docOglądaj/Otwórz - Repozytorium UPH
download 
Reklamacja Transkrypt
Oglądaj/Otwórz - Repozytorium UPH
Polska – Rosja Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej Malina Kaszuba1 Marta Stempień 2 Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Wydział Humanistyczny Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa Abstrakt: Niniejszy artykuł ukazuje, jak istotne miejsce zajmują surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej. Wiele państw, w tym Ukraina, Białoruś czy Gruzja, silnie odczuwają rosyjską „petro-siłę”, opartą na wykorzystywaniu zasobów ropy naftowej i gazu jako narzędzia polityki zagranicznej. Potęga ta bazuje na przewadze rosyjskiej gospodarki i jej dominującej pozycji w regionie. W ostatnich latach Rosja wykorzystuje swój potencjał energetyczny. Otwarcie wynagradza sprzymierzeńców i karze wrogów, starannie wykorzystując różnorodne taktyki, od gróźb czy podniesienia cen do bezwarunkowych embarg, które wywołują straty u przeciwników Moskwy, zarówno pod względem ekonomicznym jak i zwiększonej niestabilności politycznej. Polityka energetyczna Kremla jest zagrożeniem dla wszystkich państw, które importują rosyjską ropę naftową i gaz, szczególnie w przypadku państw małych, biednych, zależnych, które Rosja uznaje za bliską zagranicę (ближнее зарубежье), tj. byłe republiki radzieckie. Jednakże rosyjskie władze wykorzystują swoje wpływy nie tylko, by nagradzać przyjaciół i karać wrogów, starając się odzyskać swoje wpływy nad regionem. Wyrażają również ambicje odzyskania potęgi, ponieważ wpływ działań Kremla wykracza daleko poza bezpośrednich sąsiadów. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, Federacja Rosyjska, polityka, surowce energetyczne Energy resources Russian Federation policy Abstract: This chapter presents how important place the energy resources occupy in the policy of the Russian Federation. Many countries, including Ukraine, Belarus and Georgia strongly feel the Russian “petro-force”, based on taking advantage of oil and gas as a tool of foreign policy. That power is founded on the superiority of the Russian economy and its dominant position in the region. In recent years, Russia is using its energy potential. Openly rewards allies and punishes enemies, carefully using a variety of tactics, from threats or prices increase to absolute embargoes, that cause loss to the Moscow’s opponents, both in terms of economic and inMalina Kaszuba – adiunkt w Zakładzie Bezpieczeństwa Międzynarodowego i Studiów Strategicznych w Instytucie Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. 2 Marta Stempień – doktorantka w Instytucie Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa UPH w Siedlcach. 1 Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 79 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina creased political instability. Kremlin’s energy policy is a threat to all countries that import Russian oil and gas, especially in the case of small, poor, dependent states, which Russia considers to be near abroad (ближнее зарубежье) the former Soviet republics. However, the Russian authorities use their influence not only to reward friends and punish enemies, trying to regain its influence over the region. Also express the ambitions of regaining power, because the impact of the Kremlin goes far beyond the direct neighbors. Keywords: security, Russian Federation, politics, energy resources Wprowadzenie 80 Federacja Rosyjska (FR) powstała w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) w 1991 r. Pod względem wielkości terytorium (17 075,4 tys. km2) jest