Sielicka-Baryłka,
Marta Elas, Dominika Leszczyńska, Magdalena Guziejko
We are presenting the issue under the patronage of two distinguished and renowned
ethnographers: Bronisław Piłsudski and Stanisław Poniatowski. Their lives and ideas were
a point of departure for further deliberations about the connections between anthropology and
other areas of the humanities: archaeology, history, art and literature. Both of them left their
mark on museum ethnography, field ethnography and research methodology. Connected with
museums and universities, the world of humanist notions, simultaneously they shaped the
image of the ethnographic world and were shaped thereby.
This duality of cultural processes allows us to repeatedly interpret the world around
us, forces us to recognize the context and distance ourselves from the obvious. On the other
hand, thanks to them we are able to notice the configurations, sets or systems of notions
which sanctioned the description of cultural reality – they have existed for years and now
are only evolving. The authors whose works are collected in the History – Contemporaneity
section focus on archeology of notion and knowledge, and although they present different
perspectives, the reader gains access to the complete picture.
The section, Museum – Tradition, discusses the historical and biographical, and thus
timeless, value of Poniatowski’s and Piłsudski’s works. The texts refer to the broad range
of academic interests that the ethnographers of the early 20th century had, and more or less
precisely reconstruct the methodological aspect of their work.
The magazine’s regular sections offer a variety of texts: in Object, Magdalena Szpindler looks
at Tibetan and Mongolian manuscripts from the museum’s collection; Projects and Realizations
presents the initiatives in which our museum is participating: “We are museums” – the annual
meeting of museologists from all over the world, which took place in our museum as well as perhaps
not ethnographic, but very important for the museum and its surroundings project to revitalize
Małachowski Square. We should emphasize here the museum’s feeling of responsibility not only
for material and immaterial heritage, but also for the public space domain, which is the first and
foremost place of cultural exchange. Deliberations on Korean furniture from the collection of the
National Folk Museum in Korea and a report from the work our employees conducted in Ecuador
complete the section on space and various related museum activities.
A section Curatorium aims to create a plane for discussing the issues important for (not only)
contemporary ethnographic museology. Have we been successful? Time will tell. Currently the
idea is based on the project of creating an exhibition about everyday life and work in rural areas,
the project would make use of the museum’s collection. Another issue taken up by caretakers and
curators of various museum collections is the need to record and preserve the documentation of
changes that occur due to activation initiatives conducted by anthropologists. The pressure for
political correctness should be also mentioned – it sneaks into museums, forcing us to overlook
certain historical and cultural facts.
Aleksander Robotycki, Klara Sielicka-Baryłka, Marta Elas,
Dominika Leszczyńska, Magdalena Guziejko
Przeł./transl. Jan Sielicki
Redakcja „Etnografii Nowej” składa serdeczne podziękowania Polskiemu Towarzystwu Ludoznawczemu za udzielnie zgody na publikację materiałów ze spuścizny po Stanisławie Poniatowskim. Dziękujemy bardzo pracownikom Archiwum PTL we Wrocławiu za wsparcie merytoryczne
podczas kwerendy w Archiwum.
The whole editorial team of “The New Ethnography” would like to thank the Polish Ethnological
Society for agreeing to publish Stanisław Poniatowski heritage materials. Moreover, we would
also like to thank the employees of the Society’s Archive in Wrocław for their expert help during
preliminary research in the archive.
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
13