SZÓTÁR 1
Transkrypt
SZÓTÁR 1
Polsko Węgierska Encyklopedia 888 CLV (Constant Linear Velocity) [jest to układ, który zapewnia stałą prędkość liniową przesuwu ścieżki względem głowicy, co jest związane z koniecznością zmiany prędkości kątowej (obrotowej) płyty] CLV (Constant Linear Velocity) [Minthogy valamely korong külső szakaszán több információ fér el, mint a belsőkön, a CDjátszó tárcsáját nem konstans sebességgel forgatják. Kis sugáron, a legbelső körön a korong gyorsan forog, majd a nagyobb sugarú körökön egyre lassul. Így marad konstans a letapogatási sebesség.] claim [Zastrzeżenia patentowe] – (ang.) claim; igény, követelés, jogosultság (lósportban a zsokék kötelezettsége) clair-obscur; "ciemnym świecidle" – (fr.) clairobscur; (művészet) a fény és a homály lágy átmeneteivel, ill. éles ellentéteivel dolgozó festészeti irány; félhomály Clara non sunt interpretanda [łac. nie dokonuje się wykładni tego, co jasne także interpretatio cessat in claris (łac. wykładnia kończy się wtedy, gdy osiągamy jasność)] [1. jasne teksty nie podlegają (nie wymagają) wykładni; 2. rzymska paremia w myśl której jasne przepisy prawa nie wymagają interpretacji. Reguła ta jest współcześnie stosowana w procesie wykładni prawa, a także przywoływana przez zwolenników jej klaryfikacyjnej koncepcji. Wyrażają oni stanowisko, że dokonywać interpretacji prawa należy tylko wtedy gdy w tekście prawnym występują niejasności, które należy usunąć. Przeciwne stanowisko (omnia sunt interpretanda - łac. wszystko podlega interpretacji) zajmują zwolennicy koncepcji derywacyjnej. Twierdzą oni, że każde odczytanie przepisów prawa nieuchronnie pociąga za sobą jednoczesną ich interpretację, nawet pozornie proste przepisy wymagają bowiem dokonywania pewnych założeń i przyjmowania pewnych definicji oraz konkretnego rozumienia słów i kontekstów, a te są nieuchronnie uwarunkowane kulturowo, językowo, klasowo, cywilizacyjnie, itd. 3. jasne (przepisy) nie wymagają interpretacji] – (lat.) clara non sunt interpretanda; világos szöveg nem szorul értelmezésre Clara pacta claros faciunt amicos a. Clara pacta claro faciunt amicus [1. jasne (tj. jednoznaczne, wyraźne, nie budzące wątpliwości) układy tworzą wiernych przyjaciół; 2. Jasne układy czynią dobrych przyjaciół] – Clara pacta claros faciunt amicos (tiszta egyezség, jó barátok) Clara pacta, boni amici – Clara pacta, boni amici /…amici/ (Tiszta egyezség, jó barátok.) - Wersja 01 01 2017. Tiszta megállapodás, jó barát. – Ha a szerződés mindkét félnek jó, a felek jó barátságban maradnak. [ha a szerződés egyik fél számára sem hátrányos, a szerződő felek jó barátságban maradnak (tiszta egyezség, jó barátok)] clarino (instrument muzyczny dęty; trąbka) – (ol.) clarino; trombita (ol., ejtsd: kla-) [Annak előtte Németországban C.-nak nevezték a magas szolo-trombitát, mely csak egy szűkebb szájdarab által különbözött a mélyebb (ugynevezett principal) trombitától. Az orgonának is van egy regisztere, melyet C.-nak hivnak (fr. Clairon, ang. Clarion); ez egy 4 láb hosszu trombita-regiszter.] Classless Inter-Domain Routing (CIDR) [jest usprawnieniem protokołu IPv4 zaadoptowanym także do protokołu IPv6. W CIDR długość maski podsieci jest dostosowana do potrzeb danej podsieci lub wpisu w tablicy routingu (po angielsku variable length subnet masks – VLSM), a nie ustalana jedna dla całej sieci. CIDR pozwala na efektywniejsze wykorzystywanie puli adresów IP oraz zmniejszenie tablic routingu.] – CIDR – Classless Inter-Domain Routing; osztálynélküli körzetek közötti útválasztás classica philologia (łac.) – (lat.) classica philologia; ókori nyelvekkel foglalkozó tudomány claudicatio [zob. chromanie] – (lat.) claudicatio; sántítás, tökéletlenség clausula [łac. 'zakończenie; zamknięcie okresu retorycznego'] – (lat.) clausula [1. Klauzula, cursus, mondatzárlat: a mondat végének (utolsó 5-7 szótagjának) időmértékes vagy hangsúlyos ritmussal való kialakítása. Főként a középkori latin és görög próza törekedett ilyen ritmikus zárlatok kialakítására, s ennek különböző lehetőségeit elnevezésekkel rendszerezték is. A modern irodalomban a clausulának nincs jelentősége. 2. a zeneművészetben zárlat, ill. az ars antiquában az egyik műfaj, a motetta elődje, több szólamú énekes mű. 3. (muz.) a tenor hangjainak megrövidítése és új duplum (és esetleg triplum, quadruplum) hozzákomponálása az organumban, ami által diszkantáló jellegű rész jön létre. A 12. században az az igény hozta lére, hogy egyes túl hosszú organumok előadási idejét lerövidítsék. Mivel e módszerrel egy tenor adott szakaszát többféleképpen is feldolgozták, így a clausulákat cserélgetni lehetett, innen származik az elnevezés is. Az a későbbi gyakorlat, hogy a clausulák szólamait eltérő szöveggel is ellátták, vezetett a motetta megszületéséhez.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 889 clausula Petri --- ApCsel 5,29 [Dzieje 5:29. Piotr zaś i apostołowie odpowiadając, rzekli: Trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi. = Ap.Csel. 5,29 Péter és az apostolok így válaszoltak: "Inkább kell engedelmeskedni Istennek, mint az embereknek] clausula rebus sic stantibus a. klauzula rebus sic stantibus (łac. ponieważ sprawy przybrały taki obrót) [1. łac., zastrzeżenie, że umowa obowiązuje tylko dopóty, dopóki stosunki istniejące przy jej zawarciu nie ulegną zasadniczej zmianie — 2. instytucja prawa cywilnego oraz doktryna w prawie traktatów. W szerszym ujęciu rozumiana jako wszelkie koncepcje czy rozstrzygnięcia ustawowe, mające na celu zmianę pierwotnego stosunku zobowiązaniowego ze względu na nieoczekiwaną zmianę stosunków społecznych, towarzyszących powstawaniu tego zobowiązania.] – (lat.) clausula rebus sic stantibus [1. A clausula rebus sic stantibus (latin, a kifejezés jelentése: „a dolgok jelenlegi állására vonatkozó záradék”) a szerződések jogában a körülmények alapvető megváltozására utal. Egy ilyen változás esetén egy egyezmény vagy szerződés egyik tagja kivonhatja magát alóla. 2. A Polgári Törvénykönyvben: A clausula rebus sic stantibus elvét a Polgári Törvénykönyv 241. §-a tartalmazza: eszerint a bíróság módosíthatja a szerződést, ha a felek tartós jogviszonyában a szerződéskötést követően olyan körülmény áll be, amely folytán a szerződés valamelyik fél lényeges jogos érdekét sérti.] Clavellina (zwierząt) – (lat.) Clacellina; (állat) zsákállatfaj; rügyezés útján szaporodik [Legismertebb faja a C. lepadiformis Müll., az északi fekvésű tengerekben honos. Köpenyéből gyökéralakú nyujtványok ágaznak ki s ezekből rügyek sarjadnak, amelyekből azután lassanként új egyének fejlődnek; az ekként fejlődő egyének együtt maradnak, anélkül azonban, hogy egymással bensőbb összefüggésbe lépnének. Átmenetet alkotnak s magános és az összetett aszcidiák között.] Clavicembalo [Klawesyn (wł. cembalo, clavicembalo) - znany już powszechnie w Europie od okresu renesansu instrument strunowy szarpany wyposażony w klawiaturę, zaliczany do cytr.] – (ol.) clavicembalo; (fr.) clavecin; a kalapácsos zongora elődje [a háromszögletű hangszekrényben a billentyűk hátsó végére alkalmazott ék formájú tollak pengették a húrokat; kisebb fajtáit a mechanizmus után épinett-nek (Spinettnek) nevezték] - Wersja 01 01 2017. Claviceps – (lat.) Claviceps; (növénytan) tömlősgomba [tömlősgombák (Ascomycota) a gombák (Fungi) országának legkiterjedtebb és legheterogénebb törzse. Az összes gombafaj mintegy 30%-a tartozik közéjük, ha nem számítjuk ide a konídiumos gombákat (Deuteromycota), melyek tulajdonképpen egy mesterséges taxont alkotnak mindazon gombák számára, amelyek fejlődési ciklusát nem teljesen ismerjük.] Claviceps purpurea [zob. Buławinka czerwona (Claviceps purpurea) – gatunek grzybów należący do rodziny buławinkowatych (Clavicipitaceae).] – anyarozs (Claviceps purpurea) clavicord (klawikord) [najstarszy instrument klawiszowy, wynaleziony w XIV w..] – (lat.) clavicord; egyik elődje a mai zongorának; a XVIII. század végéig használatban volt [a húrokat a billentyűk hátsó végére erősített ércnyelvek szólaltatták meg; kezdetben szekrényke alakja volt, majd lábakra állítva használták] clavicula (Obojczyk) – (lat.) clavicula; kulcscsont Clavicula Salamonis (klucz Salamona) – Clavicula Salamonis; Salamon kulcsa (varázskönyv); Salamon király kabbalisztikus könyve, az ördögüzés, ráolvasásról stb. Clavus clavo pellitur [gwóźdź wybija się gwoździem] – Clavus clavo pellitur; A szeget szeggel szabad ki verni. clearing (zob. kliring) – (ang.) clearing [tisztázás, leszámolás], klíring: követeléseknek és tartozásoknak bankátutalás útján készpénzfizetés nélkül történő elszámolása clearing bankowy – bankklíring clearing bilateralny – bilateriális klíring clearing czekowy – csekk-klíring clearing częściowy – részleges klíring clearing dewizowy – devizaklíring clearing dwukontowy dewizowy – kétszámlás devizaklíring clearing dwustronny dewizowy – kétoldalú devizaklíring clearing dwuwalutowy – kétvalutás klíring clearing jednokontowy dewizowy – egyszámlás devizaklíring clearing jednostronny dewizowy – egyoldalú devizaklíring clearing jednowalutowy – egyvalutásklíring clearing totalny – totális klíring clearing walutowy – valutaklíring clearing wielokontowy – többszámlás klíring clearing wielostronny – sokoldalú klíring clearingowy, -a, -e – klíring- Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 890 clenie – vámolás, elvámolás click {rzecz.}; kliknięcie {n.} [komp.] - (mouse-) click - (egér-) kattintás (és nem 'klikkelés'!!) [grafikus kijelző felületek részeinek könnyű kiválasztási módja, amennyiben a számítógép bemeneteként egér áll rendelkezésünkre] clić [nakładać cło] – vámolni, megvámolni, elvámolni; vámot fizetni, vámot fizettetni clić coś – vámolni vmit client {rzecz.} [klient {m.} [komp.]] [Program, zazwyczaj uruchomiony na stacji roboczej, albo komputer korzystający z usług serwera. Może się też zdarzyć, że sam serwer zleca część wykonywanej właśnie obsługi innemu serwerowi, i wówczas pełni rolę jego klienta. Por. Server, Workstation.] – (ang.) client [1. az ügyfél/kiszolgáló (kliens/szerver) üzemmódban működő hálózati szolgáltatásoknál rendszerint a felhasználó saját gépén futó szoftver, ill. maga a felhasználói oldalon levő számítógép, ami átveszi a feladatok egy részét (elsősorban a felhasználóval való kapcsolattartást és a letöltött információk megjelenítését) az általában egy távoli gépen működő szerver programtól; a kapcsolat felépítését mindig a kliens kezdeményezi, és jellemzően minden további tranzakciót is. 2. A kliens olyan számítógép vagy azon futó program, amelyik hozzáfér egy (távoli) szolgáltatáshoz, amelyet egy számítógép hálózathoz tartozó másik számítógép (a szerver) nyújt. 3. client - ügyfél, 'kliens' (számítógép, vagy program) [ügyfél-kiszolgáló (client-server) üzemmódban az ügyféloldalnak a kliens gépe vagy kliens programja; az amerikai zsargon nyomán sajnos a magyarban is ugyanaz a kifejezés használatos az ügyféloldalnak úgy a számítógépére mint az ebben az üzemmódban szükséges programjára] o o client/server architecture - az Internet szolgáltatások tipikus megvalósítási módja, ahol a szolgáltatást végző (rendszerint gyors és többfeladatos, folyamatosan üzemelő) szerver (kiszolgáló) gép és a felhasználói oldalon levő (többnyire kisebb teljesítmenyű, de felhasználóbarát) kliens (ügyfél) számítógép megosztja egymás között a feladatokat; a kliensektől érkező kéréseket a szerver figyeli és teljesíti client-server model – angol kifjezés, jelentése: ügyfél-kiszolgáló (kliensszerver, kliens-kiszolgáló) modell. [1. A hálózati eszközök kapcsolatában az egyik megoldási mód az Ügyfél-kiszolgáló kapcsolat, ahol van egy kitüntetett, - Wersja 01 01 2017. általában a hálózatba kapcsolt gépeknél nagyobb teljesítményű gép (a szerver) amelynek feladata a többi gépről (kliensektől) érkező kérések kiszolgálása. Ezt a kialakítást kliens-szerver, magyarul ügyfél-kiszolgáló modellnek nevezik. Valójában mind a szerver mind a kliens a gépeken futó programok formájában jelennek meg, amelyek a gépek közötti összeköttetést kihasználva végzik a munkájukat. Természetesen az ügyfélkiszolgáló modellnek több, minőségileg más kialakítása lehetséges, attól függően, hogy egy adott feladat mekkora és milyen részét hajtja végre a kliens- illetve a szerver program. Egy rendszerben természetesen egynél több szerver is elképzelhető; 2. client-server model 'kliens-szerver' modell, ügyfél-kiszolgáló együttműködési mód: fizikai internetkapcsolat többféle módon le- hetséges: közvetlenül vagy közvetve; utóbbi esetben leggyakoribb az u.n. ügyfél-kiszol- gáló ('kliens-szerver') modell; ennél az üzemmódnál (ügyfél-) számítógépünk nincs állandó kapcsolatban az Internettel, de szolgáltatónk gépe igen, így postafiókunk és Web-oldalaink az Internetről nézve napi 24 órán keresztül elérhetők; szolgáltatónk kiszolgáló (szerver) gépe számunkra analóg vagy digitális telefonvonalon keresztül érhető el és azon keresztül tudunk "élő" kapcsolatba lépni az Internettel; a két számítógép (a kliens és a szerver) elvben nem, de gyakorlati jellemzőiben -és a használt progra- mokban- különböznek egymástól: míg a szolgáltató gépe gyors, többfeladatos, többfelhasználós, nagy tárhellyel és pl. UNIX oprációs rendszerrel és Apache szerver- programmal működik, addig az ügyfél gépe lehet egyszerübb, lassúbb és működhet pl. Windows vagy MacOS operációs rendszerrel és pl. Netscape böngészőés levelezőprogrammal; a szolgáltató gépénél elsődleges fontosságú az üzembiztonság, az ügyfél gépénél a felhasználó- barát környezet; míg régen az elektronikusan dokumentált tartalom központi óriásgépek (main frame) adatbázisaiban volt található, ma, az Internet korában, a tartalom sokezer kiszolgáló gép tárolóiból hívható le; a szaporodó tartalom (pl. keresők indexei) miatt úgy tűnik, hogy hosszabb lejáratra a tárolás ismét nagyobb adatbázisok és tárolásra specializált cégek biztonságos tárolóiba tolódik el]] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 891 CliffsNotes [seria materiałów edukacyjnych dla studentów zawierających streszczenia i objaśnienia dzieł literackich] – (ang.) CliffsNotes (Cliffs Notes, eredetileg Cliff's Notes, CliffNotes) [amerikai házi feladat segítő könyvsorozat] clitoris [n.łac. clitoris 'anat. łechtaczka' z gr. kleitoris 'j.p.'] – (lat.) clitoris, csikló; a női nemi szerv egyik része cloaca (kloaka) – (lat.) cloaca; csatorna clock ('zegar') [szybkość pracy zegara mierzy się w megahercach (MHz). Parametr ten określa, jak szybko procesor zainstalowany w komputerze wykonuje instrukcje. Megaherc to jednostka częstotliwości, a szybkość 1 MHz oznacza, że zegar generuje w ciągu jednej sekundy milion taktów, które sterują pracą układu scalonego. Najnowsze stacje robocze są taktowane zegarem 1 GHz (tysiąc MHz). Firma AMD ma w swojej ofercie na przykład procesory linii Athlon. Są to układy taktowane zegarem 850 i 1000 MHz, które będą w przyszłości taktowane zegarem pracującym jeszcze szybciej. Wiadomo już, że Intel pracuje nad procesorem taktowanym zegarem 1,5 GHz (robocza nazwa Willamette).] – clock [órajel, amely megszabja a digitális rendszerekben az adatfolyam áramlásának ütemét. Órajel gyanánt pulzus jelet szoktak használni melyet valamilyen generátorból nyernek. Kapcsolódó cím: MIDI Clock] [grandfather clock: stary zegar – régi v. öreg óra] clock rate [zob. częstotliwość cyklu zegarowego (ang. clock rate)] - clock (-rate) - órajel (ütem) [számítógépek egyik szünet nélkül működő eleme egy digitális óramű; üteme az adatfeldolgozás sebessségét jellemzi; napjaink gyors jelfeldolgozói (mikroprocesszor- lapkái) olykor már 100500 MHz ütemű adatfeldolgo- zásra képesek, az ezredfordulóra 1000 MHz-es adatfeldolgozás is várható] Clock speed (szybkość zegara) [szybkość, z jaką procesor przetwarza dane. Szybkość zegara taktującego procesor jest podawana w megahercach (MHz). 1 MHz to 1 mln cykli na sekundę.] – órajel (clock speed) [azt jelöli, hogy milyen gyakran lehet lekérdezéseket/írásokat indítani a memória felé. Ettől függ, hogy egységnyi idő alatt mekkora mennyiségű adat olvasható ki a memóriából. Innen van a RAM-ok elnevezése is, pl. a 667 MHz-eseké PC25400, mivel nagyjából 5400 MB/s az átviteli sebessége. Minél nagyobb az órajel, egységnyi idő alatt annál több adat mozgatható meg.] - Wersja 01 01 2017. Clogu (1) [wytłaczana wełniana tkanina z marszczeniami, reliefową strukturą w różnych postaciach. Zazwyczaj w jednym kolorze i o średniej masie. Reliefowa struktura jest osiągnięta poprzez zastosowanie sieci wytłoczeń lub ( oczek lewych splotu ; sieci wytłoczeń) i może być zwiększony efekt poprzez wykurczanie się przędzy krepowej,(przędzę krepowa) stosowane w produkcji. Skośne diagonalny splot może być także użyty w kombinacji z płóciennym splotem. Stosowane na damskie sukienki i płaszcze.] – Kloké gyapjúszövet [Mintásan hólyagos felületű, legtöbbször egyszínű, közepes súlyú gyapjú típusú szövet. A hólyagos felületet a piké szövetnél vagy az üreges szövetnél alkalmazott eljárással állítják elő, és a hatást kreppfonalak használatával erősítik fel. Sávoly- és vászonkötés kombinációjával is készíthető. Női ruhák és kabátok alapanyaga.] Clogu (2) [ciężka jedwabna tkanina, najczęściej w jednym kolorze, z pomarszczoną reliefową powierzchnią. Odpowiednia kombinacja przędzy krepowej zastosowana w wątku i osnowie; jest wymogiem do otrzymania wykurzonej reliefowej powierzchni na tkaninie. Wykorzystuje się na damskie formalne sukienki i płaszcze.] – Kloké selyemszövet [Nehéz, többnyire egyszínű, hólyagos felületű selyem típusú szövet. A mintának megfelelően mind a láncban, mind a vetülékben kreppfonalakat használnak, amelyek létrehozzák a kívánt kelmefelületet. Női társasági ruhákat és kabátokat készítenek belőle.] Cloqu [chemiczne wykończenie jedwabnej tkaniny, polegające na miejscowej aplikacji chemikaliów na tkaninie i powoduje to jej kurczenie się i marszczenie, efekt podobny do reliefowego splotu tkaniny. Nazwa pochodzi od Francuskiego "cloqu" (= kurczyć się).] – Kloké kikészítés [Selyem típusú szövetek kémiai kikészítési eljárása, amelynél a vegyszert meghatározott helyeken viszik fel a szövetre és az ezeken a helyeken a vegyszer hatására összezsugorodik. Az összezsugorodott helyek környezetében az eredeti szövet Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia ráncossá, hólyagossá válik,- ez adja a jellegzetes kloké mintázatot. Az elnevezés a francia "cloque" szóból ered, aminek jelentése: hólyag. Lásd még: kémiai kloké kikészítés.] Cloque (tkanina) – Cloque [Hullámos felületű szövet, amelyen a minta a különböző mértékben összezsugorodott szálak miatt keletkezik.] 892 – (ang.) clot; ruhakészítéshez használt félgyapjúbélés szövet clothing (ang. odzież) – (ang.) clothing; ruházati, ruházó clou [wym. klu] fr. 'gwóźdź; jw.; przebój, szlagier; wrzodzianka' z łac. clavus 'gwóźdź; ćwiek; ster; odcisk'; gwóźdź (np. sezonu), gł. punkt, największa atrakcja (zabawy, widowiska itp.)] – (fr.) clou; vminek a fénypontja, csattanója, fő érdekessége clown [wym. klaun] ang. pierw. 'rolnik, gbur wiejski; jw.'; klaun, błazen, komik cyrkowy] – (ang.) clown; cirkuszi bohóc (testi ügyességük mellett humorukkal is hatnak) CLS – Common Language Specification (wspólna specyfikacja języka) - CLS (Common Language Specification – Közös nyelvi specifikáció) [Ez egy kifejtése annak az előírásnak, amely azt hivatott szabályozni, hogy a különböző programnyelvek által támogatott típusok hogyan képesek együttműködni. Erre azért volt szükség, mert a nyelvek e tekintetben eléggé különbözőek, és pl. nem minden támogatott VB-ben, ami pl. C++-ban igen. Így volt ez a Delphivel is, elég sok dolog volt, ami nem CLS megfelelő. Ez mindössze annyit jelent, hogy ha ezeket használtuk volna egy Delphi .NET projektben, akkor azt más nyelvek nem tudták volna használni. Mint említettem a CLI más op. rendszereken is megvalósítható, ennek megvalósítására két projekt volt/van jelenleg, az egyik a Rotor (Microsoft Shared Source CLI vagy MS SSCLI), a másik a Mono-projekt. Erről például nem esett szó, hogy a Borland beszáll e ennek a támogatásába.] clot - Wersja 01 01 2017. Clummari audacter, semper aliquit haeret. [Calumniare audacter semper aliquid haeret] - Clummari audacter, semper aliquit haeret. (Plutarchos) - Bátran rágalmazz, mindig pletyka lesz belőle. (Plutarchos) cluster {rzecz.} [klaster {m.} [komp.]; Jednostka alokacji pliku to niepodzielna jednostka przydziału na dysku komputera w postaci jednego lub kilku sektorów tworzących niepodzielną całość. jeżeli plik nie mieści się w jednym klastrze, to zostaje zapisany w kilku klastrach, tworzących łańcuch.] – (ang.) cluster [1. A merevlemez legkisebb címezhető egysége FAT file-rendszerben. A cluster mérete függ(het) a FAT típusától (FAT16 vagy FAT32) és a lemez méretétől is. 2. A mágneslemez adatterületén a szektorok csoportjának neve, melyeket az operációs rendszer egy egységként kezel.] Clustering (klaster komputerowy) [grupa serwerów tworzących jedną logiczną całość zwaną klastrem. Serwery są skonfigurowane w taki sposób, że wszystkie zadania przetwarzania danych kierowane są do klastra, ale poszczególne zadania wykonywane są przez różne komputery wchodzące w skład klastra. Zwiększa to szybkość pracy systemu i jego dostępność, ponieważ w przypadku awarii jednego z serwerów pozostałe serwery przejmują zadania wykonywane przez uszkodzony serwer. Największą popularnością cieszy się technologia opracowana przez Microsoft - Cluster Services. Pozwala ona tworzyć klastry składające się z czterech serwerów (platforma Windows NT) i klaster taki pracuje w trybie "failover". Oznacza, że w przypadku awarii jednego z serwerów pozostałe serwery przejmują zadania wykonywane przez ten serwer, tak iż użytkownicy korzystający z usług klastra nie dostrzegają nawet tego faktu. Istnieją też klastry oparte na serwerach platformy Linux, które mogą się składać właściwie z nieograniczonej liczby serwerów.] – kluszterezés (clustering), osztályozás Clutch, torebka Clutch – Clutch [Lapos, hosszúkás, fogantyú nélküli kézitáska, amelyet hónalj alatt hordanak. Általában elegáns, alkalmi kivitelben látható.] torebka Clutch Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 893 CLV (Constant Linear Velocity) [jest to układ, który zapewnia stałą prędkość liniową przesuwu ścieżki względem głowicy, co jest związane z koniecznością zmiany prędkości kątowej (obrotowej) płyty.] CLV (Constant Linear Velocity, állandó kerületi sebesség) [A Vörös Könyv előírásai szerint a CD-n az információsűrűség állandó, így a lemez közepétől a széle felé haladva egy fordulat alatt egyre több információ tárolható a lemezen. Mivel a zenei CD adatátviteli sebessége állandó (176400 byte/sec), ezért a lemez olvasási sebességének állandónak kell lennie, amihez a lejátszás során csökkenteni kell a lemez fordulatszámát. Zenei CD esetén a lemez fordulatszáma kb. 200–500 fordulat/perc közötti. Lassabb olvasási illetve írási sebesség eléréséhez a CD-ROM meghajtók és CD-írók is CLV módban működnek (8x sebességig biztosan).] cła preferencyjne – preferenciális vámok cłe konwencyjne – szerződéses vámtételek cło [1. opłata pobierana przez państwo za przewóz towarów przez granice; 2. inaczej zwane myto, mito (ze starogermańskiego Muta), już w wieku XI należało w Polsce do dochodów panującego] – vám, hídvám; vámbírság [wolny od cła: vámmentes] cło ad valorem – érték szerinti vám cło agrarne – agrárvám cło antydumpingowe – dömpingellenes vám cło antydyskryminacyjne – diszkrimináció ellenes vám cło bojowe – harci vám cło dyferencyjne – különbözeti vám cło dyskryminacyjne – megkülönböztető vám cło eksportowe – kiviteli vám; exportvám cło prohibicyjne – tilalmi vám cło protekcyjne, prohibicyjne, zaporowe [wysokie cło nakładane na towary importowane w celu osłabienia ich konkurencyjności wobec produktów krajowych] – (közg.) védővám cło fiskalne – fiskális vám cło gospodarcze – gazdasági vám cło importowe – importvám cło jednolite – egységes vám cło kompensacyjne – kompenzációs vám cło maksymalne – maximális vám cło mieszane – vegyes vám cło minimalne – minimális vám cło obejmuje coś – a vám felölel vmit cło ochronne [jego celem jest ochrona produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną] - Wersja 01 01 2017. – védővám [külföldi árukra kivetett nagy behozatali vám] cło od wagi – súly szerinti vám cło od wartości – érték szerinti vám cło odwetowe – megtorló vám cło preferencyjne – preferenciális vám cło prohibicyjne – tilalmi vám, tiltó vám, védővám cło protekcyjne, prohibicyjne, zaporowe [wysokie cło nakładane na towary importowane w celu osłabienia ich konkurencyjności wobec produktów krajowych] – protekcionista vám, védővám cło przemysłowe – ipari vám cło przewozowe – fuvarvám; átviteli vám cło przywozowe – behozatali vám cło reglamentacyjne [regulujące pożądane kierunki i rozmiary obrotów zagranicznych] – védővám cło retorsyjne – (retorziós) megtorló vám cło różniczkowe – különbözeti vám cło specyficzne – specifikus vám cło towarowe – áruvám cło tranzytowe – tranzitvám, átviteli vám cło umowne – egyezményes vám cło wychowawcze – védővám cło wrównawcze – kiegyenlítő vám cło wywozowe – kiviteli vám cło wwozowe – behozatali vám cło zbożowe – (dawno) gabonavám Cło, Czynsz, Danina, Hołd, Podatek [w czasach wędrówki Pana po ziemi (w ciele) płacono władzom rzymskim regularny podatek, co także zwano cłem. Prawo zbierania podatku wydzierżawiano celnikom, z tym, że ci zobowiązywali się dotarczyć władzą pewną, umówioną sumę. A wolno im było brać więcej jako wynagrodzenie za związane z tym trudy. Oczywiście żądano zwykle za wiele i prowadzono duże oszustwa, co dawało celnikom marną opinię. W opinii publicznej słowa grzesznik i celnik były równoznaczne. Ale Jezus do nich chodził i jednego z nich powołał jako Swego apostoła. Był nim Mateusz. Czytamy, że czynsz płacono królom i cesarzom. Daninę płacili ludzie z ujarzmionych narodów. Także hołd i podatek płacili Izraelici.] – vám, bér, adó (a Bibliában) cm, centymetr – cm, centiméter cmandzić [Słowniczek języka śląskiego] CMC {n.} [computer-mediated communication {rzecz.} (też: CMC); komunikowanie się za pośrednictwem komputerów {n.} [komp.] [zł.]] – CMC (Computer Mediated Communication) [számítógép segítségével Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 894 (hálózaton át és emberek között) folytatott kommunikáció] cmentarnictwo [ogół spraw dotyczących cmentarzy i grzebania zmarłych] – temetkezés cmentarnik – temetőőr cmentarny, -a, -e – temetői cmentarz (łc. coemeterium z gr. koimetérion) [1. teren, gdzie grzebani są zmarli lub przechowywane są prochy po ich kremacji; 2. wydzielony teren, na którym znajdują się groby pojedyncze, zbiorowe lub komory do przechowywania prochów po kremacji] – (lat.) coemeterium; (fr.) cimetiére, cémitérium, cinterem; a templom körüli temetőkert ókeresztény és koraközépkori megjelölése; temető [na cmentarzu: a temetőben] Cmentarz Epidemiczny [założony ok. 1708. Zwany też cmentarzem zadżumionych. Położony był na Targówku, przy ulicach: Św. Wincentego, Ostródzkiej i Malborskiej. Zachował się tylko jeden nagrobek - Michała Walembergera z 1708 - jest to najstarszy zachowany cmentarny pomnik nagrobny w Warszawie.] – Járványtemető (Lengyelországban, 1708) cmentarz katakumbowy – földalatti temető cmentarz komunalny – köztemető cmentarz (publiczny) – köztemető cmentarz żydowski [dom grobów] – zsidó temető; "élők háza" cmentarze polskie i ciał grzebanie [Pomimo przyjęcia chrześćjaństwa, przechowały się długo w narodzie starożytne zwyczaje z czasów pogańskich, a do tych należało rzucanie gałęzi na mogiły przez przechodniów.] – lengyel temetők és sírhalmok cmentarzowy, -a, -e – temetői, temetőcmentarzysko [1. prehistoryczny duży cmentarz; 2. miejsce, w którym zgromadzone są stare, zniszczone przedmioty] – elhagyott temető cmentarzysko samochodów; cmentarzysko starych samochodów – (átv.) autótemető, roncstelep CMI (ang. Computer-Managed Instruction) [wykorzystanie technik komputerowych do organizowania i zarządzania programami nauczania dla uczniów i studentów; pozwala ono budować aplikacje testujące, śledzić wyniki testów i monitorować postępy uczniów.] – CMI Computer-Managed Instruction (számitógéppel irányitott oktatás) cmok! [pot. dźwięk wydawany podczas głośnego całowania] – cupp! - Wersja 01 01 2017. cmokanie, cmoknięcie – cuppantás, cuppanás, csókolás cmokier [pot. bezkrytyczny chwalca] – talpnyaló, hízelgő cmokierstwo – talpnyalás, hízelgés cmoknąć — cmokać (cmoka) [1. pot. wydać charakterystyczny dźwięk wargami, smakując coś, wyrażając podziw lub popędzając zwierzęta; 2. pot. głośno pocałować] – (cmoknąć) cuppantani, csettinteni (a nyelvvel); csókolni, megcsókolni; (cmokać) szopogatni, cuppogni, csettingetni (nyelvvel), csókolgatni cmoknąć kogo – cuppantósan megcsókolni vkit cmoknąć się — cmokać się [pot. pocałować się wzajemnie] – csókolózni, csókolgatják egymást cmoktać (cmokać) [1. pot. wydawać wargami odgłos przy jedzeniu, smakowaniu czegoś; 2. pot. pić, zwłaszcza głośno, po trochu; 3. pot. palić fajkę lub cygaro, głośno wciągając dym; 4. pot. ssać; 5. pot. całować] – cuppantani, csettinteni; csámcsogni, ízlelni; kiszívni, csókolni CMOS (ang. Complementary Metal Oxide Semiconductor; Complementary MOS) [1. (technika produkcji układów stosująca uzupełniające pary tranzystorów typu p oraz n) technologia wytwarzania układów scalonych, głównie cyfrowych, składających się z tranzystorów MOS o przeciwnym typie przewodnictwa i połączonych w taki sposób, że w ustalonym stanie logicznym przewodzi tylko jeden z nich. 2. technologia wytwarzania układów scalonych, głównie cyfrowych, składających się z tranzystorów MOS o przeciwnym typie przewodnictwa i połączonych w taki sposób, że w ustalonym stanie logicznym przewodzi tylko jeden z nich. Dzięki temu układ statycznie nie pobiera żadnej mocy (pomijając niewielki prąd wyłączenia tranzystora), a prąd ze źródła zasilania płynie tylko w momencie przełączania – gdy przez bardzo krótką chwilę przewodzą jednocześnie oba tranzystory. Tracona w układach CMOS moc wzrasta wraz z częstotliwością przełączania, co wiąże się z przeładowywaniem wszystkich pojemności, szczególnie pojemności obciążających wyjścia. 3. komplementarny układ scalony typu MOS (MOS to technologia produkcji półprzewodników oparta na tlenkach metalu). Jest to układ instalowany w komputerach PC i serwerach. Układ CMOS to specyficznego rodzaju pamięć, w której przechowywane są parametry Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 895 określające konfigurację danego komputera] – CMOS (Complimentary Metal-Oxid Semiconductor) [1. egy digitális integrált áramkör építési technológia, neve az angol kifejezésből származik: Complementary Metal-Oxide Semiconductor, jelentése: komplementer fém-oxid félvezető. 2. Kiegészítő fémoxid félvezető. Ez az alaplapon lévő akkumulátorról táplált lapka adja a rendszer számára az órajelet és ez tárolja konfigurációnk jellemzőit.] - CMOS (też: Complementary MetalOxide Semiconductor {rzecz.)) [komplementarny półprzewodnik tlenkowy {m.} [komp.] [zł.]] – CMOS - CMOS-RAM Complementary MetalOxide Semiconductor –Random Access Memory (kiegészitő/komplementer fémoxid félvezető-véletlen-elérésű tár) [CMOS-RAM [Speciális tárolóegység, nevét a gyártási technológiáról kapta. Tartalmát egy kisméretű akkumulátornak köszönhetően a gép kikapcsolt állapotában is hosszú ideig - az akkumulátor minőségétől függően - megőrzi.] CMYK [zestaw czterech podstawowych kolorów farb drukarskich stosowanych powszechnie w druku kolorowym w poligrafii i metodach pokrewnych (atramenty, tonery i inne materiały barwiące w drukarkach komputerowych, kserokopiarkach itp.). Na zestaw tych kolorów mówi się również barwy procesowe lub kolory triadowe (kolor i barwa w jęz. polskim to synonimy). CMYK to jednocześnie jedna z przestrzeni barw w pracy z grafiką komputerową. Skrót CMYK powstał jako złożenie pierwszych liter angielskich nazw kolorów. Końcowa litera K może oznaczać albo literę ostatnią słowa black (czarny) (ostatnią, ponieważ litera B jest skrótem jednego z podstawowych kolorów w analogicznym skrócie RGB) bądź skrót key colour (kolor kluczowy)] - CMYK – Cyan Magenta Yellow BlacK [1. CMYK (Cyan, Magenta, Yellow és Key - fekete) A nyomtatási folyamat alapszínei. A nyomdai eljárásokban ezen négy alapszín nyomólemezeit készítik el, melyek egy rácsfelület segítségével viszik fel a papírra a színes képet. 2. CMYK (Cyan,Magenta,Yellow, blacK) - a négy nyomdai alapszín (ciánkék, bíbor, sárga, fekete) rövidítése, a nyomdai felhasználásra alkalmas színmód megjelölésére a programokban.] cyna [1. pierwiastek chemiczny, srebrzysty metal stosowany do ochrony żelaza i miedzi - Wersja 01 01 2017. przed korozją; 2. stop cyny np. z ołowiem, antymonem, używany m.in. do lutowania; (hist.) cyna jako materiał na naczynia stołowe była w Polsce powszechnie używana w wieku XVI, XVII i XVIII.] – (ném. Zinn) cin, ón cnota [1. zespół dodatnich cech moralnych; 2. przestrzeganie zasad etyki; 3. czyjeś dodatnie cechy charakteru; 4. dziewictwo] – erény, erkölcs; emberi érték; szüzesség cnotę i w nie przyjacielu miłujemy – az erényt még ellenségünkben is tiszteljük cnotę myślami kaleczy – az erkölcsöt gondolataival sérteni cnotka [iron. o osobie cnotliwej lub udającej cnotliwą] – álszent (nő) cnotliwość – erényesség, erkölcsösség, tisztaság cnotliwy, -a, -e [1. zgodny z obowiązującymi zasadami etycznymi; 2. pełen cnót; 3. zachowujący powściągliwość płciową] – erényes, erkölcsös; (átv.) szűzies cnotliwa Zuzanna [kobieta przyzwoita, cnotliwa (Dn 1-64)] – szűzies Zsuzsánna [(a. m. liliom), a zsidó legenda szerint egy babiloniai zsidó nő, Jojakim felesége és Helkia leánya, akinek szépségét és jámborságát dicsérik. Történetét a Zsuzsánna és Dániel története címü apokrif könyv meséli el. Tolakodó udvarlói, kik a fürdőben meglepték, vádat emeltek ellene házasságtörés miatt és halálra itéltetett. Az ifju Dániel birói éleselméje megmentette, vádaskodóit leálcázta, aki azután halálbüntetéssel lakoltak. A Septuagintában ezen történet mint Dániel könyvének XIII. fejezete, máshol min annak előszava lett felvéve. Görög szavakra vonatkozó szójátékok bizonyítják a könyv görög eredetét.] cnotliwe życie – erényes élet cnoty kardynalne – (egyház) sarkalatos erények cnoty obywatelskie – állampolgári erények cnoty rycerskie – lovagi erények CNR, Le Conseil National de la Résistance, "Narodowego Zgromadzenia Oporu" – (fr.) CNR, Conseil National de la Résistance (az ellenállás nemzeti tanácsa); a francia ellenállók csoportjainak egyesülése a második világháborúban CNR (Communication Network Riser) [gniazdo CNR] - CNR Communication/Network Riser, hálózati/kommunikációs bővítőhely cny, -a, -e (daw. prawy, godny szacunku) – becsületes, méltóságos (zacny) Co – Co, Comp.; (röv.) Companie (fr.); company (ang.); társaság; kereskedelmi társaság CO [symbol pierwiastka chemicznego kobalt[ (vegyt.) a kobalt vegyjele (Co) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 896 co [I. 1. zaimek używany w pytaniach lub innych wypowiedzeniach o postaci pytania, np. Co to jest?; 2. zaimek wprowadzający zdanie podrzędne zawężające zakres zdania nadrzędnego, np. Wciąż myślę o tym, co się stało.; 3. zaimek przyłączający do zdania nadrzędnego wypowiedzenie rozwijające, np. Była ubrana na czarno, co dodawało jej uroku.; 4. pot. zaimek zastępujący formy zaimków względnych kto, który, ile, np. Znam kogoś, co to chętnie zrobi; »5. pot. zaimek pytajny mający znaczenie: dlaczego, z jakiego powodu, w jakim celu, np. Co się tak kręcisz? — II. 1. przyimek używany w połączeniach charakteryzujących częstość, z jaką coś się powtarza, np. Przystawał co krok.; 2. przyimek używany w połączeniach, komunikujących, że przedmioty pod względem danej cechy są tożsame, np. Krawat tego koloru co koszula. — III. 1. przysłówek używany w połączeniach komunikujących, że niektórym przedmiotom przysługuje jakaś cecha w większym stopniu niż innym, np. Wybierał co ciekawsze książki.; 2. przysłówek używany w połączeniach charakteryzujących częstość, z jaką coś się powtarza, np. Pytano o to co drugiego przechodnia. — IV. 1. spójnik komunikujący, że między faktami zachodzi związek polegający na tym, że za każdym razem, gdy ma miejsce pierwszy z nich, ma miejsce również drugi, np. Co strzelił, to chybił.; 2. pot. spójnik komunikujący, że przedmiot lub sytuacja, o których mowa, ma zrozumiałą przewagę nad innymi tego rodzaju i że tego, o czym mowa, nie należy lekceważyć, np. Co głowa, to głowa.; 3. pot. spójnik łączący dwa wyrażenia odnoszące się do tego samego typu przedmiotów lub cech, np. Dziś ten sam jadłospis co wczoraj. — V. pot. partykuła wyrażająca sugestię mówiącego, by adresat potwierdził prawdziwość danego sądu lub zgodził się na to, co mówiący zaproponował, np. Nie poznajesz mnie, co?] – valami; mi, ami, micsoda; íme ez az, ami (oto co); amit [nie wszystko zoto, co się świeci: nem mind arany, ami fénylik]; (który helyett) aki [ten, co tu był: az, aki itt volt]; (każdy helyett) minden; éppen az, ami; csak az, ami; amelyik, amilyen; az, amelyik; azt, amit; hogy mi; amikor, ahányszor; ami azt illeti co? – mi?, micsoda?; mit? micsodát?; miért?, minek?; mi célból?; mennyi?, mennyiért?, mennyibe?; mi!?; milyen? co będzie, to będzie – lesz, ami lesz co będzie? – mi lesz? - Wersja 01 01 2017. co by pan poradził (pani poradziła) – mit tanácsol? co było, a nie jest nie pisze się w rejestr – (közm) ami hol volt, hol nem volt, azt nem vesszük fel a jegyzékbe; volt-nincs; felejtsük el ami történt; co chce pan przez to powiedzieć? – mit akar ezzel mondani? co chce pan/pani robić? – mit akar csinálni? co chwila; co chwilę [w bardzo krótkich odstępach czasu; raz po raz, co chwila] – minden pillanatban; minden percben; minduntalan; percenként co ci do tego! – mi közöd hozzá! co ci jest? – mi bajod? mi a bajod?, mi van veled? co ci lekarz poradził? – mit tanácsolt neked az orvos? co ci się marzy? – mit képzelődől? co ci się stało?: ugyan mi lelt? co ci strzeliło do głowy? – mi ütött beléd? co ci się śniło? – mit álmodtál? co ci się żywnie podoba – ami csak tetszik neked, amit akarsz co ci tak pilno? – minek v. hová sietsz annyira? co ci tak spieszno? – miért sietsz annyira?, miért olyan sietős neked? co cię tu sprowadza? – hát téged mi szél hozott ide? co cię ugryzło? – ki bántott? mi bajod? miért lógatod az orrod? co cię opanowało? – átv. mi jött rád?; mi lelt téged?; mi a bajod? co czwarty – minden negyedik co czwartek – csütörtökönként, minden csütörtökön co dają dziś w teatrze? – mit adnak v. mit játszanak ma a színházban? co dla ciebie? – [mit neked] mit kérsz? co dla pana? Co dla pani? – mit (adhatok, hozhatok) az úrnak (hölgynek)? co dla panów? – mit kérnek?, mit kérnek az urak? co dla państwa? – mit (hozhatok, adhatok) önöknek? co dla picia?, co na deser? – innivalót?, desszertnek? co dnia – mindennap co do + B. – ami … -t illeti, ami … -ra/-re vonatkozik… co do charakteru dziecka… - ami a gyerek jellemét illeti co do diabła! – mi az ördög! co do grosza – az utolsó fillérig co do jednego; co do nogi – egytől egyig, mind egy szálig Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 897 co do joty – teljesen, teljes egészében, szóról-szóra, a legapróbb részletekig, az utolsó cseppig, mind egy szálig; töviről hegyire co do krzty wszystko zużył – az utolsó cseppig mindent elfogyasztott co do mnie – ami engem illet; részemről; a magam részéről; ami tőlem telik co do pogody... – ami az időjárást illeti, … co do słowa – szó szerint, szóról szóra co do tego – ami erre vonatkozik; ami ezt illeti co do tego, umówiliśmy się v. porozumieliśmy się v. dogadaliśmy się – ebben megegyeztünk co do tej sprawy – ami ezt az ügyet illeti co do wyboru – választható co dobrego? – mi (az) újság; mi jót tudsz?, mi jót hallottál? co drudi dzień – másnaponként v. másodnaponként co dwa lata – kétévente; kétévenként co dwa miesiące – kéthavonként; kéthavonta co dwa tygodnie – kéthetenként; kéthetente co dwie godziny – kétóránként co dzień – mindennap, naponta, naponként co dzień brzydnie – napról-napra csúnyább co dzień o jednej godzinie – mindennap v. naponta ugyanabban az órában co dziesięć lat – tízévenként co dziś grają w kinach (w operze, w teatrach)? – mit játszanak ma a mozikban (operában, színházakban)? co dziś jest tanie? – ma mi olcsó? co dziś jest w programie radiowym? – milyen műsor van ma a rádióban? co dziwne – ami még furcsább co głowa, to rozum! – (átv.) jó fejben van is ész!; ahány fej, annyi gondolat; mindenkinek megvan a maga esze v. véleménye co go boli? – mije fáj? co godzinę – óránként co gorsza – ami még rosszabb co grają? – mit játszanak? co grają dziś w teatrze? – mit játszanak v. adnak ma a színházban? co grają w operze? – mit játszanak az operában? co idzie w teatrze? – mi megy a színházban?, mit játszanak v. adnak a színházban? co innego – más; másvalami co ja mogę na to poradzić? – tehetek én róla? co ja na to? – mit szólok hozzá? co ja na to poradzę? – hát tehetek én róla? co ja pocznę z nim? – mitévő legyek vele? mit kezdjek vele? co ja wycierpiałem! – mennyit szenvedtem! co jakiś czas – bizonyos időnként - Wersja 01 01 2017. co jakiś czas odbywać posiedzenia a. sesje – bizonyos időnként ülést tartani v. ülésezni co jeden głupi zepsuje tego tysiąc mądrych ni naprawi – (közm.) [amit egy buta elront, ezer okos se hozza helyre] egy rohadt alma százat is elront co jest dzisiaj na kolację? – mi lesz ma vacsorára? co jest dzisiaj w telewizji? – mit adnak v. mi megy ma a tévében? co jest na stołe? – mi van az asztalon? co jest na wystawie – vmi a kirakatban van co jest państwa specjalnością? – mi az önök specialitása? co jest tam, gdzie jest szafa? – mi van ott, ahol a szekrény? co jest w tej walizce? – mi van ebben a bőröndben? co jest zadane z węgierskiego? – mi van feladva magyarból? (co) komu czym pachnie – megérezni vkin v. kiérezni vkiből vmit; szimatolni v. megszimatolni vmiben vmit co komu odzywa się w pamięci – feléled v. feltámad vkiben vminek az emléke co komu prychodzi na pamięć – eszébe jut vkinek vmi; gondol vki vmire co komu przyjdzi do głowy – kinek mi jut az eszébe co komu z tego przyszło – kinek mi haszna van belőle co kraj, to obyczaj – [ahány ország, annyi szokás] ahány ház, annyi szokás co krok – lépten-nyomon co krok przystaje – meg-megáll, minden lépésre megáll co krok, to klapie na ziemię – minden lépésnél v. lépten-nyomon a földre rogy co kto lubi – ki mit szeret co lepsze – sőt mi több co ludzie o tym powiedzą? – mit szól erre majd a világ? mit szólnak ehhez az emberek? co łaska – tetszés szerint, kedve szerint co ma jedno do drugiego? – mi köze az egyiknek a másikhoz? co ma na sobie on? – mi van rajta? co mają państwo dziś na obiad? – mit tud hozni ebédre? co ma piernik do wiatraka? – (közm.) hogy kerül a csizma az asztalra? co ma wisieć, nie utonie – [aminek lógni kell, nem fullad vízbe] akire kötél vár, az nem fog vízbe fulladni; sorsát senki sem kerüli el; mindenkit elér végzete; ami késik, nem múlik co mam robić? – mitévő legyek?; mit csináljak? co mam teraz zrobić? – mit csináljak most? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 898 co mam z tym uczynić?; co mam z tym zrobić a. poczynąć? – mihez kezdjek vele? mihez fogjak ezzel? mit csináljak? mit műveljek ezzel? co mamy zrobić? – mi a teendő?; mit kell tennünk?; mit csináljunk? co masz? – mid van? co masz jeszcze do roboty? – mi munkád van még? co masz na kolację? – mid van vacsorára? co masz przeciwko mnie? – mit vétettem ellened? co matka, to matka – az anya mégiscsak anya co mi do tego! – mi közöm hozzá! co mi do tego? – mi közöm hozzá? co mi po tym! – mi hasznom van ebből! mi közöm hozzá? mi hasznom belőle? mire jó ez nekem? co mi tam! – mi közöm hozzá!, mi az nekem! bánom is én, mi közöm hozzá? co mi tam? – mi közöm hozzá? co mi z tego – mit érek vele? co miesiąc – (miesięcznie) havonta, havonként co miesiąc, miesięcznie – hónaponként co minuta odchodzi pociąg – percenként indul egy vonat co minutę – percenként co mnie dziś, tobie jutro – ma nekem, holnap neked co mogę mieć? – mim lehet? co mogę robić? – mit tudok csinálni? co możemy jeszcze dostać? – mit kaphatunk még? co możemy dostać na śniadanie? – mit kaphatnánk reggelire? co możesz dzisiaj zrobić nie odkładaj do jutra; nie odkładaj do jutra tego, co masz zrobić dziś – átv. amit ma megtehetsz, ne halaszd holnapra ["Nigdy nie odkładaj na jutro czegoś, co możesz zrobić dzisiaj." Benjamin Franklin] co można robić w domu? – mit lehet csinálni otthon? co można robić w domu, jeśli pada deszcz? – mit lehet csinálni otthon, ha esik az eső? co mówicie, czego nie macie? – mit mondotok, mitek nincs? co mówisz? – mit mondasz? mit beszélsz? co mówisz? – mit mondasz? co na sercu, to na języku – ami a szívén, az a nyelvén co na sercu u trzetwego, to na języku u pijanego – borban az igazság; az az igazság, amit a józan gondol, részeg pedig csahol v. papol co na to ludzie powiedzą – mit szólnak majd ehhez az emberek? - Wersja 01 01 2017. co nadto, to niezdrowo – (közm.) [ami túlzás, az egészségtelen] sok a jóból is megárt co nagle, to po diabłe – [ami gyors, az ördögnek való; ami hirtelen történik, fenét sem ér] hamar munka sose jó; hirtelen munka sohasem volt jó co najgorsze – sőt mi több; s ami még rosszabb co najmniej – legalább, az a legkevesebb co najśmieszniejsze – ami a legnevetségesebb co najważniejsza – ami a legfontosabb co najwyżej [nie więcej niż, mniej lub tyle samo] – legfeljebb; maximum co, nie ma ich w domu? – mi az, hogy nincsenek itthon? co niedziela a. co niedzielę – minden vasárnap; vasárnapontként co niemiara [bardzo dużo, bez ograniczeń] – vég nélkül; se vége se hossza; megmérhetetlen co nie, to nie – ha nem, hát nem co nowego? – mi újság? co nowego u ciebie? – mi újság (nálad) ? co nowego u pana? – mi újság (önnél)? co nowego u was w domu? – mi újság nálatok otthon? co nowego słychać? – mi újság? co parę minut – néhány percenként; egy-két percenként co pary piersiach – gyorsan, sebbel-lobbal, lóhalálában; telitüdővel co pewien czas – bizonyos időközökben, bizonyos időközönként; minden egyes alkalommal co pijesz? – mit iszol? co o tym myślicie? – mi a véleményetek erről? co o tym sądzisz? – mit gondolsz v. mi a véleményed erről? co obywatel studiuje? – mit tanul v. végez v. hallgat (az egyetemen)? milyen szakos ön? co on/ona/ono ma? – mije van? co on ma w ręku? – mi van a kezében? co on mówi, to nie ważne – ami ő mond, az nem fontos co on na to? – és ő mit szól ehhez? co on sobie myśli! – mit képzel! co on studiuje? – mit tanul ő? co on wyplata! – (átv.) mit fecseg ez össze-vissza! co on wyprawie? – mit nem csinál ő? co on wyrabia! – mit nem csinál! co ona teraz sprząta? – mit takarít most ő? co on studiuje? – Mit tanul ő? co one są warte? – mennyit érnek? co oznacza – azaz; ami annyit jelent co oznacza to słowo? – mit jelent ez a szó? co pan poleca? – mit ajánl? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 899 co pan powiedział? (co pani powiedziała?) – mit mondott? co pan (pani) chce przez to powiedzieć? – mit akar ezzel mondani? co pan (pani) dolega? – mi a panasza? co pan (pani) ma? – mije van? co pan ma na myśli? – mire gondol? co pan mówi? – mit mond Ön? mit tetszett v. hogy tetszik mondani? co pan (pani) na to? – mi szól hozzá? co pan (pani) robi po kolacji? – mit csinál vacsora után? co Pan/Pani sobie myśli? – hová gondol? co pan (pani) sudiuje? – mit tanul? co pan ma na myśli? – mire gondol? co pan (ty) na to? – mit szól v. szólsz hozzá? co pan (pani) o tym myśli? – mit szól hozzá?; mi a véleménye erről?; mit gondol róla? co Pan/Pani o tym sądzi? – mit szól hozzá?; ?; mi a véleménye erről?; mit gondol róla? co pan/pani pod tym rozumie? – mit ért ezen? co pan (pani) zamawia? – mit rendel? co pan/pani żąda za to? – mit kér érte? co pan (pani) życzy sobie na deser? – milyen édességet parancsol?, milyen desszertet kér? co pana tu sprowadza? – mi járatban van? co pana/panią boli? – mije fáj? co pana/panią interesuje? – mi érdekli önt? co panu/pani dolega? – mi baja magának?; mije fáj? co panu (pani) się śniło? – mit álmodott? co planuje pan/pani na jutro? – mit tervez holnapra? co podać na zakąskę? – milyen előételt hozhatok? co porabiasz? – mit csinálsz? hogy megy (a) dolgod v. sorod? co potem nastąpiło – ami ezután történt co prawda – az igazat szólva; igaz ugyan co prawda, to prawda – ami igaz, az igaz co prędzej – minél gyorsabban co produkuje ta fabryka? – mit gyárt ez a gyár? co przez to ruzumiesz? – mit értesz ezen? mit akarsz ezzel mondani co przynieść do picia? – milyen italt hozhatok? co robicie w domu? – mit csináltok otthon? co robi on? – mit csinál? co robić – mit csinálni? mi a teendő? mit tegyünk? co robisz codzennie? – mit csinálsz naponta? co robisz na wiosnę (w lecie, w jesieni, w ziemie)? – mit csinálsz tavasszal (nyáron, ősszel, télen)? co robisz, kiedy jest brzydka pogoda? – Mit csinálsz, amikor csúnya idő van? - Wersja 01 01 2017. co robisz, kiedy jest ładna pogoda? – Mit csinálsz, amikor szép az idő? co robisz teraz? – mit csinálsz most? co rok – minden évben, évente, évenként co rok, to prorok – (közm.) [minden évben egy jós] minden évben egy gyermek co roku – évente, minden évben co rusz, to kłamstwo – bárhová nyúlsz, mindenütt haugság co rychlej – amilyen gyorsan csak lehet co sekunda – minden pillanatban co się dzieje na ulicy – vmi történik az utcán co się dzieje w ulicy – vmi történik az utcában co się mnie tyczy – ami engem illet co się odwlecze to nie uciecze – (közm.) ami késik, nem múlik co się stało? – mi történt?, mi baja? co się stało, już się nie ostanie – ami megtörtént, azt nem lehet visszacsinálni co się stało, już się nie ostatnię – ami megtörtént, azt már nem lehet meg nem történtté tenni; ami történt, megtörtént co się stało z tobą? – mi történt veled? co się tam działo, trudno opisać – nehéz leírni, ami ott történt; hogy ott mi történt, azt nehéz leírni co się tu dzieje? – mi történik itt? co się tu święci? - (közb.) mi történik itt? [który rozumie co się tu święci?: ki érti, hogy mi történik itt?] co się tu wyprawie? – mi történik itt? co się tyczy – ami azt illeti co się tyczy czegoś – ami vmire vonatkozik co się tyczy (kogo/czego) – (vkit/vmit) illetően; (vkire/vmire) vonatkozólag v. vonatkozóan co się tyczy tego – ezt illetően co się u mnie nie robi, to moja rzecz – ami nálam történik, az az én dolgom co się z tego wywiaże? – mi lesz ebből? co się z tobą dzieje? – hogy vagy?, mit csinálsz?, mi van veled? co się z tobą / panem / panią działo – mi történt veled / magával / önnel? co się z tobą / panem / panią stało – mi történt veled / magával / önnel? co się zdarzyło? – mi történt itt? co się zmieści – amennyi csak ráfér v. belefér; rengeteg sok co się zowie – ahogy kell; ahogy illik co sił – teljes erejéből co słychać? – mi újság?; mit hallani?, mi hallatszik? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 900 co słychać nowego? Nic, wszystko po staremu – mi újság? Semmi, minden a régi v. minden megy a régi kerékvágásban co słychać u Ciebie? – mi újság nálad? co słychać w chacie? – mi újság odahaza? co słychać w domu? – mi újság otthon? co słychać? – mi újság? co stosować z dobrym skutkiem – jó eredménnyel akalmazni vmit co studiujesz? – mit tanulsz?, milyen szakra jársz az egyetemen? co smakuje, to kosztuje – (közm.) ami ízlik, annak ára is van co ta książka tu robi? – mit keres itt v. hogy kerül ide ez a könyv? co takiego? – micsoda? hogyan? hogyhogy?; na? co takiego! – micsoda! co tam jest napisane? – mi van ott kiírva? co tam jest? – mi van ott? co tam teraz gra? – mi szól most ott? co tchu – lélekszakadva co teraz czytasz? – mit olvasol most? co teraz jest w telewizji? – mi megy most a tévében? co teraz robisz? – mit csinálsz most? co teraz piszesz? – mit írsz most? co to? – mi ez?, mi az? co to jest? – mi ez?, mi az?, mi van? co to jest książka? – miféle könyv ez? co to ma znaczyć? – mit jelentsen ez? co to mi pomoże? – mi hasznom belőle? mit segít ez itt rajtam? co to mnie obchodzi! – törődöm én vele! co to takiego! – még ilyet! co to za? – miféle?, mifajta?, micsoda? co to za budynek? – mi ez az épület? co to za człowiek? – ez milyen ember? co to za hałas? – micsoda lárma ez? co to za jeden? – ki ez?, hát ez meg kicsoda?, ez kicsoda?, miféle ember ez? co to za jegomość? – ki az az ember? co to za książka? – miféle könyv ez? co to za pech! – micsoda pech! co to za stacja? – milyen állomás ez? co to znaczy? – mit jelent ez? co trzeba kupić? – mit kell vásárolni (venni)? co trzeci dzień – minden harmadik nap, háromnaponként co tu jest? – mi van itt? co tu łzy pomogą? – mit érünk itt el a könnyekkel? co tu mówić! – kár a szóért! co tu po mnie? – (ugyan) mit számítok én? mi haszna, hogy én itt vagyok? - Wersja 01 01 2017. co tu począć – mihez lehet itt kezdeni?, mit lehet itt tenni v. csinálni?, mihez kezdjünk (itt)? co tu robisz? – mit csinálsz itt? co tu się dzieje? – mi folyik itt? co tu słońca! – mennyi napfény van itt! co tu u was za porządki! – milyen szokásaitok vannak co tu ukrywać (nie ma co ukrywać, że…) – mi tagadás… co ty lubisz? – mit szeretsz? co ty mi tam bajesz? – mit fecsegsz v. hazudozol nekem? co ty na to? – mit szólsz hozzá? co ty na to powiesz? – mit szólsz hozzá? Co ty! Nie gadaj! – Na, ne mondd! co ty opowiadasz! – (közb.) ugyan, mit fecsegsz! co ty robisz? – mit csinálsz? co ty się tak wcześnie zerwałeś – miért keltél olyan korán? co ty sobie wyobrażasz?; co ty sobie myślisz? – mit képzelsz? Co ty sobie myślisz że kim ty tu jesteś? – mit képzelsz, hogy honnan kerültél te ide? co ty wygadujesz! – ugyan, mit fecsegsz! co ty za herezje opowiadasz! – milyen furcsa dolgokat mesélsz!, micsoda téávtanokat hirdetsz! co ty za historie wyprawiasz?! – te is miket művelsz? co tydzień – hetente, minden héten, hetenként co u biers – mi az ördög? co u ciebie? – és nálad? (mi újság nálad?) co u diasek?! – mi a csuda?!, mi a fene?! co u Kata! – mi az ördög! co u licha – a fene egye meg! az ördögbe! a csodába! co u pieruna? – mi a ménkő?! az ördögbe is! co w mojej mocy – ami tőlem telik; ami az erőmből futja co w myśli, to i na języku – [amit gondol, az van a nyelvén is] ami a szívén, az a nyelvén co w tym się kryje – mi rejlik ebben? co wam dolega? – mi bajuk maguknak?; mijük fáj? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 901 co warto zwiedzić – mit érdemes megnézni? co widać z twojego okna? – mit látni az ablakodból? co wieczór – minden este, esténként co wiem, to wiem – tudom, amit tudok co więcej – sőt, mi több; sőt ezen felül; hát még; és aztán; mit még; s mi több co wisi na ścanie? – mi lóg a falon? co wtorek – minden kedden; keddenként co wolno wojewodzie to nie tobie smrodzie – (közm.) (amit szabad a vajdának, az tilos neked, te büdös) amit szabad Jupiternek, nem szabad az ökörnek co wynosi sumę taksą – ami ilyen összegre rúg; aminek összege; ami összeg szerint co wziął, to wziął – amit elvett, azt elvette co z nim? – mi van vele? co z nim będzie? – mi lesz vele? co z oczu, to i z myśli – (közm.) kinek mi szívében, kitetszik a szeméből, mit forgat a fejében co z tego wyniknie? – mi lesz ebből? mi lesz ennek a következménye? co z tym fantem robić? – mit lehet itt tenni? co za? – miféle? micsoda? co za babka! – micsoda nő! co za bieda! – micsoda nyomor! co za błoto! – milyen sár van! co za chamstwo / świństwo / łajdactwo! – micsoda szemétség / disznóság / aljasság! co za cholerna a. pieprzona a. zasrana pogoda! – micsoda szar v. pocsék idő! co za cud – mily csodálatos (dolog)!, mily csoda!, mi a csuda! co za cudowna melodia! – milyen csudálatos dallam! co za doskonaly głos! – micsoda nagyszerű hang! co za dużo, to nie zdrowo [należy zachować umiar we wszystkim; nie zawsze im więcej, tym lepiej] – a jóból is megárt a sok co za egzemplarz! – ezt a csudabogarat!, micsoda figura v. alak! co za facet! – micsoda alak v. fickó! co za głupstwa pleciesz – micsoda ostobaságokat fecsegsz (itt össze) co za hańba! – micsoda v. mekkora szégyen! co za ja? – ki az az én? mi az, hogy én? co za jeden? – kicsoda? miféle (alak)? co za mina! – micsoda arc! co za niespodzianka! – micsoda meglepetés! co za ogrom! – micsoda óriás! co za pogoda! – micsoda idő! co za poufałość! – micsoda bizalmaskodás! co za ptaszek – micsoda alak; micsoda jómadár co za pytanie! – micsoda kérdés! - Wersja 01 01 2017. co za radość, że widzę pana (panią) znowu mennyire örülök, hogy újra találkoztunk co za rozkosz! – mily gyönyör! co za skandal! – skandalum!, micsoda botrány! co za splendor na nas spływa – micsoda pompa v. megtiszteltetés árad ki ránk co za szkoda! – jaj de kár! co za szczęście! – micsoda szerencse! co za wino! klęknąć narody! – micsoda bor! térdet kell hajtani v. le a kalappal! co zacz? kto zacz? – ki ő? kicsoda ő? co zamówimy? – mit kérünk? co zarobi, wszystko pcha w synka – egész keresetét (a) fiára költi co zaszkodziło, to nauczyło – [ami ártott, az tanított] saját kárán tanul az ember; jó lecke volt; minden kár haszonnal jár co zaszło między wami? – mi történt köztetek? co zawsze – az, ami mindig; ismét az, ami mindig co znaczy słowo?, co znaczy to słowo? – mit jelent ez a szó…? co znaczy ten wyraz? – mit jelent ez a szó v. ez a kifejezés co znajduje się w tym gmachu? – mi van ebben az épületben? co zanadto, to nie zdrowo – a jóból is megárt a sok co znowu! – mi az megint!? co żywo – amilyen gyorsan csak lehet; olyan gyorsan, ahogy csak lehet co [że] – [Słowniczek języka śląskiego] hogy c. o. (co oznacza) – azaz, ami annyit jelent c.o. CO [centralne ogrzewanie] – központifűtés v. központi fűtés Coated denim – Coated denim; felülkezelt denim Coactio non est imputabilis [przymusu nie zalicza się do zwinienia] – (lat.) Coactio non est imputabilis; kényszer nem számítható be [nem számítható be a cselekmény a tettesnek, ha szabad akarata nem volt] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 902 Coactus tamen voluit [1. zmuszony mimo to chciał; 2. wprawdzie zmuszony, ale jednak wyraziłem wolę. Chodzi tu o przymus psychiczny (groźbę), pod wpływem którego zostało złożone oświadczenie woli i dokonana czynność prawna.] – (lat.) „Coactus tamen volui”– „Kényszerítettek, mégis én akartam” Coauctor delicti [współsprawca przestępstwa] – (lat.) Coauctor delicti; bűnszerző társ COBOL (Cobol Common Business Oriented Language) [1. język programowania stworzony z głównym przeznaczeniem do prac programistycznych w dziedzinach ekonomii i biznesu. COBOL jest jednym z najpopularniejszych i najczęściej używanym językiem programowania na świecie. Według szacunków Gartner Group z 1997 istniało wówczas ok. 240 miliardów linii kodu napisanego w COBOL-u, ok. 90% światowych transakcji finansowych jest przetwarzanych przez programy napisane w COBOL-u 2. Język programowania wysokiego poziomu. Został on stworzony z głównym przeznaczeniem do prac programistycznych w dziedzinach ekonomii i biznesu. COBOL został zapoczątkowany w 1959 roku na spotkaniu w Pentagonie zorganizowanym przez Charlesa Phillipsa z amerykańskiego departamentu obrony.] – – COBOL (úgynevezett "magas szintű" programozási nyelv, a COmmon Business Oriented Language elnevezés rövidítése) (közös üzletorientált nyelv kereskedelmi problémákhoz) [1. egy régi, jól bevált programnyelv, melyet a gazdasági életben való alkalmazásra fejlesztettek ki. A Cobol Developernek ezen a nyelven kell különböző informatikai fejlesztéseket végrehajtania. A jelenleg működő gazdasági szoftverek nagy része Cobol nyelven lett kifejlesztve. 2. Harmadik generációs programozási nyelv. Bár általános célú, mégis FORTRAN és a PL/I mellett elsősorban az üzleti, pénzügyi élet rendszereiben használatos. Megjelentek benne a strukturált programozás bizonyos vezérlő szerkezetei is. A nyelv tervezésénél kísérletet tettek a hordozhatóság, a portabilitás megteremtésére. 1959-ben deklarálták, első változata a COBOL 60 volt. Magyarországon kb. 35 éve használják.] cockać (cocka) się [1. obchodzić się z kimś delikatnie; 2. poświęcać zbyt wiele czasu na wykonywanie jakiejś czynności] – vacakolni cocker-spaniel [wym. koker spaniel] [najmniejszy ze spanieli, zwykle o - Wersja 01 01 2017. złocistorudej sierści] (legkisebb spaniel fajta) – cocker-spaniel cocker-spaniel coctail party [wym. koktajl party] [popołudniowe przyjęcie towarzyskie, na którym podawane są napoje alkoholowe] – (ang.) coctail party, koktélparty coach [1. środ. trener, zwłaszcza drużyny piłkarskiej; 2. środ. nadwozie samochodu osobowego] – (ang.) coach; hintó, kocsim vasúti személykocsi, távolsági autóbusz coby [żeby, aby] – [Słowniczek języka śląskiego] hogy; ha, hogyha, bárha; azért hogy cobyś robił na jego miejscu? – mit tennél az ő helyében? coca-cola [wym. koka kola] [słodki, bezalkoholowy napój gazowany z kofeiną] – (indián+afrikai) coca-cola; a kókacserje és a kóladió kivonatait tartalmazó üdítő ital coccus [zob. Ziarenkowce (coccus, l. mn. cocci) – komórki bakteryjne mające kulisty kształt. W niektórych stadiach życiowych, np. pod postacią spor, bakterie mogą przybierać inny kształt niż formy wegetatywne.] – (gör.) coccus; gömb alakú baktérium COCOM, Coordinating Committee for Export to Communist Areas [funkcjonujący w czasach zimnej wojny (od 1949) Komitet Koordynacyjny Wielostronnej Kontroli Eksportu (ang. Coordinating Committee for Multilateral Export Controls) - skupiał 17 państw zachodnich (USA, Japonię, Australię i kraje zachodnioeuropejskie), dysponentów najbardziej zaawansowanych technologii. Formalnie rozwiązany w 1995. Komitet ten miał za zadanie nie dopuścić do uzyskania przez którykolwiek z krajów tzw. bloku wschodniego ("demoludów") i za ich pośrednictwem Związkowi Radzieckiemu najnowocześniejszych towarów i technologii tzw. "podwójnego zastosowania", tzn. mogących obok normalnych zastosowań cywilnych posłużyć np. rozwojowi techniki wojskowej skierowanemu przeciw państwom zachodnim.] – 1. COCOM, Coordinating Committee for Export to Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 903 Communist Areas, 2. COCOM Coordinating Committee for Multilateral Export Controls (Multilaterális Export-Ellenőrzési Koordináló Bizottság); a fejlett elektronikus technológia szocialista országokba kivitelét korlátozó bizottság (A COCOM-nak 17 tagországa volt: Ausztrália, Belgium, Dánia, az Egyesült Királyság, Franciaország, Görögország, Hollandia, Japán, Kanada, Luxemburg, a Német Szövetségi Köztársaság, Norvégia, Olaszország, Portugália, Spanyolország, Törökország és az USA.) [COCOM-lista egy, a keleti blokk országait sújtó, multilaterális kereskedelmi embargó volt. A lista az embargót koordináló 1947-ben alapított bizottság, a Coordinating Committee for Multilateral Export Controls első két szavának rövidítéséből kapta nevét. A COCOM-lista egy csúcstechnológiai termékeket tartalmazó feketelista volt. A listán szereplõ termékeket tilos volt az embargó alatt álló országokba (KGST, Kína) exportálni, hogy azok így egyre inkább lemaradjanak a fegyverkezési versenyben. A COCOM-listát ezért a hidegháborús gazdasági hadviselés egyik formájának is lehet tekinteni.] coctio, coctura (łac.) – (lat.) coctio, coctura; főzet coda (zob. koda) – (ol.) coda [fark]; (zene) befejező függelék CODASYL {f.} (skrót od Conference on Data Systems Languages) [Konferencja na temat Języków Systemów Danych {f.} [komp.] [zł.]; przemysłowe konsorcjum IT założone w 1959 stworzone do kierowania rozwojem języka programowania, który mógłby być użyty na wielu komputerach. Pierwsze spotkanie miało miejsce 28 maja 1959 roku. Grupa została rozwiązana w roku 1987 choć część jej podgrup funkcjonowała jeszcze przez kilka następnych lat. Efektem działania konsorcjum było m.in. powstanie COBOL'a oraz specyfikacji sieciowego modelu danych.] – CODASYL COnference on DAta SYstems Languages (adatrendszernyelvek konferenciája / zervezete) CodePink: Women for Peace [zainicjowany przez kobiety, oddolny ruch na rzecz pokoju i sprawiedliwości społecznej, którego celem jest doprowadzenie do zmian poprzez twórcze, pozytywne i pokojowe protesty] – CodePink Women for Peace (Rózsaszín kód -Nők a Békéért) codec {rzecz.} [1. kodek {m.} [komp.]; 2. program kompresująco-dekompresujący {m.} [komp.] [zł.]] – CODEC (Coder DECoder, be és kikódoló szoftver általában tömörített média állományokhoz) [A számítógépek egy idő óta a háztartások - Wersja 01 01 2017. szerves részeivé váltak - zenét hallgatunk, filmet nézünk rajtuk. Hogy mindez megvalósuljon, szükség volt arra, hogy olyan algoritmusokat fejlesszenek ki a programozók, melyek ezeket a viszonylag nagy erőforrást igénylő feladatokat a lehető legoptimálisabban végzik el. A CODEC-ok végül is olyan programok, amelyek ezeket az algoritmusokat tartalmazzák. A gond ott van, hogy nagyon-nagyon sokféle megoldás született - például az audioanyagok számítógépes tárolására és lejátszására (MP2, MP3, OGG stb.). Nem is beszélve a videofájl-formátumokról... Ahhoz, hogy a kiválasztott videoformátumot le tudjuk játszani a számítógépen (jó példa erre pl. a DivX), szükségünk van a hozzá illeszkedő CODEC-telepítésére. Jó tudni, hogy vannak olyan CODEC-gyűjtemények, melyeket ha feltelepítünk a számítógépünkre, akkor a legtöbb és legismeretebb video- és hangfájllal biztosan nem lesz problémánk.] Codex (zob. zbiór praw; kodeks) – kódex, joggyűjtemény, törvénytár codziennie – naponta, mindennap [codzennie uczę się języka polskiego. Wstaję wcześnie rano. Myję się, ubieram. Jem śniadanie. Idę na do pracy. W południe jem obiad, piję wodę. Po południu chodzę do domu. Wieczorem jem kolację, a potem piszę, oglądam TV, słucham radia, czytam. Jestem zmęczony. Chodzę spać póżno. W nocy śpię dobrze. - naponta lengyel nyelvet tanulom. Kora reggel felkelek. Megmosakszom, felöltözöm. Megeszem a reggelit. Megyek a munkába. Délben ebédelek, vizet iszom. Délután hazamegyek. Este megeszem a vacsorát, utána meg írok, tévét nézek, rádiót hallgatok, olvasok. Fáradt vagyok. Későn megyek aludni. Éjjel jól alszom.] codziennie chodzę z psem na spacer – naponta megyek a kutyával sétálni codziennie robię zadania po kolacji – mindennap csinálom a feladatot vacsora után codzennie uczymy się języka polskiego – naponta tanuljuk a lengyel nyelvet codzienność – hétköznapiság, szürkeség, mindennapiság codzienny, -a, -e [1. zdarzający się co dzień lub używany każdego dnia; 2. zwyczajny, taki, jak każdego dnia] – napi, mindennapi, mindennapos; megszokott codzień – mindennap Coelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt; Niebo i ziemie przeminą, ale słowa moje nie przeminą. [Słowa Chrystusa. Ewangelia św. Mateusza] – Coelum et terra transibunt, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 904 verba autem mea non praeteribunt [cőlum… transzibunt… préteribunt] – ‘Ég és föld elmúlnak, de az én igéim el nem múlnak’. [Szállóige a latin Bibliából (Mt 24,35); Jézus szavai apostolaihoz az utolsó ítéletről.] Coena domini [Wieczorem rozpoczyna się Triduum paschalne, w czasie którego wspólnota chrześcijańska przeżywa na nowo podczas Mszy św. in Coena Domini wydarzenia Ostatniej Wieczerzy] – (lat.) Coena domini; az úrvacsora, úrvacsorája (Wieczerza Pańska, eucharisztia) coeur (serca) – (fr.) coeur [szív]; a francia kártyán lévő piros szívekről [Sacré Cœur de Jésus: Najświętszego Serca Jezusa – Jézus Szíve] cofać (cofa) (zob. cofnąć) – tolatni, hátrálni, visszavonni; visszaszívni; vonni, megvonni (cofnąć) cofać (cofa) się (zob. cofnąć się) – visszavonulni, hátrálni, meghátrálni; visszahúzódni, visszakozni, visszariadni; visszamennmi, visszalépni cofać się (przed kim/czym) – meghátrálni (vki/vmi előtt); visszakozni; visszamenni; visszavonulni cofać się w nieładzie – rendezetlenül visszavonulni cofać się w rozsypce – rendezetlenül visszavonulni; szétszórtan visszavonulni cofanie, cofnięcie – tolatás, hátramenet cofanie zegara – az óra hátraigazítása cofanie się – visszavonulás, hátrálás, meghátrálás, visszalépés; eltérés COFF (Common Object File Format) [format plików wykonywalnych użyty w systemie Unix System V Release 3, później zaadaptowany do systemu Microsoft Windows NT.] - COFF (betűszó az angol Common Object File Format kifejezésből) egy fájlformátum neve a számítástechnikában. Futtatható állományt, (osztott) könyvtárat, tárgykódot tartalmazhat. Sok Unix-szerű rendszer használja mind a mai napig, sőt a Microsoft Windows PE formátuma – amelyet legfőképp a DLL-ek használnak – is ebben gyökerezik. Napjainkban a legtöbb korszerű rendszeren leváltotta az ELF.] Coffea (Kawowiec) – Coffea; kávécserje cofnąć (cofnie) — cofać [1. posunąć coś do tyłu lub umieścić na dawnym miejscu; 2. wstrzymać lub odwołać coś] – visszahúzni; visszavonni, vonni, megvonni; visszavenni; vmit hátrál vmivel cofnąć auto – hátrál az autóval cofnąć kredyty – megvonni a hiteleket cofnąć a. cofać polecenie – parancsot visszavonni, érvényteleníteni - Wersja 01 01 2017. cofnąć postanowienie – megmásítja az elhatározását cofnąć słowo – visszavonja a szavát v. kijelentését v. ígéretét cofnąć a. cofać zamówienie – lerendelni cofnąć zaufanie wobec kogoś – bizalmat megvonni vkitől cofnąć (cofnie) się — cofać się [1. posunąć się do tyłu lub wrócić na dawne miejsce; 2. zrezygnować z czegoś; 3. o procesach, zjawiskach: powrócić do swoich poprzednich etapów] – visszakozni, visszavonulni, hátrálni, meghátrálni, visszahúzódni; visszalépni; visszariadni; (nyilatkozatot) visszaszívni; visszavonni cofnąć się myślą w odległe czasy – gondolatban a távoli múltba révedez cofnąć się myślą w przeszłość – gondolatban felidézni a múltat; a múltban járni cofnąć się w tył – hátrahőkölni cofnąć się z przerażenia – visszahőkölni; visszahökkenni cofnięcie – visszavonás cofnięcie (rotacja wsteczna, cofka) [jest to zagranie w sportach precyzyjnych prowadzące do zmiejszenia ruchu rotacyjnego kuli wprzód lub wręcz do jej zatrzymania] – visszafelé pörgés cofnięcie pieniędzy – pénz kivonása cofnięcie przyrzeczenia – ígéret visszavonása cofnięcie zlecenia – megbízás megvonása cofnięcie się – meghátrálás, visszakozás; visszahúzódás cofnięty, -a, -e – elmaradott, visszamaradt Cogitationis poenam nemo patitur [1. za myśli kary nikt nie ponosi; 2. myśli nie podlegają osądowi (nikt nie może być karany za swoje myśli), sam zamiar nie podlega karze; 3. nikt nie ponosi kary za myślenie. Sam zamiar nie uzasadnia pociągnięcia do odpowiedzialności] – (lat.) Cogitationis poenam nemo patitur; Gondolataiért senki sem büntethető; (Ulpianus) = A gondolatokat nem lehet jogi eljárással büntetni. Erkölcsileg, vagy vallásilag lehet. Cogitationum poenam nemo luit [nikt nie cierpiał za karę myślenia] – Cogitationum poenam nemo luit; senki nem bűnhődött szándéka miatt cogite intrare! (zmuszaj do wejścia) [Zresztą niewłaściwie przenosząc interpretację słów św. Augustyna wyjętych z Ewangelii Łk 14,23 (Cogite intrare – zmuszaj do wejścia) z donatystów na pogan.]– (lat) cogite intrare; kényszerítsd bemenni (Augustinus), vö. Lk 14,23: compelle intrare Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 905 Cogito ergo sum [Myślę, więc jestem (Kartezjusz) Zdanie, które stanowi podstawę filozofii Kartezjusza] – Cogito, ergo sum [kogito…szum] – ‘Gondolkodom, tehát vagyok’. [Descartes francia filozófus Értekezés a módszerről című művében a korábbi filozófusok minden állítását kétségesnek találva új bölcseleti rendszert dolgozott ki, amelynek alappontjává a fenti, bizonyításra nem szoruló tételt tette meg: ‘Ha létemről gondolkodom, akkor bizonyos, hogy létezem’.] cognitio [poznanie ukrytych rzeczy] – (lat.) cognitio; ismeret; valamely a biróság, vagy más hatóság eldöntésének tárgyát képező eset körülményeinek, tény- s jogkérdéseinek vizsgálata [Extraordinaria C., a római jogban valamely ügynek a törvénykezési rendtől (ordo judiciorum) eltérőleg valamely felső hatóság által közvetlenül történt eldöntése.] - Wersja 01 01 2017. cokół kontynentalny (zob. blok kontynentalny) – kontinentális alapzat v. talapzat cokwartalna premia – negyedévenkénti prémium cokwartalny, -a, -e [powtarzający się co kwartał] – negyedévi, negyedévenkénti cola [wym. kola], kola [zob. coca-cola] – cola (kola); afrikai tropikus fák neve [a kóladió alkaloidákat, koffeint, teobromint és vörös festékanyagot tartalmaz] Colitis (choroba) – (lat.) Colitis; vastagbélhurut colitis ulcerosa [Wrzodziejące zapalenie jelita grubego] – (lat.) colitis ulcerosa (másképpen fekélyes vastagbélgyulladás, kolitisz) College look (styl) – (ang.) College look [Lezser, sportruházat jellegű öltözék, amely az amerikai egyetemek öltözködési stílusát idézi fel.] Cognitio Dei – COGNITIO DEI; Isten ismerete o Cognitio Dei experimentalis: nauka Jana Hessena o religijnym poznaniu Boga [poznanie Boga poprzez osobiste doświadczenie] o Cognitio Dei naturalis – Isten megismerése az értelem segítségével o Cognitio Dei supernaturalis – Isten megismerése a kinyilatkoztatásból cognosce te ipsum [poznaj samego siebie] – cognosce te ipsum; ismerd meg önmagad coitus [łac., wym. koitus] [med. kopulacja, stosunek płciowy] – (lat.) coitus; (orv.) közösülés coitus interruptus, coitus reservatus [łac., med. stosunek płciowy przerwany (dla uniknięcia zapłodnienia)] – (lat.) coitus interruptus; megszakított közösülés; (lat) coitus reservatus; magömlés nélküli szeretkezés cokolwiek [I. 1. wszystko jedno co; 2. byle co; 3. niezależnie od okoliczności; II. w pewnym stopniu, trochę] – egy kevés, kevéssé; akármi, akármit; bármi, bármit; (nieco) egy keveset, valami, valamit cokolwiek bądź – bármi is legyen cokołowy, -a, -e – alapzati, talpazati cokół [1. podstawa rzeźby lub pomnika; 2. najniższa, zwykle wysunięta do przodu część budowli, kolumny itp., stanowiąca ich podstawę lub element dekoracyjny; 3. podmurówka ogrodzenia; 4. zewnętrzna, metalowa część lampy elektronowej lub żarówki zawierająca końcówki elektrod] – alzat, alapzat, talpazat, talapzat, szobortalapzat, kőalapzat; oszlopláb collegia pietatis [Rozkwit działalności Spenera przypada na czasy jego pobytu w Frankfurcie. W kazaniach domagał się gorąco naprawy życia. Na życzenie przyjaciół począł zwoływać osobne zgromadzenia nabożne; (tzw. collegia pietatis), najpierw na plebani, potem w kościele.] – collegia pietatis; a pietizmus mozgalmának építő célzatú magánösszejövetelei; ájtatossági gyülekezet, igy neveztettek a Spener által alapított pietisták (protestáns vallási felekezet) bizonyos napokon tartott gyülekezetei colla parte (wym. kolla parte) = z głosem solowym – (ol.) Colla parte = a fődallammal v. a főszólammal [olasz zenei műszó. Ezzel azt irják elő a zeneszerzők, hogy a kisérő szólamok minden tekintetben, t. i. ami az időmértéket, előadást stb. illeti, a főszólamhoz alkalmazkodjanak.] colloquia, inaczej termini generales lub Wieca. [Sądy wiecowe judicia generalia (ob. Wiec). Zwano je także „Wielkie Sądy” (Vol. leg. II, f. 749) lub „Wielkie Roki” (Vol. leg. II, f. 792). Były to sądy apelacyjne od sądów ziemskich i Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 906 grodzkich, odbywane w każdej ziemi pod przewodem wojewody lub kasztelana, na które się zbierali wszyscy urzędnicy ziemscy. Sądy te wiecowe przestały istnieć po ustanowieniu Trybunału za Stefana Batorego. (W. Dutkiewicz). Raz za Zygmunta Augusta w r. 1563, Wieca zastąpione były przez sądy nadzwyczajne judicia nova nazwane.] – (hist.) colloquium generale; gyűlés, naggyűlés, népgyűlés, tanácskozás Colloquium charitativum, rozmowa przyjacielska [(łac. braterska rozmowa) wspólny zjazd katolików, luteran i kalwinistów, którego celem było uzyskanie jedności wiary i pokoju religijnego. Otwarcie Colloquium nastąpiło 28 sierpnia 1645 r. w Toruniu, a główne jego sesje odbywały się w ratuszu.] – barátságos beszélgetés (colloquium charitativum); (hist.) ökumenikus egyházi nagygyűlés (1645. augusztus 28.) Colombia (Kolumbia) – Kolumbia Colombina (zob. kolombina) – Colombina (Arlecchinetta); az olasz népies komédia egyik állandó alakja; eszes, ravasz, csalfa teremtés (férfimása: Arlecchino) colon [wym. kolon] [jednostka monetarna Kostaryki i Salwadoru] – (lat.) colon; vastagbél (jelito grube, kiszka gruba) colonel [wym. kolonel], kolonel [stopień oficerski w armii brytyjskiej i amerykańskiej; też: oficer mający ten stopień] – (fr.) colonel 1. (wosko) ezredes; 2. (nyomd.) egy hétpontos betűnagyság (betűfajta) colonnade [perystaza (peristaza, kolumnada)] – (fr.) colonnade; oszlopsor, oszlopcsarnok, oszlopos folyosó color depth {rzecz.}; głębia koloru {f.} [komp.] [zł.]] – (ang.) color depth (színmélység) Colour blocking, colour-blocking – (ang.) Colour blocking [1. Szó szerinti jelentése színeket blokkokba csoportosítani. Akkor használják, amikor különböző színfelületek szembeállításáról van szó a markáns színkontrasztok elérése érdekében. 2. a színek előcsalogatása. a különböző színfoltok szembeállítása és markáns kontrasztok létrehozása] - Wersja 01 01 2017. Coloured denim – (ang.) Coloured denim [Divatszínekre színezett denim, nem a klasszikus kék.] colsztok [1. niem. Zollstock; miara do mierzenia długości; 2. reg. śl. metr (składany), miarka, przymiar, calówka] – [Słowniczek języka śląskiego] colostok colt (zob. kolt) – colt ; önműködő pisztoly, revolver (S. Colt amerikai feltaláló és gyáros nevéből) columba – (lat.) columba, galamb (gołąb) [a madarak osztályának galambalakúak (Columbiformes) rendjébe tartozó osztálya a galambfélék (Columbidae) családjába és a Columbinae alcsaládba tartozó nem.] A nembe az alábbi 36 faj tartozik: szirti galamb (Columba livia) o házigalamb (Columba livia domestica) – alfaj kék galamb (Columba oenas) madeirai babérgalamb (Columba trocaz) szürkefejű babérgalamb (Columba bollii) szürkefarkú babérgalamb (Columba junoniae) sziklagalamb (Columba rupestris) hógalamb (Columba leuconota) csíkosnyakú galamb (Columba guinea) fehérgyűrűs galamb (Columba albitorques) sárgaszemű galamb (Columba eversmanni) szomáli galamb (Columba oliviae) örvös galamb (Columba palumbus) kongói galamb (Columba unicincta) afrikai olajgalamb (Columba arquatrix) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia kameruni olajgalamb (Columba sjostedti) São Tomé-i olajgalamb (Columba thomensis) comoro-szigeteki olajgalamb (Columba 907 pollenii) feketecsőrű olajgalamb (Columba hodgsonii) fehérmellű galamb (Columba albinucha) himalájai galamb (Columba pulchricollis) nilgiri galamb (Columba elphinstonii) ceyloni galamb (Columba torringtonii) vagy (Columba torringtonii) rézszínű galamb (Columba punicea) ezüstgalamb (Columba argentina) andamán-szigeteki galamb (Columba palumboides) japán galamb (Columba janthina) bonin-szigeteki galamb (Columba versicolor) – kihalt, 1890 körül ryukyu-szigeteki galamb (Columba jouyi) – kihalt, 1930 fémfényű galamb (Columba vitiensis) fehérfejű galamb (Columba leucomela) sárgalábú galamb (Columba pallidiceps) keleti szivárványos-galamb (Columba delegorguei) nyugati szivárványos-galamb (Columba iriditorques) São Tomé-i szivárványos-galamb (Columba malherbii) afrikai citromgalamb (Columba larvata) São Tomé-i citromgalamb (Columba simplex) cołki [cały] – [Słowniczek języka śląskiego] egész; (nienaruszony) ép, sértetlen; teljes columbarium (kolumbarium) – (lat.) columbarium, kolumbárium; galambház [az ókori Rómában a hamvedrek számára ásott föld alatti sírboltok fülkefala] Columbatio [było poprostu kolędą, podarkiem dla proboszcza, a nie dziesięciną lub podatkiem z gołębi] – (dawno) (egyszerűen) karácsonyi ajándék v. a plébános ajándéka (nem tized v. galambok adása) Columbia Broadcasting System, albo CBS [1. amerykańska sieć stacji telewizyjnych i radiowych, własność Viacom; 2. to główna stacja radiowa i telewizyjna w Stanach Zjednoczonych. CBS była jednym z trzech komercyjnych kanałów telewizyjnych dominujących w USA przed powstaniem telewizji kablowej. W epoce radia rozwinęła się na tyle, by wykupić jednego ze swoich założycieli, Columbia Records, którego sprzedała wiele lat później firmie Sony. We wrześniu 1928 roku William S. Paley nabył United Independent Broadcasters Inc., sieć szesnastu niezależnych stacji radiowych, zmienił ich nazwę na Columbia Broadcast System i stał się prezydentem przedsiębiorstwa.] - CBS - Wersja 01 01 2017. (korábbi hivatalos neve, melyből a rövidítés is származik: Columbia Broadcasting System) [egy amerikai televízió társaság, egyike a három klasszikus nagy amerikai televíziótársaságnak (a másik kettő az ABC és az NBC). Tulajdonosa a CBS Corporation, melyet a National Amusements mozihálózatot üzemeltető amerikai cég kontrollál. A CBS Corporation rokon társasága a Viacom, mely többek között VIVA, a VH-1, Music Television, Comedy Central és Nickelodeon neveken futtat különböző csatornákat szerte a világon.] COM (ang. Component Object Model) [standard definiowania i tworzenia interfejsów programistycznych na poziomie binarnym dla komponentów oprogramowania wprowadzony przez firmę Microsoft wraz z bibliotekami zapewniającymi podstawowe ramy i usługi dla współdziałania komponentów COM i aplikacji. Nowe środowisko programistyczne Visual Studio oparte na frameworku .NET umożliwia komunikację ze starszymi aplikacjami z interfejsem typu COM. Na bazie standardu COM została zdefiniowana znaczna część niskopoziomowego API dla produktów firmy Microsoft m.in. dla DirectX, SQL Server, MS Access, MSHTML, MSXML.] – (kat.: informatyka) Component Object Model (COM), mely ActiveX-ként is ismert; Komponens Objektum-modell [1. A Microsoft által kidolgozott objektum-modell, amely lehetővé teszi különböző nyelveken és eszközökkel készült szoftverelemek (komponensek) együttműködését 2. a Microsoft által kifejlesztett technológia a komponens alapú fejlesztés támogatására, mely a szoftverek közti kommunikációt teszi lehetővé. Bár több platformon is megvalósították, elsősorban a Microsoft Windows operációs rendszerében használják. Az elődje az object linking and embedding (OLE) technológia volt, ma a COM szerepét a Microsoft .NET rendszer veszi át. A COM architektúra fejlesztésében résztvevő egyik legjelentősebb gondolkodó Anthony Williams volt, aki a szoftver komponensek elméletének jelentőségét az Object Architecture: Dealing With the Unknown – or – Type Safety in a Dynamically Extensible Class (1988) és az On Inheritance: What It Means and How To Use It (1990) műveiben publikálta. 3. A Microsoft előírása a komponens alapú rendszerekre, amely definiálja az interfész fogalmát, meghatározza egy objektum funkcionalitását, valamint azt a szoftver architektúrát, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 908 amelyben a komponensek alkalmazássá kapcsolhatóak össze. 4. Az OLE és DCOM technológia alapja. Szabványos interfészeket és kommunikációt tesz lehetővé, így egy alkalmazás fel tudja használni más alkalmazások szolgáltatásait.] COM port – COM port [Olyan (soros) csatorna vagy csatoló, melyen keresztül a számítógép hálózaton kommunikálni tud egy modem vagy más eszköz segítségével.] coma, śpiączka, koma (łac. coma) [głębokie zaburzenie świadomości. Często jest wynikiem uszkodzenia centralnego tworu siatkowatego. Może to być uszkodzenie pierwotne lub wtórne, powstałe w sposób pośredni wskutek np. procesu ekspansywnego lub uszkodzenia pochodzenia naczyniowego.] – (lat.) coma [haj; az üstökös feje], kóma; teljes eszméletlenséggel járó, súlyos állapot comber [I. 1. mięso z kością z części grzbietowej zwierząt, zwłaszcza łownych; też: pieczeń z takiego mięsa; 2. czekoladowe ciasto posypane migdałami i orzechami; II. 1. zabawa ludowa organizowana w tłusty czwartek; 2. Zabawa przekupek krakowskich w tłusty czwartek nazywana była combrem, lub babskim combrem. Tańczono i śpiewano na ulicach, zwłaszcza w rynku, wleczono na powrozie bałwana słomianego, zwanego combrem, i rozrywano go w kawałki.] – comb, sonka; krakkói kofák népi mulatsága (az utcákon és a főtéren) comber sarni – őzcomb come prima [w tempie pierwotnym, jak wyżej] – (ol.) come prima; mint előbb come sopra (na górze) [w tempie pierwotnym, jak wyżej] – (ol.) come sopra; mint föntebb, fenn; [zenei műszó. Ha valamely zenedarabnak első időmértékét, mely egy ideig más időmérték által szakíttatott félbe, ismét érvényre akarják emelni, akkor a C. kifejezést használjuk, mely ugyszólván azonos az a tempo v. tempo primo kifejezésekkel.] Comedamus et bibamus cras enim moriemur [jedzmy pijmy wszak jutro pomrzemy] – Comedamus et bibamus cras enim moriemur; gyerünk, igyunk, hiszen holnap mind meghalunk Comedy Central [kanał komediowy w amerykańskiej telewizji kablowej, wielką popularność zyskał w 1997 roku, kiedy zaczął nadawać serial South Park.] – Comedy Central [egy szórakoztató műsorokat sugárzó amerikai kábeltelevíziós csatorna] - Wersja 01 01 2017. (zob. komes) – (lat.) comes [kísérő]; rómaiaknál hivatali cím (a római császár kíséretének tagja), a középkorban gróf, megyeispán, főispán (comitatus) comes castri = (hist) várispán comes curialis = (hist) udvarbíró comes palatinus = (hist) nádor comiesięczny, -a, -e [powtarzający się co miesiąc] – havi, havonkénti comiesięczna opłata (płaca) – havi fizetés, havidíj Comma Joanneum (i ep. 5; 7-8) [Biblia Gdańska: Albowiem trzej są, którzy świadczą na niebie: Ojciec, Słowo i Duch Święty, a ci trzej jedno są. - A trzej są, którzy świadczą na ziemi: Duch i woda, i krew, a ci trzej ku jednemu są. (1 jan. 5.7-8.) — 1. Odpowiedź Kongregacji S. Officium Feria IV die 13 Jan. 1897. In Cong. Gen. S. R. et U. I. na pytanie: czy można zaprzeczać, lub przynajmniej wątpić o autentyczności comma Joanneum (I Ep. 5; 7-8) odpowiedziano: Negative. A 15 stycznia na audiencji przedłożone sobie postanowienie Kongregacji Leon XIII potwierdził w tym znaczeniu, że comma Joanneum było istotnie przez św. Jana napisane czy dyktowane, nie zaś potem do listu włączone. 