największym państwem na świecie. Liczba ludności szacowana na poziomie 143 mln sytuuje ją na piątej pozycji. Już za czasów ZSRR Kreml rozpoczął świadomie starania, aby rosyjskie surowce energetyczne stały się niezbędne w całej Europie Wschodniej i Zachodniej. W latach 70. radzieckie wpływy energetyczne były poważnym problemem dla Zachodu. Zmniejszyły się one przejściowo w latach 80. i 90., z powodu niskich cen ropy naftowej, chyleniu się ZSRR ku upadkowi i prywatyzacji wielu przedsiębiorstw naftowych. Jednak bogactwo w zasoby i rozległą sieć rurociągów zapewniło, że rosyjska „petro-siła” czekała w gotowości, aby się odrodzić3. Rosja, będąc sukcesorką ZSRR, stara się skutecznie odbudowywać swoją mocarstwową pozycję, „choć nie dorównuje mu ani potencjałem, ani możliwościami oddziaływania na środowisko międzynarodowe. Obecnie rola Rosji została zmarginalizowana do mocarstwa regionalnego”4. Rosyjska elita polityczna nie ustaje w wysiłkach zmierzających do ponownego włączenia Rosji do grona państw decydujących o globalnym ładzie międzynarodowym. Daje temu wyraz chociażby w koncepcji polityki zagranicznej, w której podkreślany jest wielkomocarstwowy charakter polityki rosyjskiej. Obecnie Rosja dąży do odzyskania potęgi, również przy pomocy prowadzonej polityki energetycznej. Ropa naftowa i gaz są surowcami, dla których bardzo trudno znaleźć substytuty, co nastręcza problemów państwom importującym, szczególnie tym, które nie poR. Newnham, Oil, carrots, and sticks: Russia’s energy resources as a foreign policy tool, „Journal of Eurasian Studies” 2011, 2, s. 135. 4 A. Czech, Międzynarodowa pozycja Federacji Rosyjskiej w układzie sił gospodarczych i politycznych we współczesnej gospodarce światowej, [w:] T. Sporka (red.), Pozycja wybranych krajów we współczesnej gospodarce światowej. Diagnoza i perspektywy, Katowice 2010, s. 87–88. 3 Malina Kaszuba, Marta Stempień Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… siadają zdywersyfikowanych źródeł energii. Dotyczy to również partnerów handlowych Rosji. Za czasów ZSRR celowo tworzono powiązania zarówno z republikami radzieckimi, jak i państwami satelickimi, aby doprowadzić do ich wielostronnego uzależnienia. Wszystkie rurociągi biegły z Rosji, a przemysł i transport byłego bloku sowieckiego zostały ukształtowane na fundamencie rosyjskiej ropy i gazu. Jednocześnie warto pamiętać, że podczas gdy rosyjskie surowce mają istotne znaczenie dla partnerów handlowych, to płynące z nich dochody są równie ważne dla Rosji. To potencjalnie umożliwia wytwarzanie presji przez nabywców surowców, zwłaszcza w czasach, gdy ceny ropy i gazu są niskie 5. Na poziomie wewnętrznym w rosyjskim sektorze energetycznym dominującą rolę pełnią elity polityczne. Przedstawiciele prywatnych firm po wyborach prezydenckich w 2004 r. stracili możliwość autonomicznego działania. Sektor energetyczny jest ściśle kontrolowany przez Kreml i opiera się na osobistych powiązaniach z prezydentem Władimirem Putinem. Duże firmy są zarządzane przez „lojalistów” Putina i służą jako źródło finansowania innych rodzajów działalności gospodarczej elit skupionych wokół prezydenta. Rosyjskie zasoby surowcowe Rosja jest państwem niezwykle zasobnym w surowce naturalne – według danych zawartych w Statistical Review of World Energy 2015 – dysponuje 32,6 bln m3 gazu i 103,2 mld baryłek ropy naftowej6. Innymi słowy, w dyspozycji tego państwa jest 10% światowych złóż ropy naftowej, 40% złóż gazu ziemnego, ponad 45% zasobów węgla kamiennego i wiele innych rzadko występujących surowców7. Warto też odnotować, że podaż rosyjskich surowców energetycznych przewyższa popyt na nie. W 2014 r. produkcja gazu ziemnego w Rosji wyniosła 578,7 mln natomiast jego konsumpcja 409,2 mln m3. Eksperci BP prognozują, że w ciągu najbliższych 20 lat FR nie utraci pozycji lidera na rynku dostaw surowców energetycznych8. Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej dane, nie dziwi fakt, że jednym z czynników decydujących o znaczeniu Moskwy na arenie międzynarodowej jest potencjał surowcowy. Ten stan rzeczy potęguR. Newnham, op. cit., s. 135. BP Statistical Review of World Energy 2015, http:// www. bp. com /content /dam/bp/pdf/energy-economics/statistical-review-2015/bp-statistical-review-ofworld-energy-2015-full-report.pdf [dostęp: 1.05.2016]. 7 M. Żukowski, Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora bankowego w Rosji, Lublin 2006, s. 7. 8 BP Statistical…, op. cit. 5 6 Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 81 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 82 je wciąż rosnące globalne zapotrzebowanie na energię. Dlatego też działania podejmowane przez Rosjan w sektorze energetycznym są zaplanowaną strategią, której celem jest odbudowa mocarstwowości tego państwa9. Surowce energetyczne należą do najskuteczniejszych narzędzi w grze na arenie międzynarodowej, w związku z tym Rosji tak bardzo zależy na ich skutecznym wykorzystaniu. Istotne zmiany w polityce energetycznej FR nastąpiły po wyborze Władimira Putina na urząd prezydenta. Jego ambicją stało się przekształcenie Rosji w nowoczesne państwo odgrywające znaczącą rolę na arenie międzynarodowej. Sektor energetyczny uznano za kluczowy w osiągnięciu postawionych celów transformacyjnych. Od tego momentu stał się on narzędziem w rosyjskiej polityce zewnętrznej i wewnętrznej10. Jak zauważa Jarosław Gryz, rosyjska polityka energetyczna pełni funkcję narzędzia, które wykorzystywane jest do realizacji celów geostrategicznych poprzez cele geoekonomiczne. Służy przy tym do budowy i utrzymania wpływu politycznego: na obszarach byłego imperium radzieckiego, w Europie, w ramach i poprzez Unię Europejską (UE), na obszarach Azji Środkowej i Dalekiego Wschodu, na innych kontynentach, tj. w Arktyce, Afryce, Ameryce Południowej i Północnej11. W najbliższej przyszłości Rosja utrzyma rolę kluczowego dostawcy do UE z powodu istniejących kontraktów długoterminowych, sięgających do 2025 r. Produkcja i eksport ropy naftowej w Rosji znajdują się na historycznie wysokim poziomie, choć stare pola naftowe są systematycznie wyczerpywane. Modernizacja w sektorze rafineryjnym jest powolna, a reformy i restrukturyzacja sektora elektroenergetycznego straciły prędkość. Nie bez znaczenia są również sankcje zachodnie wprowadzone po aneksji Krymu, które ukierunkowują Rosję na poszukiwanie nowych rozwiązań, takich jak eksploatacja Arktyki. Rosyjski sektor energetyczny musi się również przystosować do nowej dynamiki, w tym rosnącego popytu poza uprzemysłowionymi państwami zachodnimi, zwłaszcza w Azji, jak również do rewolucji, zapoczątkowanej przez eksploatację złóż łupkowych. J. Gryz, Geopolityczne aspekty polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej, http:// geopolityka. net/ geopolityczne-aspekty-polityki-energetycznej-federacji-rosyjskiej/ [dostęp: 3.08.2013]. 10 M. Bodio, Polityka energetyczna w stosunkach między Unią Europejską a Federacją Rosyjską w latach 2000–2008, Warszawa 2009, s. 108. 11 J. Gryz, op. cit. 9 Malina Kaszuba, Marta Stempień Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… Region Azji Środkowej i Dalekiego Wschodu Rosja stara się utrzymać dominację w sektorze energetycznym, stosuje przy tym praktyki monopolistyczne i ogranicza wolny rynek. Moskwa działa w przekonaniu, że agresywne wykorzystywanie asymetrii w stosunkach gospodarczych Rosji z innymi państwami jest skutecznym, a nawet pożądanym sposobem osiągania celów politycznych – pomimo określonych negatywnych skutków ubocznych12. W tym kontekście szczególne znaczenie w polityce zagranicznej Rosji odgrywa obszar poradziecki, na którym musi rywalizować o wpływy m.in. z USA, Chinami czy Turcją. Wyjątkową uwagę rosyjska elita władzy poświęca regionowi środkowoazjatyckiemu, ponieważ zasoby surowców z rejonu Morza Kaspijskiego mogą poważnie zagrozić rosyjskiemu monopolowi energetycznemu w Europie Środkowej i Południowej. Istotą kaspijskiej polityki Moskwy jest zwiększenie udziału rosyjskich przedsiębiorstw w wydobyciu i eksploatacji odkrytych złóż surowców energetycznych w regionie. Obawy przed utratą dochodów oraz pozycji monopolisty w dziedzinie transportowej są powodem zdecydowanej postawy Rosji w utrzymaniu kontroli nad tranzytem kaspijskich surowców. Rosyjski monopol na transport gazu ziemnego na obszarze byłego ZSRR Kreml wykorzystuje jako instrument w polityce zagranicznej13. Dowodzą tego m.in. ograniczenia dostaw gazu na Białoruś czy Ukrainę, które w przeszłości doprowadzały do wystąpienia napiętej sytuacji międzynarodowej. Takie działanie FR określane jest mianem gry politycznej, dzięki której Rosjanie zyskują podwójny efekt, gdyż kraj tranzytowy w przypadku jakichkolwiek prób wstrzymania dalszego przesyłu jest naciskany zarówno przez państwa Zachodu, jak i Rosję 14. Wracając do kwestii rywalizacji o tranzyt i budowę nowych szlaków transportujących surowce energetyczne z regionu Morza Kaspijskiego, utworzyły się dwa bloki. Pierwszy skupiony wokół Stanów Zjednoczonych Ameryki (USA), w skład którego wchodzą Azerbejdżan, Gruzja i Turcja, oraz drugi ze skupionymi wokół Rosji – Iranem, Armenią, Kazachstanem i Turkmenistanem15. Gruzja będąca w tej rywalizacji sojusznikiem USA ma dla Rosji kluczowe znaczenie. Po pierwsze dlatego, że niekiedy określa się ją mianem wrót A.S. Makarychev, Rebranding Russia: Norms, Politics and Power, CEPS Working Document 2008, nr 283, s. 11–13. 13 A. Czech, op. cit., s. 91–93. 14 D. Brążkiewicz, Z. Śliwa, Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa Azji, Warszawa 2011, s. 14. 15 A. Czech, op. cit., s. 93. 12 Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 83 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 84 do świata islamu, z którego płynie pomoc dla islamskich separatystów z Czeczenii, po drugie, aktualnie jest to jedyny niezależny od rosyjskiego szlak lądowy, łączący państwa Azji Centralnej, zasobne w surowce energetyczne, z państwami położonymi na wschodzie i w centrum kontynentu europejskiego. Przywrócenie rosyjskiej kontroli nad tą drogą komunikacji stanowi obecnie jeden z priorytetów polityki zagranicznej16. Poza tym Rosja nie może pozwolić na przekształcenie się Gruzji w przyczółek na Kaukazie 17. Dla umocnienia swojej pozycji nie tylko na obszarze Azji Centralnej, ale także USA na Kaukazie czy w Mołdawii, Rosja wykorzystuje występujące tam konflikty i punkty zapalne. Typowym przykładem takich działań było udzielenie poparcia dla dążeń separatystycznych Abchazji i Osetii Południowej, co w efekcie doprowadziło do wojny rosyjsko-gruzińskiej w 2008 r. Znawcy tej problematyki uważają, że brak zdecydowanej krytyki rosyjskich działań ze strony światowych liderów świadczy o niewątpliwym sukcesie politycznym Rosji nie tylko na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP), ale również w skali