2. Natomiast Kościół łaciński zawsze to comma Joanneum swą pieczą otaczał, a to wystarcza, aby comma było uznane za naukę Kościoła katolickiego. Wydawca przedmowy do Listów katolickich (Prologus galeat. in epist. cath.) którym mógł być sam św. Hieronim, narzeka na niesumiennych przepisywaczy, że to comma w niektórych odpisach poopuszczali ze szkodą dla nauki wiary, która z tego czerpie tak przekonywający dowód. Zatem comma Joanneum jest tekstem autentycznym, natchnionym i koniecznym, mającym siłę dowodową dogmatyczną, nie tylko jako argumentum mere traditionale, lecz jako argumentum vere scripturisticum.] – Comma Joanneum (a comma = mondatrész görög eredetű ltin szóból) [Az 1Jn 5,7 kk.-ben található, a IV. sz.-ból származó betoldás, amely megnevezi és egynek mondja az Atyát, az Igét és a Szentlelket. Nincs meg a görög szövegekben, a Vulgata egyes kódexeibe kb. a VI. sz.-ban került be. Eredetileg lapszéli magyarázó jegyzet lehetett: Mert hárman vannak, a kik bizonyságot tesznek a mennyben, az Atya, az Íge és a Szent Lélek: és ez a három egy. – És hárman vannak, a kik bizonyságot tesznek a földön, a Lélek, a víz és a vér; és ez a három is egy. (János Apostol I. levele 5,7-8) ] comme il faut (fr.) [jak się należy] – comme il faut [kommilfó] – ‘ahogy illik’; illendően, comes Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 909 illedelmesen (viselkedik); mintaszerű, kifogástalan (viselkedés). [Mai nyelvünkben az egész francia kifejezés melléknévi szerepet játszik, ‘illedelmes’ értelemben, pl. viselkedés; néha némi elítélő mellékzöngével: társaság (az illemszabályokra túl nagy súlyt fektető, tehát nyársatnyelt, unalmas társaság).] commedia dell’arte [komedia ludowa, powstała we Włoszech w połowie XVI wieku, wywodząca się z tradycji antycznego mima, rzymskiej pantomimy i błazeńskich popisów średniowiecznych histrionów. Komedia, w której niezwykle ważną rolę odgrywała plastyka. Stanowiła ona nieodłączną część tego zabawnego przedsięwzięcia. Powtarzalność postaci scenicznych w każdym scenariuszu doprowadziła do utrwalenia się pewnych komicznych typów, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, zwanych maskami i w maskach często występujących.] – (ol.) commedia dell’arte; rögtönzött vígjáték, amelynek csak a váza van megadva, de szövege nincs előre megírva [Olaszországban fejlődött ki a XVIXVII. században]; rögtönzött színjáték, amely két évszázadon keresztül, a 16. század közepétől a színjátszás legnépszerűbb formája volt Olaszországban comme il faut (fr.) – (fr.) comme il faut [ahogyan kell]; illendően, illedelmesen; amint illik, aki az illemszabályokat ismeri; mintaszerű kifogástalan (viselkedés); kellőkép, derekasan Commedia dell’arte [komedia ludowa, powstała we Włoszech w połowie XVI wieku, wywodząca się z tradycji antycznego mima, rzymskiej pantomimy i błazeńskich popisów średniowiecznych histrionów. Komedia, w której niezwykle ważną rolę odgrywała plastyka.] – Commedia dell’arte (értsd: "hivatásosok színjátéka"); Rögtönzött vígjáték, amelynek csak a váza van megadva. (16-17. sz.-i Olaszország) commemoratio (kommemoracja) [W odpisie nekrologu z XV w., który przechowywany jest z Cesarskiej Bibliotece w Petersburgu, znajdujemy zapis który informuje nas o tym, że w klasztorze lubińskim czczono szczególnie pamięć komesa Michała, a odprawiając anniwersarz za dusze zmarłych braci i dobrodziejów klasztoru, jego jedynego wspominano imiennie: „Commemoratio Michaelis comitis et anniversarius, et omnium fratrum, propinquorum, benefactorum defunctorum ordinis nostri”.] – (lat.) commemoratio; megemlékezés [1. a katolikus liturgiában a pap imája élőért és holtakért Úrfelmutatás - Wersja 01 01 2017. előtt és után; a napi ünnepet megillető valamely szentnek tiszteletére mondott főimádság (Oratio, collecta); 2. megemlékezés. Műszó az egyházi liturgiában, mely jelöli: 1.) a papnak csendes imáját az élőkért és a holtakért a szent misében az Urfelmutatás előtt és után; 2.) a nyilvános imádságot, melyet a pap a szt. misében a napi ünnepet megillető fő-imádság (oratio, collecta) mellett valamely szentnek tiszteletére mond.] commemoracja Św. Piusa V – (Szent) V. Pius pápa commemoratioja Commemoratio, omnium defunctorum [Dzień Zaduszny lub Zaduszki (Commemoratio omnium Fidelium Defunctorum)] – (lat.) Commemoratio, omnium defunctorum; minden halottak emlékezete, a halottak napja (latinul Commemoratio omnium Fidelium Defunctorum) (Zaduszki) commensurabilis, (ang.) commensurable, (współmierny; proporcjonalny) – (lat.) commensurabilis; összemérhető; ugyanazon mértékegység alapján összemérhető, összehasonlítható commercium admirabile a. admirabile commercium (łac.) [Sakrament ten ma być "admirabile commercium", zdumiewającą wymianą miłości pomiędzy Bogiem i człowiekiem.] – (lat.) commercium admirabile: boldog csere, csodálatos csere commitatus (komitat) [śrdw.łac. comitatus 'hrabstwo' od łac. comes; jednostka podziału adm. na Węgrzech (od X w.), hrabstwo, żupanat (odpowiednik kasztelanii)] – (lat.) comitatus; (dawno) ispánság Commissio de Re Biblica [Papieska Komisja Biblijna (łac. Pontificia Commissio Biblica)] – Szentírási Bizottság (Comissio de re Biblica) [Biblikus Bizottság (lat. Commissio Pontificia de Re Biblica): XIII. Leó pápa 1902. X. 30: hozta létre azzal a céllal, hogy gondoskodjék a Szentírás hiteles és korszerű értelmezéséről, távol tartva a tévedésnek még az árnyékát is, és elejét véve minden szabadosságnak. A ~ bíb. tagokból és a Szentírás tudósai közül kinevezett tanácsadókból áll.] commodore [1. kapitan pilotów (w porcie). (kat.: technika); 2. starszy dowódca eskadry; starszy kapitan linii okrętowej (tytuł grzecznościowy) (kat.: wojskowość); 3. komandor (stopień wojskowy pułkownika w marynarce wojennej i wojskach lotniczych) (kat.: wojskowość)] – (lat.→ang.) commodore; a spanyol commendator, parancsnok szóból; rangidős Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 910 tiszt elnevezése egyes nagyobb hajózási társaságoknál; (wosjko) hajóraj vezényletével megbízott hajóskapitány Commodum eius esse debet, cuius periculum a. Commodum eius esse debet, cuius est periculum [1. korzyść musi przypadać temu, kto ponosi ryzyko. Zasada rozliczania strat między wierzycielem a dłużnikiem. 2. Do tego powinien należeć zysk, czyje jest ryzyko. 3. korzyść musi przypadać temu kto ponosi ryzyko] – (lat.) Commodum eius esse debet, cuius periculum; akié a haszon, azé a kockázat is; „akié az időközi haszon, azé kell lennie az időközi erőhatalom kockázatának is”. Common Hardware Reference Platform (CHRP) [była wczesną platformą referencyjną dla mikroprocesora PowerPC. Następca PReP miał w założeniu pozwalać na stosowanie wielu różnych systemów operacyjnych (w szczególności Mac OS, Windows NT oraz wielu rodzajów systemów z rodziny UNIX) na ujednoliconej platformie sprzętowej. Jednak jedynymi współpracującymi rozwiązaniami ze sprzętem zgodnym z architekturą CHRP były niektóre wersje serwerów IBM z serii RS/6000 wraz z dostarczanym dla nich systemem AIX. Firmware komputerów Macintosh (tzw. New World Macintosh) jest częściowo zgodny z CHRP/PReP.] CHRP Common Hardware Reference Platform (közös hardverreferencia platform) Common Intermediate Language (z ang. Wspólny Język Pośredni, w skrócie CIL, lub IL) [1. język najniższego poziomu dla platformy Microsoft .NET odczytywalny przez człowieka. Jest to odpowiednik asemblera jako języka pośredniego dla typowych języków wysokiego poziomu (tu: Common Language Infrastructure (CLI) wyrażający kod w C#, Visual Basic .NET, Managed C++ lub dowolnym języku z wielu (40+) języków kompilowanych do CIL). CIL jest tłumaczony bezpośrednio na kod bajtowy. CIL przypomina obiektowy asembler w całości oparty na stosie. Jego wykonanie następuje za pomocą maszyny wirtualnej. 2. to środowisko uruchomieniowe dla platformy .NET, przewidziane do pracy na wielu systemach operacyjnych i maszynach, jak Microsoft Windows, Unix czy Macintosh. Jest to maszyna wirtualna, która wykonuje kod wyrażony w Common Intermediate Language (CIL). Specyfikacja Wspólnego Języka (z ang. Common Language Specification, w skrócie CLS) określa podzbiór CLR, - Wersja 01 01 2017. który kompilatory powinny obsługiwać, aby być kompatybilnymi z językami .NET.] – Common Intermediate Language (CIL) [1. a .NET Keretrendszer része, egy futtató környezet. Lehetővé teszi a Common Intermediate Language nevű kód futtatását különböző platformokon, például Windowson, Unix-on, Linux-on és Macintosh-on.. 2. a legalacsonyabb szintű, ember által olvasható programozási nyelv a .NET Keretrendszerben és a Common Language Infrastructure-ben. Azok a nyelvek, melyek a .NET keretrendszert használják, a CIL-re fordítanak, ami aztán kezelt kódra fordul. A CIL egy teljesen objektum-orientált és verem-alapú assembly nyelv, melyet egy futásidejű környezet hajt végre. Az elsődleges .NET nyelvek a C#, a Visual Basic .NET és a Managed C++. A .NET nyelvek béta kiadásakor a CIL-t még Microsoft Intermediate Language-nek (MSIL) hívták. A szabványosításnak köszönhetően a kezelt kód neve hivatalosan CIL.] Common Language Runtime (z ang. Środowisko Uruchomieniowe Wspólnego Języka, w skrócie CLR) [to środowisko uruchomieniowe dla platformy .NET, przewidziane do pracy na wielu systemach operacyjnych i maszynach, jak Microsoft Windows, Unix czy Macintosh. Jest to maszyna wirtualna, która wykonuje kod wyrażony w Common Intermediate Language (CIL). Specyfikacja Wspólnego Języka (z ang. Common Language Specification, w skrócie CLS) określa podzbiór CLR, który kompilatory powinny obsługiwać, aby być kompatybilnymi z językami .NET.] – Common Language Runtime (CLR) (közös nyelvi futtatóközpont) [a .NET Keretrendszer része, egy futtató környezet. Lehetővé teszi a Common Intermediate Language nevű kód futtatását különböző platformokon, például Windows-on, Unixon, Linux-on és Macintosh-on.] common law [1. prawo precedensowe (kat.: polityka, prawo); synonimy: Case Law; 2. prawo zwyczajowe (kat.: prawo); 3. system prawny, w którym główną rolę odgrywa orzecznictwo sądów i tradycja. Oznacza to, że w przeciwieństwie do polskiego systemu prawnego (systemu prawa cywilnego), akty prawne ustanawiane przez organy ustawodawcze (parlament) zawsze interpretuje się w świetle nadrzędnego zbioru precedensów i zwyczajów (common law). Możliwe jest nawet, żeby pewne działy prawa nie były spisane (jak np. brytyjska konstytucja), a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 911 mimo to wciąż są wiążące. W tradycji common law są silnie akcentowane elementy sporu między stronami w procesie i rozumowania opartego na rozpatrywaniu przykładów i podobnych przypadków (precedensów). System common law jest stosowany w krajach związanych historycznie z Wielką Brytanią (również w Stanach Zjednoczonych).] – (ang.) common law ("közönséges jog") alapú jogrendszer; szokásjog (prawo zwyczajowe) [egyik fő jellemzője és egyben megkülönböztető jegye a civiljogi jogrendszertől a precedens, azaz a stare decisis – az ítéleteken alapuló jog] Common Management Information Protocol (CMIP) [standardowy protokół monitoringu sieciowego opracowany przez organizację ISO. CMOT (CMIP over TCP) jest wersją uruchamianą w sieciach TCP/IP, natomiast CMOL (CMIP over LLC) jest wersją dla sieci lokalnych IEEE 802 (Ethernet, Token Ring itp.). Najczęściej używaną konfiguracją jest CMIP over TCP/IP opisana w standardzie internetowym RFC 1006. Protokół CMIP jest zdefiniowany w dokumencie ITU-T X.711: Common Management Information Protocol (CMIP).] – CMIP, Common Management Information Protocol [az ITU rendszermenedzsment protokollja] Common Object Request Broker Architecture {rzecz.} (też: CORBA); wspólna architektura komunikowania się obiektów {f.} [komp.] [zł.] – COBRA (Common Object Request Broker Architecture) [Objektum orientált technológia szabványa, amely meghatározza, hogy objektumok együttműködési feltételeit.] Common User Access {rzecz.} (też: CUA) [interfejs użytkownika CUA {m.} [komp.] [zł.]] – CUA Common User Access (közös felhasználói hozzáférés) [Az SAA felhasználói felület egy ablakos specifikációja.] commoner [1. obywatel (kat.: prawo); zobacz również: citizen; 2. członek Izby Gmin (kat.: prawo)]– (ang.) commoner; képviselő, az alsóház tagja Commonwealth, British Commonwealth of Nations [Wspólnota Narodów (ang. Commonwealth of Nations; do 1949 Wspólnota Brytyjska British Commonwealth i Brytyjska Wspólnota Narodów - British Commonwealth of Nations)] – (ang.) Commonwealth, British Commonwealth of Nations [Brit Nemzetközösség; Angliának és egyes volt gyarmatainak államszövetsége]; Brit Birodalom - Wersja 01 01 2017. Commonwealth of Austria [Australia (Związek Australijski, Commonwealth of Australia)] – Ausztrál Államszövetség (angolul: Commonwealth of Australia) Communi consensu [za zgodą ogółu] – Communi consensu; általános megegyezést követően communicant (komunikant) – (lat.) communicans; összekötő, ostya; az úrvacsorával élő Communicatio Idiomatum [od strony ontologicznej, wspólnota natura boskiej i natury ludzkiej w jednej osobie Jezusa Chrystusa. Od strony logicznej: takie zdania odnoszące się do Chrystusa, w których określany jest On tytułem jednej natury a jednocześnie przypisywana jest mu własność drugiej (np. "Bóg umarł na krzyżu"), zob. też Tomus ad Flavianum] – Communicatio Idiomatum; Krisztus két természetének, az isteni és az emberi természetnek belső közössége olyan módon, hogy a két természet kölcsönösen közli egymással tulajdonságait; az a beszédmód, melyben Jézusban az emberi dolgokat a Fiuistennek s az istenieket az ember Jézusnak tulajdonítjuk Communicatio SUB UTRAQUE SPECIE [pod obiema postaciami (chleba i wina)] Communicatio SUB UTRAQUE SPECIE; Mindkét szín alatt (kenyér és bor) való úrvacsoravétel Communication With Extra-Terrestrial Intelligence, CETI (komunikowanie) – Communication With Extra-Terrestrial Intelligence, CETI; kommunikáció földönkívüli intelligenciával Communications Decency Act [ustawa regulująca pornografię w internecie, uchwalona przez Kongres w 1996 roku; w większej części odrzucona jako ograniczająca wolność słowa i niezgodna z I poprawką do konstytucji USA.] – (ang.) Communications Decency Act; Kommunikációs Illendõség Törvény [a szolgáltatók felelősségének általános szabályát tartalmazza] Communio [komunia; śpiew na Komunię] – (lat.) communio; (dawno) közösség; közösség; azonos javakból részesedés, (egyh.) úrvacsora áldozás (a katolikusoknál), úrvacsora (a protestánsoknál); a mise egyik része; a zenés mise egyik tétele COMMUNIO SANCTORUM [to jednocześnie uczestnictwo w rzeczach świętych (sancta) i komunia między świętymi (sancti)] – COMMUNIO SANCTORUM; szenteknek egyessége, vagy közössége; valószínű, hogy eredetileg az egyház szent javaiban, főleg az Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia úrvacsorában való részesedést jelentette; később a "szenteknek" vagyis az egyház tagjainak közössége. 912 Communis opinio [opinia powszechna] – (lat.) Communis opinio; általános vélemény, nézet comodo [wym. komodo] [muz. «dowolnie, swobodnie] – (ol.) comodo; kényelmesen CompactFlash [karta pamięci, w której zastosowano pamięć Flash EEPROM, znalazła zastosowanie w takich urządzeniach jak aparaty cyfrowe, urządzenia telekomunikacyjne i inne.] – CompactFlash [röviden CF solid state (szilárd félvezető) technológián alapuló olcsó adattároló. Adattárolásra tipikusan flash memóriát alkalmaz. Nem tartalmaz mozgó alkatrészeket, ezért kevesebb energiát fogyaszt és ellenállóbb a fizikai behatásokkal (például rázkódással) szemben, mint a hagyományos mágneses háttértárak. 1994ben mutatta be a SanDisk Corporation.] Compagnie (fr.) – Compagnie Company; társaság; (wosjko) század (franc., ejtsd: kompányi) [a csapatok századainak francia és német elnevezése] Compatible Time-Sharing System [ang. The Compatible Time-Sharing System, a. the CTSS] – (ang.) Compatible Time Sharing System vagy CTSS; komptabilis (összeegyeztethető) időosztásos rendszer competitor (konkurent) – competitor; versenytárs complainer {rzecz.} (też: grumbler); maruda {m.} – (ang.) complainer; piszmogó, unalmas compliance {rzecz.}; podporządkowanie się {n.}, stosowanie się {n.} – (ang.) compliance; (podporządkowanie się) önkéntes alávetés, alkalmazkodás, függővé tevés, magának v. önmagának alárendelése; „Compliance (megfelelőség) A compliance szó magyarul megfelelőséget jelent. A kifejezés az üzleti nyelvben az utóbbi években vált különösen divatossá, ugyanis a 2002-es SOX törvény kapcsán világszerte megnőtt az ilyen jellegű tevékenységek jelentősége. A megfelelőség (valamilyen szabálynak, irányelvnek, előírásnak) célja, hogy egy vállalat, illetve szervezet külső és belső tevékenységét tekintve is megfeleljen az irányadó törvényi, szervezeti és olykor erkölcsi/társadalmi szabályoknak. A cég compliance megbízottjának feladata (menedzser, officer), hogy kialakítsa és betartassa azokat az belső eljárásokat, amelyek ellenőrizhetővé teszik és szabályozzák a cég a törvényes működését. A compliance megbízott feladata továbbá, hogy a szervezet integritását érintő kérdésekben tanáccsal lássa el a vállalat alkalmazottait, és segítse a belső visszaélések felszámolását.” - Wersja 01 01 2017. complex instruction set computer {rzecz.} [komp.] [zł.] (też: CISC); komputer o złożonej liście rozkazów {m.} [komp.] [zł.] – CISC (Complex Instruction Set Computer) Komplex utasításkészletű processzor. Complementary Metal-Oxide Semiconductor {rzecz.} (też: CMOS) [komplementarny półprzewodnik tlenkowy {m.} [komp.] [zł.]] – CMOS Complementary Metal-Oxide Semiconductor (kiegészitő/komplementer fémoxid félvezető) COMPLETORIUM [Kompleta (łac. Completorium)] – (lat.) Completorium; kompletórium (a lat. compleo, 'bevégez, betölt' szóból): a napi zsolozsma utolsó része. - Szerzője Szt Benedek [A r. kat. papi és szerzetesi, mindennapra szóló, imádságok rendszerét lezáró liturgikus esti imádság; befejező részlet, a kat. papoktól minden nap mondandó imádságnak (breviarium) utolsó, 7-ik, befejező része, mely tartalmánál fogva az esti imának felel meg.] compliance [ang. (1.1) praw. zgodność; (1.2) podatność] – (ang.) compliance [1. megfelelés; 2. engedékenység; 3. előzékenység; 4. szolgálatkészség; 5. teljesítés; 6. (orv.) terápiás együttműködés] compluvium [otwór w dachu nad atrium w domach etruskich i rzymskich. Miał kształt prostokąta. Służył do oświetlenia wnętrza i umożliwiał zbieranie wody w impluvium. W domach etruskich dodatkowo pozwalał na odprowadzenie dymu znad paleniska.] – (lat.) compluvium; az átrium felé lejtő tetőkkel kialakított alaprajzi elrendezés, amelynél az esővíz a nyitott átrium medencéjében (impluvium) folyik össze Component Object Model {rzecz.} [komp.] [zł.] (też: COM) [model komponentów obiektowych {m.} [komp.] [zł.]] – COM Component Object Model (komponensobjektum modell) Compos mentis [zdrów na umyśle] – Compos mentis; szellemileg egészséges, épelméjű Compositae (bot.) – (lat.) Compositae; fészkesek családja comprador (komparador) – (sp) komprádor (bennszülött kereskedő, aki a külföldi tőke és a helyi piac között közvetít) compress {rzecz.} [kompres {m.}] – (ang.) compress [1. a Unix elterjedt tömörítő programja; a gzip elterjedése előtt leginkább ezt használták a unixos file-archívumoknál vagy az FTP-vel letölteni kívánt állományok átvitel előtti összecsomagolásához; a tömörített állományok kiterjesztése: .Z; 2. a UNIX gépek elterjedt tömörítő programja, gyakran használják a hálózati Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 913 archívumokban az állományok tárolásához vagy átvitel előtti összetömörítéséhez] compression (decompression) [kompresja/dekompresja] – (ang.) compression (decompression) tömörítés (kibontás) [eljárás, amely egy állománynak a terjedelmét csökkenti, ami főleg adatátvitelnél és tárolás- nál előnyös; lényeges a veszteségmentes és veszteséges tömörítések közti különbség; az első kategória fontos képviselője pl. szövegszerű állományoknál, programoknál használatos WinZip kódolás, mely visszakódolás, (kibontás) után az eredeti állományt hozza ismét létre; a második kategória a kép- és hang- és video- állományok kevésbé fontos részeinek kiszűrésén alapszik; ezek a tömörítések veszteségesek, tehát megfordíthatatlanok; a tömörített állományok megjelenítése megfelelő lejátszók (vieuwer, player) segítségével történik; a tömörítések részben nemzetközi, részben ipari szabványok szerint tőrténnek: állóképeknél leggyakrabban a GIF, PNG és a JPEG formátum használatos, utóbbi 20:1...100:1 nagyság- rendű tömörítésre képes, észlelhető képtorzulás nélkül; hangállományok egyik népszerű tömörítési módja az mp3; (33...128 kbps-es átvitelhez); video-állományoknál esetében modemkapcsolatok- nál még 54 kbps-es modemek esetében is csak bélyegnagyságú filmek átvitele lehetséges, pl. az igénytelen .avi vagy .mov, vagy az újabb RealVideo vagy VXtreme szerint tömörítve; a TVminőséghez közelálló MPEG-1 és MPEG-2formátumok az átviteléhez már 1,5...4 Mbpses Internet-kapcsolatot szükséges (ADSL, TV-kábel, stb.); az MPEG-2 formátum egyébként a DVD video-lemezeken is használatos] compte [w części (o zapłacie) (kat.: ekonomika)] – (fr.) compte; számla, elszámolás comptoir (kontuar, lada) – (fr.) comptoir, számolóasztal, számolószoba, iroda CompuServe (Online Service Provider) CompuServe (Online Service Provider) 'CompuServe' (hálózati szolgáltató) [eredetileg zártkörű, főleg az USA-ban népszerű hálózati (tartalom-) szolgáltató (OSP) volt; saját tartalomszolgáltatása mellett, mára már teljesen nyitott az Internet felé is; gazdaságilag már nem független, hanem az AOL Time Warner szolgáltatónak része, utóbbi részben Microsoft tulajdonban van] Computer Aided Process Planning [zob. komputerowo wspomagane planowanie procesów] – CAPP, Computer Aided - Wersja 01 01 2017. Process Planning számítógéppel segített folyamattervezés computer-aided design and drafting (CADD) [Komputerowe wspomaganie projektowania] - CADD Computer-Aided Design and Drafting (számitógéppel segitett tervezés) computer-based training {rzecz.} (też: CBT) [szkolenie z wykorzystaniem komputera {n.} [komp.] [zł.]] – CBT Computer-Based Training (számitógépre alapozott ill. alapú képzés) computer-mediated communication {rzecz.} [zł.] (też: CMC) [komunikowanie się za pośrednictwem komputerów {n.} [komp.] [zł.]] – CMC Computer-Mediated Communication (számitógéppel közvetitett kommunikáció) Computer Security Act = ustawa podpisana w styczniu 1988 r. przez prezydenta Ronalda Reagana, która określała wytyczne dla zasad bezpieczeństwa i poufności informacji w rządowych systemach informatycznych, szkolenia pracowników federalnych w zakresie bezpieczeństwa oraz szczególnych zasad odróżniających poziom bezpieczeństwa instytucji cywilnych i wojskowych. – (ang.) Computer Security Act [A számítástechnikai eljárás védelméről szóló törvény - USA (Computer Security Act 52 U.S.C. 1321)] computer science {rzecz.}; Informatyka {f.} – SC Computer Science (számitógép tudomány) Computer Terrorism [brytyjska firma informatyczna, założona w 1997 r. w Londynie, zajmująca się problemami bezpieczeństwa komputerowego, której celem jest pomaganie firmom i instytucjom w zabezpieczaniu swoich systemów informatycznych. Firma prowadzi komercyjny serwis Computer Terrorism Intelligence, który umożliwia kompleksową ochronę infrastruktury informatycznej (łącznie z sieciami telefonicznymi), monitorując stale pojawiające się zagrożenia i oferując metody ich eliminacji. Firma jest znana m.in. z regularnych raportów na temat luk w bezpieczeństwie rozmaitych produktów.] – (ang.) Computer Terrorism (angol számítógépes biztonsággal foglalkozó informatikai vállalat) Computerized Numerical Control, CNC (pol. komputerowe sterowanie urządzeń numerycznych) [układ sterowania numerycznego, wyposażony w mikrokomputer, który można dowolnie interaktywnie zaprogramować. Układy Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 914 CNC sterują obsługą graficznego monitora, na którym wyświetlane są programy NC, informacje o narzędziach, informacje korekcyjne narzędzi, które są bardzo istotne przy skrawaniu powierzchni o różnych kątach nachylenia w stosunku do osi Z (oś Z we wszystkich maszynach CNC jest równoległą do głównego ruchu roboczego), parametrów obróbczych, poprawność programu, integrują maszynę z innymi systemami komputerowymi.] – CNC (Computer Numerical Control) (számjegyes vezérlés) [olyan szerszámgép, amely programozható mikroszámítógépet is tartalmaz, ami a vezérlését végzi.] comte [wym. kąt] [francuski tytuł arystokratyczny odpowiadający hrabiemu] – (fr.) comte; gróf comtesse [wym. kątes] [francuski tytuł arystokratyczny odpowiadający hrabinie] – (fr.) comtesse; grófnő, grófkisasszony con affetto – (ol.) con affetto; (zene) érzelemmel con afflizione – (ol.) con afflizione; (zene) bánatosan con allegrezza – (ol.) con allegrezza; (zene) vidáman con amore [wym. kon amore] [z uczuciem, z pasją; miłośnie] – (ol.) con amore; (zene) szeretettel, kedvvel con anima = z życiem, ożywieniem – animato (con anima, animando) = lelkesen, frissen, élénken [ol. zenei műszó. E kifejezéssel jelzett darabok vidám s határozottan hangsúlyozott előadást kívánnak] con bravura = z brawurą, śmiało, błyskotliwie – (ol.) con bravura; merészen, bátran, vakmerően, bravúrosan con brio = żywo, wesoło – (ol.) con brio; (zene) tüzesen, elevenen, hévvel (adandó elő) con calore (wym. kon kalore) = ciepło, z żarem – (ol.) con calore [olasz zenei műszó: melegen] con diligenza – (ol.) con diligenza; gondosan con discrezione – (ol.) con discrezione; finoman, ízléssel con dolcezza (wym. kon dolczecca) = ze słodyczą – (ol.) con dolzenna; édesen, kedvesen con dolore = z bólem – (ol.) con dolore; fájdalommal, bánatosan con espressione = z wyrazem – (ol.) con espressione = nyomatékosan, kifejezéssel con fermezza – (ol.) con fermezza; határozottsággal con festivita – (ol.) con festivita; ünnepélyességgel con fiducia – (ol.) con fiducia; bizalommal con fierezza – (ol.) con fierezza; szilajul - Wersja 01 01 2017. con fretta – (ol.) con fretta; gyorsan con forza (wym, kon forta) = z siłą – (ol.) con forza (ol. ejtsd: kon forcá), zenei jelzés: erővel. con fuoco (wym. kon fuoko) = z ogniem, z temperamentem – (ol.) con fuoco; tűzzel con gradezza – (ol.) con gradezza; (zene) méltósággal con gravita – (ol.) con gravita; (zene) komolyan, méltósággal con grazia (wym. kon gracja) = z wdziękiem, miło – (ol.) con grazia; (zene) kecsesen, könnyedséggel con gusto – (ol.) con gusto; (zene) ízléssel con impeto – (ol.) con impeto; (zene) igen erősen, nagy indulattal con legerezza – (ol.) con leggerezza; (zene) könnyedséggel con melanconia = smętnie, ze smutkiem – (ol.) con melanconia; szomorúan, bánatosan con moto = ruchliwie, szybko – (ol.) con moto; (zene) érzéssel, mozgalmasan (adandó elő) con osservanza – (ol.) con osservanza; (zene) figyelemmel con passione (wym. kon passjone) = namiętnie – (ol.) con passione; (zene) szenvedéllyel con sentimento – (ol.) con sentimento; (zene) érzéssel con spirito = z ożywieniem – (ol.) con spirito; (zene) lélekkel, tűzzel con tenerezza = tkliwie, delikatnie – (ol.) con tenerezza; gyöngéden con tristezza – (ol.) con tristezza; szomorúan con variazioni – (ol.) con variazioni; változatokkal con uigore (wym. kon wigore) = z życiem, z energią – (ol.) con vigore; erősen con vivezza – (ol.) con vivezza; élénken con zelo – (ol.) con zelo; tűzzel, lélekkel Conatus delicti (deliquendi) [usiłowanie przestępstwa] – (lat.) Conatus delicti (deliquendi); bűncselekmény kísérlete conceptio (poczęcie) [Conceptio Domini, Conceptio Christi] – (lat.) conceptio, fogantatás, a nő fogantatása [Conceptio Domini, Conceptio Christi] [C. B. Marie (lat.), Mária fogantatása, ünnep dec. 8.,] Conceptio Immaculata Beatae Mariae Virginis (Poczęcie Maryi) – Conceptio Immaculata Beatae Mariae Virginis; Mária szeplőtlen fogantatása; A Boldogságos Szűz Mária szeplőtelen fogantatásának ünnepe, Szeplőtelen Fogantatás Conceptio Immaculata [uroczystość i rocznica dogmatu] – (lat.) Conceptio Immaculata; szeplőtelen fogantatás Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 915 concertino [wym. konczertino] 1. mały koncert solowy z towarzyszeniem orkiestry 2. grupa instrumentów solowych] – (ol.) concertino; kisebb, rendszerint egytételes versenymű (koncertka) concerto [czytaj: konczerto] [1. muzyka: koncert; 2. forma muzyczna charakterystyczna dla baroku] – (ol.) concerto; (zene) szólóhangszerre és zenekarra írt versenymű (koncert) concerto grosso [(l.m. concerti grossi, z wł. duży koncert) to popularna forma muzyki barokowej przeznaczona na zespół instrumentalny, a zbudowana zwykle z czterech do sześciu części. Opiera się na dialogu pomiędzy niewielką grupą solistów (concertino) i orkiestrą (ripieno).] – (ol.) concerto grosso; (ol. nagy koncert) a versenymű egy speciális fajtája, ahol nem egy-, hanem több szólóhangszer van, de azok egy együttest képezve versenyeznek a zenekarral [a barokk zenében jelentős zenei műfaj; az ilyen művekben a szólóhangszerek játéka változik a teljes együttesével] Concilium (zgromadzenie) – CONCILIUM; Zsinat. 1) általában mindennemű gyűlés; 2) politikai értelemben véve a római nép egy részének gyűlése ellentétben a comitiával; 3) szövetséges népek, városok, vagy valamely provincia városainak összejövetele közös érdekeik megbeszélése czéljából. Concilium GENERALE (łac.) – Concilium GENERALE; Egyetemes zsinat Concilium plebis [zgromadzenie ludowe powstałe w V w. p.n.e. w republikańskim Rzymie] – (lat.) Concilium plebis; népgyűlés conclave (zob. konklawe) – (lat.) conclave; zárt helyiség, amelyben a bíbornokok a pápaválasztás tartama alatt tartózkodnak concordia (zgoda) – (lat.) concordia; egyetértés (zgoda) ["Concordia domi, foris pax” zgoda w domu, pokój na zewnątrz – egyetértés otthon, béke kint]; több hitvallási irat neve. Legfontosabb a FORMULA CONCORDIAE (1577, Egyességi Irat). Az evangélikus hitvallási iratok gyűjteménye a KONKORDIA-KÖNYV, a LIBER CONCORDIAE (1580, az Egyességi Könyv). Concordia civium murus urbium [zgoda obywateli, to mur obronny miast] – Concordia civium murus urbium = A polgárok békessége a városok biztos erődítménye. Concordia discors. Niezgodna zgoda. (łac.) Źródło: z Horacego Listy I, 12, 19; również u Lukana i Owidiusza. Inaczej: rozbieżna - Wersja 01 01 2017. jednomyślność. – különbözés egysége (concordia discors) Concordia domi, foris pax [zgoda w domu, pokój na zewnątrz] – Concordia domi, foris pax; egyetértés a házban, béke kívül Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur! [zgodą wzrastają małe rzeczy, niezgodą największe upadają] – Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur [konkordia parvé resz kreszkunt, diszkordia maximé…] – ‘Egyetértésben a kis dolgok is növekednek, a viszálytól a nagyok is tönkremennek’. [Latin szállóige Sallustiustól (A Jugurthaháború, 10,6)] Concubina [zob. konkubina] – Concubina; ágyas [az az oly alacsonyabb származású nő, a ki a férfiúval együtt élt, a nélkül, hogy törvényes házasságot kötöttek volna egymással.] concubinatus [zob. konkubinat] – (lat.) concubinatus; ágyasság; házasságon kívüli együttélés, vadházasság; (hist.) a római birodalomban törvényesnek tekintett együttélés különböző társadalmi osztályokhoz tartozófelek között. concrementum, concrement, złóg (kat.: medycyna) – (lat.) concrementum; megkeményedés, lerakódás [megkeményedés, lerakodás, az orvosi tudományban rövidesen: kő. Előfordulnak a húgyhólyagban, epehólyagban, bélben, vesében, nyál- és könnymirigycsövekben, hörgökben, orrban, tüdőben stb.] concubinatus [konkubinat - nieformalny związek] – concubinatus; ágyasság; a római birodalomban törvényesnek tekintett együttélés különböző társadalmi osztályokhoz tartozófelek között Concupiscentia [pożądliwość] – (lat.) concupiscentia; 'heves vágy' [1. a teológiában bűnös vágy, az áteredő bűn következménye, mely testi és szellemi dolgokban bűnös örömre tör a megkeresztelt emberben is. 2. érzéki vágy, kívánság, gonosz vágy; az eredendő bűn egyik mozzanata az emberben. Lehetséges fordítása: rendetlen vágy, vagy: bűnből eredő és bűnre késztető hajlam, az emberben még a keresztség után is megmaradó hajlam, amely a bűnből származik és a bűnre vezet, bűnre való hajlam.] CONCURSUS DIVINUS (łac. “współdziałanie Boże”) – CONCURSUS DIVINUS; Isteni együtthatás [A régi lutheri dogmatika tanítása, amely szerint minden történésben Isten a háttérben maradó, elsődleges ok.] cond., conditus – (lat.) cond., conditus; alapított Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia condemnatio [łac. condemnatio 'skazanie' od condemnare 'skazywać'; zob. kondemnacja] – (lat.) condemnatio, kondemnáció; elitélés, elmarasztalás; (dawn., praw.) Azon rendes formulaalkatrész, amelyben a prétor arra utasította a bírót, hogy amennyiben az intentióban foglaltakat bizonyítva látja, úgy az alperest marasztaló, ellenkező esetben felmentő ítéletet hozzon. condescendentia [kondescendencja Boga] – (lat.) condescendentia; Isten kegyelmes leereszkedése az emberhez 916 condictio (z łac. condictio – umowa i odezwa) [w prawie rzymskiem oznaczało skargę osobistą; u nas zaś znaczył wyraz ten po prostu zmowę, zmowne działanie na cudzą szkodę] – (lat.) condictio; a régi római perjogban a kereseteknek (actiones) egyik cime condimentum, condiment [1. przyprawiać; dodawać przyprawy; 2. przyprawa (np. do gotowania)] – (lat.) condimentum; fűszer (przyprawa) conditio sine qua non [1. warunek konieczny; 2. właściwie; (łac.) conditio sine qua non, co oznacza warunek bez którego nie. Odnosi się do koniecznego i niezbędnego działania, stanu lub składnika. W klasycznej łacinie poprawną formą jest użycie słowa condicio. Zwrot jest także używany w ekonomii, filozofii, medycynie i polityce.] – (lat.) conditio sine qua non; elengedhetetlen feltétel condom [kondom; prezerwatywa (kat.: medycyna)] – condom, koton [a nemi betegségektől védő és fogamzást gátló gumi óvszer férfiak számára (koton: egy XVII. század végi angol testőrezredes nevéről)] condominium, kondominium (współrządzenie dwóch lub więcej państw kolonialnych jednym terytorium zależnym) (kat.: polityka) – (lat.) condominium; tulajdonközösség (csak osztatlan dologra lehetséges) condottiere, kondotier (wł. condottiere) [we Włoszech, w okresie od XIV do XVI w. dowódca oddziałów wojsk najemnych w służbie miast lub dworów książęcych, który na własny rachunek werbował ludzi do swojego oddziału.] – (ol.) condottiere; a reneszánsz korabeli olasz zsoldos csapatok kapitánya; zsoldosvezér; (átv.) bérenc; pénzért minden ügyet kiszolgáló személy conducat sanitati (na zdrowie) – (lat.) conducat sanitati; váljék egészségére confabulacja (konfabulacja) – (lat.) confabulatio; konfabuláció, meseszövés; bizalmas beszélgetés - Wersja 01 01 2017. Confessio est regina probationum [przyznanie się jest królową dowodów] — (lat.) Confessio est regina probationum; (Jogi axióma) = A bűn beismerése a bizonyítási eljáráskirálynője. confessor, konfesor (śrł.) spowiednik – (lat.) confessor; hitvalló; így hívták az üldözések idején azokat a keresztyéneket, akik hitüket bátran megvallották. Confessus pro iudicato est [1. ten, który uznał powództwo, uznawany jest za zasądzonego; 2. ten kto przyznał się do winy jest jak osądzony] – (lat.) Confessus pro iudicato est; az, aki beismerte bűnét, olyan mintha már elítélték volna confetti (zob. konfetti) – (ol.) confetti; cukorsütemény, karneválkor dobált gipszgolyócskák v. papírdarabkák configuration {rzecz.}; konfiguracja {f.} [komp.] – (ang.) Configuration - együttműködő hardver-elemek összessége [egy számítógéprendszeren belül a hardver elemek bizonyos (beállítható) specifikáció szerint működnek együtt: ez a konfiguráció; fizikailag az elemek külső vagy belső vezetékrend- szeren (busz) keresztül kapcsolódnak egymáshoz] configure (to-); konfigurować {czas.} [komp.]] – (ang.) to configure - kialakítani, elrendezni, beállítani, 'konfigurálni' (tartozékot vagy programot) [egy tartozék (pl. lapolvasó, nyomtató, stb.) vagy program használata előtt szükséges lehet a működési feltételeket kialakítani és néhány jellemzőt beállítani; egy nyomtatónak pl. több kívánt jellemzőjét szokás használat előtt beállítani; ugyanakkor egy helytele- nül beállított tüzfal program pl. nem szavatolja a kívánt biztonságot; [az Interneten keresztül előfor- dulhatnak olyan betörések, amelyek a beállított konfigurációt titokban megváltoztatják!]] Confinatio [zob. internowanie] – (lat.) Confinatio; „egy helyhez való szorítás”; internálás; belebbezés (bj.,confinatio) confiserie (cukiernia) – (fr.) confiserie; cukrászda, cukrászbolt Confiteor… (łac.) [Spowiedź powszechna – w obrządku rzymskim (tak klasycznym nadzwyczajnym, jak i zreformowanym zwyczajnym) część Mszy świętej, kiedy kapłan oraz wierni odmawiają akt pokuty, który - wg nauki Kościoła katolickiego gładzi grzechy powszednie. Spowiedzi powszechnej w kościele rzymskokatolickim nie należy mylić z rozgrzeszeniem udzielanym przez kapłana wszystkim obecnym, bez indywidualnego wyznawania grzechów. W kościołach starokatolickich spowiedź święta Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 917 powszechna ma charakter spowiedzi całkowitej tzn. uczestniczący w niej wszyscy pełnoletni penitenci otrzymują odpuszczenie wszystkich grzechów. Dzieci i młodzież do lat 18. mają obowiązek przystępowania do spowiedzi konfesjonałowej. Wśród kościołów starokatolickich jedynie w Kościele Katolickim Mariawitów (w Polsce) spowiedź powszechna obejmuje wszystkich wiernych niezależnie od ich wieku.] - (lat.) Confiteor…; közös bűnvallás a liturgiában, kezdőszava szerint [megvallom, gyónom]; a katolikus egyházban a nyilvános bűnvallás kezdete [a latin liturgia általános bűnvallási formulája. Eredetileg a miséző pap előkészületéhez tartozott. Legkorábbi változata a 8. sz-ból maradt fönn: „gyónom Istennek és neked testvérem, hogy vétkeztem gondolattal, szóval és cselekedettel; ezért kérlek, imádkozz értem!” (PL 89:1067). 1314: a ravennai zsin. rögzítette a ~ban említendő szteket. - V. Piustól a II. Vat. Zsin-ig a ~ a →lépcsőima része volt, s a miséző és a ministránsok kölcsönösen vallották meg bűneiket: „Gyónom a mindenható Istennek, a Boldogságos Szűz Máriának, Szent Mihály főangyalnak, Keresztelő Szent Jánosnak, Szent Péter és Pál apostolnak, az összes szenteknek és nektek, testvéreim/és neked, atyám, hogy sokszor és sokat vétkeztem gondolattal, szóval, cselekedettel és mulasztással. Én vétkem, én vétkem, én igen nagy vétkem! Kérem azért a Boldogságos, mindenkor szeplőtelen Szűz Máriát, Szent Mihály főangyalt, Keresztelő Szent Jánost, Szent Péter és Pál apostolt, az összes angyalokat és szenteket, és titeket, testvéreim/és téged, atyám, hogy imádkozzatok érettem, Urunkhoz Istenünkhöz.” - A II. Vat. Zsin. után a Confiteor a pap, a ministránsok és a nép közös bűnvallomása lett (Szt Mihály és a sztek kihagyásával) az introitus és a Kyrie között.] Tekst łaciński: "Confiteor Deo omnipotenti et vobis, fratres, quia peccavi nimis cogitatione, verbo, opere, et omissióne: mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa. Ideo precor beatam Mariam semper Vírginem, omnes Angelos et Sanctos, et vos, fratres, orare pro me ad Dominum Deum nostrum." Tekst polski: "Spowiadam się Bogu wszechmogącemu i wam, bracia i siostry że bardzo zgrzeszyłem myślą, mową, uczynkiem i zaniedbaniem: - Wersja 01 01 2017. moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina. Przeto błagam Najświętszą Maryję, zawsze Dziewicę, wszystkich Aniołów i Świętych, i was bracia i siostry o modlitwę za mnie do Pana Boga naszego confiture (fr.) [zob. konfitura] – (fr.) confiture, (konfitür); cukorsütemény, édesség, gyümölcskocsonya cukorba főtt, konfekt Conflabunt gladios suos in vomeres [przekują miecze swe na lemiesze (Wulgata; Izajasz, 2,4)] – Conflabunt gladios suos in vomeres; és csinálnak a fegyvereikből kapákat [Iz 2,4 Az istenország végső megvalósulását az általános béke és jólét képeivel érzékelteti Ézsaiás próféta. Ez az idilli leírás részben és lelki értelemben már a földön megvalósul Krisztus Egyházában.] confluencja – (lat.) confluentia; összefolyás confrater (konfrater) – (lat.) confrater; társ, szerzetestárs; tiszttárs, különösen a szerzeteseknél Confusione extinguitur obligatio [1. zobowiązanie wygasa przez złączenie się wierzytelności i długu w jednej osobie (konfuzję); 2. zobowiązanioe wygasa poprzez konfuzję] – (lat.) Confusione extinguitur obligatio; kötelezettség megszűnik a zűrzavar által confutatio (konfutacja) – odeprzeć (Konfutacja Konfesji Augsburskiej) – (lat.) confutatio; megcáfolás, cáfolat; annak az iratnak a címe, amelyet a r.kat. teológusok készítettek az augsburgi birodalmi gyűlésen az Ágostai Hitvallás cáfolására [így nevezik különösebben azt a munkácskát, melyet a katolikus teologusok, főként Cochleus, az 1530-iki ágostai birodalmi gyülésre benyujtott protestáns hitvallás megcáfolására a császár felhívása folytán írtak] Congregatio SANCTORUM – Congregatio SANCTORUM; A szentek, t.i. az egyház tagjainak gyülekezete. Congregatio de Causis Sanctorum; Kongregacja ds. Beatyfikacji i Kanonizacji – Congregatio de Causis Sanctorum; Szentté Avatási Kongregáció Congregatio de Causis Sanctorum [zob. Ecclesia Catholica] – Congregatio de Causis Sanctorum [Katolikus Egyház; „Ecclesia subsistit in Ecclesia catholica – Krisztus Egyháza a katolikus Egyházban áll fenn.”] coniedzielny, -a, -e [powtarzający się co niedziela] – vasárnaponkénti, minden vasárnap Coniugium sine prole est quasi dies sine sole [Małżeństwo bez potomstwa jest jak dzień bez słońca.] – Coniugium sine prole est Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 918 quasi dies sine sole; házasság utódok nélkül olyan, mint a nap Nap nélkül; házasság gyermek nélkül olyan, mint a nappal napsütés nélkül. conjectur – (lat.) conjectur; hozzávetés, gyanítás conjuratio (lac.) [konjuracja] – (lat.) conjuratio; összeesküvés, eskü [esküvel erősített fogadalom, melyet egy centuriához vagy decuriához tartozó katonák kölcsönösen tettek, hogy egymást segíteni fogják a harczban. A katonák a sacramentumon kívül önként tették ezt az esküt; veszély idején, tumultus alkalmával azonban az állam rendelte el a c.-t s ez helyettesítette a sacramentumot.] connect time; czas połączenia – (ang.) connect time [1. az az idő, amit a felhasználó egy hálózati szolgáltatáshoz kapcsolódva eltölt; egyes fizetős online rendszereknél ezt is beszámítják a használati díjba; 2. az az időtartam, amelyet egy felhasználó egy online szolgáltatáshoz kapcsolódva eltölt, a kereskedelmi szolgáltatóknál ezt is figyelembe veszik a díjnál] Connubia sunt fatalia – Connubia sunt fatalia; Házas élet – mindig végzet conocny, -a, -e [powtarzający się co noc] – éjjelenkénti, minden éjjeli Conqueri fortunam adversam, non lamentari decet. (Cycero) – Conqueri fortunam adversam, non lamentari decet; A balszerencsét nem siratni kell, hanem legyőzni. (Cicero) Conquiescat in pace [Niech odpoczywa w pokoju. Napis na nagrobkach.] – Conquiescat in pace; nyugodj békében (sírfelirat). Conscientia mille testes est [sumienie jest tysiącem świadków] – Conscientia mille testes; A lelkiismeret egymaga ezer tanú. (Quintilianus) consecratio ["Haec commixtio et consecratio" z Mszy, a poza tym gdy dawniej udzielano komunii pod dwiema postaciami, do kielichów z winem dolewano odrobinę Krwi lub wpuszczano cząsteczkę Ciała Pańskiego i podawano wiernym - w każdym łyku znajdowała się maleńka cząstka krwi, a przypadłości było tyle, żeby do komunii mogło przystąpić wielu ludzi. Poza tym użycie wina w Wielki Piątek jest dowodem na wspólne korzenie tradycji rzymskiej i bizantyjskiej, bo przecież u prawosławnych także używa się wina.] – (lat.) consecratio; fölszentelés [1. a szent miseáldozat azon leglényegesebb része, mikor a pap a Krisztus által meghatározott szavakkal a kenyeret és bort Krisztus testévé és vérévé változtatja, midőn tehát a pap Krisztus nevében mondja: Ez az én testem, ez - Wersja 01 01 2017. az én vérem; továbá az az egyházi eljárás, mely által valamely személy vagy dolog egészen az isteni szolgálatra lesz felavatva; a pap, püspök, templom, kehely, harang. 