globalnej18. Zdaniem analityków Ośrodka Studiów Wschodnich, najistotniejsze konsekwencje wojny dotyczą regionu WNP. Rosja zademonstrowała determinację i możliwości w obronie swoich wpływów na tym obszarze, z użyciem siły zbrojnej włącznie. W świetle pogarszającej się relacji z Zachodem względy geoekonomiczne skłoniły Rosję do silniejszego skierowania swojej polityki energetycznej na rynki azjatyckie. W 2015 r. Chiny stały się głównym importerem rosyjskiej ropy naftowej, zaś Rosja drugim, po Arabii Saudyjskiej, dostawcą ropy do Państwa Środka. Zachodnie sankcje, które doprowadziły do ochłodzenia relacji z USA i UE, spowodowały, że rynek europejski jako strategiczny obszar z perspektywy dostaw surowców energetycznych został zastąpiony przez rynek chiński. Zachodnie sankcje spowodowały, że odległe plany budowy rurociągów przesyłu ropy naftowej i gazu ziemnego do Chin stały się jednym z priorytetów 19. W maju 2016 r. Pekin rozpoczął budowę rurociągu o nazwie Siła Syberii-1, którym od 2018 r. będą sprowadzały gaz ze wschodniej Syberii, przez 30 lat. Niemniej jednak można oczekiwać odsunięcia w czasie uruchomienia tego gazociągu, zaś decyzja o budowie Siły Syberii-2 może pozostać w sferze deklaracji. Niemniej jednak budowa takich instalacji może poważnie J. Gryz, op. cit. A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 85. 18 D. Brążkiewicz, Z. Śliwa, op. cit., s. 15. 19 Russia and China; An uneasy friendship, „The Economist”, 9 maja 2015. 16 17 Malina Kaszuba, Marta Stempień Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… naruszyć stabilność finansową Gazpromu i zwiększyć zależność Rosji od Chin20. Ewolucja rosyjskich aspiracji na arenie międzynarodowej i reorientacji w kierunku Azji i Pacyfiku stała się bardziej widoczna podczas konfliktu z Ukrainą. Tempo zmian może wskazywać na oficjalne stanowisko i priorytety rosyjskiej dyplomacji, zwłaszcza w odniesieniu do międzynarodowego rynku energetycznego. Centralny obszar Azji, tworzy w tej chwili główną alternatywę dla ropy produkowanej przez państwa Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (Organization of the Petroleum Exporting Countries – OPEC). W tej sytuacji utrzymanie silnej pozycji na tym rynku przez FR pozostaje priorytetem21. Stosunki energetyczne z Unią Europejską Rosjanie wykorzystują również swoją niekwestionowaną pozycję lidera na rynku surowców energetycznych w relacjach z UE. Zasadniczym celem FR w stosunkach z UE jest zabezpieczenie interesów narodowych, umocnienie jej pozycji i prestiżu w świecie oraz uzyskanie pomocy ze strony Unii w rozwoju gospodarczym. Rosjanie mają pełną świadomość, że państwa unijne są uzależnione od dostaw rosyjskiej ropy naftowej i gazu ziemnego, zatem ich celem jest utrzymanie tej zależności. Takie działanie wynika również z przekonania Rosjan, że dzięki uzyskaniu wpływu na unijną gospodarkę, zyskają również możliwość oddziaływania na jej politykę, w czym widzą perspektywę realizacji własnych interesów politycznych. Z tego też względu Rosja tak aktywnie przeciwdziała inicjatywie budowy gazociągu Nabucco, którym miał być transportowany gaz z rejonu Morza Kaspijskiego przez Turcję i Bałkany do Austrii. Jego powstanie może przyczynić się do: zmniejszenia rosyjskiej kontroli nad szlakami przesyłowymi z rejonu Morza Kaspijskiego, pojawienia się na rynku europejskim taniego surowca oraz zdywersyfikowania źródeł pozyskiwania gazu przez wiele państw członkowskich. W tym kontekście szczególnie trudna jest pozycja państw Europy Środkowo-Wschodniej, które do końca lat 80. znajdowały się w radzieckiej strefie wpływów i do dnia dzisiejszego są uzależnione od postsowieckiego systemu zaopatrywania w surowce energetyczA. Gusev, K. Westphal, Russian Energy Policies Revisited: Assessing the Impact of the Crisis in Ukraine on Russian Energy Policies and Specifying the Implications for German and EU Energy Policies, SWP Research Paper 2015, https://www.swp-berlin.org/ fileadmin/ contents/ products/research_papers/2015RP08_gsv_wep.pdf, s. 24. 21 A. Nowakowska-Krystman, Security implications of Russian Federation energy policy in Central Asia, „Journal of Defense Resources Management” 2015, nr 6(1), s. 21–30. 20 Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 85 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 86 ne. Normą w polityce zagranicznej prowadzonej przez FR jest utrzymywanie aktywności tylko wobec państw silnych, tzn. liderów Unii (zwłaszcza Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch), nadal marginalizując relacje z państwami średnimi i UE jako całością. Przedsięwzięcia, takie jak Nord Stream, South Stream czy BTS 2 pokazują, że UE nie potrafi kontrolować relacji energetycznych, ponieważ nie posiada odpowiednich regulacji. Energetyczny rynek zachodnioeuropejski zdominowany jest przez surowce rosyjskie. Większość firm zdaje sobie sprawę, że jeśli nie zaakceptuje warunków Moskwy, to zrobią to ich konkurenci. Takie myślenie zwiększa możliwości oddziaływania rosyjskiej polityki energetycznej. Postawa marginalizacji UE jako całości ma charakter ogólny i wpisuje się w założenia polityki rosyjskiej wobec obszaru Europy Środkowo-Wschodniej, w tym państw bałtyckich oraz Polski. W odniesieniu do sektora energetycznego Rosja koncentruje się przede wszystkim na ograniczeniu ich roli tranzytowej i możliwości stworzenia alternatywnych kierunków dostaw. Przykładem takiego działania jest budowa gazociągu Nord Stream oraz ropociągu BTS 2, których funkcjonowanie ogranicza przewagę tranzytową państw, takich jak Ukraina oraz Białoruś22. Do tej grupy zalicza się również Polska, wobec której Rosja realizuje politykę energetyczną na trzech zasadniczych płaszczyznach. Pierwsza z nich dotyczy działań podejmowanych przez Rosję w ramach UE, które polegają m.in. na zawieraniu długoterminowych kontraktów gwarantujących powstanie więzi miedzy rosyjskim dostawcą i unijnym odbiorcą, przeciwdziałaniu inicjatywom budowania niezależnych od Rosji szlaków transportowych surowców energetycznych. Druga płaszczyzna dotyczy działań na obszarze Azji Środkowej, Kaukazu, czyli miejsc będących alternatywnym zapleczem surowcowym dla Polski, które koncentrują się na przeciwdziałaniu polskim inicjatywom, mającym na celu dywersyfikację źródeł dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego poprzez budowę powiązań gospodarczych. Ostatnia, trzecia płaszczyzna to działania FR w Polsce. Polegają one na pełnej kontroli dostaw surowców energetycznych w postaci gazu ziemnego i ropy naftowej przez spółki dostarczające je do Polski, dążeniu do stworzenia możliwości bezpośredniej sprzedaży produktów (gazu i ropy) do odbiorców przemysłowych i indywidualJ. Ćwiek-Karpowicz, Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2011, s. 15. 