2. Szentelés, megszentelés; a r.kat. tanítás szerint természetfeletti erők közlése valamely tárggyal a papi szó hatalma révén; a misében az elemek (kenyér és bor) megszentelése (v.ö. Transsubstantiatio); az evangélikus úrvacsorai szertartásban az úrvacsora szereztetési igéinek elmondása az elemek felett] consensus (konsens) – (lat.) consensus; beleegyezés consensus facit legem [zgoda tworzy prawo] – (lat.) consensus facit legem; az egyetértés jogot szül Consensus facit nuptias [o zawarciu małżeństwa decydują zgodne oświadczania woli] – (lat.) Consensus facit nuptias; A házasságot a megegyezés teszi; az egyetértés alkotja a házasságot; a házasság közös megegyezés alapján jön létre consensus patrum [jednomyślna zgoda Ojców (unanimus consensus Patrum)] – (lat.) consensus patrum; az egyházatyák egybehangzó véleménye consensus regius – (lat.) consensus regius; királyi jóváhagyás (átruházó birtokos rendelkezésének jóváhagyása) consentior (zgadzam się) – (lat.) consentior; egyetértek! conservare iuventutem meam [zachowywać młodość moją] – conservare iuventutem meam; megóvni v. meőrizni ifjúságomat consideratio (konsideracja) – (lat.) consideratio; megfontolás; tekintetbevétel, megfontolás, tekintély considero cum animo (konsiderować) – megfontol Consilium luce, nocte agas convivium. Consilium luce, nocte agas convivium; A tanácskozás ideje a nappal, a mulatozásé az éjszaka. (Caecilius Balbus) consilium principis [Hadrian uczynił z consilium principis stały organ doradczy prawodawstwa i wymiaru prawiedliwości, członkowie konsylium pobierali stałe wynagrodzenie, co uzależniało ich od cesarza; Julian na rozkaz cesarza Hadriana dokonał ostatecznej redakcji edyktu pretorskiego, co przyczyniło się do wygaśnięcia sporów szkół prawniczych.] – (lat.) consilium principis [A császár eleinte eseti, majd Hadrianus óta állandó jellegű, államtanácsként működő, tanácsadó szerve. Tagjai a kor legkiválóbb jogtudósai, akik ily módon közvetlen befolyást gyakorolnak a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia császári jogpolitika alakulására. Ülésein a császár távollétében a praefectus praetorio elnököl.] consistorium (konsystorz) – (lat.) consistorium; a bíbornokok tanácsa a pápa elnökletével; egyháztanács constans (konstanta) – (lat.) constans; állandó Conscientia (zob. sumienie) – Conscientia; lelkiismeret Conscientia PAVIDA – Conscientia PAVIDA; megrettent lelkiismeret 919 Conscientia PERSAEXA – Conscientia PERSAEXA; megzavart lelkiismeret consecratio [konsekracja [łac. consecratio poświęcenie]] – consecratio; szentelés, megszentelés consensus [konsens] – (lat. Consentire, consensus) megegyezés CONSENSUS QUINQEUSAECULARIS – CONSENSUS QUINQEUSAECULARIS; Az I-V: sz. egyházának tanításbeli megegyezése, egysége. Az újabbkori egyházi egységet kereső mozgalmaknak egyik jelszava volt, hogy ehhez a megegyezéshez, mint alaphoz kellene visszanyúlni. CONSENSUS TIGURINUS [W porozumieniu ze zwinglianami (1549, Consensus Tigurinus) zgodził się na kompromisową formułę, że Ciało Chrystusa jest wyłącznie w niebie, a Chleb i Wino są znakiem wspólnoty człowieka wierzącego z Chrystusem. Ułatwiło to połączenie się kalwinizmu i zwinglianizmu, lecz pogłębiło rozłam z luteranami, choć Kalwin zabiegał o jedność z nimi. Łączyło się to z jego pojmowaniem jedności Kościoła.] CONSENSUS TIGURINUS; A zürichi megegyezés, amely 1549-ben Bullinger fáradozásának gyümölcseként létrehozta a francia és német-svájci reformátusok egységét. consilia evangelica (łac.) [według nauki katol. rady ewangeliczne w odróżnieniu od praecepta (przykazania), które obowiązują wszystkich. Consilia evang. ułatwiają człowiekowi dojście do uświęcenia, a wyrażają się najlepiej w 3 ślubach zakonnych: posłuszeństwa, czystości i ubóstwa.] – (lat.) consilia evangelica; evangéliumi tanácsok; r.kat. tanítás szerint a parancsolatokon felül ezeknek a tanácsoknak a megtartása érdemeket szerez Consonus esto lupis, si lupus esse cupis [1. Jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one. 2. z kim się zadajesz takim się stajesz] – (lat.) Consonus esto lupis, si lupus - Wersja 01 01 2017. esse cupis [ha varjak közé keveresz, úgy krágosz, ahogy ők]; ha más országában vagy házában vagy, illik betartani az ottani szokásokat Constantinopolitanum [Wyznanie wiary nicejskie (Symbolum NocaenoConstantinopolitanum) ― Sobór w Konstantynopolu I (381) – zwołany został przez cesarza Teodozjusza I.] – Constantinopolitanum; a níceai hitvallásnak a konstantinápolyi (381) zsinaton elfogadott, bővített alakja Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit. [Konstytucje cesarskie: W dalszej części swojego wykładu, Gajusz wspomina o konstytucji cesarskiej. Pisze tam "Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit, nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat" (Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.) Tak więc materie, przez które cesarz mógł wyrazić swoją wolę była dosyć szeroka. Przyjrzyjmy się poszczególnym rodzajom konstytucji cesarskich.] – (lat.) Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit. – Császári rendelet az, amit rendeletben vagy hírdetményben vagy levélben elrendel. constrictor (zwieracz) – (lat.) constriktor, (ang.) constrictor; záróizom Consuetudinis vis magna est [wielka jest siła przyzwyczajenia] – Consuetudinis vis magna est; a szokás nagy hatalom v. úr consuetudo [zwyczaj] – (lat.) consuetudo; szokás, szokásjog; íratlan jog [A szokásjog (consuetudo) azoknak a jogszabályoknak az összessége, amelyeket a társadalom tagjai anélkül követnek magatartásukban kötelező szabályként, hogy azokat bármely jogalkotó hatalommal rendelkező államszerv a jogalkotásra előírt eljárás szerint megfogalmazta és kihirdette volna.] Consuetudo altera natura est [przyzwyczajenie jest drugą naturą] (Cyceron) – Consuetudo altera natura est; a szokás második természet(ünk) (Cicero) consuetudo certa esse debet [zwyczaj powinien być pewny] – (lat.) consuetudo certa esse debet; a szokásnak biztosnak kell lennie consuetudo est optima legum interpres [zwyczaj jest najlepszym interpretatorem prawa] – (lat.) consuetudo est optima legum interpres; szokás a törvénynek legjobb magyarázója [A Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 920 szokásjognak a törvénnyel szemben magyarázó hatása is van.] consuetudo legis habet vigorem [zwyczaj ma moc prawa] – (lat.) consuetudo legis habet vigorem; a szokás a törvény ereje consuetudo quasi alterna natura [zwyczaj stanowi jakby drugą naturę] – (lat.) consuetudo quasi alterna natura; a szokás a második természet Consuetudo est optima legum interpres [1. Zwyczaj jest najlepszą wykładnią praw; 2. praktyka daje najlepszą wykładnię przepisów. (Justynian)] – Consuetudo est optima legum interpres; A szokásjog a törvények legjobb értelmezője. Consuetudo laborum perpessionem dolorum efficit faciliorem. (Cycero) - Consuetudo laborum perpessionem dolorum efficit faciliorem; A küzdelmek megszokása könnyebbé teszi a szenvedések elviselését. (Cicero) Consuetudo pro lege servatur. [1. zwyczaj jest traktowany jako prawo; 2. obyczaj służy za prawo] – (lat.) Consuetudo pro lege servatur; a szokásokat törvényként tartjuk meg. (szokásjog) Consuetudo quasi altera natura; consuetudo (quasi) altera natura łac., [przyzwyczajenie to (jakby) druga natura. z Cycerona (De finibus, 5, 25, 74)] – Consuetudo quasi altera natura; [konszvetúdó kvázi…] ‘A szokás szinte második természet’, azaz a megszokás olyan erős lehet bennünk, mint velünk született adottságaink. Latin szállóige, Cicero A legfőbb jóról és rosszról című művének egy mondatából (V.25.74) kikerekítve. Consultor homini tempus utilissimus – Consultor homini tempus utilissimus; Az idő az ember legjobb tanácsadója Consumer Electronics Show (CES) [odbywa się co roku w styczniu w Las Vegas w Nevadzie i sponsorowane jest przez Consumer Electronics Association. Na pokazie prezentowane są nowe produkty oraz nowości technologiczne. Pierwszy CES odbył się w czerwcu 1967 roku w Nowym Jorku. Od roku 1978 do 1994, CES odbywał się dwa razy w roku: raz w styczniu w Las Vegas znane jako Winter Consumer Electronics Show (WCES) oraz w czerwcu w Chicago pod nazwą Summer Consumer Electronics Show (SCES)'.] CES Consumer Electronics Show-Las Vegas (Fogyasztói Elektronikai Vásár) consummatio ["dopełnienie" lub "wypełnienie"] – (lat.) consummatio; összeszámolás; bevégzés, befejezés (bűntényeknél) ellentétben a kísérlettel (conatus) - Wersja 01 01 2017. Consummatio delicti [dokonanie przestępstwa] – (lat.) Consummatio delicti; a bűncselekmény v. bűntény elkövetése consummatio mundi [zob. koniec świata] – consummatio mundi; A világ vége Consummatum est [w Biblii: Wykonało się! Spełniło się! albo stało się. (Jezus Chrystus; Ewangelia wg św. Jana)] – (lat.) Consummatum est; befejeztetett, elvégeztetett; minden bevégeztetett (Jn.19,30) (Jézus utolsó szava a keresztfán); beteljesedett (Szt. János evangéliumának latin szövege szerint Jézus utolsó szavai). [‘Elvégeztett’; így is érthető: ‘beteljesedett’. A Biblia latin szövege szerint (Jn 19,30) Jézus utolsó szava a keresztfán. Nem életének végére utalt vele, hanem arra, hogy minden beteljesült, amit az ószövetségi próféták megjövendöltek életéről és haláláról, tehát a megváltás műve be van fejezve.] conte (hrabia, graf) – (ol.) conte; gróf Content Management System (CMS) (też: CMS) [system zarządzania treścią {m.} [komp.]] – CMS Content Management System [1. web-oldalak tartalmának megtervezését, tesztelését, feltöltését szolgáló szerkesztőségi rendszer neve; 2. Tartalomkezelő rendszer, az informatikában a nem strukturált információk hosszabb ideig történő megőrzésére, tárolására és kezelésére szolgáló rendszer.] content provider [Content. Zwykle używa się terminów "treść" i "zawartość", ale z łaski Bożej pisarze informatyczni krajów anglojęzycznych stosują je w nieco innym znaczeniu. Każdy urzędnik, który wypełnia formularz, rysuje wykres lub sporządza raport to np. "contentprovider" lub "content-author". Tu "dostawca treści" i "dostawca zawartości" zalatuje dziwaczną, biurokratyczną nowomową. Dlatego proponuję stosować termin "materiały" jako odpowiednik "content". Dodatkowym argumentem jest to, iż po angielsku "content" nie wymaga określenia, czego dotyczy. Po polsku zaś zawartość jest zawsze zawartością czegoś. Materiały natomiast mogą być o czymś, czegoś dotyczyć, ale nie muszą (nb. zwykle zresztą "content-providers" dostarczają teksty całkowicie "content-free").] content provider – tartalomszolgáltató [hálózatokon 'tartalmat' (hír, magazin, zene, video, számítógépprogram, stb.) szolgáltató személy, cég, intézmény, stb.; saját 'mondanivalója' van, ellentétben a hozzáférés- szolgáltatóval (access provider), Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 921 aki csak fizikai kapcsolatot hozza létre; várható, hogy a műszaki szenzáció lecsengése után az Internet esetében is -mint ma a rádiónál és TV-nél- nem a hardver, szoftver vagy a hálózat, hanem az eredeti (nem másolt) tartalom kap majd döntő szerepet a médium további fejlődésben] contessa [wym. kontessa] [hrabina] – (ol.) contessa; grófnő continuo [basso continuo] – (ol.) continuo; (zene) számozott basszus; az egyházi zenében az énekes részeket kísérő basszus szólam contra [(na)przeciw, wbrew] – (lat.) contra; ellen, szemben Contra facta non valent argumenta [Wobec faktów argumenty muszą ustąpić.] Contra facta non valent argumenta; a tények ellen mit sem érnek az érvek; a tényeket nem lehet megcáfolni! Contra furorem uxoris habet neque Hannibal armas – Contra furorem uxoris habet neque Hannibal armas [kontra… uxorisz …nek.ve…armasz] – ‘Hannibal is fegyvertelen áll, mikor asszonya szidja ‘ (Tótfalusi István fordítása). [Latin szállóige a De matrimonio című anonim középkori gyűjteményből.] Contra ius commune [wbrew prawu powszechnemu] – (lat.) Contra ius commune; egyetemes jog elleni v. jogsértő; egyetemes joggal szemben Contra legem [wbrew ustawie] – (lat.) Contra legem; törvény elleni; civiljoggal szemben Contra legem facere [działać niezgodnie z prawem] – jogot sérteni; jogsértő tevékenységet végezni Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit [wbrew ustawie czyni ten, kto dokonuje tego, czego ustawa zabrania; z orminięciem ustawy działa zaś ten, kto nie naruszając słów ustawy obchodzi jej treść.] – (lat.) Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit; törvény ellen cselekszik az, aki törvényellenes cselekedet hajt végre Contra naturam [wbrew naturze] – (lat.) Contra naturam; a természettel szemben [természet elleni bûn (vitium contra naturam)] Contra negantem principia non est disputandum [z kimś, kto zaprzecza pryncypiom, nie dyskutuje się (Arthur Schopenhauer za Arystotelesem)] – Contra negantem principia non est disputandum („nem szabad olyan valakivel disputálni, aki azt mondja, hogy nincsenek alapelvek”, lásd Aquinói - Wersja 01 01 2017. Szent Tamás S.th.l.q.l.a.8i.corp.: nec contra negantem principia disputant). Contra praescriptum [wbrew przepisowi] – (lat.) Contra praescriptum; előírásokkal szemben Contra spem spero [Wierzę wbrew nadziei] Contra spem spero; hiszem a remény dacára Contra vim mortis non est medicamen in hortis [przeciwko mocy śmierci nie ma ziół w ogrodach (na śmierć nie ma lekarstwa)] – Contra vim mortis non est medicamen(in hortis) /…medikámen/ A halál ellen nincs orvosság (a kertekben). Contra urbem [wbrew miasta] – (lat.) Contra urbem; a város ellen „Contra urbem – Contra naturam" – (lat.) „Contra urbem – Contra naturam" – „A város ellen – a természet ellen" contra vim non valet ius [1. prawo jest bezsilne wobec przemocy; 2. prawo ustępuje przed przemocą] – contra vim non valet ius; a jog gyenge a győzővel szemben contractio cordis (łac.) – contractio cordis; szívbéli bűnbánat [skolasztikus eredetű kifejezés a tökéletes bűnbánatra, amely a bűn feletti szomorúságból és az Isten iránti szeretetből fakad. A megtérés első mozzanata.] Contractus ex conventione legem accipere dignoscitur. – (lat.) Contractus ex conventione legem accipere dignoscitur. (Reg. Iur.85) = A szerződés érvénye a szerződő felek beleegyezésétől függ. contradictio [sprzeciw, sprzeczność] – (lat.) contradictio; kontradikció; ellentmondás v. ellenmondás; két összekapcsolt fogalom egymást tagadása Contradictio explicita [wyraźna sprzeczność] – (lat.) Contradictio explicita; világos ellentmondás Contradictio implicita [ukryta sprzeczność] – (lat.) Contradictio implicita; rejtett ellentmondás Contradictio in adiecto [1. sprzeczność w przydawce (przymiotniku); 2. błąd logiczny polegający na zestawieniu dwóch wyrazów: określanego i określającego, które wzajemnie się wykluczają, np. kwadratowe koło, żonaty kawaler, czarna biel, głośna cisza itd. Określenie takie nie jest błędem logicznym, jeżeli pełni funkcje poetyckie (zob. oksymoron).] – (lat.) Contradictio in adiecto; önellentmondás; olyan állítás, amely önmagában hordja cáfolatát. Contradictio in se [sprzeczność sama w sobie] – (lat.) Contradictio in se; önmagában rejlő ellenmondás Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Contradictio in subiecto [sprzeczność w samym przedmiocie] – (lat.) Contradictio in subiecto; saját tárgyában való ellentmondás Contradictio in terminis [sprzeczność w terminach (określeniach)] – (lat.) Contradictio in terminis; terminusában v. értelmezésében való ellentmondás 922 Contraria contrariis curantur [przeciwne (leczy się) przeciwnym (prastara zasada medyczna)] – Contraria contrariis curantur; [az ellenkező az ellenkezővel gyógyítható] betegségeket ősi gyógymódok szerint kezelnek (Hippocrates) contrascarpe [Place de la Contrescarpe] – contrascarpe (franc., ejtsd: kontreszkárp), ellenlejtő; sáncároknak a gáttal szemközt fekvő fala; vizesárok ellenfala contrat social [umowa społeczna] – (fr.) contrat social; társadalmi szerződés (Rousseau) control unit {rzecz.} [jednostka sterująca {f.} [komp.] [zł.]] - CU Control Unit (vezérlő egység) Controller [kontroler (kat.: informatyka); pod nazwą tą kryje się najczęściej zestaw układów scalonych kontrolujących przepływ danych wymienianych między procesorem i urządzeniem peryferyjnym, takim jak dysk twardy czy drukarka.] – (ang.) Controller [Az OPTO22 SNAP PAC rendszerének egy eleme: kommunikációs, I/O-, és vezérlő processzor, melyhez SNAP rendszerben csatlakoztathatók az I/O pontok, és ethernet hálózaton keresztül kommunikál a rendszer többi egységével.] Controller Area Network (CAN) [to jest szeregową magistralą komunikacyjną powstałą w latach 80. w firmie Robert Bosch GmbH z myślą o zastosowaniach w przemyśle samochodowym (ABS, sterowanie silnika). Obecnie znajduje zastosowanie również w przemysłowych magistralach polowych (najpopularniejsze standardy: CANopen, DeviceNet, SDS, Profibus). Magistrala CAN wykorzystuje dwuprzewodową skrętkę i pracuje z maksymalną prędkością transmisji 1Mbit/s na dystansie do 40m. Wraz ze zwiększaniem dystansu spada maksymalna prędkość transmisji (np. 250kbit/s na 250m).] – Controller Area Network (röviden CAN vagy CAN-bus) [egy számítógépes hálózati protokoll és adatbusz szabvány melyet mikrokontrollerek és egyéb gazdaszámítógép nélkül működő eszközök kommunikációjára terveztek. Eredetileg kifejezetten járművekhez tervezték, de más területeken is használják. A Linux-rendszermag a 2.6.25 verziótól támogatja a CAN szabványt. CAN] - Wersja 01 01 2017. Convenienter naturae vivere [żyć w zgodzie z naturą. (Zenon z Kitionu)] – Convenienter naturae vivere; A természetnek megfelelő módon kell élni. (Kitioni Zénón; i.e. 336264) Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus [1. każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach (które nie ulegną zmianie); 2. umowa pozostaje w mocy, o ile okoliczności jej zawarcia nie uległy zmianie.] - (lat.) Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus; a szerződés mindaddig hatályos marad, amíg annak megkötésével kapcsolatos körülmények nem változnak Convolvulus (Powój) – hajnalka (Convolvulus) conwalescentia, rekonwalescencja [okres powrotu do zdrowia i sił po przebytej ciężkiej chorobie, zabiegu chirurgicznym, ciężkim urazie, wypadku i operacji] – (lat.) convalescentia; (orvosi) lábadozás, felgyógyulás [convalescers: lábadozó] Cool Wool [hasło reklamowe propagowane przez Międzynarodowy Sekretariat Wełny (IWS) na temat lekkiej tkaniny ze 100% wełny (200g i w górę) która jest przewiewna i porowata i produkowana z cienkiej przędzy czesankowej z zastosowaniem bardzo cienkiej wełny. Te tkaniny są przeznaczone na męskie garnitury letnie i damskie sukienki i kostiumy.] – Cool Wool (nyári gyapjúszövet márkajelzése) [A Nemzetközi Gyapjú Titkárság (IWS) márkajelzése, amely 100 %ban finom fésült gyapjúfonalakból szőtt könnyű (200 g/m2-t meg nem haladó), hűvös tapintású szövetekre alkalmazható. Nyári férfiöltönyök, női ruhák és kosztümök anyaga.] cookie {rzecz.} (ciasteczko) [pakiecik kontrolny {m.} [komp.] [zł.]] [krótka informacja przekazywana przez serwer i przechowywana w komputerze użytkownika przez przeglądarkę internetową. Ułatwia użytkownikowi ponowne korzystanie ze strony, która wysłała ciasteczka, na przykład przez zapamiętanie indywidualnych ustawień. Zdaniem obrońców prywatności w Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 923 internecie, cookies są szkodliwe, gdyż pomagają „śledzić” i zbierać informacje o internautach.] – (ang.) cookie - nyomozóprogram, 'bitsüti' (szószerint = sütemény) [1. egyes Web szerverek által küldött kódsorozat, mely a kliens számítógépének háttértárolójára kerül és a felhasználó későbbi azonosítására szolgál (amennyiben a Web-kliensben ez a lehetőség engedélyezve van); ilyen "bitsüti" segítségével ismerik fel az online áruházak a korábbi vásárlóikat vagy az elektronikus újságok az olvasóikat, így legközelebb személyre szabott információkat tudnak nekik kínálni. 2. Egyes Web szerverek által küldött kódsorozat, mely a kliens számítógépének háttértárolójára kerül és a felhasználó későbbi azonosítására szolgál. 3. Web-oldalak használatát nyomozó program ('bitsüti'), mely a Web-en böngészve sokszor észrevétlenül kerül gépünk merevlemezére; üzleti érdekeltségü Web-oldalak tulajdonosai küldik ezeket a kis szövegállományokat szokásaink feltérképezésére, esetleg figyelmünk irányítására (olykor felettébb arrogáns módon); használatukra szabvány készül OPS (Open Profiling Standard) név alatt, amelyet Microsoft és Netscape egyaránt támogat; legbiztosabb a cookie-k fogadását és megtelepedé- sét gépünkön egyszer s mindenkorra letiltani; mai böngészőknél cookiek fogadása vagy kitiltása beállítható, de külön 'cookie-likvidáló' programok is használhatók ("cookie cutter")] cookie cutter - cookie cutter - cookie-letiltó program [a cookie cutter és a cookie cruncher olyan programok, melyek a szabad Web- böngészést tudtunk nélkül (néha kívánatos, de sokszor nem kívánatos módon) befolyásoló cookie nyomozóprogramokat letiltják] Copelatae (Copelata) – (lat.) Copelatae; a zsákállatok tudományos neve, zsákállatkák Copernicium (Cn) [Nazwa, symbol, l.a.: copernicium, Cn, 112; Grupa, okres, blok: 12, 7, d; Właściwości metaliczne: metal przejściowy; Masa atomowa: [285] u] [pierwiastek chemiczny z grupy metali przejściowych w układzie okresowym. Nazwa pierwiastka została oficjalnie zatwierdzona przez IUPAC 19 lutego 2010 roku i pochodzi od nazwiska astronoma Mikołaja Kopernika, polska forma nazwy nie została dotąd ustalona. Wcześniej stosowano tymczasową nazwę "ununbium" (Uub), zgodnie z nomenklaturą IUPAC, a nieoficjalnie także "eka-rtęć" (eka-Hg), jako że pierwiastek ten w układzie okresowym znajduje się bezpośrednio pod rtęcią. – - Wersja 01 01 2017. Copernicium został po raz pierwszy uzyskany w laboratorium GSI w Darmstadt w Niemczech poprzez bombardowanie jonami cynku-70 ołowianej tarczy (tzw. "zimna" synteza, której nie należy mylić z zimną fuzją). Dokonał tego zespół naukowców, którym kierowali S. Hoffman, V. Ninov i F. P. Hessburger, w dniu 9 lutego 1996 roku.] – kopernícium [Név, vegyjel, rendszám: kopernícium, Cn, 112; Csoport, periódus, mező: 12, 7, d; Megjelenés: ismeretlen, vsz. ezüstös fehér vagy fémes szürke; Atomtömeg: (285) g/mol] [a 112-es rendszámú kémiai elem neve, vegyjele Cn. Ez a legnehezebb transzaktinoida, melynek szintézisét a IUPAC eddig elismerte, ami fontos lépés az úgynevezett szupernehéz elemek csoportja felé vezető felfedezőúton. A 112-es, akkor még ununbium névvel illetett elem felfedezését 2009 májusában ismerte el a IUPAC, felkérve a GSI-nek dolgozó felfedezőket (GSI: Gesellschaft für Schwerionenforschung mbH, Darmstadt), hogy a hagyományoknak megfelelően tegyenek javaslatot az új elem elnevezésére és vegyjelére. A GSI 2009. július 14-i javaslata a kopernícium (copernicium) volt a Cp vegyjellel. Az eredetileg javasolt Cp-t azonban hamarosan ejtették, mert 1949. előtt a lutécium szinonim elnevezésének (kassziopeium) jelölésére szolgált. Az új vegyjel a Cn. 2010. februárban a kémikusok nemzetközi szövetsége (IUPAC) hozzájárulását adta ahhoz, hogy az elem hivatalos neve Copernicium legyen, vegyjele Cn. - A 112-es elem előállítását már 1971ben is bejelentették, de bizonyítható eredményt csak 1996-ban tudott felmutatni a GSI kutatócsoportja (Sigurd Hofmann és munkatársai).] coperto (wł, muz.) – (ol.) coperto; takarva, fedve, fedezve; fedett; a zenében használják és pedig különösen a fedett üstök (tympani coperti) jelzésére; ilyenkor az üstöket posztóval vonják be, minek következtében hangjuk nagy mértékban eltompul. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 924 Copia verborum – gadanina; mnogość słów Copia verborum; szavak bősége; szóbeszéd, szószaporítás; üres beszéd v. fecsegés; pletyka coprocessor {rzecz.}; koprocesor {m.} [komp.]; [dodatkowy, wyspecjalizowany procesor umożliwiający zwiększenie prędkości działania komputera] – Coprocessor [A CPU-val együttműködő processzor, mely valamilyen célfeladat elvégzésére szolgál. A koprocesszor nem képes az általános utasítások végrehajtására, csak a CPU-val együtt működőképes. Tipikusak az aritmetikai és az input-output koprocesszorok.] Coptis trifolia Salisbury – złote nici trójlistne; “złote usta” (ang. Threeleaf Goldthread; niem./szwajc. Goldmund) [występujące w Ameryce Północnej, w Północnej Azji, a nawet w Północnej Europie] – Alaszkai aranyfonál (Coptis trifolia L.) copula, kopula (łącznik, czasem zwany spójką) [termin oznaczający jakąkolwiek formę czasownika być (lub jego negację) łączącą podmiot i orzeczenie] – kopula [a nyelvészetben az összetett mondatrészek segédszava, elsősorban ami az alanyt a névszói vagy határozói állítmánnyal köti össze (kopula: 'kötelék'), illetve azok a szószerkezetek, amelyek ebből származnak. A kopula gyakran a létige, de a magyarban lehet a lesz, marad, múlik (valahány éves) igék származéka is. Egyes nyelvekben (például az angolban) kopulatívak például a ’látszik, hangzik, hallatszik, érződik, tűnik, bizonyul valaminek/valamilyennek’, ’valamilyen íze, illata, tapintása van’ jelentésű igék; a magyarban azonban ezek nem kopulatívak, mert vagy -nak/-nek ragos vonzatuk van, vagy egész más szerkezettel fejezzük ki őket.Kopula a magyarban a szókapcsolatokban használt való és volta segédszó is (a legtöbb esetben), pl. a repülőgépről való leszállás, az utas orvos volta] Copula negatywna (spójka przecząca) to negacja jakiejś formy czasownika być występującej w funkcji łącznika podmiotu i orzeczenia w zdaniu. - Wersja 01 01 2017. Copula pozytywna (spójka twierdząca) to forma czasownika być występującego w funkcji łącznika podmiotu i orzeczenia w zdaniu bez negacji. copy protection {rzecz.} [zabezpieczenie przed kopiowaniem {n.} [komp.] [zł.]] – (ang.) copy protection; másolásvédelem Copying office – (ang.) Copying-office; másoló üzlet Copyright © [1. prawo do wydawania lub wykonywania dzieła, zastrzeżone dla określonej osoby lub instytucji; 2. formuła drukowana na książkach, płytach itp. informująca, kto ma takie prawo; 3. formuła zastrzegająca i gwarantująca prawa autorskie; w ustawodawczej tradycji Stanów Zjednoczonych chroni prawa majątkowe do utworu, nie chroni natomiast praw osobistych twórcy; formalną przesłankę prawną do ochrony praw autorskich twórcy stanowi umieszczenie znaku © łącznie z nazwą podmiotu prawa autorskiego na każdym egzemplarzu opublikowanego dzieła.] – (ang.) copyright; a szerzői jog fenntartása, kiadói jog (Amerika indítványára hozott, nemzetközileg elfogadott szabály a szerző jogainak védelmére) Copyright Office [amerykańska instytucja, część Biblioteki Kongresu, odpowiedzialna za rejestrację praw autorskich i prowadzenie rejestru utworów. Nie ma odpowiednika w Polsce, ponieważ nasze prawo autorskie nie przewiduje obowiązku rejestracji.] – (ang.) Copyright Office; amerikai szerzői jogi hivatal Cor (cerca) – (lat.) cor; (orvosi) szív coram – (lat.) coram; előtt coram Deo (przed Bogiem) – (lat.) coram Deo; Isten színe előtt. coram publico [łac., jawnie, publicznie, przed całym światem] – (lat.) coram publico; közönség előtt coraz [1. wyraz komunikujący o stopniowym nasilaniu się czegoś; 2. wyraz komunikujący o częstym powtarzaniu się czegoś w krótkich odstępach czasu] – egyre, újra meg újra; mindinkább, mind, mindig coraz bardziej – mindinkább; egyre inkább, egyre jobban coraz bardziej się chmurzy – egyre jobban borul; egyre jobban beborul az ég coraz częściej – egyre gyakrabban coraz dalej – egyre tovább; egyre messzebb coraz gorzej – egyre rosszabbul coraz gorzej słyszy – egyre rosszabbul hall Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 925 coraz lepiej – egyre jobban, mindjobban; egyre inkább coraz lepiej się uczy – egyre jobban tanul coraz mniej – egyre kevesebb v. kevesebbet, egyre kevésbé coraz więcej – egyre több v. többet; mindinkább CORBA (ang. Common Object Request Broker Architecture) [to technologia zapewniająca komunikację pomiędzy obiektami pracującymi w heterogenicznych (różnorodnych) systemach komputerowych. Obiekty pełniące dowolne funkcje mogą być zaimplementowane w różnych językach programowania, na dowolnej platformie sprzętowej, pod kontrolą różnych systemów operacyjnych.] - Common Object Request Broker Architecture, azaz a CORBA [az OMG által létrehozott architektúra, illetve szabványgyűjtemény a számítógépes hálózatok kommunikációjának szabványosítására. A CORBA szabványokat úgy határozták meg, hogy lehetővé tegyék különböző operációs rendszereken futó, eltérő programozási nyelveken megírt alkalmazások kommunikációját is. Ennek érdekében az egymással kommunikáló alkalmazások, programok között az interfészt egy a CORBA szabvány által meghatározott interfészleíró nyelven (angolul Interface Definition Language, IDL) kell definiálni.] corda (wł.) - struna; una corda [jedna struna; w nutach utworów fortepianowych oznacza użycie lewego pedału celem uzyskania delikatniejszego, stłumionego dźwięku; powrót do normalnej gry oznacza się określeniem tutte le corde - wszystkie struny lub tre corde - trzy struny; corda vuota (skr. c.v.)] - pusta struna, jt. nie przyciśnięta palcem na instrumentach smyczkowych – (ol.) corda; húr Cordon bleu – (fr.) cordon bleu; kék szalag (kitüntetés), a leggyorsabb Európa-Amerika közötti hajó kitüntetése; Cordon bleu v. Gordon Bleu Cordon sanitaire (Kordon sanitarny) [od roku 1919 pojęcie stosowane w przenośni wobec łańcucha państw (nazywanych także "państwami buforowymi"), odgradzających od potencjalnego agresora bądź państwa niebezpiecznego ideologicznie.] – (fr.) egészségügyi védőövezet, járványos v. járványgyanús terület biztonsági lezárása corium (skóra) – (lat.) corium; irha, bőr corn (ang.) – (ang.) corn; gabonaszem, gabona; búza, (USA-ban) (kukurydza) kukorica; (ír, skót) zab; (nagniotek) tyúkszem, bőrkeményedés, bőrkérgesedés - Wersja 01 01 2017. cornea (łac. rogówka) [wypukła zewnętrzna warstwa gałki ocznej, w jej przedniej części] – (lat.) cornea; a szem szaruhártyája corned beef (wolowina peklowana; rodzaj gotowanej potrawy z miesa) – (ang.) besózott és vagdalt marhahús v. marhahúskonzerv cornette (kornet) – (fr.) cornette; cornátás, lovas zászlótartó Cornix cornici numquam confodit ocellum; cornix cornici oculum non effodit [Kruk krukowi oka nie wykole.] (Makrobiusz) – Cornix cornici numquam confodit ocellum; Holló a hollónak ki nem vajja szemét (A. Th. Macrobius); Cornix cornici oculos non effodit [kornix kornici okulosz…] – ‘Holló a hollónak nem vájja ki a szemét’. [A ma sok nyelvben használatos közmondás latin eredetű, Macrobius Saturnalia című művéből (VII.5.2).] Cornix cornici oculum non effodit. [Kruk krukowi oka nie wykole.] – (lat.) Cornix cornici oculum non effodit; Holló hollónak nem vájja ki a szemét cornu (róg) – (lat.) cornu; szarv corocznie – évente, évenként coroczny, -a, -e [powtarzający się co rok] – évi, éves, évenkénti corolla – (lat.) corolla; koszorúcska, (botanika) párta corollarium – (lat.) corollarium, koszorúcska [a corolla (corona deminutivuma) szóból származik; voltaképen azokat a virágból font koszorúkat jelenti, melyekkel a színházi közönség kedvencz színészeit kitüntette]; (logika) tétel Corona australis [Korona Południowa (łac. Corona Australis, dop. Coronae Austrini, skrót CrA)] – (lat.) Corona australis; déli korona (csillagkép a déli féltekén) Corona borealis [Korona Północna (łac. Corona Borealis, dop. Coronae Borealis, skrót CrB)] – (lat.) Corona borealis; északi korona (csillagkép az északi féltekén) coronaria – (lat.) coronaria; koszorúverőér, koszorúér, koszorúsér Coroner (zob. koroner) – (ang.) coroner; a legrégibb angol közhivatalnok, működése kb. az ügyésznek felel meg; halottkém (nem természetes halál esetén) Corpora dormiunt, vigilant animae [Ciała śpią, dusze czuwają (napis nad wyjściem z Grobów Królewskich na Wawelu)] – (lat.) Corpora dormiunt, vigilant animae; a testek alszanak, a lelkek vigyáznak (latin felirat a Wawelben) W przedsionku Krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów, w sarkofagu po lewej stronie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia pochowany jest prezydent Lech Kaczyński z żoną Marią, którzy zginęli w katastrofie lotniczej w Smoleńsku 10 kwietnia 2010. 10 września 2010 w przedsionku krypty odsłonięto tablicę pamiątkową z jasnego piaskowca o wymiarach 184,3 x 127,5 cm, z nazwiskami wszystkich ofiar katastrofy i łacińską sentencją: Corpora dormiunt, vigilant animae (pol. "ciała śpią, dusze czuwają"). 926 Corporate Social Responsibility (CSR) [Społeczna odpowiedzialność biznesu (z ang. CSR – Corporate Social Responsibility) – koncepcja, według której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Według tego podejścia, bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełnianie przez organizacje biznesowe (przedsiębiorstwa) wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego również zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na efektywność działalności gospodarczej tych organizacji. Zatem wydatki tego rodzaju należy traktować jako inwestycję, a nie jako koszt, podobnie jak w przypadku zarządzania jakością.] – (ang.) Corporate Social Responsibility (CSR) v. a Vállalatok Társadalmi Felelősségvállalása; vállalati felelősségvállalás [egy üzleti fogalom, ami szerint a vállalatok figyelembe veszik a társadalom érdekeit, mégpedig azáltal, hogy tekintettel vannak tevékenységük üzletfeleikre, beszállítóikra, alkalmazottaikra, részvényeseikre de ugyanígy a környezetre is kifejtett hatására. Ez a cselekvés a törvényes kötelezettségen túl is terjedni látszik, nevesen úgy, hogy az üzleti szereplők önkéntesen tesznek lépéseket az őket körülvevő társadalom életszínvonalának javítása céljából. A CSR gyakorlata számos vita tárgyát képezi. Támogatói azzal érvelnek, hogy ez a tevékenység többszörösen hasznos mivel alapjában véve túlmutat a cégek rövidtávú haszonszerzései érdekein. Ellenzői viszont úgy vélik, hogy nincs összhangban az üzleti világ alapvető céljával; vagy az egész nem más, mint figyelemfelkeltés/reklám, mások szerint pedig a multik ezúton próbálják elterelni az államok figyelmét működésük kártékonyságáról.] Corps – (fr.) corps, test, testület Corps d’armée (korpus) – (fr.) Corps d’armée; (wojsko) kar; test a katonaságnál; hadtest (korpus) - Wersja 01 01 2017. Corps diplomatique [Korpus dyplomatyczny (fr. Corps diplomatique, stąd skrót CD)] – Corps diplomatique; diplomáciai testület (CD) corpus (korpus) [ciało człowieka lub zwierzęcia oprócz głowy i kończyn] – (lat.) corpus; test [Krisztus testének szobrászati ábrázolása a feszületen] Corpus Christi /Boże Ciało / – Corpus Christi; Krisztus teste CORPUS CHRISTI MYSTICUM (w mistycznym Ciele Chrystusa) – Krisztus titokzatos teste az egyház. [Krisztus misztikus teste (lat. corpus Christi mysticum): Szt Pál kifejezése az Egyházra] CORPUS CHRISTI PERMIXTUM (Kościół) – CORPUS CHRISTI PERMIXTUM; Az egyház, amelyben igazak és gonoszok együtt vannak. CORPUS CHRISTIANUM – CORPUS CHRISTIANUM; Az egész keresztyénség; a középkorban az egész keresztyén társadalmat jelentette, ami kb. egyenlő volt az u.n. művelt nyugattal, amelynek a feje és kormányzója a pápa volt. Corpus delicti [wym. korpus delikti] [dowód rzeczowy świadczący o popełnieniu przestępstwa; dowód rzeczowy przestępstwa] – (lat.) corpus delicti [korpusz delikti]; bűntárgy, bűnjel [(jog) a bűncselekmény teste; bűntárgy, a tárgyi bűnjel; azok a tárgyak, amelyeket a bűncselekmény létrehozott v. amelyek létrehozásánál szolgáltak – ‘bűnjel’ a latin jogi nyelvezetben, tkp. ‘a bűn teste’, vagyis a tárgy, amelyben a bűntény anyagi aspektusa megragadható] CORPUS DOCTRINAE [W wyniku odmowy subskrypcji "Corpus doctrinae Philippica", 5 grudnia 1570 r. został zwolniony z zajmowanej funkcji.] – CORPUS DOCTRINAE; Hitvallási tekintélyű iratok gyűjteménye; a Liber Concordiae előtt sok ilyen gyűjtemény volt a reformáció területén használatban. Corpus iuris – (lat.) Corpus iuris; törvénytár, jogszabályok gyűjteménye; törvénykönyv, törvénygyűjtemény Corpus iuris canonici (Prawo Kanoniczne) – Corpus iuris canonici [a középkori egyházjog gyűjteménye; kánontörvénytár, mely elnevezés a XVI. sz.-tól kezdve vált szokásossá, amióta t. i. annak alkatrészeit nem mint addig történt, három külön kötetben, hanem egy kötetbe összefoglalva adták ki.] CORPUS IURIS CANONICI [(skr. CICa) – nazwa przyjęta dla oznaczenia grupy zbiorów prawa kanonicznego, które Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 927 powstały od XII do XV wieku] – CORPUS IURIS CANONICI; A kénonjog gyűjteménye; a r.kat. egyház kánonjogának gyűjteménye. [kánontörvénytár, mely elnevezés a XVI. sz.