22 Malina Kaszuba, Marta Stempień Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… nych z pominięciem PKN Orlen i PGNiG, a wreszcie dążeniu do stworzenia własnej sieci dystrybucji surowców energetycznych. Zbliżoną politykę energetyczną, opartą na trzech zasadniczych płaszczyznach, opisanych powyżej, Rosja realizuje w stosunku do wielu innych państwa europejskich. Jednak obecna sytuacja polityczna sprzyja możliwości wytwarzanie presji na Rosję przez jej klientów importujących surowce energetyczne, gdyż ceny ropy i gazu są niskie. Rosyjski sektor energetyczny musi się przystosować do nowych warunków, związanych z sankcjami nałożonymi po aneksji Krymu. Jak już wcześniej wspomniano, ograniczą one znacznie możliwości eksploatacji Arktyki. Mają one wpływ na „projekty firmy Rosnieft w Morzu Barentsa i Morzu Karskim realizowane we współpracy z zagranicznymi spółkami naftowymi, co będzie miało długofalowy wpływ na poziom produkcji i eksport ropy z Rosji” 23. Wpływ kryzysu na Ukrainie na rosyjską politykę energetyczną Rosyjska polityka energetyczna po aneksji Krymu w marcu 2014 r. i destabilizacji wschodniej Ukrainy ukazuje istotne następstwa polityczne i ekonomiczne oraz sekurytyzację stosunków energetycznych. Oficjalny dialog energetyczny między UE a Rosją został zawieszony, z wyjątkiem trójstronnych rozmów między Rosją, UE i Ukrainą mających na celu zabezpieczenia dostaw gazu ziemnego na Ukrainę. Unijne sankcje zostały skierowane na konkretne rosyjskie kompanie naftowe oraz poszukiwania złóż w Arktyce. Choć sytuacja na Ukrainie wpływa na pogorszenie relacji UE z Rosją, to kwestie sporne w relacjach w sektorze energetycznym występowały przed kryzysem na Ukrainie. Przykładem może być „sprawa Jukosu” z 2003 r.24, czy wszczęcie śledztwa antymonopolowego przeciwko Gazpromowi przez Komisję Europejską w 2012 r.25 Niemniej jednak to właśnie aneksja Krymu spowodowała znaczące pogorszenie relacji gospodarczych pomiędzy UE i Rosją. Sankcje gospodarcze wobec Rosji nałożono w lipcu, a następnie zaostrzono we wrześniu 2014 r. Dotyczą one części wymiany handlowej z Rosją w sektorze finansowym, energetycznym, obron- J. Ćwiek-Karpowicz, S. Secrieru (red.), Sankcje i Rosja, Warszawa 2015, s. 83. „Sprawa Jukosu” stała się katalizatorem przemian w sektorze energetycznym Rosji, doprowadzając do zwiększenia roli władz w tym sektorze. Zob. W. Konończuk, „Sprawa Jukosu”. Przyczyny i konsekwencje, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich” 2006, nr 25. 25 Śledztwo w sprawie możliwych naruszeń prawa antymonopolowego UE przeciwko Gazpromowi rozpoczęto w sierpniu 2012 r. W kwietniu 2015 r. Komisja Europejska przedstawiła stanowisko, precyzując zarzuty wobec koncernu, w tym nadużywanie pozycji na rynku Europy Środkowo-Wschodniej oraz nieuczciwe praktyki. 23 24 Surowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 87 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina nym, a także w dziedzinie produktów podwójnego zastosowania. Miały one obowiązywać do 31 stycznia 2016 r., jednak 21 grudnia 2015 r. UE podjęła decyzję o przedłużeniu ich obowiązywania do 31 lipca 2016 r.26 Poprzez ukierunkowanie na osoby i przedsiębiorstwa w sektorze usług energetycznych, sankcje spowolniają inwestycje w rosyjskim sektorze naftowym. Ponadto Rosja w odwecie również nałożyła sankcje, co ugruntowało izolację gospodarczą poprzez ograniczenie importu. Podsumowanie 88 Od momentu dojścia do władzy Władimir Putin dąży do odrodzenia rosyjskiej potęgi. Kluczowym jej elementem jest zdolność Rosji do wykorzystania swoich zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego jako narzędzia polityki zagranicznej. Kreml wykorzystuje surowce energetyczne, aby sprzyjać sojusznikom i karać państwa, które przeciwstawiają się rosyjskim władzom. Nagradza zagraniczne firmy i osoby prywatne działające na korzyść jej interesów, zaś na oponentów nakład kary w postaci embarga, podwyżek czy żądań zapłaty długu27. W okresie od lipca 2014 do lipca 2015 r. ceny ropy spadły niemal o połowę, m.in. z powodu spowolnienia wzrostu gospodarczego w Chinach, kryzysu finansowego w strefie euro i zwiększenia dostaw surowców energetycznym na całym świecie. Sektor energetyczny ma znaczenie systemowe dla rosyjskiej gospodarki i polityki. Obrót energią jest jednym z głównych źródeł dochodu rosyjskiego budżetu. Spadki cen ropy a także sankcje nałożone przez Zachód na Rosję w związku z aneksją Krymu zmniejszają wpływy do budżetu. Aby obronić swoją pozycję „petro-mocarstwa”, Rosja stara się utrzymać partnerów w uzależnieniu od dostaw surowców energetycznych. Kluczowym elementem tej strategii jest kontrola rurociągów i innych instalacji energetycznych w krajach sąsiednich. Jednocześnie Kreml kontroluje sieć rurociągów, biegnących przez rosyjskie terytorium z regionu Morza Kaspijskiego i krajów Azji Środkowej i stara się, by te nie mogły znaleźć alternatywnych szlaków eksportowych. Rosja: UE przedłuża sankcje gospodarcze o 6 miesięcy, http://www. consilium. europa. eu /pl/press/press-releases/2015/12/21-russia-sanctions/ [dostęp: 20.06. 2016]. 27 Zob. R. Newnham, op. cit., s. 134–143. 26 Malina Kaszuba, Marta Stempień Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… Bibliografia Opracowania Bodio M., Polityka energetyczna w stosunkach między Unią Euro-pejską a Federacją Rosyjską w latach 2000–2008, Warszawa 2009. Brążkiewicz D., Śliwa Z., Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa Azji, Warszawa 2011. Bryc A., Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008. Czech A., Międzynarodowa pozycja Federacji Rosyjskiej w układzie sił gospodarczych i politycznych we współczesnej gospodarce światowej, [w:] T. Sporka (red.), Pozycja wybranych krajów we współczesnej gospodarce światowej. Diagnoza i perspektywy, Katowice 2010. Ćwiek-Karpowicz J., Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2011. Ćwiek-Karpowicz J., Secrieru S. (red.), Sankcje i Rosja, Warszawa 2015. Czasopisma Konończuk W., „Sprawa Jukosu”. Przyczyny i konsekwencje, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich” 2006, nr 25. Makarychev A. S., Rebranding Russia: Norms, Politics and Power, CEPS Working Document 2008, nr 283. Newnham R., Oil, carrots, and sticks: Russia’s energy resources as a foreign policy tool, „Journal of Eurasian Studies” 2011, nr 2. Nowakowska-Krystman A., Security implications of Russian Federation energy policy in Central Asia, „Journal of Defense Resources Management” 2015, nr 6(1). Źródła internetowe BP Statistical Review of World Energy 2015, http:// www. bp. com/ content/dam/bp/pdf/energy-economics/statistical-review-2015/bpstatistical-review-of-world-energy-2015-full-report.pdf. Gryz J., Geopolityczne aspekty polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej, http:// geopolityka. net/ geopolityczne -aspekty-polityki –energetycznej -federacji- rosyjskiej/. Gusev A., Westphal K., Russian Energy Policies Revisited: Assessing the Impact of the Crisis in Ukraine on Russian Energy Policies and Specifying the Implications for German and EU Energy Policies, SWP ReSurowce energetyczne w polityce Federacji Rosyjskiej 89 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina search Paper 2015, https://www.swp-berlin. org/ fileadmin/ contents/products/research_papers/2015RP08_gsv_wep.pdf. Rosja: UE przedłuża sankcje gospodarcze o 6 miesięcy, http:// www. consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/12/21russia-sanctions/. Russia and China; An uneasy friendship, „The Economist”, 9 maja 2015. Żukowski M., Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora bankowego w Rosji, Lublin 2006. 90 Malina Kaszuba, Marta Stempień