-tól kezdve vált szokásossá, amióta t. i. annak alkatrészeit nem mint addig történt, három külön kötetben, hanem egy kötetbe összefoglalva adták ki] Corpus iuris civilis [Kodeks prawa cywilnego] – Corpus iuris civilis; Polgári Törvénykönyv [Kodeks Justyniana (Codex Iustinianus): A glosszátorok korától Corpus iuris civilis néven ismert a római jog első kodifikált gyűjteménye, az ezt alkotó könyvek anyaga azonban először csak 1583-ban, Genfben, a francia humanista, Dionysius Gothofredus (Denis Godefroy) kiadásában jelent meg e közös cím alatt, a kifejezés csak ezt követően vált a törvénymű bevett megjelölésévé.] Corpus Juris Hungarici (CJH) (néha Iuris írásmóddal) [Magyarország legfontosabb – nem hivatalos – törvénytára volt évszázadokon keresztül] CORPUS REFORMATORUM [Corp. Ref., Cor. Ref., C.R., CR; List wydany z kopiariusza listów Jana Kalwina Corpus reformatorum] – CORPUS REFORMATORUM; A reformátorok iratainak gyűjteménye. Rövidítve--- C.R. Crux Tolosana (krzyż) – Crux Tolosana; Toulousi kereszt [Viselési jogát Mária Terézia adományozta 1779-ben a kalocsai káptalannak. Ünnepeken és az egyházmegyén kívüli diplomáciai szolgálat teljesítése során használták.] - Wersja 01 01 2017. corrida [korrida (hiszp. corrida de toros od hiszpańskiego correr "biegać"); widowisko popularne w Hiszpanii, podczas którego toreadorzy walczą z bykiem] – (sp.) corrida; bikaviadal Corrumpunt mores bonos colloquia mala [złe rozmowy psują dobre obyczaje. (Św. Paweł „I List do Koryntian”)] Corrumpunt mores bonos colloquia mala; a a rossz beszéd megrontja a jó erkölcsöt; "A jó erkölcsöt megrontja a rossz társaság!" (1Kor 15:33) Corruptissima republica, plurimae leges. (Im wiecej w panstwie korupcji, tym wiecej przepisow.) [im większy nieład w państwie, tym liczniejsze ustawy] – Caius Cornelius Tacitus, historyk rzymski, 55117 AD, Annales III, 27 – Corruptissima republica plurimae leges [korruptisszima republika plurimé legesz] – ‘A legromlottabb államban a legtöbb a törvény’ (Borzsák István fordítása). [Latin szentencia Tacitustól (Évkönyvek III.27); az önkény és az erőszak mindig újabb törvényekkel igyekszik körülbástyázni magát és rablott előjogait.] corsage (wymawiaj "korsaż", z francuskiego kwiat wpinany we włosy lub ubranie) [gorset] – 1. (fr.) corsage; a vállat és a karokat szabadon hagyó női ruhaderék; 2. Pánt nélküli felsőrész, kidolgozott mellrésszel. [A corsage testhez simulását az oldalrészben vagy hátul elhelyezett rugalmas betéttel lehet szabályozni.] A Crux Tolosana rajza Mária Terézia királynő oklevelén, amelyben ennek viselésére jogosította föl a kalocsai káptalan tagjait, 1779 (KFL.VIII.B.II.7) CORREDEMPTRIX [Dlatego Maryję, Matkę Syna Bożego, wybraną spośród kobiet, nazywamy Corredemptrix] – CORREDEMPTRIX; Társmegváltó (nőnemű szó) Mária címe és rangja a legújabb r.kat. teológiában. [A fogalom mögött az a kérdés áll, hogy Máriának milyen szerep jutott a megváltás művében. Nem kétséges, hogy mint Jézus anyja a Megváltó földre jövetelében a legtiszteletreméltóbb és legbensőségesebb szerepet kapta.] corsage Corsaro (Korsarz) – (ol.) corsar, kalóz (olaszul Il corsaro) corset [gorset] – (fr.) corset, fűző corso [wym. korso], korso [1. ulica będąca miejscem spacerów i przejażdżek; 2. pochód ulicami miasta, z udziałem ukwieconych pojazdów] – (ol.) korzó, sétány Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Cortaderia selloana SCHULT. et SCHULT. F. (trawa pampasowa) – Pampafű (Cortaderia selloana) 928 cortége (konwój honorowy) – (fr.) cortége; kíséret, dísztkíséret cortes [część; cięcie; dwór] – (sp., port.) cortes [corte: udvar], a spanyol és a portugál képviselőház neve cortex [Kora mózgu - struktura mózgu, w części kresomózgowia, zbudowana z istoty szarej, którą stanowią komórki neuronów] – (lat.) cortex; kéreg; az agyvelő szürkeállományának neve Cortex Cascarillae (kaskaryliowiec, kaskarylia) [Croton eluteria Bennet. z rodziny Euphorbiaceae w formie nalewki lub proszku - ściągające, pobudzające trawienie] – Aranylevelű kaszkarilla (cserje) (Croton eluteria L.) [bahamakéreg, kaszkarillakréreg. Kubában, a Bahamaszigeteken, Dél-Amerikában élő cserje. A kéreg adja az erősen kesernyés, csípős ízű italfűszert.] cortin – cortin; a mellékvesekéreg hormonja [először 1926-ban Hartmann állította elő, vegyi összetétele még ismeretlen] cortison (kortyzon) – (lat.) cortison; 1. a mellékvesekéreg egyik hormonja; 2. mellékvesekivonat (fontos gyógyszer reuma, fehérvérűség stb. ellen) - Wersja 01 01 2017. Corvina (Korwina, Bibliotheca Corviniana. Biblioteka króla Macieja Korwina) – 1. Corvina (Bibliotheca Corviniana) Mátyás király világhírű budai könyvtára; Mátyás halála után egy ideig Ulászló is gondozta s gyarapította a könyvtárt, később azonban ajándékozott is belőlük; II. Lajos alatt állandóan fogyott, ami megmaradt, azt a török hurcolta el; 2. az innen származó díszes kivitelű kódex [corvinák (ejtsd: korvinák) Hunyadi Mátyás híres könyvtárából, a Bibliotheca Corvinianából származó kódexek.] Corvinus [Corvinus/Korwin] – Corvinus (Hollós), a Hunyadi családnak a címerében levő hollóról (corvus) vett neve (csak a XV. század második felében keletkezett) Corvus albus – biały kruk. (Juwenalis) – Corvus albus; fehér holló cos – (trigonometria) cos (cosinus) (dostawa) cosa nostra [wym. koza nostra] [organizacja przestępcza w USA, powstała z odgałęzień włoskiej mafii] – cosa nostra (a mi ügyünk) [egyszerre jelenti a szicíliai és az amerikai maffiát] COSE (Common Open Software Environment) [zgrupowanie producentów do którego należą m.in. SunSoft, Nevell, IBM, Hewlett-Packard. Zajmują się pracą nad środowiskiem pracy użytkownika dla Unixa/Linuxa. Standaryzują udostępnione kody sterowników sprzętowych.] – COSE (Common Open Software Environment) [Nyitott szoftverkörnyezetet (UNIX) támogató szervezet (HP, IBM, Novell, USL, SCO, SUN).] cosecans (kosekans) [1. oznaczany w Polsce cosec lub CSC – stosunek długości przeciwprostokątnej C i długości przyprostokątnej a naprzeciw kąta ostrego α; odwrotność sinusa; 2. oznaczany w Polsce lub – stosunek długości przeciwprostokątnej i długości przyprostokątnej leżącej naprzeciw kąta ostrego ; odwrotność sinusa; pl. dosieczna (dosie)] – (lat.) cosecans; (szögfüggvény) az átfogó és a szöggel szemben fekvő befogó aránya (dosieczna) Cosi fan tutte [(pełny tytuł: Così fan tutte ossia la scuola degli amanti (Tak czynią wszystkie, czyli szkoła kochanków), KV 588) – opera buffa w dwóch aktach. Muzykę skomponował Wolfgang Amadeusz Mozart, a libretto napisał Lorenzo da Ponte.] – (ol.) cosi fan tutte; „úgy tesznek mind” (az asszonyok) [Mozart-opera]; egyik sem különb a Deákné vásznánál – ‘Így tesznek mind a nők’ [Mozart operájának, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 929 amely Da Ponte szövegére íródott, az olasz címe. Régebben Mind így csinálják címre magyarították nálunk, s néha ma is így fordítják az opera címét, holott a tutte alak nőnemű, s a vígopera valóban a nők állhatatlanságáról szól.] cosinus (lub kosinus) [1. oznaczany cos – stosunek długości przyprostokątnej przyległej b do kąta ostrego α i przeciwprostokątnej c; 2. oznaczany – stosunek długości przyprostokątnej przyległej do tego kąta i przeciwprostokątnej ; pl. dostawa (dost)] – (lat.) cosinus; (szögfüggvény) a szög mellett fekvő befogó és az átfogó aránya (dostawa) COSZ; Centralny Ośrodek Szkolenia Zawodowego – Szakoktatási Központ coś [I. zaimek nieokreślony, zastępujący nazwę dowolnego przedmiotu lub faktu bądź takiego, którego mówiący nie chce lub nie umie określić, np. Coś trzeba z tym zrobić. II. pot. partykuła charakteryzująca cechę lub zdarzenie w sposób przybliżony, często wyrażająca niepewność lub zdziwienie, np. On ostatnio coś wychudł.] – valami, valamit [mam ci coś powiedzieć: szeretnék neked mondani valamit]; (jakoś) valahogy, mintha; (około) kb. coś ciąży na sumieniu – lelkiismeretét vmi nyomja v. terheli coś czego się nie zna – vmi, amit nem ismerünk coś do czytania – olvasnivaló coś do jedzenia – harapnivaló, falat coś do zobaczenia – látnivaló, teendő coś dodaje komu skrzydeł – (átv.) valami szárnxyakat ad vkinek coś dziś źle wyglądasz – valahogy nem jó színben vagy ma coś go kusi – csábítja (őt) vmi coś hodowa się – vmit nevelnek coś jedzenia – valami ennivaló coś jest bez konkurencji – versenytárs nélküli coś jest dla kogoś nauką – ez jó lecke v. tanulság vkinek coś jest na dokończeniu – vége felé jár, befejezés előtt áll, végéhez közeledik vmi coś jest na tapecie? – (közb.) miről is van szó? coś jest na temat – vmi nem tartozik a témához coś jest słuszne z jakiegoś punktu widzenia – vmi helyes, igaz bizonyos szempontból coś jest w kolebce – kezdeti állapotban van, még csak terv (csak terv maradt) coś jest za pasem – (átv.) vmi küszöbön áll v. rövidesen bekövetkezik coś jeszcze? – még valamit? - Wersja 01 01 2017. coś kłuje w oczy – vmi szemet szúr, szemet sért; szálka a szemében coś kłuje w ząbki – vmi nem a fogára való, nincs ínyére coś króluje na rynku – vmi uralja a piacot coś ładnego mi się śniło – szépet álmodtam coś ma cenę – ára van vminek coś ma tę wad, że… - az a hátránya, hogy… coś mi się ochapia w pamięci – valamit pedz az emlékezetem coś mię pikneło – (átv.) vmi megütött; vmi azt súgta nekem, hogy coś mię tknęło – hozzám ért vmi; megérintett vmi coś mnie ugrzyło – valami megcsípett coś mu się oberwie – jut neki vmi coś mu/jej chodzi po głowie – átv. valami motoszkál a fejében coś na ząbek – (közb.) fogára való, ízlik coś należy do przeszłości – vmi a múlthoz tartozik, a múltté coś nie odpowiada rzeczywistości – vmi nem felel meg a valóságnak coś nie wróży nic dobrego – vmi semmi jót nem jósol v. ígér coś niecoś [niewiele z czegoś np. coś niecoś zrozumiałem, coś niecoś zjadłem] – egy kevés vmi; valamicskét; egyet-mást coś niecoś mu się oberwie – itt-ott akad valami számára coś niecoś zatrącił o ten temat – futólag érintette azt a témát coś pachnie kryminałem – ez börtönszagú v. börtöngyanús ügy coś pociąga co za sobą – vmi maga után von vmit coś pociąga za sobą konsekwencje – következményeket von maga után coś podobnego! – na de ilyet! ki hallott már ilyet! hallatlan!; nahát! coś pokutuje w kominie – a kéményben kísért vmi; szellem v. kísértet jár a kéményben coś pozostaje zagadką dla kogo – vmi rejtély marad vki számára coś przerasta czyje siły – vmi meghaladja vki képességeit coś przeszło bez echa (bez wrażenia) – nem talált visszhangra, nyomtalanul múlni el coś przybiera realne kształty – testet v. megfoghatóbb alakot ölteni; vmi kezd kialakulni coś siada – vmi leül, leülepszik, ellaposodik coś staje się siedliskiem czego – (átv.) vmi vminek a fészkévé, melegágyává válik coś stanowi dowód – vmi bizonyítékául szolgálni coś stanowi rekompensatę czego (za co) – kárpótlásul szolgál (vmiért) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 930 coś szarpie komuś nerwy – vmi idegesít vkit; játszani vkinek az idegeivel coś tak oklapnął? – (átv.) miért hültél úgy le? miért vesztetted úgy el a remény? coś takiego – valami ilyesfélét; ilyesmi, olyasmi coś takiego! – hát még ilyet!, még ilyet!, no de ilyet!; nahát! coś tam dzieci zbroiły – a gyerekek vmi rossz fát tettek a tűzre coś tam znowu zbroił? – már megint mit műveltél? coś tu zaśmierdziało – itt vmi megbüdösödött v. bűzlik coś ty powiedział? – mit mondtál?; mit is mondtál? coś uderza w czyimś wyglądzie – vmi tükröződik vki külsején coś ujdzie w tłoku – (közb.) végső esetben elmegy; elmegy a többi között coś w rodzaju… – valami olyan, mint… coś w tym guście – ilyesfajta valami; valami ilyenszerű, valami ebben a stílusban coś w tym rodzaju – vmi ilyesmi v. ilyesmit; vmi ilyesfélét; vmi hasonló coś wchodzi komuś jednym uchem, a wychodzi drugiem – vmi egyik fülén be(megy) a másikon ki coś weszło komu w krew – vmi vérévé vált vkinek coś wymaga podkreślenia – vmi aláhúzást, kiemelést igényel coś wymaga reformy – vmi reformra szorul coś wyższego rzędu – magasabbrendű coś zalicza się do wysługi lat – vmi szolgálati időnek számít; vmi hozzászámítódik a szolgálati időhöz coś ze trzy lata – körülbelül három éve; vagy három éve; valami három éve; mintegy három éve coś się rozumie samo przez się – vmi magától értetődik coś się tu kluje – itt valami készül cośkolwiek – akármi, bármi, valami cośmy się go naprosili – mennyit kérleltük őt! cot – (trigonometria) cot (cotangens) Cotele, Cotelé (tkanina) [sztywna bawełniana lub wełniana tkanina, która jest szorstka w dotyku i cechuje się szerokimi, pionowymi prążkami,które powstały przez splot skośny pochodny, często z nitką wątku w osnowie. Wykorzystywana na damskie płaszcze i kostiumy. Nazwa pochodzi z Francuskiego "ctel" (= paski), które opisują powierzchnię tkaniny tego typu.] – Cotelé; bordás struktúrájú szövet. [Vékonyabb és vastagabb hosszcsíkokkal mintázott pamut vagy gyapjú típusú szövet. Mintázatát struck-kötéssel érik el, gyakran egy töltő - Wersja 01 01 2017. láncfonallal. Női kabátokat, kosztümöket készítenek belőle. A francia eredetű elnevezés eredeti jelentése: bordázott.] cotangens [zob. kotangens – oznaczany w Polsce – stosunek długości przyprostokątnej przyległej do tego kąta i długości przyprostokątnej leżącej naprzeciw tego kąta; pl. dostyczna (dosty)]– (lat.) cotangens; (szögfüggvény) a szög mellett fekvő befogó és amásik befogó aránya (dostyczna, dotyczna) Cote [Côte d’Azur [kotdazyr]: Lazurowe Wybrzeże] – (fr.) cote; magassági pont a térképen [Côte d’Azur: Francia Rivéra] Côte d’Azur (Lazurowe Wybrzeże) – Francia Rivéra, Lazúr-tengerpart Cotillon, Kotylion (fr. cotillon) [to zbiorowa zabawa salonowa, w czasie której pary tancerzy noszą ozdobne odznaki, przypięte do piersi, też zwane kotylionami] – (fr.) cotillon; (zene) füzértánc; eredetileg népi páros tánc coton, cotton (bawełna) – (arab→ang.) cotton; gyapot, pamut, karton cottage (domek) – (ang.) cottage; kisebb, kertes családi ház; kis vidéki ház; kunyhó cotte simple Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 931 cotte simple [suknia kobieca z XV wieku. Noszona pod szatą wierzchnią, szyta z wełny, lub w wersjach bogatszych - z białego adamaszku. Charakterystyczne było dla niej szerokie wycięcie na przodzie sznurowane jedwabnym, zwykle błękitnym sznureczkiem, którego tło stanowiła karmazynowa jedwabna wkładka. Ta ozdobna część cotte simple była widoczna dzięki rozcięciu sukni wierzchniej] – La Cotte Simple; XV. sz-i női ruha Cottylen® (Triumph) - Cottylen® [Egy bizonyos pamuttartalmú rugalmas kelme elnevezése, amelyet a Triumph jegyeztetett be és védett le.] cotygodniowy, -a, -e [powtarzający się co tydzień] – heti, hetenkénti cotygodniowe spotkanie – hetenkénti találkozások; hetenkénti találkozók couéizm [Techniczne środki pierwszej formy to przedewszystkiem: przekonywanie, autosugestja (Coué [ob.] stosował ją według nowego własnego systemu [Couéizm]), sugestja połączona z hypnozą albo bez hypnozy.] – (orvosi) couéizmus; önmeggyőzésen, önbefolyásoláson alapuló gyógymód (E. Coué francia gyógyszerész nevéről) coudières [ozdoba rękawów w pierwszej połowie XIV wieku. Były to wydłużone pasy futrzane w wersji bogatszej lub sukienne wycinane w ząbki doszywane do skróconych rękawów szat męskich i kobiecych nad łokciem. Moda ta popularna była praktycznie w całej Europie Zachodniej, a w Czechach utrzymała się do końca XIV wieku.] – (fr.) coudières, kabátujj díszítés a XIV. sz.-ban couleur locale [fr., dosł. koloryt miejscowy; art. charakter, nastrój, punkt widzenia, swoistość jakiejś epoki, miejscowości, okolicy (oddane w dziele sztuki).] – (fr.) couleur locale [helyi színezet]; az egyes nemzetek, korok, tájak stb. egyéni, sajátos (gyakran feltűnő) vonásait kiemelő ábrázolás; környezetrajz - Wersja 01 01 2017. coulomb (kulomb) [od nazwiska fizyka fr.: Charles Coulomb (1736-1806). (C) jednostka ilości elektryczności (ładunku, naboju elektr.).] – (fizika) coulomb; az elektromos töltés gyakorlati egysége (Ch. A. Coulomb francia fizikus nevéből) Count (Hrabia) – (ang.) Count; gróf; a nem benszülött grófok címe Angliában (az angol gróf earl, de a felesége countess) country [wym. kantri] [skr. od country music a. country-and-western amer.ang., w USA forma stylizowanej muzyki "ludowej", zwł. w zach. stanach USA, wykonywanej na gitarach elektr.] – (ang.) country; ország, haza Country look (styl) – (ang.) Country look [1. vidéki külső v. kinézet; 2. Az angol vidéki nemesség hagyományos, sportosan ápolt ruházatára emlékeztető divatstílus. Jellegzetességei a tweed és káróminták alkalmazása – olyan anyagokból és divatstílusokból, amelyek tradicionális nézőpontból nem illenek össze.] county [wym. kaunti] [jednostka adm., okręg: w Anglii - hrabstwo, w USA - powiat.] – (ang.) county; grófság, (régi Angliában, USA) önkormányzattal bíró terület, megye [a mai Angliában a county neve shire] coup – (fr.) coup, ütés; váratlan, meglepő cselekedet coup d'état (zamach stanu przewrót, pucz (niem. putsch), pronunciamiento) [niespodziewane, często z użyciem siły (zbrojny zamach stanu), przejęcie władzy politycznej w państwie przez jednostkę lub grupę osób, wbrew obowiązującemu prawu] - (fr.) coup d'état (puccs); államcsíny [a szélesebb néptömegek által nem támogatott, a hatalom megragadására irányuló tevékenység, többnyire fizikai erőszak alkalmazásával, esetenként katonai erőt is alkalmazva] coupé (fr. - ścięty) [najczęściej dwubryłowe nadwozie zamknięte samochodu osobowego, posiadające dwoje drzwi, charakteryzujące się bardziej opływową i płaską stylistyką, niż inne typy nadwozia. Często, ze względu na nisko opadającą ku Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 932 tyłowi linię dachu w środku jest mało miejsca, zwłaszcza dla pasażerów tylnej kanapy, jeśli takowa jest w samochodzie.] – (fr.) coupé, kupé; csukott kocsi, vasúti kocsi Cour d’honneur (fr.), dziedziniec honorowy [reprezentacyjny dziedziniec przed pałacem lub zamożnym budynkiem mieszkalnym we Francji, zwykle poprzedzony avant-courem. Forma upowszechniła się w okresie renesansu] – (fr.) Cour d”honneur; díszudvar [(francia kifejezés, magyarra nem szokás lefordítani, kb. díszudvart jelent) kastélyok díszudvara. Louis Le Vau alkalmazta először Versaillesban, voltaképpen a kastély belső udvarának egyik oldalát kinyitotta. A francia kastélyépítészetből terjedt el más országokban is (pl. Németország – Würzburg), főleg a barokk építészetben, ahol a cour d’honneur a kastélyok városra néző díszudvara, amelyet három szárny vesz körül. Többnyire három felől, de olykor a bejárati oldal felől is épületszárnyak fogják közre. Később a kiugró oldalrizalitok közti homlokzat előtt, kocsifalhajtóval ellátott tér elnevezésévé vált. Magyarországon is megtaláljuk a példáit, pl. a nagytétényi kastélynál.] courbette [Jedna z figur wyższej szkoły jazdy (air relevé), w której koń podnosi przednie kończyny, a następnie posuwa się skokami na nogach zadnich.] – (fr.) courbette (ejtsd: kurbett); a ló két lábra állása, ágaskodása, a lovaglás magas (spanyol) iskolájának emelkedéssel járó mozdulata, a lónak a levade-dal s a croupade-dal való ismételt előreugratása kis távolságra. courloisie – (fr.) courloisie (kurtuazja); udvariasság, lovagias magatartás (főleg hölgyekkel szemben) courtesy copy [komp.] (też: carbon copy, CC) [do wiadomości, DW [komp.]] - cc Courtesy Copy (másolati példány) courtisane (kurtyzana) – (fr.) courtisane, kurtizán; (eredetileg) udvarhölgy, félvilági nő coute que coute, coûte que coûte – (fr.) coute que coute; kerüljön, amibe kerül, kerüljön bármibe; akármibe kerül, meg kell lenni Couture [fr. szew (na tkaninie)] – (fr.) Couture (meg)varrás; Szabásművészet (francia) [Az haute couture (od kutür) kifejezést a magas kézművességet igénylő szabásművészetre alkalmazzák.] Covasna [miasto w środkowej Rumunii, w Karpatach Wschodnich (Okręg Covasna)] – Kovászna (románul Covasna, németül Kovasna) [város Romániában Kovászna megyében. Az egykori Orbaiszék központja, - Wersja 01 01 2017. 1876-tól járási székhely, 1952-óta város, 1968-óta Kovászna megye névadó települése.] covercoat (kowerkot) – 1. (ang.) covercoat, covercoat; (textil) átlós mintájú, szürkés színű gyapjú- v. pamutkelme, főleg átmeneti kabátokra; sima gyapjúszövet, felöltő ilyen anyagból; 2. Sima, strapabíró fésűsfonalból, sávolykötésben készült anyag, amelyen láncirányban mouliné található. Jellegzetes az átlós mintázat és a nyugtalan, pettyezett felület. cowboy (zob. kowboj) – (ang.) cowboy; (északamerikai) lovas marhapásztor córa – lány córa Koryntu [euf. prostytutka, hetera] – prostituált, hetéra, utcalány córeczka, córuchna, córunia, córuś, córusia – lánya, kislánya, leánykája vkinek córka [1. czyjeś dziecko płci żeńskiej; 2. pot. poufale lub protekcjonalnie do dziewczyny lub kobiety] – leány, leánya vkinek córka chrzestna – keresztlánya vkinek córka jest już zamężna – a lányom már férjnél van córka naturalna [daw. córka nieślubna] – természetes v. házasságon kívüli lánya vkinek cóż [zaimek wprowadzający pytanie o coś lub pytanie retoryczne, np. Cóż on teraz robi?] – mi? ugyan mi? micsoda? cóż! – micsoda!; ugyan cóż? – na mi? cóż cię to oblezi? – mit érdekel? cóż do licha ?! – mi a fene?!, hogy az ördögbe! cóż dopiero – mi lesz akkor; hát még cóż dziwnego – nem csoda, (ha) cóż ja temu winny, że…? – mit vétettem én, hogy…; ez az én hibám hogy…? cóż mam począć? – mit is kezdjek? cóż mi tego – mi közöm ehhez v. ahhoz v. hozzá? mi hasznom van ebből? cóż można na to powiedzieć? – erre már nincs mit mondani; mit lehet erre mondani? cóż on mógł zrobić? – mit tehetett?, mit tudott tenni? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 933 cóż on robi u kata? – mi a fenét v. ördögöt csinál?, hol a fenében van? Cóż po bogactwie, jeśli używać się wzbraniasz. – Mit vágysz a bőség után, ha lemondóan élsz.(Horatius) cóż począć? – mit csinálunk? mihez kezdünk? mit csináljunk? mitévők legyünk? cóż robić – mit lehessen tenni? cóż takiego? – na de ilyet! mi a csuda? ej ha! ilyesmit? hallatlan?! cóż tam takiego? – hát az meg mi ott?, miféle az ott? cóż to? – no mi az? cóż to za cud – mi az isten csudája ez? cóż to znowu? – mi az megint? cóż u licha? – mi az ördög? mi a manó? mi a fene?; mi a szösz? cóż z tego za korzyść? – mi ennek az előnye v. haszna? Cóż znowu? – mi az már megint? cóżeś tam przeskrobał? – mi rosszat tettél? CP852 [to 8-bitowe kodowanie znaków stosowane w systemach operacyjnych MSDOS, PC-DOS, DR-DOS i FreeDOS, w zamyśle mające zawierać znaki języków krajów Europy Wschodniej opartych o alfabet łaciński. Zwane też jest DOS Latin-2 lub Slavic (ang.[kodowanie] słowiańskie). Analogicznie jak w przypadku kodowania CP850, niektóre litery ze znakami diakrytycznymi zastąpiły niektóre istniejące w CP437 znaki semigrafiki i symbole matematyczne. Od czasu rozpowszechnienia się systemów operacyjnych Windows 3.x, a zwłaszcza Windows 95 i Windows NT 4.0, wykorzystujących kodowanie Windows1250 i (w różnym stopniu) unikod, znaczenie kodowania CP852 zaczęło bardzo szybko maleć, choć nadal jest ono wykorzystywane w aplikacjach pisanych dla systemu operacyjnego DOS lub nie posiadających interfejsu graficznego (przeznaczonych do uruchamiania w oknie DOS względnie oknie konsoli), w tym programach księgowych, magazynowych itp.] – 852-es kódlap (más néven CP852, IBM852, DOS kelet-európai kódlap, DOS Latin-2, ICSC2202) [1. egy számítógépes kódlap, amit az MS-DOS latin betűs közép-európai nyelvi változataihoz (magyar, lengyel, bosnyák, horvát, cseh és szlovák nyelv) alakítottak ki. 2. (Code Page Latin II) kelet-európai kódtáblázat (lap) mely tartalmazza a magyar ékezetes karaktereket is.] - Wersja 01 01 2017. CPAN (ang. Comprehensive Perl Archive Network) [źródło dokumentacji oraz modułów do języka Perl. Zgromadzone moduły mają bardzo wiele zastosowań (np. umożliwiają dostęp do baz danych czy protokołów komunikacyjnych, tworzenie obrazków, wykonywanie skomplikowanych operacji matematycznych i in.). Na początku 2007 roku liczba modułów przekraczała 11 000, a ich łączny rozmiar 3 400 MB, na początku drugiej połowy roku 2010 było ich już ponad 18 000, co dało prawie 7 400 MB. Wszystkie moduły są darmowe; większość z nich została udostępniona na licencji Artystycznej lub GNU GPL.] – CPAN, Comprehensive Perl Archive Network; Széleskörű Perl Archívum-hálózat) webhely. [A CPAN oldalak hirdetméyek, téaismertetők, terjesztések, dokumentációk, portok és szkriptek szerint rendezik . Több mint 70 CPAN Web helyet tartanak számon, amelyek felépítése szabványosított.] CPL (ang. Combined Programming Language) [komputerowy język programowania stworzony w latach 60. XX wieku przy współpracy Laboratorium Matematyki na Uniwersytecie Cambridge oraz Uniwersytetu Londyńskiego. Początkowo język ten miał nosić nazwę uczelni w Cambridge (ang. Cambridge Programming Language). W roku 1963 został zaimplementowany na komputerze Tytan w Cambridge oraz na komputerze Atlas w Londynie. Nosi znamiona języka ALGOL 60, ale zamiast być prostym i eleganckim narzędziem, stał się złożonym i średnio przejrzystym językiem programowania. Prawidłowo działające kompilatory zostały stworzone dopiero około 1970 roku, ale sam język wymarł w latach 70. XX wieku.] – CPL Combined Programming Language (kombinált programozási nyelv) CPL i A; Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego – Népi-ipari és Népművészeti Központ CP/M (ang. Control Program/Monitor lub Control Program/Microcomputer) [prosty system operacyjny, produkowany przez firmę Digital Research, dopuszczający działanie tylko jednego procesu (wykonywanego programu). Ta cecha – normalna w tamtych czasach (wczesnych latach osiemdziesiątych) – upraszczała konstrukcję systemu, przede wszystkim zarządzanie pamięcią, która poza obszarem zarezerwowanym dla systemu, była dostępna dla jednego procesu.] – CP/M [egy operációs rendszer, melyet az Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 934 Intel 8080 mikroprocesszorokra alapozott mikroszámítógépekhez dolgozott ki Gary Kindall a Digital Research Inc.-ben. Kezdetben 8 bites processzorokon fut a single-tasking (nincs párhuzamos programfutás) rendszer, és max. 64 kilobyte memóriát használ, később készítenek a 16 bites 8086/8088 processzorokon futó verziót is (CP/M-86). Többfeladatos rendszer is készült a CP/M alapján, az volt MP/M. Két változat is volt a CP/M rövidítés kifejtésére: Control Program/Monitor vagy a Control Program for Microcomputers.] CPU – Central Processing Unit [procesor (ang. processor), także CPU (ang. Central Processing Unit)] – CPU (angol: Central Processing Unit – központi feldolgozóegység) más néven processzor [a jelfeldolgozást végrehajtó központi egység: a számítógép szíve; legfőbb alkatrésze a központi mikroproceszszor, melyet jelfeldolgozó program (szoftver) működtet] crack [wym. krak] [I. środ. kokaina do palenia; II. środ. program komputerowy służący do łamania zabezpieczeń innego programu] – (ang.) crack, 1. krekk; nagyágyú, kiválóság, híresség; vmely sportágban kiváló személy; 2. elsőrangú, kitűnő Cracker (z ang., dosłownie łamacz) {rzecz.} [włamywacz komputerowy {m.} [komp.] [zł.]] [1. haker komputerowy; 2. osoba zajmująca się łamaniem zabezpieczeń komputerowych (crackingiem)] – (ang.) cracker – feltörő, betörő [1. szoftverek, számítógépes és távközlési rendszerek feltörésére szakosodott "kalóz"; a cracker rendszerint ártó vagy haszonszerzési szándékkal dolgozik, szemben a hackerrel, aki inkább intellektuális kihívásként foglalkozik a biztonsági rések felderítésével; 2. a hálózat biztonsági réseit kereső és azt ki is használó rosszfiú; 3. hálózatokba, vagy programokba illetéktelenül behatoló személy; ilyen műveletekhez, pl. egy biztosnági kulcs fel- töréséhez, komoly műszaki ismeretek szükségesek, így ezek a betörők valamennyien szofverszakértők] Cracking [dziedzina informatyki zajmująca się łamaniem zabezpieczeń. Cracking dokonywany jest niemal zawsze z naruszeniem praw autorskich, a tym samym nielegalnie.] – (ang.) cracking; védelem feltörése cracking [zob. kraking] – (ang.) cracking; nehéz olajok átalakítása könnyű olajokká desztillálás útján Cramming [jeden z rodzajów oszustwa telefonicznego polegający na dodaniu - Wersja 01 01 2017. przez firmę telekomunikacyjną do zakresu usług telefonicznych drogich i zwykle niepotrzebnych usług, których użytkownik nie zamawiał. Oszustw takich dokonują zwykle firmy trzecie pozyskujące abonentów na zlecenie operatora, i otrzymujące z tego tytułu prowizję, aczkolwiek robią to zwykle bez wiedzy operatora o oszukańczym sposobie rozszerzenia zakresu usług.] – (ang.) cramming ["Cramming (""libatömés"") kifejezést használják, amikor egy telefontársaság felhatalmazás nélkül nyújt és számláz többlet szolgáltatást, amelyet a felhasználó nem rendelt meg." ] cranium (Czaszka) – (lat.) cranium, koponya Craniometria – Craniometria; koponyaméréstan crash {rzecz.} (zob. kraksa {f.}), awaria {f.} [komp.] – (ang.) crash - 'lefagyás', elakadás [személyi számítógépek használatánál gyakran fellépő tünet, amikor a gép hirtelen mozdulatlanná válik, 'lefagy', majd újra kell azt indítani; legtöbbször programrészek inkompatibilitása ennek az oka, tehát olyan helyzetek, összeféhetőségek, melyek a fejlesztésnél nem lettek kellőképpen ellenőrizve] cravate [chustka batystowa w kształcie wydłużonego prostokąta z wykończeniami z koronki weneckiej szytej lub klockowej. Obwijano nią szyję, a potem wiązano kokardkę, zwisające końce chustki starannie drapowano. Element ubioru męskiego w XVII wieku, modny przede wszystkim we Francji.] – díszes nyakkendő a XVII. sz-ban Portret Ludwika XIV i Colberta pędzla Charlesa le Brun crayon ["kredka"] – (fr.) crayon (etjsd: kréjon); ceruza, irón, rajzolásra használt fekete v. színes kréta [A crayon-szerü metszet egy faja a rézmetszetnek, melya krétarajznak vonásait utánozza. A XVIII. század közepén Franciaországban keletkezett.] CRC – Cykliczny kod nadmiarowy, inaczej: cykliczna kontrola nadmiarowa (ang.) Cyclic Redundancy Check, CRC [jest to Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 935 system sum kontrolnych wykorzystywany do wykrywania przypadkowych błędów pojawiających się podczas przesyłania i magazynowania danych binarnych] – CRC (Cyclic Redundancy Check, ciklikus redundancia ellenőrzés) Az adatátvitelben keletkezett hiba észlelésére használt eljárás. [Hibaellenőrző eljárás.] crea, creas – (sp.) creas; bőrvászon (a spanyol crea szótól), bőr-vászon, igen erős és sűrű szövésű lenvászon; jelenleg a hasonló minőségü fehérített pamut-vászonnemüeket hívják így creatio ex nihilo (stworzenie z niczego) – (lat.) creatio ex nihilo; a semmiből való teremtés. creatio prima (pierwsze stworzenie) [siódmy dzień kończy pierwsze stworzenie] – (lat.) creatio prima; Első teremtés, a világ anyagának a megteremtése. creatio secunda (drugie stworzenie) [„Drugie stworzenie świata”] – (lat.) creatio secunda; második teremtés, az anyag megformálása, a lények és a dolgok megteremtése. creatio continua [ciągłe stwarzanie] – (lat.) creatio continua; állandó teremtés Creative Commons [1. organizacja typu nonprofit, która postawiła sobie za zadanie uzyskanie kompromisu pomiędzy pełną ochroną praw autorskich a niczym nieskrępowanym korzystaniem z twórczości innych osób. Głównym celem organizacji jest stworzenie umiarkowanych, elastycznych zasad w obliczu coraz bardziej restrykcyjnych domyślnych reguł prawa autorskiego, które stawiają coraz większe bariery wolnemu przepływowi informacji. Creative Commons została utworzona w 2001. Założycielem i obecnym przewodniczącym rady dyrektorów jest Lawrence Lessig. 2. amerykańska organizacja non-profit założona w 2001 roku przez Lawrence’a Lessiga, której podstawowym celem jest rozwój i propagowanie licencji ułatwiających rozszerzenie zakresu praw autorskich, zgodnie z wymogami postępującego rozwoju technologicznego. Opracowane przez CC licencje zastępują regułę „wszelkie prawa zastrzeżone” regułą „niektóre prawa zastrzeżone”. Przeznaczone są dla wszystkich twórców, którzy chcą rozszerzyć zakres korzystania ze swoich utworów. Nie tracąc praw autorskich mogą dzięki nim wspierać wolną, wspólną kulturę.] – Creative Commons („kreatív közjavak”) [egy nonprofit szervezet, melynek célja az olyan - Wersja 01 01 2017. kreatív művek mennyiségének növelése, melyeket mások jogszerűen megoszthatnak egymással vagy felhasználhatnak a saját műveikhez. A szervezet fő tevékenysége a Creative Commons-licencek kiadása.] crede, quod habes, et habes [wierz, że masz, a będziesz miał] – crede, quod habes, et habes; Hiszem, hogy van ez, és még azt; gondold, hogy tiéd, és a tiéd is lesz. crédit foncier [w 1852 roku z inicjatywy polskiego emigranta, Ludwika Wołowskiego, utworzono we Francji pierwszy bank hipoteczny – Credit Foncier de France] – (fr.) crédit foncier (ejtsd: krédi fonszjé) földhivatal, bank, olyan pénzintézet, amely főleg lassúlejáratú – rendszerint jelzálogos – törlesztő kölcsönöket folyósít [olyan állami, szövetkezeti, vagy részvénytársulati jelleggel bíró hitelintézet, mely majdnem kizárólag jelzálog-üzletekkel foglalkozik] crédit mobilier [np. Crédit Mobilier of America scandal] – (fr.) crédit mobilie (ejtsd: krédi mobiljé)r; 1. 1852-ben alapított francia hitelbank; 2. olyan pénzintézet, amely tőkéjét mobilizálható, rövidlejáratú hitelekben helyezi ki [általában oly pénzintézetek, melyek üzleti tevékenysége első sorban oda irányul, hogy általános vagy helyi érdekű vállalkozásra uj társaságot alapítsanak, magánvállalatoknak részvénytársaságokká való átalakítását közvetítsék, e társaságok részvényeit és kötvényeit és általában kölcsöneit elvállalják és elhelyezzék, tőzsdeszerü értékpapirokra oly célból előleget adjanak, hogy a tőzsdeüzletek prolongálását lehetősvé tegyék] credo [wym. kredo], kredo [1. poglądy i zasady, którymi ktoś kieruje się w życiu; 2. w religiach chrześcijańskich: zbiór głównych zasad wiary] – (lat.) credo [hiszek]; (vallás) 1. hiszekegy; a keresztény vallások hitvallási formulája [az Apostoli Hitvallás neve, latin kezdőszava szerint]; 2. ez az imádság; ennek zenei feldolgozása; 3. (átv.) hitvallás Credo in unum Deum – Credo in unum Deum [krédó…] – ‘Hiszek egy Istenben’. [A katolikus hit alaptételeit soroló imádság, a Hiszekegy latin kezdőszavai. Ezek közül is a legelső nyelvünkben krédó formában önállósult, s tágabb értelemben vett hitvallást, életelvet jelent (pl. az ő krédója a munka és a becsület); szerepel továbbá ebben a szólásban is: Úgy került bele, mint Pilátus a krédóba (‘merő véletlenségből, úgy, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia hogy semmi dologhoz’).] 936 lényegi - köze nincs Wersja 01 01 2017. a Credo in unum Deum, Patrem omnipoténtem, factórem caeli et terrae, visibilium ómnium, et invisibilium. Et in unum Dóminum Jesum Christum, Filium Dei unigénitum. Et ex Patre natum ante ómnia saecula. Deum de Deo, lumen de lúmine, Deum verum de Deo vero. Génitum, non factum, consubstantiálem Patri: per quem ómnia facta sunt. Qui propter nos hómines, et propter nostram salútem descéndit de caelis. (Itt kell letérdelni:) Et incarnátus est de Spíritu Sancto ex Maria Vírgine: Et homo factus est. (Itt kell felállni.) Crucifixus étiam pro nobis, sub Póntio Piláto passus, et sepúltus est. Et resurréxit tértia die, secúndum Scriptúras. Et ascéndit in caelum, sedet ad déxteram Patris. Et iterum ventúrus est cum glória judicáre vivos et mórtuos: cujus regni non erit finis. Et in Spíritum Sanctum, Dóminum, et vivificántem: qui ex Patre, Filióque procédit. Qui cum Patre et Filio simul adorátur, et conglorificátur: qui locútus est per Prophétas. Et unam sanctam cathólicam et apostólicam Ecclésiam. Confiteor unum baptisma in remissiónem peccatórum. Et exspécto resurrectiónem mortuórum. Et vitam ventúri saeculi. Amen. Wierzę w jednego Boga, Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego Jednorodzonego, który z Ojca jest zrodzony przed wszystkimi wiekami. Bóg z Boga, Światłość ze Światłości, Bóg prawdziwy z Boga prawdziwego. Zrodzony a nie stworzony, współistotny Ojcu, a przez Niego wszystko się stało. On to dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba. I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem. Ukrzyżowany również za nas, pod Poncjuszem Piłatem został umęczony i pogrzebany. I zmartwychwstał dnia trzeciego, jak oznajmia Pismo. I wstąpił do nieba; siedzi po prawicy Ojca. I powtórnie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych, a Królestwu Jego nie będzie końca. Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca i Syna pochodzi. Który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę; który mówił przez Proroków. Wierzę w jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół. Wyznaję jeden chrzest na odpuszczenie grzechów. I oczekuję wskrzeszenia umarłych. I życia wiecznego w przyszłym świecie. Amen. Wyznanie wiary (Skład Apostolski) Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego, * Stworzyciela nieba i ziemi, * i w Jezusa Chrystusa, * Syna Jego Jedynego, Pana naszego, * który się począł z Ducha Świętego, * narodził się z Maryi Panny, * umęczon pod Ponckim Piłatem, * ukrzyżowan, umarł i pogrzebion, * zstąpił do piekieł, * trzeciego dnia zmartwychwstał, * wstąpił na niebiosa, * siedzi po prawicy Boga Ojca Wszechmogącego, * stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych. * Wierzę w Ducha Świętego, * święty Kościół powszechny, * Świętych obcowanie, * grzechów odpuszczenie, * ciała zmartwychwstanie, * żywot wieczny. * Amen Nicea-konstantinápolyi hitvallás (CREDO) Hiszek egy Istenben, mindenható Atyában, mennynek és földnek, minden láthatónak és láthatatlannak teremtőjében. És az egy Úrban, Jézus Krisztusban, Isten egyszülött Fiában, ki az Atyától öröktől fogva született, Isten az Istentől, világosság a világosságtól, valóságos Isten a valóságos Istentől. Született, de nem teremtmény, ki egylényegű az Atyával, és aki által minden lett. Ki érettünk, emberekért és a mi üdvösségünkért leszállott a mennyekből, testet öltött a Szentlélek által Szűz Máriától: és emberré lett. Pontius Pilátus alatt érettünk megfeszíttetett, szenvedett és eltemettetett; és harmadnapra az Írás szerint föltámadott; és fölment a mennyekbe, ott ül az Atyának jobbja felől, és újra eljön dicsőséggel, hogy megítélje az élőket és a holtakat, s országának nem lesz vége. És a Szentlélekben, Urunkban és éltetőnkben, ki az Atyától és a Fiútól származik, kit az Atyával és a Fiúval együtt imádunk és dicsőítünk, ki a próféták által szólott. Hiszek egy szent, katolikus és apostoli Anyaszentegyházat. Vallok egy keresztséget a bűnök bocsánatára. És várom a holtak feltámadását és az eljövendő örök életet. Amen. Hiszek egy Istenben, mindenható Atyában, mennynek és földnek Teremtőjében. És Jézus Krisztusban, az Ő egyszülött Fiában, a mi Urunkban, aki fogantatott Szentlélektől, született Szűz Máriától, szenvedett Poncius Pilátus alatt; megfeszítették, meghalt és eltemették. Alászállt a poklokra, harmadnapon feltámadt a halottak közül, fölment a mennybe, ott ül a mindenható Atya Isten jobbján, onnan jön el ítélni élőket és holtakat. Hiszek Szentlélekben. Hiszem az egyetemes/katolikus anyaszentegyházat, a szentek közösségét, a bűnök bocsánatát, a test feltámadását és az örök életet. Ámen. credo quia absurdum [wierzę, bo to niedorzeczne; w takie coś można tylko wierzyć] (Tertulian) – (lat.) credo quia absurdum [krédó kvia abszurdum]; Hiszem, mert lehetetlen; [Tertullianus paradoxonra épülő hitvallása: Credo, quia absurdum est] – ‘Hiszem, mert képtelenség’. [Szent Ágostonnak tulajdonított latin szállóige, amellyel a vakhitet szoktuk jellemezni. Valójában már jóval előtte Tertullianus egyházatya mondott hasonlót; mind ő, mind Ágoston azonban mást tanít: a hithez nem Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 937 szükséges, hogy tárgyát teljes egészében megértse, hisz akkor már nem hitről, hanem tudásról van szó. még: „To believe only possibilities is not faith, but mere philosophy”] credo ut intelligam ["Credo ut intelligam; intelligo ut credam" ("Wierzę, aby poznać; poznaję, aby wierzyć"); wierzę, aby rozumieć (św. Anzelm z Canterbury), zasada ta stała się podstawą scholastyki.] credo ut intelligam; Hiszem, hogy megértsem; [Canterbury-i Anselmus mondása] creek (ang. potok) – (ang.) creek, patak; (földrajz) medrét állandóan változtató, csak esőzések idején megjelenő folyóvíz (ÉszakAmerikában és Ausztráliában) crêpe de Chine (crepe-de-chine), krepdeszyn, crepe de Chine, krepa chińska [miękka, lekka tkanina jedwabna naturalna lub sztuczna o splocie płóciennym, ze słabo zarysowanymi na powierzchni poprzecznymi prążkami Tkanina jedwabna charakteryzuje się połyskiem, jest gładka, śliska, wiotka, miękka, lekka, cienka i bardzo przyjemna w dotyku.] crêpe de Chine v. Crêpe-de-chine:, krepdesin; (textil) krepp vetülékkel vászonkötésben készült, érdes felületű selyem v. műselyemkelme; 2. Finom, selymes szövet/selyemszövet szép eséssel, visszafogott fénnyel és homokos struktúrával, amely a puhán sodort láncfonal és a változó sodrat irányban nagy sodratszámmal készített vetülékfonalból készül. crescendo [wym. kreszendo] (cresc.) [1. coraz silniej, coraz głośniej; 2. wzmacniając] – (ol.) crescendo; (zene) fokozódó erővel; hangerőben növekvő erővel, fokozatosan erősítve (adandó elő) Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. [umiłowanie bogactwa rośnie wraz ze wzrostem bogactwa] [Decimus Iunius Iuvenalis, Juwenalis (60–127), rzymski poeta satyryczny.] – Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit; Nő a pénzszeretet a növekvő pénzzel arányban. (Iuvenalis) - Wersja 01 01 2017. Crescit audacia experimento – Crescit audacia experimento; A gyakorlat növeli a merészséget. (Plinius) Crescit sub pondere palma – Crescit sub pondere palma! súly alatt növekszik a pálma; Teher alatt nő a pálma! Crescit sub pondere virtus [prześladowana cnota wzrasta] – Crescit sub pondere virtus; üldöztetés alatt nő az erény; teher alatt nő a virtus Crescite et multiplicamini et replete terram – [Rośnijcie i rozmnażajcie się i napełniajcie ziemię.] (Księga Rodzaju.) – Crescite et multiplicamini [kreszcite…multiplikámini] – ‘Szaporodjatok és sokasodjatok’. [Szállóige a latin nyelvű Bibliából (Ter 1,28); Isten szava ősszüleinkhez az első teremtéstörténet szerint.] Crescunt anni, decrescunt vires [Przybywa lat, ubywa sił.] – Crescunt anni, decrescunt vires; ketyeg az óra, elszáll az élet; elmúlik az ifjúság, elszáll az élet creves [popularny w XVI i XVII wieku sposób dekorowania ubiorów, znany praktycznie w całej Europie. Tkaninę odzieży rozcinano, zwykle wzdłuż, tak by spod spodu widoczny był materiał jedwabnej koszuli spodniej, zwykle w kolorze białym. Zdobiono tak przede wszystkim rękawy.] – népszerű, dekoratív stílus a XVI-XVII. sz.ban (hasítékos ujj) Portret kobiety (La Bella), Tycjan, 1536 – olej na płótnie 89 cm × 75,5 cm, Pałac Pitti crimen (łac. wina; przestępstwo, zbrodnia) – (lat.) crimen; bűn; bűntett; bűncselekmény, bűntény crimina publica albo po prostu crimen albo crimen: Crimina publica: a római jogban egyes törvényeken (leges) alapuló bűntettek, amely törvények a bűnnek tényálladékát s a büntetést (poema legitima) meghatározták s a követendő eljárást is szabályozták. A vádemelésre minden római polgár jogosítva volt (actio popularis), Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia ellentétben egyrészt a privát delictumokkal (delicta privata), amelyek miatt csak a sértett fél polgári biróság előtt pénzbirságra irányuló keresettel (actio poenalis) léphetett fel; másrészt a crimina extraordinaria eseteivel, amelyek miatt a sértett fél a büntető biróság előtt kereshetett elégtételt, s melyek aem a tövényben változhatlanul megállapított, hanem az eset körülményeihez képest, a biró belátása által megállapítandó büntetést vontak magok után. - Wersja 01 01 2017. przypięta była siatka wysadzana klejnotami. Siatka owa przytrzymywała upięte wokół policzków warkocze. Oprócz tego na głowie noszono także bogaty diadem.] – női főkötő a XIV. sz-ban - Crimen continuatum [przestępstwo ciągłe] – (lat.) Crimen continuatum; (delictum continuatum) Folytatólagos bűncselekménynek 938 A crimen a római jogban többféle összetételekben fordul elő. A legnevezetesebbek: - crimen repetundarum, amelynek megfelelő műkifejezése a magyarban nincs, a legfontosabb esetei a hivatali zsarolás, megvesztegetés s egyéb hivatali visszaélések. - crimen ambitus, hivatalnak tilos uton szerzése; - crimen majestatis, felségsértés; - crimen vis, nyilvános erőszakoskodás, lázadás (vis publica), s magánokok elleni erőszak (vis provata); - crimen peculatus, hivatali sikkasztás; - crimen de sacrilegis, az államtulajdonát képező bizonyos tárgyaknak megrongálása; - crimen residui, közpénzeknek jogtalan visszatartása a beszállításra rendelt határidőn tul; - crimen annonoe, a gabonadrágítás ellen hozott törvények megsértése; - crimen plagii, emberrablás; - crimen falsi, okirathamisítás, de vesztegetés is; - crimen agibeatus, marhalopás; - crimen stellionatus, csalás; - crimen termini moti, határjelhamisítás; - crimen receptatorum, orgazdaság; - crimen expilatoe hereditatis, osztatlan, vagy az örökös birtokába még át nem ment örökségen elkövetett lopás; - crimen dardanasiatus, hamis mértékek használata stb. Crimen grave non potest esse impunibile. [1. ciężkie przestępstwo nie może uchodzić bezkarnie; 2. Ciężkie oskarżenie nie może być bezkarne.] – (lat.) Crimen grave non potest esse impunibile; súlyos bűncselekményt nem lehet megúszni bűntetlenül Crimina morte extinguntur [przestępstwa ulegają wymazaniu przez śmierć (sprawcy)] — (lat.) Crimina morte extinguntur; elkövető halála megszünteti a büntethetőségét. crinale [nakrycie głowy kobiece używane w XIV wieku. Był to rodzaj metalowej opaski, niekiedy bogato zdobionej (także ozdobami heraldycznymi), do której Jeanne de Bolougne http://www.bastidecocagne-tarn.com/personnages crinile, pro crinili (z łac. crines – włosy) [Jeżeli panna wychodząca zamąż nie miała oprawy czyli posagu, to prawo polskie na odwiecznym zwyczaju oparte, stanowiło, aby pan młody dał jej wynagrodzenie za wieniec, czyli warkocz, który każdej dziewicy przed ślubem rozplatano, a po ślubie przy oczepinach ucinano. Bandtkie i Czacki błędnie crinile uważali za „przywianki”, t. j. przypisy posagowe czynione przez mężów żonom, które wniosły posagi. Czacki również niewłaściwie porównał crinile z niemiecką Morgengabe, donum matutinum, co było u Niemców darem dla żony nazajutrz po ślubie przez męża czynionym, wcale różnym od polskiego crinile. Gdyby uczeni nasi Bandtkie i Czacki znali obyczaje weselne ludu wiejskiego, to spostrzegliby niezawodnie, że lud ten jeszcze w ich czasach zachowywał powszechnie dawny średniowieczny zwyczaj narodowy kupna warkocza panny młodej przed ślubem i rozplatania go po dobiciu rzekomego targu drużbów pana młodego z braćmi panny młodej. Lud zachował do wieku XIX to, co musiało być w średnich wiekach powszechnem u szlachty, skoro prawo polskie miało na to łacińskie wyrażenia.] – (dawno) régi népszokás (latin crines – haj alapján) Crinkle (tkanina) – Crinkle [Könnyű szövet, hosszanti irányban gyűrt hatással. Ezt általában a textíliák kémiai-mechanikai utókezelésével érik el.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 939 crista (grzebień) – (lat.) crista; taréj, sisakforgó; kiemelkedés a csontokon, melyhez az izmok és szalagok tapadnak crista galli (łac. grzebień koguci) – crista galli (tarajszerű kiemelkedés a rostacsont (os ethmoidale) felső felszínén) a lamina cribrosa ossis ethmoidalis-on található Crista musculi supinatoris [grzebień mięśnia odwracacza] – (lat., bonct.) crista musculi supinatoris; (Ulna) singcsont CRM (Customer Relationschip Management) [1. to skrót od angielskiego określenia zarządzania relacjami z klientem Customer Relationship Management. Wcześniej można było spotkać się z Customer Relationship Marketing. 2. Customer Relationship Management jest to strategia biznesowa polegająca na selekcjonowaniu i zarządzaniu klientami w celu optymalizacji długoterminowych korzyści. CRM wymaga wprowadzenia filozofii i kultury biznesu skierowanej "na klienta", zapewniającej efektywne procesy marketingu, sprzedaży i serwisu. Aplikacje CRM powinny dać możliwość efektywnego Zarządzania Kontaktami z Klientami prowadząc do "nadrzędności" tego podejścia nad ogólną strategią i kulturą w firmie.] – CRM (Customer Relationschip Management) [1. ügyfélkapcsolat (-kezelés) [az elektronikus kereskedelemben használt (nem műszaki) kifejezés; 2. Kapcsolati Marketing II.: Ügyfelek kiszolgálása informatikai eszközökkel.] Croesus Halym penetrans magnum pervertat opus vim – Croesus Halym penetrans magnum pervertat opus vim [krőzusz …penetransz…opusz…] – ‘Lépj Halyson túl, Croesus, s egy ország omol össze’ (Tótfalusi István fordítása). [Ókori anekdota szerint Kroiszosz, a gazdagságáról híres lüdiai király ezt a választ kapta a delphoi jósdától, amikor a perzsák ellen tervezett háborújának kimenetelét tudakolta. A jóslat birtokában bátran átlépte a határt képező Halüsz folyót, és megsemmisítő vereséget szenvedett a perzsáktól, tehát a saját országa omlott össze. Az esetet Hérodotosztól - Wersja 01 01 2017. ismerjük, persze görög szövegű hexameterben: Én sztrateuétai epi Perszasz, megalén arkhén katalüszai (‘Indíts hadat a perzsák ellen, és nagy országot zúzol szét’)] croisade [Krucjata, wyprawa krzyżowa, ( łac. Crux - Krzyż)] – (fr.) croisade; keresztes hadjárat croisé – (fr.) croisé; keresztbe font, keresztbe szőtt, a vívásban a kardok keresztezése Cropped (spodnie) – Cropped (angol: „levágott“) [Felhajtott vagy felhúzott nadrág aljaszéleket értenek ez alatt, amelyek így lerövidítettnek hatnak.] Cropped Trousers cross-country (biegi narciarskie) – (ang.) crosscountry; futóverseny a szabad mezőn; síkfutás crossover [środ. rzecz lub zjawisko będące skrzyżowaniem dwu lub więcej rzeczy lub zjawisk tego samego rodzaju] – (ang.) Crossover [1. főképpen hangosítási rendszerekben használatos eszköz, a bejövő jelet frekvenciatartományokra bontja, így a hangszóró tölcsérek a hozzájuk tartozó frekvencia részt kapják (pl. a magas sugárzók csak a magasakat stb). 2. Keresztváltó - (Frekvenciaváltó, cross-over, X-over) elektromos szűrők rendszere, amely arról gondoskodik, hogy a hangsugárzó rendszer minden egyes hangszórójára csak a neki szánt frekvenciasáv jusson. Kereszt(ezési) frekvencia: a szomszédos sávok találkozási pontja. Csupán névleges érték, ugyanis az egyes regiszterek átfedik egymást. Az aktív keresztváltót általában az előerősítő és a teljesítményerősítő között, a passzív keresztváltót inkább a teljesítményerősítő és a hangszórók között (a hangdoboz belsejében) helyezik el.] crosspost [wysłanie tej samej wiadomości na więcej niż jedną grupę dyskusyjną] – (ang.) crosspost; keresztposta [crossposting: a Usenet hírcsoportoknál vagy levelező listáknál használt "keresztpostázás", amikor a feladó egyszerre több fórumra is elküldi ugyanazt a levelet; a news kliensek általában automatikusan kiszűrik az ilyen duplumokat, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 940 de a levelezőcsoportok esetében illik elnézést kérni azoktól, akik esetleg több listáról is megkapják ugyanazt a levelet; az indokolatlan és túlzott crossposting a netikettbe ütköző cselekmény] crosstalk {rzecz.} [przesłuch {m.} [komp.]] – (ang.) crosstalk (signal) [Nemkívánatos kapacitív, induktív vagy konduktív csatolás két áramkör, két áramköri rész vagy két csatorna között.] Crotos (Krotos) [(Sagittarius)] – Crotos; nyilas, állatövi jegy [az állatöv 9-ik csillagképe 263°-306° rektaszcenzió és 14°-37° déli deklináció között a tejút keleti szélén, szemben a skorpióval. 73 szabad szemmel látható csillagból áll, melyek között egy másod- és hat harmadrendü van.] Croupier (krupier) – (fr.) croupier; a bankadó segédje játékkaszinókban crown glass (ang.) – (ang.) crown glass; koronaüveg CRS; Centralna Rada Spółdzielcza – (dawno) Központi Szövetkezeti Tanács; [Krajowa Rada Spółdzielcza: Országos Szövetkezeti Tanács] CRT (ang. Cathode-Ray Tube) [to w języku angielskim oznaczenie kineskopu z działem elektronowym. W języku polskim pod tym słowem przyjęto potoczną nazwę skrótową, synonim dla wyrażenia: monitor CRT – czyli oznaczenie dla modeli monitorów komputerowych, których ekran oparty jest na kineskopie.] – CRT, (angolul cathode ray tube, CRT) katódsugárcső, képcső [1. Karl Ferdinand Braun fejlesztette ki, hagyományosan a számítógépképernyők, televíziók, radarkijelzők és oszcilloszkópok kijelző eszköze. A 20. század végéig a tévéképernyőkben kizárólag ezt használták. Azóta megjelentek a plazmaképernyők, folyadékkristály-, DLP,OLED képernyők és más technológiák. 2. hagyományos számítógépmonitorok legfontosabb alkatrésze a fekete/fehér vagy szines képcső; személyi számítógépeknél 14...17 hüvelykes, grafikai tervezésnél ennél nagyobbak is használatosak] Cruciferae [Kapustowate] – Cruciferae (keresztesvirágúak); a kétszikűek családjába tartozó tövek, kórók, félcserjék Crucifixus (łac.) [Cudowny Krzyż - Crucifixus Miraculous] – Crucifixus (lat.) a Megfeszített, keresztre feszítve; kereszt, feszület [Olyan kereszt, melyen a megfeszített Jézus Krisztust ábrázolják a szobrászat eszközeivel] - Wersja 01 01 2017. cruciform [`kru:sɪfo:m], krzyżowy [mający kształt krzyża] – cruciform; kereszt alakú cruda – (lat.) cruda; nyers, raktári nyomtatványok, a még nem fűzött könyv neve cruralis arteria – (lat.) cruralis arteria; lábszári verőér cruralis nervus – (lat.) cruralis nervus; lábszári ideg cruralis vena – (lat.) cruralis vena; lábszári gyűjtőér crushed denim – (ang.) crushed denim; gyűrt, ráncokra koptatott denim. crux interpretum [1. łac., krzyż komentatora, tj. trudne do zrozumienia i wyjaśnienia miejsce tekstu; 2. łac. krzyż komentatorów - miejsce w tekście trudne do zrozumienia lub wytłumaczenia] – crux interpretum; a bibliamagyarázók keresztje; valamely nehezen érthető és magyarázható Szentírási hely. crux theologorum [„krzyżem teologów”] – crux theologorum; a teológusok keresztje; a teológia legnehezebb kérdései crypsis [kamuflaż - czynność wykonywana przez zwierzęta w celu ukrycia się przed drapieżnikami] – (lat., ang.) crypsis, álcázás Crypsis (roślina) [crypsis Ait. — brzankowtec. brzankowiec] – (növ.) bajúszfű, a pázsitfélék családjából, sós területekre, így az Alföld szikeseire jellemző növény; tövispázsit Baumg.-nál), Crypsis Ait., Pallasia Scop.) [a pázsitfélék génusza, leginkább szikes helyeken vagy útfélen termő füvek, hazánkban 3 fajjal (C. alopecuroides Schrad., C. schoenoides L. és C. aculeata L.)] Cryptainer LE [darmowy program firmy Cypherix, dla środowiska Windows, do tworzenia wirtualnych sejfów chroniących poufne dane na dysku. Cryptainer LE pozwala tworzyć wiele sejfów o objętości do 25 MB (przypisywane są im automatycznie litery woluminów widziane Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 941 jako dyski w Eksploratorze Windows), chronionych hasłem (od 8 do maksymalnie 100 znaków) i szyfrowanych 128-bitowym algorytmem Blowfish. Można też tworzyć zaszyfrowane pliki do przesłania za pomocą poczty elektronicznej. Program pozwala także tworzyć przenośne sejfy, np. na pendrive'ach, i uruchamiać je bez obecności Cryptainera w stacjonarnym systemie - na nośniku jest tworzona specjalna, runtime'owa wersja aplikacji.] Cryptainer LE [az LE változat csak 25 Mbájtos titkosított köteteket tud létrehozni (ezek száma mondjuk nincs korlátozva, de akkor is elsősorban csak dokumentumok biztonságos tárolására lehet használni, hiszen 25 Mbájton még egy kisebb képgyűjtemény sem fér el). Érdekessége viszont, hogy képes titkosított fájlokat készíteni bármiből, és azután azt levél mellékleteként elküldhetjük bárkinek (akár önkicsomagoló EXE-ként is, így a fogadó félnél nem kell telepíteni a programot a megnyitáshoz, csak a jelszót kell tudnia az illetőnek). Mondjuk, ha EXE-t küldünk, csomagoljuk be ZIP fájlba is, mivel az EXE kiterjesztésű fájlokat a legtöbb levelezőrendszer alapból letiltja/törli a levelekből.] CRZZ; Centralna Rada Związków Zawodowych – (dawno) Szakszervezetek Országos [Központi] Tanácsa (1949-1980) CSF (Community Support Framework) Ramowy Program Wsparcia — Közösségi Támogatási Keret (Community Support Framework, CSF). CSIRT - Computer Security Incident Response Team. – CSIRT [a Computer Security Incident Response Team (számítógépbiztonsági incidenskezelő csoport) kifejezésből képzett mozaikszó. A CSIRT kifejezést elsősorban Európában használják a CERT levédett kifejezés helyett, amelyet a CERT Coordination Center (CERT/CC) jegyeztetett be az Amerikai Egyesült Államokban.] CSMA (Carrier Sense, Multiple Access) (wielodostęp do łącza sieci z badaniem stanu kanału) [Mechanizm dostępu CSMA jest prostym, opartym na zasadzie rywalizacji sposobem sterowania wykorzystywanym przez Ethernet I.] – CSMA (Carrier Sense Multiple Access, vivőjel-érzékelés többszörös hozzáféréssel) CSMA/CA (ang. Carrier Sense Multiple Access with Collision Avoidance) [to protokół wielodostępu do łącza ze śledzeniem stanu nośnika i unikaniem kolizji. Jest to rozszerzona wersja CSMA.Sposób arbitrażu w przypadku, gdy kilka urządzeń próbuje wysyłać informacje na - Wersja 01 01 2017. tym samym łączu w tym samym czasie jest następujący: każde urządzenie przed próbą wejścia na linię wysyła sygnał próbny (pilot) i jeżeli nie zaszła kolizja z sygnałem innego urządzenia – uzyskuje zgodę na nadawanie. Należy wspomnieć, że w przypadku zapełnienia łącza protokół ten generuje duże straty czasowe. Dlatego powstały mechanizmy CSMA/AMP i CSMA/CA+AMP (ang. AMP – Arbitration on Message Priority, czyli arbitraż w oparciu o priorytet wiadomości). Protokół CSMA/CA ma zastosowanie w bezprzewodowych sieciach lokalnych. Stacja odbierająca dane od terminali i zarządzająca ruchem to punkt dostępowy. Zobacz też: CSMA, CSMA/CD] – CSMA/CA, Carrier Sense Multiple Access with Collision Avoidance (Ütközést elkerülő vivőérzékeléses többszörös hozzáférés) CSMA/CD (ang. Carrier Sense Multiple Access / with Collision Detection) (wielodostęp do łącza sieci z badaniem stanu kanału i (lub) wykrywaniem kolizji) [1. to protokół wielodostępu CSMA z badaniem stanu kanału i wykrywaniem kolizji. 2. Jest to mechanizm dostępu danych używany w Ethernecie oraz sieciach typu 802.3. Innymi słowy, określa on sposób w jaki pakiet danych jest umiejscowiony na kablu. Zanim urządzenie Ethernet wysyła pakiet po kablu, sprawdza czy inne urządzenie w danej chwili nie transmituje danych. Kiedy urządzenie upewni się że kabel jest nieużywany, zaczyna wysyłać pakiet, nasłuchując czy inne urządzenie nie zaczęło wysyłać pakietu w tym samym czasie (wtedy następuje kolizja).] – CSMA/CD (Carrier Sense Multiple Access with Collision Detection) (Vivőérzékelő, többes hozzáférés, ütközésérzékeléssel.) [Ütközést jelző vivőérzékeléses többszörös hozzáférés. Ennél a módszernél, mielőtt egy állomás adatokat küldene, először „belehallgat” a csatornába, hogy megtudja, hogy van-e éppen olyan állomás amelyik használja a csatornát. Ha a csatorna „csendes”, azaz egyik állomás sem használja, a „hallgatódzó” állomás elküldi az üzenetét. A vivőérzékelés (carrier sense) jelenti azt hogy az állomás adás előtt belehallgat a csatornába. Az állomás által küldött üzenet a csatornán keresztül minden állomáshoz eljut, és véve az üzenetet a bennfoglalt cím alapján eldöntheti hogy az neki szólt (és ilyenkor feldolgozza), vagy pedig nem (és akkor eldobja). Ennél a módszernél természetesen előfordulhat olyan eset, amikor egyszerre két vagy több állomás akarja használni a közeget. Az adás közben – mivel közben a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 942 csatornán lévő üzenetet veszi – el tudja dönteni, hogy az adott és a vett üzenetfolyam egyforma-e. Ha ezek különbözők, akkor azt jelenti, hogy valaki más is „beszél”, azaz a küldött üzenet hibás, sérült. Ezt ütközésnek hívják, és ilyenkor az állomás megszakítja az üzenetküldést. 2. az informatikában egy kommunikációs protokoll, melyben az adni kívánó eszköz ellenőrzi, hogy a csatornán ad-e már valaki (azaz hallható-e egy vivőjel). Ha az eszköz adott ideig nem érzékel vivőt, elkezd adni. Ha két eszköz egyszerre ad, ütközés következik be, melyet minden adó érzékel. Ütközés esetén a kábelben megnő a jel amplitúdója, melyet minden a hálózathoz kapcsolt eszköz érzékel, akik véletlen ideig várnak (az időtartamot csonkolt bináris exponenciális visszatartással határozzák meg), mielőtt újra próbálkoznának az adással. A CSMA/CD a CSMA (Carrier Sense Multiple Access) protokoll kiterjesztése az ütközésvizsgálattal. Az ütközés érzékelésének módja a vivő közegtől függ. Elektromos vezetékeknél általában úgy történik, hogy az adó veszi a saját jelét, és az adott és a vett jel összehasonlításával ellenőrzi, nem változott-e meg útközben.] CSPPLA; Centrala Spółdzielczo-Państwowa Przemysłu Ludowego i Artystycznego – (dawno) Állami Népi-ipari és Népművészeti Szövetkezeti Központ CSS (ang. Content Scramble System) [to kontrowersyjny system szyfrowania zawartości płyt DVD. Jego celem jest ograniczenie niekontrolowanego przepływu płyt DVD pomiędzy rynkami, na które są wydawane. System opiera się o wykorzystanie zapisanych w odtwarzaczu kluczy kryptograficznych: urządzenie sprzedane w danym rejonie może odtworzyć tylko płyty przeznaczone dla tego obszaru geograficznego, a użytkownik może zmienić ustawienie regionu tylko skończoną liczbę razy w czasie życia urządzenia.] – (ang.) CSS (Content Scrambling System) tartalomtitkosító rendszer (Tartalom Zavaró Rendszer) CSS – Cascading Style Sheets - Kaskadowe arkusze stylów [to język służący do opisu formy prezentacji (wyświetlania) stron WWW. CSS został opracowany przez organizację W3C w 1996 r. jako potomek języka DSSSL przeznaczony do używania w połączeniu z SGML-em. Pierwszy szkic CSS zaproponował w 1994 r. Håkon Wium Lie.] – CSS (angolul Cascading Style Sheets) - 'CSS' –nyelv (lépcsős stíluslapok) [1. a számítástechnikában egy stílusleíró nyelv, mely a HTML vagy XHTML típusú - Wersja 01 01 2017. strukturált dokumentumok megjelenését írja le. Ezen kívül használható bármilyen XML alapú dokumentum stílusának leírására is, mint például az SVG, XUL stb. A CSS specifikációját a World Wide Web Consortium felügyeli. 2. HTML oldalak megjelenését befolyásoló nyelv. 3. Weboldalak szerkesztésénél a HTML-nyelven belül használt eljárás, mely ugyanazon webdokumentumban, több, egymástól eltérő 'stílus' használatát is lehetővé teszi; a W3C szabványiroda a mai CSS-1 javaslaton túl a CSS-2 javaslaton dolgzik; lényeges ilyen esetekben, hogy a böngészőprogramok mikor támogatják ezeket a javaslatokat] CSS (Content Scanning System) – CSS (2) (Content Scanning System) - 'CSS' biztosági kódolás (tartalom ellenőrző rendszer) [a filmipar által használt kódolás DVD video-kiadványok másolásvédelmére; az eljárás egyelőre kevés biztonságot nyújt, mert a kódot máris feltörték, sőt a Web-en is hozzáférhető ("DeCSS"); új kódolás bevezetése várható; DVD-videok másolását egyelőre inkább fékezik az újraírható DVD-meghajtók költségei] CSU/DSU (Channel Service Unit / Data Service Unit) - (jednostka obsługi kanału / jednostka obsługi danych) [Jednostka CSU/DSU to urządzenie, które łączy węzeł sieci z łączem WAN.] – CSU/DSU (Channel Service Unit / Data Service Unit) CSW, Centrala Spółdzielni Wytwórczych – (dawno) Termelőszövetkezeti Központ CT (tomografia komputerowa) – komputertomográfia (röv. CT) CTAN - Comprehensive TeX Archive Network [sieć serwerów utrzymujących oprogramowanie związane z systemem TeX i jego pochodnymi (np. LaTeX)] – CTAN Comprehensive Tex Archive Network (Tex tipusú szoftver által ajánlott hálózat) cucha [1. kurtka góralska z wełnianego samodziału; 2. luźna kurtka z wełnianego samodziału, ozdobiona haftem, noszona przez górali; czucha, czuha, gunia, guńka; 3. rodzaj okrycia wierzchniego, tradycyjny element ludowego stroju góralskiego. Cuchy szyje się z mocno sfilcowanej wełny owczej, zwykle mają kolor biały i są ozdobione kolorową lamówką. Spotyka się również cuchy koloru brązowego i czarnego, tych ostatnich używa się na pogrzebach. Nosi się je narzucone na ramiona. Cuchy należą również do stroju Łemków, Bojków i Hucułów. 2. luźna kurtka z wełnianego samodziału, ozdobiona Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia haftem, noszona przez górali; czucha, czuha, gunia, guńka] – gunya (gurál ködmönfajta) 943 gunya cuchilladas cuchilladas [tak Hiszpanie nazywali drobne nacięcia dekoracyjne wykonywane na tkaninie, w Polsce tak przygotowany materiał nazywano „rzezanym”. Moda na takie ozdabianie ubioru królowała wśród bogatych Hiszpanów w XVI i XVII wieku, z materii rzezanej szyto suknie i sajany. Najlepszy efekt otrzymywało się przez podłożenie pod spód tkaniny o kontrastowej barwie.] – (sp) cuchilladas; dekoratív bevágás, bemetszés a szöveten [Spanyol divat: A 16. század második felétől a 17. század első évtizedeiig uralkodó öltözködési stílus, amely akkor nagy hatással volt az általános divatra. Kifejezte a spanyol udvar nagy politikai hatalmát, a kapcsolatok szigorúságát, zordságát, makacsságát, a kényelem hiányát. Színei sötétek voltak, a magas, fodros gallér nagy mértékben akadályozta a szabad és természetes mozgást. A női test formáit elnyomták és a fej az öltözethez mellett a valóságnál is kisebbnek tűnt. Erősen befűzték magukat, - Wersja 01 01 2017. emiatt a felsőtest kúpos formát vett fel, amit a lefelé erősen bővülő szoknya még hangsúlyozott is, ehhez az alsószoknyát abronccsal merevítették. A ruha fölött bő, csuklyás kabátot (kappe) hordtak. A férfiak szűk, magasan záródó zekét viseltek, szintén magas, fodros gallérral, ingüket és ruházatukat csipke díszítette. A rövid, buggyos szárú, az ülepnél hordószerűen kiszélesedő nadrághoz hosszú harisnyát hordtak. Ruházatukat széles, nyitott, keményített kabát egészítette ki.] cuchnący, -a, -e – bűzös, bűzlő, kellemetlen szagú, rossz szagú, büdös cuchnąć [wydzielać odrażający zapach] – bűzleni (bűzlik) cuchnie mu z ust – büdös a szája cuchnieć (cuchnie) – bűzlik cuchnięcie – bűz, büdösség, kellemetlen szag, rossz szag cuchnięcie z ust – szájszag, bűzös lehellet cucić [przywracać kogoś zemdlonego do przytomności] – ébreszteni, felébresztni; éleszteni, élesztgetni, magához téríteni, eszméletre téríteni cucić kogo z omdlenia – ájulásból magához téríteni v. feléleszteni cucić się [odzyskiwać przytomność] – éledni, feléledni; magához térni, eszméletre térni Cucullus non facit monachum [kaptur nie czyni mnicha] – (lat.) Cucullus non facit; nem a csuklya teszi a szerzetest monachum cud [1. niewytłumaczalne zjawisko, o którym sądzi się, że jest wynikiem działalności Boga; 2. niezwykły, szczęśliwy zbieg okoliczności; 3. osoba lub rzecz doskonała albo bardzo piękna; 4. cudami są wydarzenia, których nie można wytłumaczyć poznaniem rozumowym (nauką ludzką). Są to zjawiska nadzwyczajne o charakterze religijnym, będące znakiem Boga skierowanym do człowieka. Cuda czynione były także przez ludzi w Starym Testamencie i w Nowym Testamencie, ale za tym zawsze była wola Boga i Jego siła, którą demonstrowano. Pan np. nie wykonał cudu, gdy dziecinni szubrawcy tego żądali. Świat nie chce wierzyć w cuda, bo mędrcy jego twierdzą, że każde zjawisko musi być uzasadnione prawami natury. I jako ludzie mają rację, ale oni zapominają, że Ten, co ustanowił te prawa, ma siłę odbiec od tych praw, co też w Biblii udokumentował.] – csoda, csuda, csodatett, csodatétel „cud” gospodarczy – gazdasági „csoda” cud natury – a természet remeke; természeti csoda Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 944 cud się stał – csoda történt cud sztuki – a művészet remeke; művészeti csoda cud sztuki budowlanej – építőművészet remeke CUDA (ang. Compute Unified Device Architecture) (wym. kuda) [to opracowana przez firmę Nvidia uniwersalna architektura procesorów wielordzeniowych (głównie kart graficznych) umożliwiająca wykorzystanie ich mocy obliczeniowej do rozwiązywania ogólnych problemów numerycznych w sposób wydajniejszy niż w tradycyjnych, sekwencyjnych procesorach ogólnego zastosowania.] – CUDA, Compute Unified Device Architecture [A CUDA (Compute Unified Device Architecture) segítségével szabványos C/C++ nyelvű programokat lehet írni a grafikus chipekre, amelyek felépítése kifejezetten alkalmassá teszi őket masszívan párhuzamos feladatok elvégzésére, mint amilyen a 3D renderelés, a Monte Carlo szimuláció, részecskefizika, időjárásmodellezés, jelszótörés vagy bármilyen más terület, ahol az algoritmusok jól párhuzamosíthatók.] Cuda Świata [W dawnych książkach naszych, a zwłaszcza w mowie potocznej Polaków, tak często każdą rzecz niezwykłą mianowano bądź poważnie, bądź żartobliwie „ósmym cudem świata”, że nie zawadzi tutaj wymienić, co uważano za 7 cudów świata starożytnego.] – (dawno) világcsoda; a világ nyolc csodájának egyike cudacki, -a, -ie – csodás, különös, különleges cudactwo [coś bardzo dziwnego] – furcsaság, különösség, különcség cudaczka – különc nő; csodabogár (nő) cudaczny, -a, -e [dziwaczny i śmieszny zarazem] – furcsa, különös, nevetséges, mulatságos cudaczyć – csodát művelni, csodát tenni; különcködni cudak [pot. człowiek postępujący lub wyglądający dziwacznie] – különc; furcsa, - Wersja 01 01 2017. különös, nevetséges, mulatságos ember, csodabogár cudem – csodásan, csodálatos módon; csodával határos módon cudem ocaleć – a csodával határos módon megmenekülni cudem ujść śmierci – csodálatos módon megmenekülni a haláltól cudów dokazywać – csodákat tenni cudnie – csodásan, csodálatosan; gyönyörűen cudnie! – remek!, kitűnő! cudnie śpiewa – csodálatosan énekel cudny, -a, -e [niezwykle piękny] – gyönyörű, gyönyörűséges; elbűvölő, csodás, csodálatos, nagyszerű, pompás, csodaszép; remek cudne, jak marzenie – álomszép; csodás, mint egy álom cudo [pot. o osobie, rzeczy, zjawisku niezwykle pięknym, nadzwyczajnym] – csoda, csuda cudotwórca [człowiek czyniący cuda] – csodatevő, varázsló (ffi) cudotwórczyni – csodatevő, varázsló (nő) cudowisko – tünemény, csodálatos jelenség, csodás jel cudownie – csodálatosan cudowność – vminek csodás dolga; gyönyörűség, szépség, csodálatosság cudowny, -a, -e [1. słynący z cudów lub powstały na skutek cudu; 2. bardzo piękny, niezwykły] – csodás, csodálatos; csodaszép; tüneményes; gyönyörű, gyönyörűséges; nagyszerű, pompás, tündéri cudowne dziecko – csodagyerek, csodagyermek Cudowronki, cudowronkowate, ptaki rajskie (Paradisaeidae) [rodzina ptaków z rzędu wróblowych. Występują na Molukach, Nowej Gwinei i w północno-wschodniej Australii. Zamieszkują lasy tropikalne, nieliczne żyją na otwartej przestrzeni. Ptaki te charakteryzują się zwykle bardzo barwnym upierzeniem i obecnością niezwykle ozdobnych piór, czasem na głowie, czasem w ogonie. Występuje u nich silnie zaznaczony dymorfizm płciowy – samice są znacznie mniej kolorowe.] – paradicsommadár-félék (Paradisaeidae) [a madarak osztályának verébalakúak (Passeriformes) rendjébe tartozó családja. 17 nem és 46 faj tartozik a családba. A Sibley– Ahlquist-féle madárrendszertan nem tekinti önálló családnak, hanem a varjúfélék (Corvidae) családjába sorolja őket.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. o Heléna-paradicsommadár (Parotia helenae) o Wahnes-paradicsommadár (Parotia wahnesi) Ptiloris (Swainson, 1825) – 4 faj o pompás paradicsommadár (Ptiloris magnificus) o Ptiloris intercedens o Viktória-paradicsommadár (Ptiloris victoriae) o pajzsos paradicsommadár (Ptiloris 945 paradicsommadár (Paradisaea minor) A családba az alábbi nemek és fajok tartoznak: Melampitta (Schlegel, 1871) – 2 faj o kis melampitta (Melampitta lugubris) o nagy melampitta (Melampitta gigantea) Loboparadisea (Rothschild, 1896) – 1 faj o lebenyes paradicsommadár (Loboparadisea sericea) Cnemophilus (De Vis, 1890) – 2 faj o redős paradicsommadár (Cnemophilus macgregorii) o Loria-paradicsommadár (Cnemophilus loriae) Lycocorax (Bonaparte, 1853) – 1 faj o paradicsomvarjú (Lycocorax pyrrhopterus) Manucodia (Boddaert, 1783) – 5 faj o fényes paradicsommadár (Manucodia atra) o zöld paradicsommadár (Manucodia chalybata) o göndörtollú paradicsommadár (Manucodia comrii) o jobi paradicsommadár (Manucodia jobiensis) o trombitás paradicsommadár (Manucodia keraudrenii) Semioptera (Gray, 1859) – 1 faj o merevtollú ál-paradicsommadár (Semioptera wallacii) Paradigalla (Lesson, 1835) – 2 faj o hosszúfarkú paradigalla (Paradigalla carunculata) o rövidfarkú paradigalla (Paradigalla brevicauda) Epimachus (Cuvier, 1816) – 4 faj o szélesfarkú paradicsombanka (Epimachus fastuosus) o keskenyfarkú paradicsombanka (Epimachus meyeri) o dolmányos paradicsombanka (Epimachus albertisi) o barnafarkú paradicsombanka 8Epimachus bruijnii) Lophorina (Vieillot, 1816) – 1 faj o galléros paradicsommadár (Lophorina superba) Parotia (Vieillot, 1816) – 5 faj o koronás paradicsommadár (Parotia sefilata) o Karola-paradicsommadár (Parotia carolae) o Lawes-paradicsommadár (Parotia lawesii) paradiseus) Cicinnurus (Vieillot, 1816) – 3 faj o galléros paradicsombanka (Cicinnurus magnificus) o lantfarkú paradicsommadár (Cicinnurus respublica) o király-paradicsommadár (Cicinnurus regius) Astrapia (Vieillot, 1816) – 5 faj o legyezős paradicsomszarka (Astrapia nigra) o pompás paradicsomszarka (Astrapia splendidissima) o selyemszalagos paradicsomszarka (Astrapia mayeri) o Stefánia-hercegnő paradicsomszarka (Astrapia stephaniae) o huon-félszigeti paradicsomszarka (Astrapia rothschildi) Pteridophora (Meyer, 1894) – 1 faj o fátyolos paradicsommadár (Pteridophora alberti) Seleucidis (Lesson, 1834) – 1 faj o sárgarojtos paradicsommadár (Seleucidis melanoleuca) Paradisaea (Linnaeus, 1758) – 7 faj o vörös paradicsommadár (Paradisaea rubra) o kis paradicsommadár (Paradisaea minor) o nagy paradicsommadár (Paradisaea apoda) o Raggi-paradicsommadár (Paradisaea raggiana) o Goldie-paradicsommadár (Paradisaea decora) o császár paradicsommadár (Paradisaea guilielmi) o kék paradicsommadár (Paradisaea rudolphi) A korábban e család képviselőjének tartott pápaszemes paradicsommadárról (Macgregoria pulchra) a közelmúltban lezajlott DNS-szintézisen alapuló vizsgálatok kiderítették, hogy a mézevőfélék (Meliphagidae) családjának a tagja. Do rodziny zaliczane są następujące rodzaje i gatunki Rodzaj: Astrapia o Astrapia mayeri - astrapia białosterna o Astrapia nigra - astrapia czarna o Astrapia rothschildi - astrapia żabotowa o Astrapia splendidissima - astrapia słoneczna o Astrapia stephaniae - astrapia lśniąca Rodzaj: Lophorina o Lophorina superba - lirogłów Rodzaj: Lycocorax o Lycocorax pyrrhopterus - grabiec Rodzaj: Manucodia Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia o Manucodia ater - fałdowron czarny o Manucodia chalybatus - fałdowron zielonawy o Manucodia comrii - fałdowron rogaty o Manucodia jobiensis - fałdowron lśniący 946 Rodzaj: Paradigalla o Paradigalla brevicauda - tarczonos kusy o Paradigalla carunculata - tarczonos długosterny Rodzaj: Parotia o Parotia berlepschi o Parotia carolae - sześciopiór białopióry o Parotia helenae - sześciopiór rogaty o Parotia lawesii - sześciopiór białoczelny o Parotia sefilata - sześciopiór czarny o Parotia wahnesi - sześciopiór garbonosy Rodzaj: Phonygammus o Phonygammus keraudrenii - fałdowron stalowy Rodzaj: Pteridophora o Pteridophora alberti - wstęgogłów Rodzaj: Ptiloris o Ptiloris magnificus - ozdobnik wspaniały o Ptiloris paradiseus - ozdobnik rajski o Ptiloris victoriae - ozdobnik mały cudzołożnica – házasságtörő (nő) cudzołożnik, cudzołóżca [1. zdradzający żonę z inna kobietą; 2. ten, kto cudzołoży] – házasságtörő v. parázna (ffi) cudzołożny, -a, -e – házasságtörő, paráználkodó cudzołożyć – házasságtörést elkövetni; paráznélkodni cudzołożyć, cudzołóstwo [w biblijnym znaczeniu przenośnym = "służyć innym bogom"] – (bibl.) paráználkodni; idegen istent szolgálni cudzołóstwo [1. stosunek płciowy z cudzą żoną lub cudzym mężem; 2. to akt współżycia płciowego osób, z których przynajmniej jedna związana jest małżeństwem z inną osobą. W Starym Testamencie nie ma wyraźnego opisu. Zaś zakaz cudzołóstwa mieści się w Księgach Mojżeszowych. Za obcowanie z kobietą zamężną obie strony były karane śmiercią. Podejrzane kobiety musiały się poddać próbie gorzkiej wody przekleństwa. Jezus nie przeklął cudzołożnicy, ale kazał jej więcej tego nie czynić. Służenie cudzym bogom nazywane było cudzołóstwem, co zarzucano Izraelowi. Cudzołóstwo popełnia także fałszywy kościół. 3. termin religijny, określający zdradę małżeńską. Oznacza stosunek płciowy z cudzą żoną lub z cudzym mężem. Niekiedy definicja jest rozszerzana na stosunek pomiędzy osobą pozostającą w związku małżeńskim, a kimkolwiek oprócz własnego męża lub żony. Teologia katolicka wyróżnia cudzołóstwo zwykłe (gdy jedna z - Wersja 01 01 2017. uczestniczących w nim osób pozostaje w związku małżeńskim) i podwójne (gdy obydwie osoby są związane małżeństwami). Cudzołóstwo potępiane jest przez wiele religii. W chrześcijaństwie uznawane za grzech (w katolicyzmie grzech śmiertelny) i wykroczenie przeciwko jednemu z dziesięciu przykazań. Również w islamie cudzołóstwo ( زن اءzina) jest uznane za ciężki grzech jako złamanie kontraktu małżeńskiego i jest karane ukamienowaniem lub chłostą, jeśli znajdzie się czterech dorosłych świadków tego czynu.] – paráznaság (gör. porneia, lat. fornicatio); házasságtörés, paráználkodás; (átv.) idegen istenek szolgálata [tág értelemben minden, a hatodik parancsolat elleni bűn (házasságtörés), szoros értelemben szabad állapotú férfi és nő házasságon kívüli testi egyesülése. A pénzért gyakorolt ~ a prostitúció. - A paráznaság súlyosan ellenkezik a személyek méltóságával és az emberi szexualitással, amely természete szerint a házastársak javára, valamint gyermekek nemzésére és nevelésére rendeltetett. Súlyos botrány, amikor fiatalokat ront meg. - A Szentírásban megkövezéssel büntették (MTörv 23, 22-29; Kiv 22,15-16). Átvitt értelemben Isten népének hűtlensége.] cudzoziemiec [obywatel obcego państwa], cudzoziemka – külföldi, idegen (ffi, nő); külföldi állampolgár Cudzoziemiec, Obcy Przybysz [każdy człowiek, który nie był Żydem, był cudzoziemcem. Cudzoziemcami byli także Samarytanie. Należał do nich jeden z dziesięciu uzdrowionych trędowatych, który przyszedł podziękować Panu.] – (bibl.) idegen jövevény; szamaritánus cudzoziemcy – (hist.) hospesek, külföldiek, idegenek cudzoziemcy w dawnej Polsce [za Piastów cudzoziemcy przyjmowani byli w Polsce z wielką gościnnością, obdarzani hojnie prawami obywatelstwa, a w dokumentach owoczesnych nazywani gośćmi (hospites)] – (hist.) hospesek v. külföldiek v. idegenek a régi Lengyelországban cudzoziemiec-dewizowy – devizakülföldi cudzoziemski, -a, -ie – külföldi, idegen; idegenszerű cudzoziemski akcent – idegenes kiejtés cudzoziemszczyna – idegenség, idegen szokás cudzożywność, heterotrofizm, heterotrofia (gr. héteros-różny, trofe-pokarm) [sposób odżywiania zwierząt, protistów zwierzęcych, grzybów, bakterii Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 947 pasożytniczych i saprofitycznych oraz roślin pasożytniczych. Cudzożywność polega na pobieraniu gotowych związków organicznych (w przeciwieństwie do samożywności). Organizmy cudzożywne nie mają zdolności chemo- i fotosyntezy, w związku z tym nie mogą, jak to robią samożywne, wytwarzać substancji organicznych z prostych związków nieorganicznych. Dlatego też podstawą ich istnienia są organizmy samożywne. Z kolei organizmy cudzożywne są niezbędne dla samożywnych, ponieważ dostarczają im CO2, niezbędnego do fotosyntezy. Cudzożywność jest również niezbędna dla obiegu materii w przyrodzie.] – heterotrófia [Az a táplálkozási mód, amely nem képes kismolekulájú szervetlen vegyületekből nagymolekulájú szerves vegyületeket felépíteni. A heterotróf asszimiláció jellemző a zöld színanyagot (klorofillt) nem tartalmazó növényekre, az állatokra és természetesen az emberre is. A heterotróf szervezetek közé tartoznak a holt szerves anyagokkal v. korhadékanyagokkal táplálkozó, ún. szaprofiton élőlények is. ] cudzy, -a, -e [1. należący do kogoś innego; 2. obcy, cudzoziemski] – idegen; (nie własny) más, másé (nem saját) cudze kraje – idegen országok v. tájak cudze pieniądze nikogo nie wzbogaciły – [idegen pénz még senkit sem gazdagított] (közm.) ebül szerzett pénzen nincsen áldás; könnyen jött pénz könnyen elköltődik cudze [rzecz należąca do kogoś innego] – más jószága; a másé; idegenül cudzedze chwalicie, swego nie znacie – [másét dicséritek, magatokét nem ismeritek] ami a másé, azt dicséritek, a magatokét nem ismeritek cudzego nie ruszaj! – ne nyúlj a máséhoz! cudzej kieszeni nie żałować – más zsebére könnyen költeni cudzymi rękami kasztany z ognia wybierać – mással kapartatja ki a tűzből a gesztenyét cudzysłów [znak graficzny w postaci dwóch par przecinków: ,, " lub rzadziej w innej formie, np. << >>, >> <<, ' ', w które ujmuje się wyrazy, powiedzenia lub zdania cytowane] – (írásjel) macskaköröm; idézőjel („”, << >>, >> <<, ' ') cufal (Górny Śląsk), cuf (ziemia lubliniecka) [niem. Zufall; fuks, przypadek] – [Słowniczek języka śląskiego] újonc, kezdő, zöldfülű, gólya; véletlen, nem várt est, véletlenség cug [niem. Zug; 1. pot. przepływ powietrza w piecu, wentylatorze itp.; 2. pot. przeciąg → - Wersja 01 01 2017. sznelcug – pociąg pospieszny; 3. daw. zaprzęg składający się z sześciu lub czterech koni, zaprzężonych parami; 4. daw. para koni w takim zaprzęgu; 5. ciąg powietrza (np. w kominie)] – huzat, léghuzat; előfogat, lófogat cugiel, cugle [pasy rzemienne połączone z wędzidłem, służące do kierowania koniem] – gyeplő, kantár, kantárszár; kötőfék cugowy, -a, -e – húzó, húzó-; igásCui licet quod est plus, licet utique quod est minus [komu wolno więcej, tym bardziej wolno mniej] – (lat.) Cui licet, quod est plus, licet utique, quod est minus. (Reg. iuris 53.) = Akinek a több meg van engedve, meg van engedve a kevesebb is. Cuius est solum, eius est usqne ad coelum [komu przypada grunt, temu przypada on aż po niebo] — (lat.) Cuius est solum, eius est usqne ad coelum; a föld mélybe és magasba végtelen kiterjedésű cukier [1. słodka, krystaliczna substancja otrzymywana z buraków cukrowych lub trzciny cukrowej, używana do potraw i napojów; 2. związek organiczny zbudowany z węgla, wodoru i tlenu, stanowiący podstawowe źródło energii koniecznej dla procesów życiowych] – cukor; (med) vércukor - Általában a köznyelvben cukor alatt többnyire a kémiában mono- és diszacharidnak nevezett szénhidrátok kristályait értjük. - Étkezési cukorként (szacharóz) a cukorrépából előállított répacukrot vagy a cukornádból előállított nádcukrot ismerhetjük. Ezekből több termék készül, például a kristálycukor, porcukor, kockacukor, illetve különböző édességek tartalmazhatják. Európában ennek előállítása a legolcsóbb, ezért ez a legelterjedtebb. Melegebb éghajlatú területeken a nádcukor az elterjedt, amit cukornádból állítanak elő, illetve ismert még a juharcukor, amit északi országokban a juharfa nedvéből nyernek. Kémiailag mindhárom cukorfajta teljesen egyforma, csupán a kiindulási növényekből a gyártás során megmaradó szennyezőanyagok okozzák a különbségeket. - Többnyire sportolók használják a kémiailag egyszerűbb szerkezetű, könnyebben emészthető és élettanilag jobb tulajdonságokkal bíró szőlőcukrot vagy más néven krumplicukrot (glükóz). Ezenkívül megemlítendőek még a különböző gyümölcscukrok (fruktóz), amelyeket a gyümölcsökből vonnak ki, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 948 valamint a tejcukor (laktóz), amelyet gyermektápszerek készítésére használnak és tejből állítanak elő. cukier buraczany – répacukor cukier gronowy [zob. glukoza] – szőlőcukor, glükóz [(szokásos hárombetűs rövidítése: Glc) – köznapi nevén szőlőcukor – egy monoszacharid, pontosabban aldohexóz] cukier krystał – kristálycukor cukier lodowaty (zob. kandyz) – kandiszcukor cukier mlekowy, mleczny (zob. laktoza) – tejcukor, laktóz (egy diszacharid, melyben egy β-D-galaktóz és egy β-D-glükóz molekula kapcsolódik egymáshoz β1-4 glikozidos kötéssel) cukier miałki – porcukor cukier owocowy [zob. fruktoza: monosacharyd występujący w owocach i miodzie] – gyümölcscukor, fruktóz (INN: fructose) [a legédesebb cukorféleség, a gyümölcsökben és a mézben található meg természetes formájában] cukier palony (zob. karmel) – égetett cukor, karamell cukier prosty (zob. monosacharyd) – monoszaharid (monoszaharidok: az egyszerű szénhidrátok közé tartoznak; a két monoszaharid a glükóz, azaz szőlőcukor és fruktóz, azaz gyümölcscukor) cukier puder [zmielony cukier w postaci białego proszku] – porcukor cukier rafinowany [zob. rafinada] – finomított cukor cukier rozpuszcza się we wrzątku – a cukor felolva a forró vízben cukier słodowy (zob. maltoza) – malátacukor cukier trzcinowy (zob. sacharoza) – nádcukor, sacharóz cukier w kostkach, cukier kostkowy – kockacukor; cukor kockaalakban v. kockában cukier wanilinowy [drobny cukier wymieszany z waniliną] – valíliacukor, vaníliáscukor cukierek [przysmak ze specjalnie spreparowanego cukru z dodatkiem jakiegoś smaku] – cukorka, édesség cukierek, cukierki – cukorka cukierek karmelkowy – karamell cukorka - Wersja 01 01 2017. cukierek na choinkę – szaloncukor cukierek nadziewany – töltött cukorka cukierki – cukorka cukierki mentolowe; cukierki miętowy – mentolos cukorka cukierki na choinkę – szaloncukor cukierki nadziewane – töltött cukor cukierkowy, -a, -e – cukorkás, cukorkacukiernia [lokal z wyrobami cukierniczymi] – cukrászda cukierniany, -a, -e – cukrász-, cukrászdaicukiernica, cukierniczka [naczynie do podawania cukru na stół] – cukortartó cukiernictwo [1. dział przemysłu zajmujący się wyrobem słodyczy; 2. zawód cukiernika] – cukrászság, cukrászmesterség; édesipar cukierniczka – cukrász (nő) cukierniczy, -a, -e – cukrászati , cukrász-; cukor-, édes-, édességcukiernik [specjalista zajmujący się wyrobem ciast i słodyczy] – cukrász (jestem cukiernikiem); cukrászmester cukinia [roślina o podłużnych owocach używanych jako jarzyna; też: owoc tej rośliny] – cukkini cukrodajny, -a, -e [niektórych roślinach: dostarczający cukru] – cukorképző, cukortartalmú cukromierz [przyrząd do pomiaru procentowej zawartości cukru w roztworze wodnym] – cukormérő, cukortartalom-mérő; édességmérő cukromocz [występowanie cukru w moczu jako objaw chorobowy] – cukorbaj cukrować [zob. cukrzyć] – cukrozni, becukrozni; cukorral megszórni, cukorral behinteni; megcukrozni cukrować się – cukorrá válni, cukrosodni, elcukrosodni cukrowany, -a, -e – cukrozott, megcukrozott, cukros; édeskés cukrownia [zakład przemysłowy produkujący cukier] – cukorgyár, cukorfinomító cukrownictwo [dział przemysłu zajmujący się produkcją cukru] – cukoripar, cukorgyártás cukrowniczy, -a, -e – cukor-, cukoripari cukrownik – cukorgyári munkás, cukorgyáros, cukorvegyész cukrowy, -a, -e – cukor-, cukros, cukorral kapcsolatos Cukrowa kolacja [Po obiedzie weselnym przeciągały się do późnej nocy tańce, podczas których następowały oczepiny, a po oczepinach i odśpiewaniu pieśni, zwanej „chmielem”, następowała w domach zamożniejszych „cukrowa Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 949 kolacja”, zastawiana w sypialni państwa młodych. Niewiasty zamężne czyli swachy wraz z mężami, pozostawiwszy na sali tańczących drużbów i druchny, odprowadzali polonezem państwa młodych do ich sypialni, gdzie był zastawiony stół słodyczami, pomiędzy któremi marcepan migdałowy pierwsze zajmował miejsce (w przyrządzaniu marcepanów celowali w wielu miastach aptekarze). Napoje podawano najsłodsze, więc miody, a z win muszkatel.] – (dawno) cukros vacsora (esküvőn) Cukrowe jabłko (Annona squamosa), Jabłko cukrowe (Sugar apple) [owoc drzewa Annona squamosa, pochodzący z Karaibów i Ameryki Południowej, obecnie jest uprawiane w większości krajów tropikalnych.] – Cukoralma, Gyömbéralma (Annona squamosa) [A trópusi Amerikában honos növény korán eljutott Indiába is] Cukrowiec lekarski (Saccharum officinarum L.) [gatunek byliny należący do rodziny wiechlinowatych (Poaceae). Zwyczajowo nazywana jest trzciną cukrową, mimo że z biologicznego punktu widzenia jest to nazwa nieprawidłowa, roślina nie należy bowiem do rodzaju trzcina, lecz rodzaju cukrowiec. Prawdopodobnie pochodzi z Nowej Gwinei. Uprawiana jest wszędzie w strefie tropikalnej.] – cukornád (Saccharum); nemes cukornád (Saccharum officinarum, kaneh v. kattov) [a perjefélék (Poaceae) gazdaságilag igen jelentős nemzetsége. Magas, nádtermetű, többnyári pázsitkóró. A levelei hosszúak és szélesek, szára dúsan elágazik. Kétvirágú, a tövén hosszú, fehér, selyemszőrű füzérkékkel, de csak az egyik virág tökéletes. - Valamennyi faja az Óvilág három kontinensének szubtrópusi-trópusi tájairól származik, és cukortartalmáért többet már az ókorban is termesztettek. A földrajzi felfedezések főleg a nemes cukornád (Saccharum officinarum) termőterületét tágították ki — alapvetően ezt honosították meg az Újvilágban és a megfelelő éghajlatú szigeteken (Madeirára például Tengerész Henrik parancsára telepítették át Szicíliából). 2. A pázsitfűfélék családjába tartozik, kelet-ázsiai faj, a cukorgyártás legősibb nyersanyaga. 5—6 méterre megnő, felhasználása sokrétű (építkezéstől az étkezésig), a nádméz kb. 20% cukrot tartalmaz. A nedve finom illatú, ezt említik is a szerzők (Ézs 43,24), de a cukrát nem hasznosították, helyette mézzel édesítettek. (1 Móz 43,11; 1 Sám 14,25; Zsolt 19,10; Péld 24,13 és Jel 10,9). Hogy a nádcukrot nem ismerték, kedvelték — az tény, de hogy miért, pontosan nem lehet - Wersja 01 01 2017. tudni, pedig nedves helyeken előfordult (Józs 16,8). Igaz, hogy ebben az időben a faj nem is tartalmazhatott nagyobb mennyiségű cukrot, mert az ilyen irányú szelekció lényegében ekkor kezdődött el. (A cukornád az egyik legfiatalabb termesztett növényünk!)] cukrówka – cukrozott körte Cukrówka [wieś w woj. mazowieckim, w pow. szydłowieckim, w gminie Chlewiska] – Cukrówka (lengyel falu) cukrówka (Streptopelia roseogrisea) [ptak z rodziny gołębiowatych] – észak-afrikai kacagógerle (Streptopelia roseogrisea) cukru! – kru, kru! (gerlice) cukry [daw. słodycze] – édességek cukry proste (inaczej: monosacharydy) [węglowodany, w których strukturze występuje od 3 do 7 atomów węgla. Monosacharydy mogą występować w postaci pierścieniowej jeśli posiadają co najmniej 4 atomy węgla w cząsteczce.] monoszacharidok [a legegyszerűbb szénhidrátok, savas hidrolízissel nem bonthatók kisebb egységekre. A monoszacharidok a legegyszerűbb formájú cukrok, általában színtelen, vízben oldódó kristályos anyagok, egy részük édes ízű. A monoszacharidok közé tartozik például a glükóz (dextróz), fruktóz (levulóz), galaktóz, xilóz és ribóz. A monoszacharidok a diszacharidok, például a répacukor, valamint a poliszacharidok (cellulóz, keményítő) építőelemei. A monoszacharidok szénláncában a hidroxil-csoportot tartalmazó szénatomok (a láncvégieket leszámítva) királisak, így ugyanahhoz az összegképlethez több optikai izomer is tartozik. Például mind a galaktóz, mind a glükóz aldohexóz, de különböző fizikai és kémiai tulajdonságokkal rendelkeznek.] cukrzyca [choroba polegająca na nieprawidłowej przemianie materii] – cukorbaj, cukorbetegség cukrzycowy, -a, -e – cukorbajcukrzyć [pot. dodawać cukru, posypywać cukrem] – cukrozni, édesíteni; megcukrozni cukrzyk1 [1. pot. człowiek chory na cukrzycę; 2. człowiek cierpiący na cukrzycę] – cukorbeteg cukrzyk2 [drobny ptak z rzędu wróblowatych; nektarnik] – nektármadár CUL DE PARIS [1. w dosłownym tłumaczeniu „francuski tyłek”; był to rodzaj poduszki umieszczanej na biodrach z tyłu pod suknią. Dzięki jego zastosowaniu dolna część sukni otrzymywała charakterystyczny, wypukły kształt. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 950 Później poduszkę zastąpiono metalowym stelażem – tzw. turniurą. Moda charakterystyczna dla wieku XVIII. 2. znaczy dosłownie "paryski tył". W stroju kobiecym była to poduszeczka albo małe rusztowanie ze stali, umieszczone na wysokości bioder pod spódnicą z tyłu i tworzące w ten sposób wysoki, wydatny, spiętrzony tył. Modny był w wieku XVIII, tuż przed rewolucją francuską, a w XIX wieku w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, a więc w okresie pierwszej i drugiej turniury.] – (div.) „francia ülep” v. „párizsi hát” (női ruha fazon a XVIII. sz-ban); dróttal és halcsonttal - Wersja 01 01 2017. culottes [nazwa męskich spodni popularnych aż do czasu wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku. Miały nogawki obcisłe sięgające nieco za kolano i spięte pod nim klamrą albo podwiązką. Był to ubiór dworski, bardzo wytworny, zwykle szyty z jedwabiu lub innego ekskluzywnego materiału. Później stopniowo zostały wyparte przez krój z długimi nogawkami. Ostatnim okresem, w którym noszono jeszcze sporadycznie cullotes był okres rządów Napoleona III.] – (fr.) culottes; térdnadrág merevített, kipárnázott, fodorral díszített szoknya a XIX. században Francisco de Goya, Francisco Cabarrús, 1788 culotte [1. wysokie szorty; 2. krótkie spodnie zapinane nad kolanem] – (fr.) culotte; rövid térdnadrág (urak viselték), rövid térdnadrág (a 18. sz. végén) [A XVIII. században az arisztokraták és a jómódú polgárok körében általánosan viselt, térd alatt megkötött nadrág: culotte. A francia forradalom idején a gyűlölt feudális rend jelképévé vált, sőt a forradalom híveit épp a hiányáról lehetett megismerni (sans-culotte). Hamarosan felváltotta a pantalló, amelyből a férfiak öltözködésében kialakult a hosszú nadrág.] (wina) [działający nie zachował ostrożności] – (lat.) culpa; vétek; (prawo) gondatlanság [Mea Culpa: „az én vétkem”] Culpa dolo exorta (z łaciny - wina spowodowana podstępem) [1. wina kombinowana (mieszana); 2. w prawie karnym tzw. wina mieszana, czyli umyślno-nieumyślna, zwana też kombinowaną. Polega ona na tym, że przestępstwo podstawowe jest popełnione z winy umyślnej, natomiast jego skutki wynikają z winy nieumyślnej. Dochodzi do niej np. wtedy, gdy sprawca, chcąc przywłaszczyć sobie torebkę ofiary, wyszarpuje ją tak gwałtownie, że ofiara upada na ziemię, uderza głową o podłoże i ponosi śmierć. Sprawca będzie więc odpowiadał za kradzież z powodu winy umyślnej, za śmierć ofiary zaś z winy nieumyślnej. Zasada ta została wyrażona w pol. kodeksie karnym z 1997 w art. 9 & 3, w myśl którego sprawca ponosi większą odpowiedzialność (którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego), jeżeli następstwo swego czynu przewidywał lub mógł przewidzieć.] – (lat.) Culpa dolo exorta; kombinált gondatlanság, szándékos és nem szándékos gondatlanság culpa I. Napóleon Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 951 Culpa est immiscere se rei ad se non pertinenti. [winą jest mieszanie się do rzeczy, które nas nie dotyczą] – (lat.) Culpa est immiscere se rei ad se non pertinent; gondatlansággal kapcsolódunk olyan dolgokhoz, amelyek minket nem érintenek Culpa lata [wina ciężka; duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej przez ludzi] – (lat.) 1. Culpa lata (a súlyos gondatlanság vagy szándékosság; durva gondatlanság); 2. Culpa lata: culpa in abstracto (az elvont viszonyítási alap miatt), azaz nagyfokú gondatlanság (nimia neglegentia), [mértéke objektív: amikor valaki nem ügyel még arra sem, amire mindenki ügyelni szokott. A bárkitől elvárható gondosság megszegése olyan mértéket ölthet, amely a szándékosság (dolus) határát súrolhatja.] Culpa lata dolo aequiparatur [gruba wina równa się podstępowi. Rażące niedbalstwo równa się winie umyślnej.] – (lat.) Culpa lata dolo aequiparatur v. Lata culpa dolo aequiparatur; a nagyfoku gondatlanság a szándékkal egyenlő [latin jogi közmondás mely szerint: a nagyfoku gondatlanság a szándékkal egyenlő, s annak tekintetbevételén alapszik, hogy minden embernél fel kell tenni, hogy cselekményeinek természetes következményeit akarja.] culpa levis [lekka wina, zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i zapobiegliwego – mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału - culpa levis in abstracto (ideał pater familias); zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach – culpa levis in concreto.] – CULPA LEVIS: culpa in abstracto (az elvont viszonyítási alap miatt): enyhe, kisebb fokú gondatlanság [Mértéke objektív, de az előzőhöz képest már enyhébb. Az adós nem ügyel arra, amit előre láthatott vagy láthatott volna.] culpa in concreto [wina] – CULPA IN CONCRETO [nem általános mértékhez viszonyított, hanem egyéni, szubjektív gondatlanság: nem tanúsítja más ügyében azt a gondosságot, amellyel a saját ügyeiben általában eljárni szokott. Ezt minden konkrét esetben egyedileg kell megállapítani (személye válogatja).] culpabilis [karygodny] – (lat.) culpabilis, mn. kf. [culpo] megrovandó, büntetendő, büntetést érdemlő; elítélendő, büntetésre méltó cum grano salis (łac.) [z ziarnkiem soli, tj. z odrobiną rezerwy, sceptycyzmu; nie biorąc rzeczy całkiem dosłownie; por. attycka sól; prawdop. parafraza z - Wersja 01 01 2017. Pliniusza St. (Hist. Natur. 23, 8)] – (lat.) cum grano salis [csak szemernyi sóval]; egy csipet sóval, ésszel és megfontolással, élccel stb.; csak módjával, józanul Cum in testamento ambigue scriptum est, benigne interpretari debet [gdy w testamencie napisano coś niejasno, należy interpretować przychylnie (dla utrzymania testamentu)] – (lat.) ha valami nem világos a végrendeletben, kedvezően kell értelmezni cum laude [łac., z pochwałą; dawna forma oceny wyróżniającej na dyplomach; (magna c. l.) z wielką pochwałą; (insigne c. l.) z nadzwyczajną pochwałą; (summa c. l.) z najwyższą pochwałą; (c. eximia l.) ze szczególną pochwałą.] – (lat.) cum laude; dicsérettel Cum quid prohibetur, prohibentur omnia, quae sequuntur ex illo. – (lat.) Cum quid prohibetur, prohibentur omnia, quae sequuntur ex illo. (Reg. Iur.39.) = mihelyt valami tilos, meg van tiltva mindaz, ami belőle következik. cum reservatione – (lat.) cum reservatione; fönntartással v. fenntartással Cum sunt partium iura obscura, reo favendum est potius quam actori. – Gdy prawa stron są niejasne, należy sprzyjać raczej pozwanemu (oskarżonemu) niż powodowi (oskarżycielowi). – (lat.) ˝Cum sunt partium iura obscura, reo favendum est potius, quam actori.˝ (Reg. iuris 11.) = Kétség esetén inkább az alperesnek kell kedvezni, mint a felperesnek. cuma [lina do cumowania lub holowania statków] – hajókötél, vontatókötél, kikötőkötél cumowy, cumowniczy, -a, -e – hajókötél-, vontatókötél-, kikötőkötélcuma okrętowa – hajókötél cumować [1. umocowywać statek do nabrzeża lub innego statku za pomocą cum; 2. o statku: być umocowanym cumami; 3. przymocowywać balon lub sterowiec do pomostu, wieży itp.] – kikötni; (hajót) parthoz kötni; parthoz kikötni cumować statek – a hajót kikötni cumowanie – kikötés cumowniczy, -a, -e – kötő, kikötő; kötöző cumownicza lina – kötözőkötél cumulus [meteor. chmury kłębiaste o budowie pionowej] – (lat.) cumulus; (meteorológia) gomolyfelhő, halmazfelhő cunnilingus [inaczej mineta – metoda seksu oralnego polegająca na stymulowaniu (pieszczeniu) narządów płciowych partnerki, a zwłaszcza jej łechtaczki, za Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 952 pomocą ust, a przede wszystkim języka.] – (lat. cunnus) cunnilingus; [ennek során a vulvát és különösen a csiklót (clitoris) csókolják v. nyalják nyelvvel és ajakkal. A hüvely bemenetét is lehet nyelvvel izgatni. A cunnilingus gyakran hatékonyabban tud egy nőt orgazmushoz juttatni, mint maga a közösülés, mivel közvetlenül a csiklót ingerli. A leheletet oly módon is lehet frissíteni (például erős mentolos cukorral), hogy a vulva is érezze a frissességet. – A zümmögés cunnilingus közben is lehetséges és hatékony, csakúgy mint fellatio során.] Cui bono? – na czyją korzyść? (Lucjusz Kasjusz) – Cui bono? (latin; voltaképpen egy hiányos mondat, jelentése nagyjából: „Na és kinek jó az?”) [kérdése mögött rejlő elv arra céloz, hogy lehetnek rejtett, kapásból nem nyilvánvaló motívumok egy történés mögött, és hogy lehet, hogy nem az az igazi felelős a történtekért, aki elsőre annak látszik. Az elv drámaibb megfogalmazását Seneca Medea című drámájából ismerjük: cui prodest („No és kinek áll ez érdekében?”). A teljes mondat így hangzik: Cui prōdest scelus, is fecit; azaz: „Akinek jól jött ez a vétek, no éppen az követte el.”] Cui prodest? (scelus, is fecit) [ku-i prodes (scelus, is fec-it)] [(łc.) komu przynosi (zbrodnia) korzyść (ten ją popełnił); cytat z Medei Seneki.] – Cui prodest? [kui prodeszt] – ‘Kinek van hasznára?’; kinek érdeke? kinek fontos?; kinek használ?, kinek előnyös?, kinek áll érdekében? [A római jogban és a törvénykezés gyakorlatában, főképp bűnügyben nyomozva, akárcsak ma is, feltették a kérdést, hogy kinek állhatott érdekében a bűnt elkövetni. Ennek első írásos megfogalmazását Senecánál találjuk, Medea című drámájának egy részletében (550), jóllehet itt nem kérdés, hanem mellékmondat: Cui prodest scelus, id fecit (‘akinek hasznára van a bűntett, az követte el’). Azonos értelmű a már Cicerónál olvasható forma: Cui bono? Sajtónyelvünk is gyakran használja ezt a latin formulát, de nem ritkán az értelmetlen Qui prodest alakra torzítva.] Cuius regio eius religio [czyja władza, tego religia] – Cuius regio, eius religio [kujusz…eiusz…] – ‘Akinek uralma, annak vallása’. [A latin maxima a katolikus és protestáns hatalmak közt létrejött augsburgi (“ágostai”) vallásbéke (1530) egyik cikkelye, s úgy rendelkezik, hogy egy állam vagy tartomány lakói az uralkodójuk, a jobbágyok a földesuruk vallását követik.] Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare [Każdy człowiek może zbłądzić, uparcie w błędzie - Wersja 01 01 2017. trwa tylko głupi. (Cyceron)]– Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errare perseverare [kuiuszvisz hominisz eszt …nulliusz nizi inszipientisz … perszeveráre] – ‘Bármely ember tévedhet, de csak az ostoba tart ki tévedése mellett’. [Latin szentencia Cicero Philippikáiból (XII.2.5)] Cum ames, non sapias aut cum sapias non ames [Gdy kochasz, nie bądź rozsądny, gdy jesteś rozsądny, nie kochaj. Publiliusz Syrus] – Cum ames, non sapias aut cum sapias non ames [kum amesz…szapiasz…] – ‘Mikor szerelmes vagy, nem vagy eszednél, mert ha eszednél vagy, nem vagy szerelmes’. [Latin bölcsesség Publilius Syrus Szentenciáiból (117).] Cum animo corrigendi [w zamiarze (celu) wychowawczym] – (lat.) Cum animo corrigendi; nevelői szándékkal cum debita reverentia [z należytym szacunkiem] – cum debita reverentia; Tiszteletben tartva; kellő tisztelettel Cum plenus venter, numquam studet ille libenter – [Kiedy brzuch pełny, nigdy nie studiuje on chętnie.] – Cum plenus venter, numquam studet ille libenter; tele a gyomorral nem szívesen tanul; üres gyomorral jobb a tanulás Cum recte vivis, ne cures verba malorum – Skoro uczciwie żyjesz, nie dbaj o słowa złych ludzi. (Katon) Cum tacent, clamant – milcząc wołają (milczenie jest wymowniejsze od mowy) (Cyceron przeciw Katylinie) Cum te aliquis laudat, iudex tuus esse memento; plus aliis de te, quam tu tibi credere noli. Ha valaki dicsér, légy önmagad bírája, s ne higgy el többet másoknak, mint magadnak. (Cato) Cum ventis litigare – rzucać słowa na wiatr; walczyć z wiatrem. Cum victor arma posuit, et victum decet deponere odia [kum viktor…pozuit…viktum…] – ‘Ha a győztes leteszi a fegyvert, a legyőzöttnek is illik félretenni a gyűlölséget’. Latin bölcsesség Seneca Az őrjöngő Hercules című tragédiájából (409). Cunabula iuris [podstawy prawa (kolebka wiedzy prawniczej)] – (lat.) Cunabula iuris; a jogtudomány bölcsője cup [wykrzyknik nazywający szybki ruch, który polega zwykle na tym, że ktoś kucający chowa się gdzieś] – (ang.) cup; (sport) serleg, kupa cupać [kucać (ziemia lubliniecka)] – [Słowniczek języka śląskiego] guggolni; leguggolni, lekuporodni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 953 Cupiditati nihil est satis, naturae satis est etiam parum. (łac.) – Cupiditati nihil est satis, naturae satis est etiam parum; Semmi sem elég a vágynak, a természet kevéssel is beéri. (Seneca) Cupido atque ira pessimi consultores (łac.) – Cupido atque ira pessimi consultores; A vágy és a harag a legrosszabb tanácsadók. cupido dominandi [łac., żądza władzy (jest gwałtowniejsza od wszystkich innych namiętności). Etym. - z Tacyta (Roczniki, 15, 53).] – cupido dominandi cunctis adfectibus flagrentior est; hatalomvágy (ez erőszakosabb, mint bármely más szenvedély). Tacitus (Annales, 15, 53) cupnąć [potocznie: przysiąść, kucnąć; przypaść do ziemi, przyczaić się] – leguggolni Cuprum [miedź, cuprum, Cu, metal półszlachetny, znany już w czasach prehistorycznych] – (lat.) Cuprum; réz CUPS (Common UNIX Printing System) [jest nowoczesnym, przenośnym systemem obsługi urządzeń drukujących dla systemów bazujących na architekturze UNIX. CUPS został wydany przez firmę Easy Software Products na licencji GNU GPL. W lutym 2007 roku został wykupiony (razem z ESP) przez firmę Apple Inc., co jednak nie miało wpływu na zmianę licencjonowania. Obecna wersja CUPS współpracuje z następującymi systemami operacyjnymi: AIX, GNU/Linux, FreeBSD, Mac OS X, HPUX, IRIX, NetBSD, OpenBSD, Solaris, Tru64. Konfiguracja: W dowolnej przeglądarce wpisujemy http://localhost:631 i po dokonaniu zmian podajemy nazwę (root) oraz jego hasło.] – CUPS, Common UNIX Printing System (Egységes UNIX Nyomtatási Rendszer) [a UNIX® alapú operációs rendszerekhez fejlesztett hordozható nyomtatási réteg. Az Easy Software Products egy szabványos nyomtatási technológiaként alkotta meg a UNIX gyártók és felhasználók számára. A CUPS az ún. Internet Printing Protocol (IPP, Internetes Nyomtatási Protokoll) megoldásaira támaszkodóan kezeli a nyomtatási feladatokat és sorokat. Emellett még a Line Printer Daemon (LPD), a Server Message Block (SMB) és AppSocket (vagy más néven JetDirect) protokollokat is ismeri valamennyire. A CUPS a hétköznapi igényeknek megfelelő UNIX alapú nyomtatás megteremtéséhez ezenkívül még támogatja a hálózati nyomtatók böngészésének lehetőségét, illetve a PostScript Printer Description (PPD, PostScript Nyomtató Leírás) használatát. Ennek eredményeképpen a CUPS - Wersja 01 01 2017. tökéletesen alkalmas nyomtatók megosztására és elérésére FreeBSD, Linux® Mac OS® X vagy Windows® típusú rendszereket vegyesen tartalmazó környezetekben.] Cur Deus homo, dlaczego Bóg człowiekiem? – [pytał u progu XII-wiecznego renesansu św. Anzelm z Canterbury.] – CUR DEUS HOMO?; Miért lett az Isten emberré? [Canterbury Anselmus főművének a címe] Cura fugit mero. - A gond menekül a bortól. (Ovidius) Cura fugit multo diluiturque mero [Troska znika i rozpuszcza się w obfitym winie.] – Cura fugit multo diluiturque mero; az aggodalom eltűnik és feloldódik a bőséges borban [ld. Vörösmarty Mihály – Bordal Czilley s a Hunyadiak szomorújátékból] cura posterior [pózniejsze zmartwienie] – cura posterior; késő bánat Cura, ut valeas! [bądź zdrów (standardowa rzymska formuła pożegnania)] – Cura, ut valeas!; légy egészséges! (régi római búcsúzási formula) cura pastoralis (pasterska piecza) – (lat.) cura pastoralis v. cura animarum; lelkipásztorkodás, lelkigondozás curie (kiur) [Jednostką radioaktywności w układzie SI jest bekerel (Bq), 1 Bq = 1 rozpad na sekundę. Dawniej używaną, obecnie nie zalecaną jednostką był kiur (Ci), 1 Ci = 3,7 1010 Bq.] – (fizika) curie; a radioaktivitás mértékegysége (a Curie házaspár nevéről) [Egy adott radioaktív forrás aktivitása megmondja, hogy hány bomlás történik másodpercenként. Mértékegysége a Bq (Henri Becquerel tiszteletére), 1 Bq másodpercenként egy bomlásnak felel meg. Régebbi mértékegység a Ci (Curie), 1 Ci egy gramm rádium aktivitásának felel meg (3,7·1010 Bq).] curig, curik [niem. zurück; do tyłu! (przy powożeniu komenda dla konia) (ziemia lubliniecka), z powrotem] – [Słowniczek języka śląskiego] hátra! vissza! Curly-lamb – Curly-lamb [Bárány velúrbőr, amelynek gyapjas oldalán (szőrme) meghagyják természetes göndörségét (curly = göndör)] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 954 currente calamo [pisząc płynnie, szybko, bez namysłu i poprawek] – currente calamo; folyékonyan, előre megfontolás nélkül, írják le egyszerre, vázlatok nélkül írva curriculum vitae [1. przebieg życia, życiorys; 2. CV (łacina bieg życia, przebieg życia) – życiorys zawodowy] - (lat.) curriculum vitae; önéletrajz; életpálya, rövid életrajz; éltrajzi vázlat curry [1. przyprawa będąca mieszanką m.in. mielonego pieprzu, kardamonu, imbiru, kurkumy; 2. potrawa z dodatkiem tej przyprawy] – (dravida→ang.) curry; igen erős indiai fűszer custodia [1. futerał; 2. ochrona; 3. straż; 4. Ponieważ przenajświętsza Hostia nie bywa zaraz po ukończeniu wystawienia spożywana, dla przechowania jej zatem najstosowniejsze jest naczynie, zwane custodia, przy urządzeniu jej wewnętrznym takim, jakie się znajduje w monstrancji, aby melchizedech z monstrancji można było umieścić w tej kustodii. Na szczycie jej jest tradycjonalny krzyż, wyrażający rzeczywistą obecność Odkupiciela.] – (lat.) custodia [1. őrség. - 2. a ferences rendekben, főként a középkorban néhány kolostort magában foglaló kisebb rendi körzet, melynek élén custos állt. Előfordult, hogy a tartománnyá nem alakítható egységeket is custodiának nevezték. Köztük a legnevezetesebb a custodia terrae sanctae, a szentföldi ferences kolostorok és pléániák kormányzati egysége. - 3. custodia, repositorium (lat. 'tárház'): belül aranyozott, talpas, lapos szelence, a monstranciában tisztelt nagy szentostya őrzésére szolgáló edény. - 4. belül aranyozott kis szelence, melyben beteghez viszik az Oltáriszentséget.] - Wersja 01 01 2017. Customer-premises equipment a. customerprovided equipment (CPE) (sprzęt własny klienta / sprzęt w siedzibie klienta) [Na sprzęt CPE składają się urządzenia znajdujące się w siedzibie klienta, a służące do łączenia z siecią WAN.] (customer premises equipment - CPE) ügyfél helyszíni berendezés; felhasználói berendezés Custos fratris mei sum ego? [łac., czyż jestem stróżem brata mego? Etym. - z Wulgaty (Gen., 4, 9); słowa Kaina (o Ablu).] – Custos fratris mei sum ego? […kusztosz fratrisz…szum…] – ‘Őrizője vagyok-e a testvéremnek?’. Szállóige a latin nyelvű Bibliából (Ter 4,9); a testvérgyilkos Káin szavai az Úr kérdésére: „Hol van Ábel?” CUSZ; Centralny Urząd Szkolenia Zawodowego – (dawno) Szakoktatási Központ Cut outs (ang.) (dekolt) – (ang.) Cut outs [kivágás fürdőruhákon és bikiniken, amely sok bőrt láttat] cutis (skóra) – (lat.) cutis; bőr cuvette (kuweta) [fr. cuvette 'miednica; przykrywka' od cuve 'kadź; kufa; fasa' z łac. cupa 'kufa; beczka'. płuczka, płaskie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 955 prostokątne naczynie do mokrej obróbki materiałów fot.] – (fr.) cuvette; mosdótál CUW; Centralny Urząd Wydawniczy – (dawno) Kiadói Főigazgatóság CUWPG; Centralny Urząd Wydawnictw Przemysłu Graficznego – (dawno) Grafikai Kiadványok Központi Hivatala [Lokalizacja drukarni naukowej w Poznaniu (Centralny Urząd Wydawniczy Przemysłu Graficznego i Księgarstwa)] C.V. = Curriculum vitae [dzieło życia] – (lat.) Curriculum vitae; önéletrajz ('életpálya futtában') CV/Gate [było jedną z najszerzej stosowanych metod synchronizacji syntezatorów i sekwencerów zanim jego miejsce zajął popularny dziś standard MIDI. CV/Gate to kombinacja dwóch składowych komponentów niezbędnych do funkcjonowania tej metody. CV służy do przesyłania informacji o danej nucie, która ma być zagrana; Gate natomiast informuje czy dany odpowiadający informacji CV klawisz został wciśnięty czy też zwolniony.] – (ang.) CV/Gate CV (Control Voltage) [czyli napięcie sterujące na wyjściu urządzenia kontrolującego pracę syntezatora zmienia się w zależności od wysokości dźwięku który ma być zagrany. Gate natomiast w rzeczywistości jest złączem transportującym impulsy elektryczne gdy wciskany bądź zwalniany jest klawisz.] – Control Voltage (CV): Az analóg szintetizátorokban vezérlő feszültséget használtak a hang paramétereinek irányítására, így pl. a hang magasságának, a filter cutoff frekvenciájának stb szabályzására. Ahhoz pl. hogy egy tremolo effektet kapj, egy LFO modul kimeneti jelét kell egy erősítő modul CV bemenetére kapcsolnod, amely a mindenkori feszültség mértékének megfelelően fogja szabályozni a rajta átmenő jel hangerejét. CVS (ang. Concurrent Versions System) [popularny system kontroli wersji udostępniany na licencji GPL. Został stworzony do pracy grupowej nad kodem programów lub innych projektów realizowanych w zapisie elektronicznym. CVS zbudowany jest w architekturze klient-serwer. Od początku lat 90. XX wieku CVS jest wykorzystywany jako narzędzie pracy grupowej w wielu projektach programistycznych, których współpraca opiera się na wykorzystaniu Internetu – są to m.in. całe systemy operacyjne jak FreeBSD czy NetBSD oraz wielu mniejszych przedsięwzięciach. Jest zastępowany przez bardziej niezawodny - Wersja 01 01 2017. Subversion.] – CVS, Concurrent Versions System [Egy verziókezelő rendszer, aminek használatával egyszerre több változatot tudunk nyilvántartani és használni adott állományokból. A CVS segítségével képesek vagyunk egy vagy több változtatást kivonni, összefésülni és visszavonni, valamint nyomon követhetjük, hogy melyiküket ki, mikor és miért hajtotta végre.] cwał [najszybszy bieg konia lub innego zwierzęcia] – vágta, vágtatás, galopp cwałem – vágtatva, galoppban cwałować (cwałuje) [1. o zwierzęciu, zwłaszcza o koniu: biec cwałem; 2. jechać konno cwałem; 3. o ludziach: biec bardzo szybko] – vágtatni; vágtázni; átv. gyorsan futni cwałowanie – vágta, galopp cwaniacki, -a, -ie – ravasz, furfangos, agyafúrt, ügyes cwaniactwo – ravaszság, furfangosság, agyafúrtság, ügyesség cwaniaczek – kis ravasz cwaniak [pot. człowiek przebiegły, radzący sobie w każdej sytuacji, często czyimś kosztem], cwaniaczka, cwaniara – ravasz; (zsargon) vagány cwany, -a, -e [pot. przebiegły, radzący sobie w każdej sytuacji, często czyimś kosztem] – ügyes, agyafúrt, furfangos, talpraesett, ravasz; vagány; dörzsölt, hamiskás cwelich (z niem. Zwilich, Zwillich) [1. dawna tkanina lniana lub bawełniana, tkana w pasy i kostki; 2. prosta tkanina lniana lub konopna, później bawełniana tkana splotem wielorządkowym w pasy i kostki. Stosowana głównie przez biedniejszą ludność, chociaż była droższa od drelichu; 3. „drelich tkanka lniana, dość miąższysta, z podwójnej lub potrójnej osnowy w pasy i płomienie bywa”. (Ł. Gołębiowski, Ubiory w Polszcze, Warszawa 1830, s. 134). Tkanina lniana, bawełniana lub łącząca obydwa surowce; nazywana w zależności od tego czy osnowa była podwójna (niem. Zwei) – cwilichem, czy potrójna (niem. Drei) – drelichem. Używana na bieliznę, tanią odzież, pościel.] – (daw) sávosan vagy kockásan mintázott pamut- v. lenvászon cwinger (niem. Zwinger) – [Słowniczek języka śląskiego] zwinger (magyarul szorító; németül Zwinger) [középkori illetve azóta épült várak, erődítmények két kőfallal határolt, gyakran állatok számára elkerített részeket is tartalmazó területe, ahol pl. a lovagi tornákat tartották. Ugyanezt a szót használták később a falszorosban emelt épületekre, pl. tornyokra is.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 956 cwiter (ziemia lubliniecka) [sweter] – [Słowniczek języka śląskiego] (ang) sweater, szvetter, gyapjúból kötött pulóver, mellény, v. ujjas; kötszövött ujjas; (zapinany) kardigán CWKS, Centralny Wojskowy Klub Sportowy [CWKS Legia Warszawa (pełna nazwa: Centralny Wojskowy Klub Sportowy "Legia" Warszawa) – wielosekcyjny polski klub sportowy z siedzibą w Warszawie, kontynuator tradycji - powołanej w marcu 1916 - piłkarskiej drużyny Legionowej oraz - założonego 31 lipca 1922 - Wojskowego Klubu Sportowego "Legia" Warszawa (pierwowzoru klubu sportowego w dzisiejszym tego słowa znaczeniu). - 12 lutego 1997 – zmiana statusu prawnego Autonomicznej Sekcji Piłki Nożnej CWKS "Legia" Warszawa, przekształconej tego dnia w Sportową Spółkę Akcyjną (SSA) "Legia" Warszawa (obecnie KP Legia Warszawa) i wystąpienie jej ze stowarzyszenia CWKS "Legia" Warszawa, które posiadało jednak 30% udziałów w owej spółce] – (dawno) Központi Katonai Sport Klub cybernetyczny, -a, -e [1. mający związek z cybernetyką; 2. mający związek z informatyką, a zwłaszcza z Internetem] – kibernetikus, kibernetikai cybernetyk – kibernetikus cybernetyka (gr. kybernetes "sternik; zarządca" od kybernán "sterować; kontrolować") [1. nauka o procesach sterowania oraz przekazywania i przekształcania informacji w systemach takich jak np. maszyna, organizm żywy, społeczeństwo; 2. nauka o systemach sterowania oraz związanym z tym przetwarzaniu i przekazywaniu informacji (komunikacja)] – (gör.) kibernetika; 1. az automatikusan vezérelt bonyolult rendszerek tudománya; egyik fő alkalmazási ága az elektronikus számítógépek elmélete [egy komplex tudományos irányzat, amely a szabályozás, vezérlés, információfeldolgozás, továbbítás, általános törvényeit kutatja. A kibernetika szót (kübernétész, gör., kormányos) 1946ban Norbert Wiener alkotta.]; 2. Az egyházi kormányzatról szóló egyházi tanítás. cyberprzestrzeń [1. przestrzeń wirtualna, w której odbywa się komunikacja między komputerami połączonymi siecią internetową; 2. pojęcie początkowo używane w powieściach ojca cyberpunku Williama Gibsona na określenie rzeczywistości wirtualnych, w których znajdowali się jego bohaterowie. Obecne znaczenie uległo zmianie i mianem tym określa się przede wszystkim wirtualną przestrzeń, na przestrzeni której - Wersja 01 01 2017. połączone siecią komputery, lub inne media cyfrowe (np. telefonia komórkowa) komunikują się. Do łączenia komputerów służy najczęściej Internet. Tym samym jest to właściwie przestrzeń informatyczna, a nie cybernetyczna. Cyberprzestrzeń jest także określana jako nowego typu przestrzeń społeczna, w której spotykają się internauci.] – (angol: cyberspace) - kibernetikai tér, röviden: kibertér. [1. számítógép-rendszerek és hálózatok által alkotott metaforikus tér, amelyben elektronikus adatok tárolódnak és online adatforgalom, valamint kommunikáció zajlik. A kifejezés a tudományos-fantasztikus irodalomból ment át a köztudatba, ahol olyan virtuális világot is jelent(het), amelyben a megszállott számítógép használók és más lények, például kiborgok élnek. 2. a világméretű számítógépes és távközlési hálózatok által alkotott virtuális világ költői neve (William Gibson "Neuromancer" című könyve alapján); magyarul: "kibertér" vagy "kibervilág"; 3. A kibertér nem más mint a hálózatba kötött számítógépek által létrehozott virtuális valóság világa, annak összes objektumával egyetemben. A cyberspace kifejezést -- csakúgy mint a virtuális valóság sok más szakkifejezését is - William Gibson alkotta meg a Neuromancer címû regényében, amelyben a globális internet (Internet) társadalmát vetíti előre; 4. Egy „virtuálisan” illetve mesterségesen előállított tér, amelyben akkor találjuk magunkat, ha egy speciális eszköz (képernyős szemüveg vagy szenzoros ing) az emberi észlelést tudatosan megzavarja és más eszközök (pl. szenzoros kesztyű vagy szenzoros öltöny) ismét lehetővé teszik, hogy a gép, ami ezeket a benyomásokat kelti, reagáljon a látogató mozgására, helyzetváltozására, stb. Lásd VR címszó – virtuális valóság (realitás) – alatti információt. 5. W. Gibson regényéből átvett science-fiction kifejezés, mely a számítógépkommunikáció birodalmát, annak virtuális világát kívánja megnevezni.] Cybersquatting [praktyka rejestrowania domen internetowych znanych marek i odsprzedawania ich po zawyżonej cenie osobom (np. znanym artystom) lub firmom, które miałyby do nich prawo na mocy prawa o znaku handlowym; cybersquatter to "dziki lokator internetowy". Cybersquatterzy stosując często metodę wykupywania rozmaitych wariantów domen, np. obok domeny zakończonej na .com wykupują domeny zakończone na .net lub .org, korzystając z Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 957 faktu, że wiele firm wolałoby zabezpieczyć dla siebie szereg domen najwyższego poziomu, a nie tylko domeny typu .com.] – (ang.) Cybersquatting; az internetcím jogtalan elbitorlása Cyberterroryzm [neologizm opisujący dokonywanie aktów terroru przy pomocy zdobyczy technologii informacyjnej. Ma na celu wyrządzenie szkody z pobudek politycznych lub ideologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury o istotnym znaczeniu dla gospodarki lub obronności atakowanego kraju. Polega na celowym zakłóceniu interaktywnego, zorganizowanego obiegu informacji w cyberprzestrzeni. Pojęcie cyberterroryzmu jest obiektem publicznego zainteresowania przynajmniej od lat 80. XX w., a spekulacje jego dotyczące znacznie nasiliły się po zamachach 11 września 2001. Jako typowe cele ataków przywoływane są systemy kontroli lotów, infrastruktura bankowa, elektrownie czy systemy dostarczania wody.] – kiberterrorizmus [a kiberterrorizmus, mint pontosan körülírható jelenség tulajdonképpen nem létezik. Ezáltal könnyen megfogalmazható definíció sincs, könnyebb inkább jellemzőkön keresztül megérteni a kérdést. Ez alapján a kiberterrorizmus lényege az, hogy az ideológiai célok elérése érdekében tele- és infokommunikációs rendszereket támad, amellyel bizonytalanságot okoz, így befolyásolván a kormányzatot. A kiberterrorizmus nem valós veszély és az államok közötti kiberháború kirobbanásának esélye is alacsony, azonban a kibertérben zajló kémkedés és a különböző vállalatokat érő napi szintű támadások valósak és mindenkinek fel kell készülnie az ilyen típusú támadások ellen való védekezésre.] cybet (zybet) [nm. Zibetkatze 'łasza, cybeta'; Zibet 'piżmo cybetowe' z wł. zibetto od arab. zabād 'perfuma cybetowa'; Katze, piżmo cybetowe, zybuczek, używana w postaci alkoholowej nalewki jako utrwalacz zapachu perfum wydzielina gruczołów przyodbytowych cybety (cywety), afrykańskiego gatunku drapieżników z rodziny wiwer (łaszowatych), dającego cenione w kuśnierstwie, puszyste futro zwane cybetami.] – cibet; a cibetmacskafélék illatos mirigyváladéka (illatszerekhez használják) cyborium [1. łac. ciborium 'czara, kielich' z gr. kibōrion bot. 'nasiennik lotosu indyjskiego; czarka mająca jego kształt'. (l.mn. cyboria); Kośc. rz.kat. puszka (do - Wersja 01 01 2017. przechwywania hostii) 2. daszek w kształcie baldachimu nad ołtarzem, popularny w bazylikach wczesnochrześcijańskich, w sztuce romańskiej i gotyckiej; 3. ozdobna puszka lub puchar z przykrywą do przechowywania komunikantów w tabernakulum; 4. tabernakulum; 5. w starożytności: naczynie do picia lub przechowywania żywności, wykonane z owocu lilii wodnej lub przypominające go kształtem; 6. staroż. naczynie do picia z owocu lilii wodnej lub tego kształtu. 7. arch., religiozn. obudowa ołtarza kościelnego w formie czterech kolumn podpierających baldachim. 8. religiozn. tabernakulum; 9. baldachim nad ołtarzem, podtrzymywany przez kolumny; do cyborium przymocowywano zasłony, które zakrywały ołtarz w czasie między nabożeństwami. Pojawił się w IV-VI w. W ikonografii przedstawienie cyborium symbolizuje ołtarz] – (gör. kiberion→lat.) cibórium [1. az egyiptomi bab ivóedényéül használt hüvelye; 2. a románkori templomok oltárai fölött álló kőmennyezet (baldachinos felépítmény); 3. a szentségtartó fülke (tabernaculum); 4. a tornyocska, galamb, ülő Madonna stb. alakját utánzó, újabban mindenkor kehely idomú edény a szentelt ostya tartására a római katolikus egyházban; baldachinszerű oltárfelépítmény, melyben az úrvacsorai ostyatartót felfüggesztették; fali ostyatartó szekrény, a XV. sz. óta úrvacsorai ostyatartó; 5. Fedeles kehely: Az oltár fölé szilárd oltármennyezetről építettek, melyre gyakran függesztették az Eukarisztiát őrző galamb alakú edényt. Erről a cibóriumoltárról kapta a nevét a cibórium-kehely vagy cibórium-tál, melyben az átváltoztatott Szentostyát őrzik a szentmise után, hogy misén kívűl is lehessen áldoztatni, elsősorban a betegeket. Legtöbbször fedéllel ellátott kehely, melyet gyakran vélummal (kehelykendővel) letakarnak. 6. áldoztató kehely, áldoztató tál, áldoztató edény] cybuch [tur. czubuk; część fajki łącząca główkę fajki z ustnikiem] – csibuk, csibukszár; pipaszár cybuszek – pipaszáracska cybusznik [jaśminowiec; jaśminiec, (błędnie potocznie) jaśmin] – (növ.) Jezsámen (Philadelphus) cyc [1. grub. wulg. kobieca pierś; 2. tkanina bawełniana drukowana w barwne wzory, używana w dawnej Europie; 3. rodzaj wzorzystej tkaniny bawełnianej] – csecs, emlő; (színes, mintás perkál, gyapotszövet) cycasty, a, -e; cycaty, -a, -e [potoczne: 1. o zwierzęciu (np. o krowie) - mający Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 958 pokaźne wymiona; 2. o człowieku mogący poszczycić się pokaźnym biustem] – nagycsecsű, melles, nagytőgyű cycek [1. posp. pierś kobiety; 2. posp. sutek samicy zwierzęcia], cycuś – cici, didi; csecs Cycero, Cyceron [Marcus Tullius Cicero ( 3 stycznia 106 p.n.e. - 7 grudnia 43 p.n.e.) wybitny mówca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk, słynny ze stłumienia spisku Katyliny. Stronnik optymatów. Zamordowany wraz z bratem Kwintusem na polecenie Marka Antoniusza, który zemścił się w ten sposób za obelżywe słowa Filipiki.] – Cicero; Marcus Tullius Cicero (Arpino, Kr. e. 106Kr. e. 43, Formiae, Róma) író, filozófus és politikus Cyceron – Ciceró (Borsó) cycero [1. jednostka miary drukarskiej równa dwunastu punktom typograficznym; 2. stopień pisma równy dwunastu punktom typograficznym] – (nyomda) ciceró; 12 pontos betűnagyság (Cicero, a kiváló római szónok nevéből) cycki – mell, emlő, cici Cyclothym, cyklotym – (gör.) Cyclothym, ciklotim; 1. olyan embertípus, amelynél a hangulati változások hirtelen következnek be; lelki-testi konstitúciónak az a faja, amelyet természetesség, közvetlenség, a hangulatnak vígság és szomorúság közti ingadozása jellemez, testileg pedig a hízásra való hajlamosság; 2. lelki-testi konstitúciónak az a faja; amelyet természetesség, közvetlenség, a hangulatnak vígság és szomorúság közti ingadozása jellemez, testileg pedig a hízásra való hajlamosság cycowy, -a, -e – mell-, bimbó-, csecscycuś [1. zdrobn. od cyc; 2. reg. łódz. reg. pozn. coś nadzwyczajnego] – csecs, emlő; (reg.) rendkívüli (vmi) Cydonia (łacińska nazwa pigwy) – (lat.) Cydonia; a Birs növénytani neve cydr [napój alkoholowy z soku jabłkowego] – almabor cyferblat [tarcza zegara lub zegarka] – (ném.) cifferblatt; számlap (órán), óraszámlap; (átv.) arc, ábrázat, pofa cyfra [1. znak służący do zapisywania liczb; 2. etn. ornament, wzór; 3. daw. inicjały] – (fr.) chiffre; szám, számjegy; szám (adat); monogram, kezdőbetű, titkos jel cyfra absolutna – abszolút szám, a matematikában és a fizikában az, amelynek értéke az alapegység megválasztásától független cyfra abstrakcyjna – absztrakt szám; megnemnevezett szám - Wersja 01 01 2017. cyfra arabska – arab szám cyfra Napoleina – Napóleon monogramja (N) cyfra rzymska – római szám cyfrować [cyframi oznaczać] – kézjeggyel ellátni cyfrowanie – számozás, számjelzés cyfrowo – számszerűen, számszerint cyfrowy, -a, -e [1. mający związek z cyframi; 2. wykorzystujący technikę cyfrową] – számszerű, szám-; digitális cyfrowa centrala telefoniczna – digitális telefonközpont cyfrowe przetwarzanie obrazów (ang. Digital Image Processing, DIP) [to dziedzina cyfrowego przetwarzania sygnałów. Zajmuje się reprezentacją obrazu w postaci cyfrowej oraz komputerowymi algorytmami przetwarzania i akwizycji obrazów cyfrowych. Przykładem operacji na obrazie cyfrowym jest segmentacja. Przetwarzanie cyfrowe obrazów obejmuje m.in. operacje: - filtrowania - binaryzacji transformacji geometrycznej transformacje pomiędzy przestrzeniami barw (RGB, grayscale, binary, indexed), lub (RGB, CMYK itd) - operacje morfologiczne - kodowanie - kompresja] – digitális képfeldolgozás cyfrowe przetwarzanie sygnałów (CPS; ang. Digital Signal Processing, DSP) [1. dziedzina nauki i techniki zajmująca się sygnałami cyfrowymi i metodami ich przetwarzania. 2. dziedzina nauki i techniki zajmująca się sygnałami w postaci cyfrowej i metodami przetwarzania takich sygnałów. Cyfrowe przetwarzanie sygnałów i analogowe przetwarzanie sygnałów są gałęziami nadrzędnej dyscypliny: przetwarzania sygnałów. W ramach CPS wskazać można takie obszary jak: cyfrowe przetwarzanie dźwięku, cyfrowe przetwarzanie obrazów oraz przetwarzanie mowy.] –– DSP (Digital Signal Processor/Processing) [1. Digitális jelfeldolgozásnak (angolul Digital Signal Processing, DSP) vagy digitalizálásnak nevezzük azt a folyamatot, amikor egy fizikai mennyiséget valamilyen módon számítógéppel feldolgozhatóvá teszünk. A digitalizálás szó a digitális szóból ered, „átalakítás digitális formátumúra” jelentéssel. A fizikai dolgokat (melyek „analóg”, számítógépek által közvetlenül nem kezelhető formában léteznek) valamilyen módon jellemezni kell digitális formában ahhoz, hogy azokkal a számítógépek dolgozni tudjanak. A digitalizálás nagyon tág fogalom: a digitalizálás pontos módja nem csak a fizikai dologtól függ, hanem attól is, hogy azt Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 959 milyen célból vagy módon akarjuk számítógéppel felhasználni. A digitális jelfeldolgozás fő témakörei a digitális hangfeldolgozás, digitális képfeldolgozás, a digitális beszédfeldolgozás és a digitális méréstechnika. 2. Digitális jelprocesszor; ez egy, a digitális jelek feldolgozására specializált processzor. A DSP-chip a hangadatok modifikálására és előállítására is alkalmas. Azok a digitális adatokkal végzett funkciók, amelyeket a főprocesszor a számítógépben csak nagyon lassan tudna elvégezni, sokkal gyorsabban, gyakran még a követelt „valós időben” is megvalósíthatóak egy DSP segítségével. 3. digitális jelfeldogozás] cyfrowy magnetowid taśmowy; (ang.) digital video tape recorder – digitális képmagnó; digital VTR Cyfrowy portfel (ang. digital wallet, e-wallet) [elektroniczny ekwiwalent portfela uzywany do przeprowadzania transakcji w handlu elektronicznym. Cyfrowy portfel może zawierać wirtualne pieniądze działające podobnie jak czeki podrózne, albo informacje o kartach kredytowych. Portfel może się znajdować w maszznie użytkownika (z cyfrowym certyfikatem) lub na serwerze serwisu oferującego elektroniczne płatności. Przykładami sieciowego portfela są Microsoft Passport i Yahoo! Wallet.] - (ang. digital wallet, ewallet) Fizetés digitális pénztárcával; ewallet – e-pénztárca cyfrowy system satelitarny (sieć satelitów rozsyłająca dane cyfrowe); synonimy: DSS – (kat.: informatyka) DSS Digital Satellite System (digitális műholdrendszer) cyfry arabskie [cyfry rozpowszechnione przez Arabów, używane współcześnie w całym świecie] – arab számok cyfry rzymskie [cyfry wprowadzone w starożytnym Rzymie, dziś używane niekiedy przy numeracji i datowaniu; cyfry wprowadzone przez starożytnych Rzymian, dziś używane do oznaczania dat; I = 1, V = 5, X = 10, L = 50, C = 100, D = 500, M = 1000] – római számok cychalter [1. biustonosz, stanik; 2. bishalter, lajbik] – [Słowniczek języka śląskiego] melltartó, melles, mell rész, mellfűző, pruszlik cyckać [ssać] – [Słowniczek języka śląskiego] szopni; szívni, kiszívni; szivogatni, szopogatni cyga [1. daw. bąk – zabawka dziecięca; 2. kręglica, bąk, fryga, wartołka, warchołka, zabawka dziecinna od wieków u nas znana. Kula wydrążona na trzonku czyli - Wersja 01 01 2017. rączce, dokoła której okręca się sznurek lub rzemyk, służący do puszczenia w ruch cygi.] – búgócsiga (gyermekjáték) Cygan – roma, cigány cygan [1. pot. o kimś, kto prowadzi nieustabilizowany lub wędrowny tryb życia; 2. pot. o człowieku mającym śniadą cerę i ciemne włosy; 3. pot. o kimś, kto kłamie i oszukuje; 4. przen. osoba prowadząca beztroski lub wędrowny tryb życia; 5. pot. kłamca, oszust]; cyganka [1. przen. kobieta śniada, ciemnowłosa; 2. pot. oszustka, kłamczucha] – csaló, csavargó; tolvaj; cigányképű, kreolos ember cyganek [składany nożyk o drewnianym trzonku; kozik] – kis cigány; cigánygyerek, rajkó, pudré, cigánypurdé; romagyerek; kis bicska cyganeria [środowisko artystów prowadzących ekscentryczny styl życia] – cigányélet; bohémélet, bohémság Cyganeria (oryginalny tytuł: La Bohème) [opera w czterech aktach Giacomo Pucciniego i Arturo Toscaniniego z 1896.] - Bohémélet [Giacomo Puccini négyfelvonásos operája. A szöveget Henri Murger „La vie de Bohéme” című műve nyomán Puccini útmutatásait követve Luigi Illica és Giuseppe Giacosa írta. Az ősbemutató Arturo Toscanini vezénylésével 1891. február 1-jén volt a torinói Teatro Regio színházban. A játékidő két óra. 1897-ben Ruggero Leoncavallo is komponált egy Bohéméletet, azonban a Puccini-féle verzió sokkal nagyobb népszerűségre tett szert.] cyganiątko [pot. o śniadym, ciemnowłosym dziecku] – cigánygyerek, rajkó, purdé cyganić [potocznie: oszukiwać, kłamać] – cigánykodni; lopni, csalni, hazudozni Cyganie [1. zob. Romowie; 2. Z kolei termin "Cyganie", podobnie jak wiele paralelnych określeń w wielu językach europejskich (np. węg. cigányok, niem. Zigeuner, wł. zingari, tur. Çingeneler, norw. Sigøynere itd.), pochodzi najprawdopodobniej od nazwy domniemanej heretyckiej sekty atynganów (gr. athinganoi), znanej z obszaru Cesarstwa Bizantyjskiego. Według alternatywnych analiz etymologię słowa "Cyganie" należy wyprowadzić poprzez pośrednictwo języków słowiańskich z kipczackiego wyrazu o znaczeniu "biedny", "ubogi", będącego także źródłosłowem dla węgierskiego słowa szegény (wym. sɛɡeːɲ) "zubożały", "biedny" (w madziarskich dialektach wiejskich wymowa szegény jest bardzo zbliżona do wymowy słowa cigány). Inną Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 960 powszechnie używaną grupą egzoetnonimów nadawanych Romom są określenia pochodzące od greckiego słowa Aiguptoi, wiążące ich z Egiptem (np. ang. Gypsy, fr. Gitan, alb. Jevgit itd.). Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać w popularnym średniowiecznym przekonaniu o pochodzeniu Romów właśnie z tego kraju, które jest do dziś obecne zarówno w romskim folklorze (zob. legenda o pochodzeniu Romów z Egiptu), jak i tożsamości narodowej niektórych grup romskich (zob. Egipcjanie Bałkańscy).] – cigányok [A romák hagyományos magyar elnevezése a cigány. A magyarhoz hasonló például a cseh cikan, latin cinganus, német Zigeuner, francia tzigane, tsigane, olasz zingaro, portugál cigano, román ţigan, spanyol zincal, svéd zigenare, szerb, szlovén és horvát cigan, vend ciganj illetve török çingene név. Mindegyik kifejezés a görög ατσιγανος (atsziganosz) szóra vezethető vissza, amelynek egykori jelentése „törvénnyel szemben álló”, „kívülálló”, „érinthetetlen” volt. Feltehetően egy pogánynak vagy eretneknek tartott vallási közösségre vonatkozott, mely tagjaival a keresztényeknek nem volt szabad érintkezniük. Az, hogy a cigányságnak ténylegesen köze volt-e egy ilyen közösséghez, tudományosan nem igazolt, mindenesetre a 11. század körüli közvélekedés valamilyen oknál fogva azonosította a cigányságot velük. A kifejezés több európai nyelvbe is beépült, a magyarba feltehetően délszláv közvetítéssel került.] Cyganka [kobieta narodowości romskiej] – roma-, cigányasszony, cigánylány sennik Cyganka cygański, -a, -ie [1. należący do Cygana, Cyganów, charakterystyczny dla Cygana, Cyganów; 2. dotyczący cygana (osoby prowadzącej wędrowny tryb życia); dotyczący cyganerii] – cigány-, cigányos; roma- (po cygańsku: cigányul, cigány módra); (átv.) cigány-, csavargó, cigánykodó cygański wygląd [odzież imitująca stroje cygańskie, charakterystyczna dzięki - Wersja 01 01 2017. spódnicom, które mają dużo falban i koronek. Bluzki mają duże owalne dekolty i są plisowane pod klatką piersiową. Elementy odzieży mają żywe kolory i są udekorowane srebrem i sztuczną biżuterią.] – Gipsy-look [A cigányok népviseletéből átvett elemeket alkalmazó ruhastílus. Ismertető jegyei: rojtos, csipkés és lépcsőzetes (felül fodrozott, ferdén összeállított), terjedelmes szoknyák sok fodorral, nagy színgazdagsággal, (patchwork) mintával is; mell alatt megkötött, U-alakú dekoltázzsal készült blúzok, ezüst ékességek és láncok csilingelő elemekkel.] cygareta [papieros] – [Słowniczek języka śląskiego] cigaretta cygarnica [1. pudełko kieszonkowe na cygara lub papierosy; 2. zob. cygarniczka] – szivartárca cygarniczka [rurka używana do palenia papierosów bezustnikowych] – szipka; cigarettaszipka cygaro [wysuszone i zwinięte w rurkę liście tytoniu, przeznaczone do palenia jak papieros] – (sp.) cigarro; szivar cygaro hawańskie [cygaro wysokiej jakości z kubańskiego tytoniu] – havannaszivar cygarowy, -a, -e – szivarCygnus (łabędź) – (lat.) Cygnus; a hattyú állattani neve; a tejút legfényesebb részében Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 961 Cygnus cyjan [bezbarwny gaz o woni gorzkich migdałów, silnie trujący] – (gör.) cián; egy vegyértékű negatív összetett kémiai gyök, szén és nitrogén vegyülete; erősen mérgező, színtelen, keserűmandula szagú gáz cyjanek [sól kwasu cyjanowodorowego, silnie trująca substancja krystaliczna] – cianid cyjanek potasu – (gör.+arab) ciánkáli; fehér színű, vízben jól oldódó rendkívül mérgező vegyület; káliumcianid cyjankali [cyjanek potasu, silna trucizna o zapachu gorzkich migdałów] – ciánkáli, ciánkálium cyjankowy, -a, -e – ciáncyjanowodór [silnie trujący związek nieorganiczny, lotna, bezbarwna ciecz o zapachu gorzkich migdałów] – ciánhidrogén, hidrogéncianid, kéksav cyjanowodorowy, -a, -e – ciánhidrogén-, hidrogéncianidcyjntla [0,1 litra wódki] – [Słowniczek języka śląskiego] 0,1 liter vodka cyjo [akordeon] – [Słowniczek języka śląskiego] akkordeon; tangóharmonika, harmónika cykać (zob. cyknąć) – ketyegni, ad egy kevesebb; iddogálni; énekelni, (świerszcz) ciripelni, szólni, hegedülni cykada [owad tropikalny, którego samce wydają donośne dźwięki] – cikáda, kabóca (két pár hártyás szárnnyal fedett, hosszú hátsó lábával nagyokat ugró szioókás rovar) Cykadowate, piewikowate (Cicadidae) [rodzina pluskwiaków z podrzędu piewików, powszechnie nazywanych cykadami lub piewikami (zobacz: piewiki)] – (szöcskefaj) kabócák (Cicadidae) [a félfedelesszárnyúak (Hemiptera) rendjének színkabócák (Auchenorrhyncha) alrendjébe tartozó rovarcsalád. Szúró-szívó szájszervű, rendszerint röpképes, kizárólag szárazföldön élő rovarok] cykanie – ketyegés; csurranás, cseppenés cykata [1. skórki z pomarańczy, cytryn, melona, arbuza, liście tataraku osmażone w - Wersja 01 01 2017. cukrze, używane do wyrobów cukierniczych; 2. kandyzowane skórki cytronu; 3. Cykata, cykada, (z włoskiego succada), tak nazywano w kuchni polskiej osmażane w miodzie lub cukrze skórki cytrynowe lub melonowe, używane do pierników lub cias,t wielkanocnych, bądź wewnątrz tychże, bądź na ich powierzchni.] – cukrozott citromhéj, narancshéj, dinnyehéj cykl [1. szereg czynności, procesów lub zjawisk powtarzających się w takich samych odstępach czasu i w tej samej kolejności; 2. zespół czynności lub wydarzeń stanowiących pewną całość jednorazową; 3. szereg utworów literackich, muzycznych, plastycznych itp. tworzących całość] – (gör.) ciklus; sorozat, kör, körforgás, körfolyamat; szakasz, időszakasz; öszefüggő sorozat, szakasz, szabályosan visszatérő időszak; (irodalom) több, azonos gondolatkörből fakadó, tartalmilag összefüggő mű, főleg verssorozat, mondakör; gyűjtemény cykl – (mod) ciklus [Egy divatirány élettartama (amely vonatkozhat egy ruhafajtára, formai kialakításra, színre, kelmeill. szövetszerkezetre vagy mintázatra), azaz fennállásának időtartama. A divatirányok ciklusai általában a tavaszi-nyári ill. őszi-téli szezont jelentik.] cykl astronomiczny [odstęp czasu, po którego upływie powtarzają się jednakowe względne położenia pewnych zespołów ciał niebieskich] – csillagászati ciklus cykl dostaw – szállítási ciklus cykl ekonomiczny – közgazdasági ciklus cykl geomorfologiczny, denudacyjny [cykl przemian i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem działania czynników geologicznych] – földrajzi v. geomorfológiai ciklus cykl gospodarczy – gazdasági ciklus cykl handlowy – kereskedelmi ciklus cykl hidrologiczny – hidrológiai ciklus; a víz körforgása cykl hidrologiczny Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 962 cykl inkasa należności w dniach = liczba dni w okresie: obrót należnościami cykl inwestycyjny – beruházási ciklus cykl koncertów – hangversenysorozat cykl koniunkturalny, gospodarczy [kolejna zmienność faz pomyślności i depresji, ożywienia i zastoju w życiu gospodarczym] – konjunkturális, gazdasági ciklus cykl księżycowy [okres 19 lat, po którego upływie te same fazy Księżyca przypadają na te same dni słonecznej rachuby czasu] – holdciklus cykl płciowy [regulowane hormonalnie zmiany zachodzące okresowo w organizmie kobiety i samic ssaków, związane z jajeczkowaniem] – nemi ciklus cykl powieściowy – regényciklus cykl produkcyjny – termelési ciklus; (odczytów itd.) sorozat; nyomdai átfutási idő cykl przemysłowy – ipari ciklus cykl rozwojowy [szereg okresowych i regularnie się powtarzających przemian morfologicznych i fizjologicznych, występujących w rozwoju gatunków] – fejlődési ciklus; életciklus cykl słoneczny [okres 28 lat, po którego upływie te same dni tygodnia przypadają na te same daty miesięczne] – napciklus cykl wierszy – versciklus cykl wykładów – előadássorozat, kurzus cyklamen [1. roślina o sercowatych liściach i białych, różowych lub czerwonych kwiatach; 2. kolor różowy o odcieniu fioletowym] – (gör.) ciklámen (Cyclamen); kunrépa, kankalinféle, főleg magas hegységek nedves, árnyas helyein tenyésző, illatos, lila (fehéres piros) színű virág, gumós névény; ennek cserépbe ültetett nemesített változata [gumójának mérges hatóanyaga a ciklamin (C20H34O10)] cyklamen europejski (Cyclamen europaeum = C. purpurascens) – (növ.) Cyclamen europaeum cyklamenowy, -a, -e – ciklámen-, lila-, rózsaszín cyklicznie – ciklikusan cykliczność – ciklikusság - Wersja 01 01 2017. cykliczność wydobycia – (bány.) a fejtés ciklikus volta; ciklusos fejtés cykliczny, -a, -e [dotyczący cyklu, należący do cyklu; występujący w regularnych odstępach czasu], cyklowy, -a, -e [przymiotnik od: cykl] – (lat.) ciklikus, kör alakú, időszakonként visszatérő; ciklusos; visszatérő, időszakos, körforgásos, sorozatos; ciklussal kapcsolatos, ciklusban történő; (vegytan) gyűrűs, ciklusos cykliczna kontrola nadmiarowa; CRC – (kat.: informatyka) CRC, Cyclic Redundancy Check; ciklikus redundanciakód cykliczny kod nadmiarowy, inaczej: cykliczna kontrola nadmiarowa (ang.) Cyclic Redundancy Check, CRC [1. jest to system sum kontrolnych wykorzystywany do wykrywania przypadkowych błędów pojawiających się podczas przesyłania i magazynowania danych binarnych; 2. (Cyclical Redundancy Check) - (cykliczna kontrola nadmiarowa) To algorytm wykrywania błędów bardziej niezawodny niż suma kontrolna. Umożliwia on również określenie, czy błąd zdarzył się podczas transmisji. Wartość CRC określana jest w sposób bardziej rygorystyczny niż wartość sumy kontrolnej. Wartość CRC otrzymana jest w wyniku podziału wartości otrzymanej w wyniku odczytania jako ciągu binarnego przez wcześniej określoną liczbę binarną.] – CRC (Cyclic Redundancy Check, ciklikus redundancia ellenőrzés) [Az adatátvitelben keletkezett hiba észlelésére használt eljárás. Speciális polinomikus algoritmus szerint képeznek az átvitt adatokhoz egy ellenőrző kódot, melyet a vevő újraképez és összehasonlítja az átküldöttel. A CRC egyetlen bit tévesztését is felismeri, ezért kiválóan alkalmas a számítógépek között átvitt állományok integritásának ellenőrzésére.] cyklina [narzędzie do ręcznego polerowania drewna] – simító, simítóeszköz; simítóvas cykliniarski, -a, -e – gyalus cykliniarz – gyalus (szakmunkás); parkettcsiszoló cyklinować [wygładzać powierzchnię drewna za pomocą cykliny lub cykliniarki] – gyalulni, deszkát simítani cyklinować parkiet – padlót v. parkettát csiszolni v. csiszoltatni cyklinować podłogę – padlót kaparni, ciklinezni cyklinowanie parkietu – padlóv. parkettacsiszolás cyklista [daw. kolarz, rowerzysta] – kerékpáros, kerékpározó (kolarz, rowerzysta) cyklistka – kerékpáros nő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 963 cyklistowski, -a, -ie – kerékpáros, kerékpároscyklistowski łeb – kerékpáros fej cyklistówka [daw. okrągła, płaska czapka sportowa z daszkiem] – kerékpárossapka, micisapka cykloalkany [grupa organicznych związków chemicznych zbudowanych z nasyconego łańcucha węglowodorowego tworzącego pierścień. Mogą zawierać łańcuchy boczne. Należą do grupy węglowodorów alicyklicznych. Cykloalkany posiadają podobne własności chemiczne do alkanów niecyklicznych, z wyjątkiem cyklopropanu i cyklobutanu, które ze względu na silne naprężenia kątowe wiązań chemicznych węgiel-węgiel łatwo ulegają rozkładowi z wytworzeniem odpowiednich rodników. Cyklopropan i cyklobutan nie występują naturalnie. Pozostałe cykloalkany występują w produktach rafinacji ropy naftowej, zwłaszcza w benzynie ekstrakcyjnej i eterze naftowym. Czysty cykloheksan jest czasami stosowany jako rozpuszczalnik. Ogólny wzór sumaryczny cykloalkanów niepodstawionych: CnH2n.] – cikloalkánok (vagy más néven cikloparaffinok) egy vagy több gyűrűt tartalmazó telített szénhidrogének. (A telített szénhidrogének másik csoportját a nyílt láncú alkánok alkotják.) - Cyklopropan – organiczny związek chemiczny, najprostszy cykloalkan o wzorze [sumarycznym C3H6. - ciklopropán (C3H6) egy cikloalkán molekula, melyben három szénatom gyűrűt alkotva kapcsolódik egymáshoz, valamint egyenként két hidrogénatomhoz. A legegyszerűbb cikloalkán. Színtelen, éterre emlékeztető szagú, kábító, narkotikus hatású gáz.] - Cyklobutan – organiczny związek chemiczny o wzorze sumarycznym C4H8. – ciklobután (C4H8) - Cyklopentan – organiczny związek chemiczny o wzorze sumarycznym C5H10 ciklopentán, képlete C5H10, [egy erősen gyúlékony aliciklusos szénhidrogén] - Cykloheksan (C6H12) – organiczny związek chemiczny, nasycony węglowodór alicykliczny zawerający sześć atomów węgla - ciklohexán (C6H12) [egy cikloalkán. Színtelen, benzinhez hasonló szagú folyadék. Vízben nem, szénhidrogénekben és éterben viszont oldódik. A természetben a kőolajban található meg.] - További monocikloalkánok: cikloheptán, ciklooktán. Általános képletük: CnH2n. - A gyűrűk száma alapján a monocikloalkánok mellett di-, tri- és tetracikoalkánokat is megkülönböztetnek. Az egynél több gyűrűt tartalmazó cikloalkánok összefoglaló neve: policikloalkán. A cikloalkánok általános - Wersja 01 01 2017. összegképlete CnH2(n-k)+2, ahol szénatomszám, k a gyűrűk száma. n a cyklodrom [daw.; zob. welodrom] – (ritka) kerékpár-versenypálya cyklon [1. silny wir powietrzny wokół ośrodka niżowego, któremu towarzyszą gwałtowne wiatry i ulewy; 2. środek trujący stosowany do dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji; 3. urządzenie do oczyszczania gazu lub pary z pyłu albo kropelek cieczy, działające na zasadzie wirówki] – forgószél, ciklon; pusztító erejű viharos forgószél, a levegő tölcsér alakú örvénylése (főleg a forró égövön); (meteorológia) alacsony légnyomású terület; (műszaki) porv. forgácselszívó berendezés; (vegyészet) ciánozásra használt gáz cyklon tropikalny [przemieszczające się nad oceanami najintensywniejsze energetycznie zjawisko cechujące atmosferę, związane z układem niskiego ciśnienia, w którym nie występują fronty atmosferyczne] – trópusi ciklon [több száz kilométer átmérőjű felhőörvény. Ciklonálisan, vagyis az északi féltekén az óramutató járásával ellentétes, a délin vele egyező irányban forog. A Ráktérítő és a Baktérítő közötti területen, azaz a trópuson, pontosan a 10. és a 20. szélességi kör között keletkezik. Az örvénylés irányát nem számítva semmiben sem hasonlít a hazánkban is előforduló mérsékelt övi ciklonokhoz. A Csendes-óceán térségében tájfunnak, a Karib-tenger térségében hurrikánnak hívják. Ugyanaz, mint az amerikai hurrikán,a magyar orkán és az ázsiai tájfun.] cyklop [1. mit. gr. olbrzym z jednym okiem umieszczonym pośrodku czoła; 2. zob. oczlik] – (gör.) ciklopsz (kyklops), küklopsz, óriás; a görög mondabeli félszemű óriás; Homérosz szerint egyszemű óriás nép [az Odisszeában szereplő Ciklopsz neve Polifemosz] cyklopowy, -a, -e; cyklopi, -ia, -e [1. właściwy cyklopowi, mitycznemu olbrzymowi; 2. olbrzymi] – hatalmas, roppant, óriási; rendkívül nagy; küklopszi cyklorama [1. teatr. panorama namalowana na płótnie nawiniętym na obracające się walce; 2. daw. rodzaj fotoplastykonu] – (gör.) cikloráma; körkép, panoráma cyklotron [akcelerator nadający jonom ruch kołowy] – ciklotron; részecskegyorsító; az atommag átalakításában használatos részecskegyorsító berendezés cyklotronowy, -a, -e – ciklotron-, részecskegyorsító- Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 964 cyknąć — cykać [1. o chodzącym zegarze lub innym mechanizmie: wydać odgłos – cyk; 2. o koniku polnym, świerszczu itp.: wydać trzeszczący szmer; 3. cykać: pot. wydzielać małymi porcjami] – ketyegni; kortyolni, kortyonként inni; csepegtetni; énekelni, cirpelni cyknijmy sobie jednego – igyunk egyet, húzzunk egyet cykoria [1. roślina warzywna, której częścią jadalną są biało-żółte liście; 2. substancja o gorzkim smaku stosowana jako dodatek przy produkcji kawy zbożowej] – (gör.) cikória; katángkóró gyökeréből készült pótkávé, kávépótlék; (növény) cikória; mezei katáng, katángkóró Cykoria endywia, endywia (Cichorium endivia L.) [gatunek rośliny jednorocznej lub dwuletniej, należący do rodziny astrowatych. Endywia pochodzi z wybrzeży Morza Śródziemnego i Azji Południowej. Znana była już w starożytności. W Europie uprawiana od XVI wieku.] – endívia v. endíviasaláta, néha salátakatáng (Cichorium endivia, C. intybus convar. foliosum) [a fészkesek családjába, a cikória (Cichorium) nemzetségbe tartozó növényfaj. [A mezei katáng és a termesztett cikória tartozik még ide. Európában őshonos növény, már a középkorban jól ismerték. A vadon növő endíviasaláta kétéves növény, ám egyévesként termesztik. Több fajtája is ismert.] Cykoria korzeniowa [roślina, której korzeń stanowi surowiec do wyrobu kawy zbożowej oraz dodatek do kawy naturalnej] – Mezei katáng, vad cikória (Cichorium intybus L.) [A cikória, latinul Cichorium intybus, a katáng egyik változata] cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.) [1. gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Występuje w stanie dzikim w Europie, wprowadzona została do Ameryki Północnej. W Polskiej florze jest archeofitem pospolicie występującym na całym obszarze. 2. roślina o dolnych - Wersja 01 01 2017. liściach wydłużonych, górnych – lancetowatych, uprawiana do celów leczniczych; 3. Rośnie przeważnie przy drogach. Zakwita w drugiej połowie lata. Należy do rodziny astrowatych.] – Mezei katáng v. Vad cikória (Cichorium intybus L.) [a fészkesek családjába tartozó növényfaj; ősét, a mezei katángot minden természetjáró ember ismeri: ez az a gyomnövény, amely az egész országban szántóföldeken, utak szélén, töltéseken, legelőkön, parlagterületeken, de még kertekben is megtalálható] cykoria podróżnik cykuta [1. zob. szalej; 2. trucizna otrzymana z soku korzenia szaleju] – (növény) bürök [kellemetlen szagú ernyős mérgező gyomnövény (Conium maculatum)], csomorika [fehér ernyős virágzatú , mérgező növény (Cicuta virosa)] (szalej) cylicium (łac. cylycium; cilicium) – (gör—lat.) cilícium; ('kilikiai') [a rómaiaknál ciliciai (kilikiai, kisázsiai) szövet kecskeszőrből; hajósok, parasztok, ruházkodtak vele, takarókra s más effélékre is használták]; (egyh.) durva szövetből készült ing, szögekkel kivert öv vagy lánc; daróc, ill. szeges öv, amelyet a vezeklők önsanyargatásból mezítelen testükön a ruha alatt hordták [egykor a Kis-ázsiai Ciliciában szőtt ruha] Cylicja (gr. Κιλικία, Kilikia) [historyczna kraina w południowo-wschodniej Azji Mniejszej, obecnie terytorium Turcji (prowincje: Mersin, Adana, Osmaniye i Hatay). Cylicja dzieliła się na dwie części: Cilicia Trachea i Cilicia Pedias. Cilicia Trachea (asyryjskie Khillaku, od którego pochodzi nazwa Cylicji) była surowym rejonem górskim uformowanym przez góry Taurus. Skaliste przylądki nadawały się znakomicie do budowy naturalnych portów, w których często znajdowali schronienie piraci. W starożytności pokryta gęstym lasem, który dostarczał budulca dla stoczni. Cilicia Pedias leżała we wschodniej części Cylicji i prócz terenów górskich kształtowały ją Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 965 nadmorskie równiny. Przez Cylicję biegł perski szlak królewski, który łączył Anatolię z Syrią i wybrzeżem cylicyjskim. Kolejno pod panowaniem Hetytów, Asyrii, Persji i monarchii Seleucydów, później Rzymu, Armenii i Bizancjum. Stolicą Cylicji był Tars, a ważniejszymi miastami: Korakesion, Hamaria, Seleukeja. Cylicja była słynna z hodowli kóz (z ich sierści wyrabiano tuniki cylicyjskie, a także z uprawy winorośli, oliwek oraz zboża). Mieszkańcy Cylicji zajmowali się głównie handlem morskim.] – Kilikia (latinosan Cilicia, hettita nyelven Kizzuwatna és Armatana, akkádul KÚE, hurri nyelven Hilakku, kelet-örmény nyelven ԿԻԼԻԿԻԱ / Kilikja, nyugat-örmény nyelven ԿԻԼԻԿԻԱ / Giligja) [kalózairól hírhedt ókori tartomány volt Kis-Ázsia délkeleti részén. - Határai voltak északon Lükia és Kappadókia, nyugaton a Taurusz és Pamphülia, keleten Szíria, délen a Keleti-tenger és az Isszosziöböl. Az országot földrajzilag a Kilikiaialföldre (Kilikia pediasz) és a „zordon Kilikiára” (Kilikia tracheia) osztották. Az előbbi a keleti részt foglalta magában egészen a Lamosz folyóig, a másik a nyugatit. Szíria felé az Amani-szoros vezetett, Kappadókia felé a keleti kapu közvetítette a közlekedést Tarszosztól északra. Hegyei számos fokkal nyúlnak a tengerbe. Legfontosabb folyói: Kalikadnosz, Lamosz (ma Lamost), Kidnosz (Karasu), Piramosz (ma Geihun). ― Az országot a görög mitológia szerint Agénór és Télephassza fia, Kiliksz alapította, majd Szarpédón követte, aki talán a trójai háborúban esett el. Ez a mítosz a NyugatAnatólia és a görög szárazföld felől érkező telepesekre, majd krétai bevándorlókra utal. ― Lakói, a kilíkek, eredetileg szíriai törzsből származtak, de a görög telepesek elől visszavonultak hegyeik közé, ahol mint szabad és semmi által nem korlátozott hegylakók jóformán az egész ókorban függetlenül éltek. Kilikiában laktak a piszidek és izaurok törzsei, akik félelmetes kalózok hírében állottak, és akiket csak Pompeius római hadvezér tudott megtörni. Cilicia Kr. e. 102-től kezdve volt római tartomány, Kr. e. 58-ban pedig Ciprust is hozzácsapták (Cilicia et Cyprus). - A kora ókorban a hettiták, akkádok, majd Nagy Sándor és örökösei, a Szeleukidák fennhatósága alá került. A keresztes háborúk idején a Bagratuni-ház egyik hercege, Ruben alapított itt hercegséget, amely később Kilikiai Örmény Királyság néven vonult be a történelembe. Sokan ezt tekintették Örményországnak, holott csak az egyik, az - Wersja 01 01 2017. örmény császártól függő tagkirálysága – tartománya. Noha az Oszmán Birodalom bekebelezte, örökösödés révén elméletileg a Savoya-ház fennhatósága alá került, ami nem szüntette meg függőségét az örmény császártól.] cylicyjski, -a, -ie [związany z Cylicją, dotyczący Cylicji] – kilikiai [1. Abies cilicica (Kilikiai jegenyefenyő); 2. (egyh.) kilikiai katolikátus (örmény luszávorcságán, 'megvilágosodott' örmények): az örmény apostoli egyházból kivált, nem egyesült örmény egyház.] cylinder [gr. kýlindros 'walec; zwój'; 1. sztywny męski kapelusz z wysoką główką w kształcie walca; 2. przedmiot walcowatego kształtu; 3. część maszyny, w postaci wydrążonego walca, w którym porusza się tłok; 4. walec; przedmiot kształtu walcowatego, np. sztywny kapelusz jedwabny (por. szapoklak); część maszyny, w której porusza się tłok;] – (walec) henger; (kapelusz) cilinder, kürtőkalap cylinder, kapelusz [1. wysoki, twardy kapelusz, o walcowatym w kształcie, z płaskim spodem i wąskim, płaskim rondem. Noszony z odzieżą wizytową i wieczorowymi strojami. Produkowany z błyszczących i matowych jedwabistych materiałów albo filców. Element męskiej mody w Hiszpanii już w XV wieku. 2. ten modny kapelusz XIX wieku, pojawił się w nowej roli jako powszechne, oficjalne nakrycie głowy w trzeciej ćwierci XVIII wieku w Anglii. Ale w nieco innych formach istniał już długo przedtem w różnych krajach. Spotykamy go na przykład na obrazach Van Eycka z około 1400 r. a potem u lekarzy Rembrandta, a w Polsce cylinderka używał Zygmunt III, a mniej świetne trzcinowe cylindry nosili powszechnie chłopi. Taki bowiem najprostszy w kształcie kapelusz, z wysoką główką i chroniącym od słońca rondem był używany przez ludzi pracujących na roli. Dlatego zapewne w XVII i XVIII wieku, gdy we Francji i na innych dworach modny był jedynie noszony w ręce trójrożny wyzłocony kapelusz, cylinder przechował się w ziemiańskiej Anglii i w jej koloniach, zwłaszcza zaś w surowej Pensylwanii. Z nieznacznymi zmianami cylinder przetrwał blisko sto lat. Początkowo był szorstki, z pilśni bobrowej, raczej niski, szerszy u góry, z wyraźnie wygiętymi do góry brzegami. W takiej formie pod nazwą słynnego boliwara, modny był we wczesnych latach dwudziestych XIX wieku. Potem w gotycyzującym romantyzmie był Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 966 przeciwnie przesadnie wysoki z maleńkim rondem. Dopiero w czwartym dziesiątku wieku, miał jednolitą szerokość rury, zasługując w pełni na nazwę "cylindra". Bywał czarny, szary czasem biały. Około roku 1850, kiedy obok cylindra występować zaczęły meloniki, płaskie kapelusze słomkowe, a nawet czapki, cylinder nosili już raczej ludzie zamożni czy uczeni, w każdym razie związani z tradycją. Był on wtedy gładki i przeważnie czarny. Coraz bardziej usuwany z codziennego życia i coraz bardziej oficjalny, przetrwał w tej formie widywany jedynie wśród dyplomatów, w filmach, na pogrzebach i wytwornych weselach. W Polsce, na ulicy, tylko u kominiarzy. 6. wysoki kapelusz, którego główka ma kształt walca, z lekko podwiniętym do góry rondem. Kapelusze, podobne do cylindrów noszone były już w XV wieku, ale pierwszy nowożytny cylinder został wyprodukowany pod koniec XVIII wieku w Anglii. Powszechnie używany był w XIX wieku. Obecnie noszony rzadko, zwykle przez kominiarzy, choć jest również atrybutem rozpoznawczym niektórych gwiazd rocka.] – cilinder, kürtőkalap [Magas, henger alakú, lapos tetejű, keskeny karimájú kemény kalap, az alkalmi öltözködés része. Fényes selyemmel vagy ún. cilinderplüssel borítják be. Eredete a 15. századi Spanyolországba tehető, a 19. századtól terjedt el széles körben.] cylinder miarowy [zob. menzurka] – mércécske, mérőhenger cylinder parowy – gőzhenger cylindrowy, -a, -e [przymiotnik od: cylinder] – hengeres, henger alakú, hengercylindryczny, -a, -e [walcowaty, kształtu walca] – hengeres, cilindrikus, hengerszerű, henger alakú cylnonć, cylnońć (ziemia lubliniecka) trafić – [Słowniczek języka śląskiego] találni, eltalálni, odatalálni, betalálni, beletalálni cym [wykrzyknik zastępujący słowa przy śpiewaniu melodii; też: przyśpiewka w piosenkach ludowych] – különféle alkalmakkor énekelt népdal - Wersja 01 01 2017. cyma [zob. I sima w zn. 1.] – S-alakú profil, párkány Cymbalaria bluszczykowata (Cymbalaria muralis G. Gaertn. et al.) [gatunek rośliny z rodziny babkowatych (Plantaginaceae), w systemach XX-wiecznych klasyfikowany zwykle do trędownikowatych (Scrophulariaceae). Występuje w Alpach, południowej Europie i północnej Afryce. Do Polski zawleczona w XVIII lub na początku XIX wieku z Włoch, kiedy to zapanowała moda na przypałacowe oranżerie i egzotyczną roślinność. We florze Polski ma status kenofitu (antropofit zadomowiony). Zaaklimatyzowała się zwłaszcza na Śląsku, kwitnie, owocuje i wysiewa się prawie cały rok, praktycznie nie widać że jest to roślina jednoroczna] – kőfali pintyő (zsidószakáll, Cymbalaria muralis) [az ajakosvirágúak (Lamiales) rendjébe tartozó útifűfélék (Plantaginaceae) családjában az Antirrhineae nemzetségcsoport pintyő nemzetségének Magyarországon legismertebb faja. A franciák „Róma romjának” hívják, mert a fodorka (Asplenium spp.) fajokkal együtt többnyire árnyas, öreg falak, sziklák repedéseibe telepszik.] Cymbalaria bluszczykowata (Cymbalaria muralis G. Gaertn. et al.) cymbalista [muzyk grający na cymbałach] – cimbalmos, cimbalmozó; cintányéros cymbał (pot. głupiec) – fajankó Cymbały [1. ludowy instrument strunowy; 2. instrument zrobiony z małych metalowych płytek, używany do wybijania rytmu (nie dawania tonu muzyki, ani melodii). Nie ma dobrego imienia w Piśmie Świętym. Ludzie wielbiący Boga bez miłości i bez porządku porównani są do cymbału brzmiącego.] – réztányér; (bibl.) cimbalom (húros hangszer), (táj) cymbalum; sokhúrú hangszer, trapéz alakú hangszekrénnyel, megszólaltatása két párnázott végű ütővel történik Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 967 cymbały chińskie (instrument muzyczny) – kínai réztányér (hangszer) cymbałki [1. popularny instrument dziecięcy składający się z metalowych płytek, w które uderza się pałeczkami; 2. cymbałki, narzędzie muzyczne, powszechnie używane niegdyś w całej środkowej Europie. W Polsce grywali na niem zwłaszcza Żydzi i Cygani. Mączyński w słowniku łacińsko-polskim z r. 1564 podaje: Cymbalum – cymbał, zwonki brzmiące; cymbalista – cymbałtownik. który cimbały czyni”.] – cymbalum; cimbalom (a görög kymbalon-ból, ol. salterio tedesco, ném. Cymbel, Zimbel, Hackbrett, fr. tympanon, ang. dulcimer, szláv cymbali, cymbalki, román tambala) [ősrégi, verőkkel megszólaltatott húros hangszer, többnyiretrapéz-formájú nagyszekrénnyel] cymbel, cymbałki (organy; zdrobnienie od: cymbał) – cimbalom, zimbel cynader [zwierzęca nerka] – vese cynaderka, cynaderki (z móżdżkiem) – vesevelő cynadra [nerka zwierzęcia] – (állati) vese cynadry [potrawa z duszonych nerek wieprzowych, wołowych lub cielęcych] – belsőrészek, zsigerek (marháé); vesevelő cynamon [suszona kora cynamonowca używana do przyprawiania słodkich potraw i napojów] – fahéj; (dawno) (német: Zimt) cimet Cynamonowiec (Cinnamomum Scheffer) [rodzaj roślin z rodziny wawrzynowatych. Obejmuje ok. 250 gatunków, które pierwotnie występowały tylko we wschodniej i północno-wschodniej Azji.] – fahéjfa [(Cinnamomum verum vagy C. zeylanicum), népies nevén ceyloni fahéj, cinet, cimet vagy cinnamomi a babérfélék családjába tartozó Cinnamomum növénynemzetség egyik legismertebb faja. Gyakran fahéjnak nevezik a kassziát (Cinnamomum aromaticum vagy C. cassia) is.], cimetfa; [(Cinnamomum) a babérfélék családjába tartozó növénynemzetség, amelynek több mint kétszáz faja közül többet már az ókorban is fűszerek, illetve illetve illatszerek alapanyagaként hasznosítottak.] Cynamonowiec Burmana (Cinnamomun burmanii Blume) – z tego gatunku, rosnącego na Jawie i Sumatrze otrzymuje się tzw. "cynamon z Padangu" lub "cynamon sajgoński" – indonéz fahéj '(Cinnamomum burmannii), más néven: jávai kasszia Cynamonowiec cejloński (Cinnamomum verum J. Presl) [gatunek drzewa należący do rodziny wawrzynowatych (Lauraceae). Roślina nieznana na stanowiskach naturalnych.] fahéjfa (Cinnamomum verum vagy C. zeylanicum), népies nevén ceyloni fahéj - Wersja 01 01 2017. Cynamonowiec chiński (Cinnamomum aromaticum) – Kasszia - Cassia, Cinnamomum aromaticum Nees; kínai fahéj Cynamonowiec kamforowy (Cinnamomum camphora Ness et Eberm.) – kámforfa (Cinnamomum camphora) Cynamonowiec tępolistny (C. obtusifolium Ness.) – uprawiany w Wietnamie, dostarcza cynamonu zwanego "kasją sajgońską". W miejscowej kuchni jako przyprawę wykorzystuje się również liście tej rośliny. Cynamonowiec tamala (C. tamala Ness & Eberm.) – gatunek uprawiany w Indiach i Pakistanie. Z korzeni tej rośliny otrzymuje się olejek kamforowy, jako przyprawę używa się korę, liście i pąki kwiatowe. Liście są również używane jako namiastka betelu. – indiai babér (Cinnamomum tamala avagy Cinnamomum tejpata). Cynamonowiec wonny, kasja (Cinnamomum cassia Blume, syn. C. aromaticum Nees) – kasszia (Cinnamomum aromaticum vagy C. cassia), más néven kínai fahéj; cynamon sajgoński - vietnami fahéj; (Cinnamomum loureirii), más néven: saigoni fahéj; nepáli kámforfa glanduliferum); (Cinnamomum Kámforfa (Cinnamomum camphora) cynamonowy, -a, -e – fahéj-, fahéjas cynek [1. Tak nazywano w Polsce pewien szyk bojowy, w którym pikinierowie zajmowali środek, a muszkieterowie byli ustawieni na rogach. 2. Cynkiem (z niem. Zinke) nazywano również instrument dęty, w rodzaju piszczałki, podobny do kornetu, używany w Polsce za czasów saskich.] – (dawno, wojsk) harci rend, csatarend; (dawno, muz.) fúvós hangszer típus; kornett, billentyűs kürt Cyneraria, Starzec, Starzec popielnik [ozdobna roślina doniczkowa o sercowatych liściach i różnobarwnych kwiatach] – 1. Cineraria Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 968 grandiflora, Cineraria; a Fészkesek családjába tartozó dél-afrikai füvek és cserjék neve (dísznövény); 2. aggófű, sárgás virágú gyomnövény; a fészekesek családjában az e fajták nemzetsége (Senecio) cynfolia [cieniutka, miękka folia z walcowanej cyny] – ónpapír, levélón, ezüstpapír, sztaniol; fólia cyngiel [1. języczek w ręcznej broni palnej, którego pociągnięcie powoduje strzał; 2. ryba o wydłużonym ciele, występująca w rzekach zlewiska czarnomorskiego] – ravasz, elsütőbillentyű (lőfegyvernél) cyngle (pot. okulary) – szemüveg cynia [roślina o szorstkich liściach i dużych, różnobarwnych kwiatach] – rézvirág, cinea Cynia wytworna (Zinnia elegans) – Pompás rézvirág (Zinnia elegans) Cynicy [1. szkoła filozoficzna założona przez Antystenesa z Aten. Jej twórca głosił, że cnota jest czymś zdobywanym na stałe przez wiedzę łączoną z praktycznym działaniem. Cnotliwy mędrzec jest wolny prawem dla niego jest tylko natura. Cynicy za cel życia uważali nauczanie moralności wśród ludności pochodzenia plebejskiego. 2. Szkoła filozofów Antystenesa (ucznia Sokratesa). Powszechnie nienawidzeni - jak każdy, kto mówi prawdę. Specjalizowali się we wrednym charakterze i obalaniu twierdzeń innych filozofów, zwłaszcza tych, których ogół uznawał za wielkich. Przychodziło im to zresztą z łatwością. Cynicy nie uznawali żadnych autorytetów. Odrzucali gonitwę za szczęściem, przyjemnością i bogactwem. Za ideał uznawali życie psa - czyli takie, gdzie zaspokaja się tylko najbardziej elementarne potrzeby. Najsławniejszym cynikiem był Diogenes z Synopy, twórca happeningu.] – (gör.) kynikusok, cinikusok; (fil.) görög filozófiai irányzat, Diogenész követői, akik vallást, kultúrát és erkölcsiséget megvetve egyszerű életmódot folytattak és a világ megjavításának igényével léptek fel. cynicznie – cinikusan cyniczność – cinikusság, cinizmus (cynizm) - Wersja 01 01 2017. cyniczny, -a, -e [ironiczny, lekceważący] – cinikus, gúnyos; semmi értéket nem tisztelő, minden eszményt a bevett szokást keserű kiábrándultsággal kigúnyoló; arcátlan, elvetemült cynik, ciniczka [1. człowiek cyniczny; 2. filoz. wyznawca cynizmu, kierunku filozoficznego] – cinikus (ffi, nő); (dawno) a közönyt és az igénytelenséget a legfőbb erénynek tekintő, az élet örömeit és szépségeit, valamint a fennálló intézményeket és erkölcsöket megvető ókori görög filozófiai iskola híve cynizm [gr. kynismós 'cynizm' i kynikós 'psi; cyniczyny' od kýōn dpn. kynós 'pies'; postawa życiowa charakteryzująca się nieuznawaniem wartości poważanych w danej grupie i deprecjonowaniem szanowanych przez nią instytucji, sposobów postępowania i autorytetów a. negacją i lekceważeniem wszelkich zasad i wartości; doktryna cyników, zwolenników gr.-rz. szkoły filoz. (V w. p.n.e.-IV w. n.e.), lekceważących przyjęte normy i zwyczaje, ograniczających swe potrzeby do minimum, uważających życie psa za symbol życia zgodnego z naturą] – (gör.) cinizmus, a cinikus ember világnézete; gúny, cinikus cselekedet, magatartás cynk1 (Zn, łac. zincum) [1. pierwiastek chemiczny, metal przejściowy z grupy cynkowców w układzie okresowym (grupa 12). 2. pierwiastek chemiczny, niebieskawobiały metal] – (ném. Zink) cink (Zn), horgany [egy fémes elem, átmenetifém. A rendszáma 30, a vegyjele Zn. A relatív atomtömege 65,38, a magnézimok családjába tartozó kékesfehér színű, nehezen oxidálódó fém; szabad állapotban nem fordul elő, cinkér alakjában bányásszák (tartós ötvözete a sárgaréz)] cynk2 [pot. ostrzeżenie, poufna informacja] – figyelmeztetés, intés; bizalmas információ 3 cynk – hangvilla ága cynk4, kornet (instrument dęty; instrument dęty drewniany popularny w Europie do XVIII w) – kornett, billentyűs kürt cynkograf – cinkográfus; cinkográfiával foglalkozó szakember cynkografia [1. zob. chemigrafia w zn. 1.; 2. technika graficzna podobna do litografii; też: odbitka wykonana tą techniką] – (ném.+gör.) cinkográfia; (nyomdaipar) a képsokszorosítás egyik módja; fotomechanikai eljárás klisék előállítására; a sokszorosítandó képet v. szöveget cinklemezre viszik át, a nyomási felületül szolgáló részeket zsiradékkal fedik, a kép fehér foltjait pedig salétromsavban Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 969 kimaratják [a képátvitel rendszerint fényképezés útján történik]; ilyen kliséket előállító üzem cynkograficzny, -a, -e – cinkográfiai cynkotypia [1. technika graficzna druku płaskiego; 2. technika przygotowywania klisz do druku wypukłego; 3. chemigrafia; cynkografia] – cinknyomás, cinkotípia cynkować [pokrywać powierzchnię przedmiotów metalowych powłoką cynkową w celu zabezpieczenia przed korozją] – cinkezni, horganyozni; cinkkel bevonni vmitú cynkowanie – horganyozás, cinkezés cynkownia [huta, w której wytapia się cynk i walcuje blachę cynkową] – horganyüzem, horganyozó cynkowy, -a, -e – horgany-, cink-; cinkezett, horganyozott cynober [1. kolor czerwony z odcieniem brunatnym; 2. minerał barwy czerwonej, używany w malarstwie jako czerwona farba] – (perzsa) cinóber [higanyérc]; bíborvörös színű, por alakban élénkpiros higanyérc [higanyszulfid] (cinnabarit); az ebből készült élénkpiros festék; élénk világospiros szín cynobrowy, -a, -e – cinóber cynować [zabezpieczać powierzchnię przedmiotów warstwą cyny] – ónozni, cínezni cynowacizna [każda tkanina, w której nitki pozornie idą w ukos. W tkactwie domowem w Polsce był to stary i powszechny rodzaj tkania. Cynowatym, cynkowatym, zowie się deseń tkacki, zapewne od wyrazu cynek, oznaczającego figurę, złożoną z dwuch trójkątów przeciwległych, t. j. wierzchołkami stykających się z sobą.] – (dawno) ferdén szövött szövet, ruhaanyag cynownia [huta, w której się wytapia lub przetapia cynę] – ónkohó, cinező, cinezőüzem cynowy, -a, -e – ón-, ónos, ónozott, ónból való cyntla [setka wódki] – [Słowniczek języka śląskiego] cent vodka cypel [1. wysunięta w morze, jezioro lub rzekę wąska część lądu; 2. wysunięta wąska część czegoś] – fok, földfok; kiugró partrészlet, csücsök; hegycsúcs, hegyfok; nyúlvány Cypr (Republika Cypryjska) [1. państwo położone we wschodniej części Morza Śródziemnego u wybrzeży Turcji, Syrii i Libanu. Od 1 maja 2004 roku jest członkiem Unii Europejskiej. Nazwa wyspy pochodzi od łacińskiej nazwy miedzi (cuprum), której Cypr był w - Wersja 01 01 2017. starożytności głównym dostawcą. 2. państwo w Azji ze stolicą w Nikozji; Republika Cypryjska; 3. wyspa na Morzu Śródziemnym] – Ciprus (görögül Kíprosz [Κύπρος]; törökül Kıbrıs) [állam, hivatalos nevén a Ciprusi Köztársaság (görögül Kipriakí Dimokratía [Κυπριακή Δημοκρατία], törökül Kıbrıs Cumhuriyeti) szigetország a Földközi-tenger keleti medencéjében, Törökországtól délre.] Cyprian [Imię (łac. nomen) - osobista nazwa nadawana jakiejś osobie przez grupę, do której należy. Wraz z nazwiskiem, czasem patronimikiem a rzadziej przydomkiem stanowi u większości ludów podstawowe określenie danej osoby.] – Ciprián Cypryjczyk [obywatel Cypru], Cypryjka – ciprusi (ffi/nő) cypryjski, -a, -e –ciprusi Cyprys (Cupressus L.) [drzewo iglaste sadzone w parkach i na cmentarzach; 2. rodzaj drzew iglastych z rodziny cyprysowatych. Występuje w Azji Mniejszej, na obszarze śródziemnomorskim i w Ameryce Południowej] – (gör.) ciprus, ciprusfa (Cupressus) [a fenyőfélék családjába tartozó, örökzöld, tűlevelű fa; sötétzöld, kihegyesedő koronájú fa] Cyprys wiecznie zielony a. Cyprys wiecznieziolony (Cupressus sempervirens L.) [1. to iglaste drzewo z rodziny cyprysowatych (Cupressaceae). Pochodzi ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego; zwany też środziemny jest rosliną kraju w okolicach Toskanii I Włoch.] – európai ciprus v. örökzöld ciprus (Cupressus sempervirens) [1. a ciprusfélék családjába tartozó növényfaj. A keleti mediterrán régióban őshonos, illetve Iránban van egy elszigetelt populációja. 2. Ciprus, goferfa (Cupressus sempervirens) Az egykor nagy tömegben élő európai ciprus ma már csak Kilikia dombvidékén és Libanon ezer méter feletti oldalain található vadon. A júdeai hegyek bennszülött, szárazságtűrő örökzöldjének erős, tartós, aromás illatú törzse kiváló szerszám- épület- és bútorfa volt már a bibliai időkben is. Mint örökzöld fa, kezdetben az örök életet és a bölcsességet jelképezte, majd a halál jelképe lett. Ezért jellegzetes ma már minden mediterrán temetőben. A Biblia leírása szerint Noé bárkája egy goferfából (ciprusból) készült nagy méretű hajó volt, melyet Noé Isten parancsára épített, hogy megmentse családját és a föld állatvilágát az özönvíztől.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 970 Cyprys wiecznie zielony a. Cyprys wiecznieziolony (Cupressus sempervirens L.) Cyprysik (Chamaecyparis) [rodzaj roślin należący do rodziny cyprysowatych. W zależności od ujęcia systematycznego zaliczanych jest tu od 5 do 8 gatunków. Zasięg geograficzny tych roślin obejmuje Amerykę Północną oraz wschodnią Azję (Japonię i Tajwan).] – hamisciprus v. álciprus (Chamaecyparis) [a ciprusfélék családjába tartozó nemzetség] Cyprysik nutkajski (Cupressus nootkatensis) [gatunek wiecznie zielonego drzewa iglastego z rodziny cyprysowatych. Występuje naturalnie w Ameryce Północnej wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. W Europie sadzony w parkach jako drzewo ozdobne od 1850.] – Csüngő (szomorú) nootka hamisciprus (Chamaecyparis nootkatensis 'Pendula') [Hosszúéletű nagy fa, 30-40 m magas. Vezérága felfelé törő, oldalágai ívesen felállnak, véghajtásai csüngők. Pikkelylevelei szürkézöldek. Meszet tűri.] cyprysowaty, -a, -e [o cechach cyprysowatych (rodzina roślin)] – ciprusféle, ciprusszerű cyprysowy, -a, -e – ciprus-, ciprusos cyranka [ptak wodny żyjący w Europie i północnej Azji] – böjti réce; (réce hangját utánzó) orgonasíp Cyranka (Anas querquedula) [gatunek wędrownego ptaka wodnego średniej wielkości, z rodziny kaczkowatych. Zamieszkuje niemal całą Eurazję: Europę poza północną częścią Półwyspu Skandynawskiego i Półwyspem Iberyjskim, a w Azjipasem po Pacyfik i Japonię] – böjti réce (Anas querquedula) [a madarak osztályának lúdalakúak (Anseriformes) rendjébe és a récefélék (Anatidae) családjába tartozó faj] - Wersja 01 01 2017. Cyriak Rzymianin (ur. w III wieku, zm. ok. 303305 w Rzymie) [święty Kościoła katolickiego i prawosławnego, męczennik, diakon, jeden z Czternastu Świętych Wspomożycieli.] – Szent Cyriacus v. más néven Szent Cirjék [keresztény vértanú szent, aki Diocletianus császár idején halt mártírhalált. (?-303)] cyrk [1. namiot z areną w środku, w którym odbywają się popisy akrobatyczne, występy klownów, popisy tresowanych zwierząt; 2. widowisko cyrkowe; 3. przedsiębiorstwo zatrudniające aktorów biorących udział w tym widowisku; 4. pot. dziwaczne zachowanie; 5. w strożytnym Rzymie: odkryta budowla z areną będąca miejscem igrzysk, walk gladiatorów i wyścigów konnych] – (lat.) cirkusz; kör alakú sátorban v. épületben elhelyezett szórakoztató intézmény, ahol akrobaták, artisták lépnek fel; (történelem) kocsiversenypálya; a gladiátorok küzdőtere és az ezt körülvevő nézőtér építménye cyrk lodowcowy [zob. kocioł w zn. 6.] – jégvölgy; jégkatlan Cyrk Maksymus lub Circus Maximus (wł. Circo Massimo - cyrk największy) [najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu. Był usytuowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Awentynu. Jego początki wiążą się z panowaniem Tarkwiniusza Starego. Od VI w. p.n.e. do IV w. cyrk wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano. W ostatecznym kształcie mieścił widownię na 250 000 osób i miał wymiary 544 x 129 m. Rozgrywano w nim przede wszystkim wyścigi rydwanów, ale nie tylko, np. Juliusz Cezar urządzał także polowania.] – (lat.) Circus Maximus; ősrómai cirkusz [kétszázezer ember befogadóképességgel; ókori aréna és szórakoztatásra használt hely volt Rómában. Az Aventinus és a Palatinus dombok közti völgyben helyezkedik el, a Via del Circo Massimo nevű úton.] cyrk objazdowy – vándorcirkusz; utazó cirkusz cyrk wędrowny – vándorcirkusz cyrkiel [1. przyrząd do kreślenia okręgów, mierzenia odcinków itp.; 2. środ. dolna krawędź sukienki, płaszcza itp.; też: linia, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 971 do której się wyrównuje taką krawędź; 3. wolnomularski symbol mądrości oraz twórczych sił Boga i człowieka] – körző; szoknya alsó vonala; nőiruha alsó vonala cyrkiel drążkowy [cyrkiel do kreślenia kół o promieniu większym niż 30 cm] – (nyeles) körző cyrkiel eliptyczny [zob. elipsograf] – (gör.) ellipszográf; ellipszisrajzoló készülék, ellipszis rajzolására szolgáló készülék cyrkiel z wymienną nóżką – betétes körző cyrklować [1. pot. starać się trafić z czymś na odpowiednią porę, w odpowiedni rozmiar itp.; 2. środ. wyrównywać dolny brzeg sukienki, płaszcza itp.] – körzőzni, körzővel mérni, pontosan bemérni cyrklowy, -a, -e – körző-, körzővel kapcsolatos, körzős cyrkon [1. srebrzystobiały, bardzo twardy metal stosowany jako dodatek utwardzający stal; 2. minerał używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych] – cirkon, cirkónium; elem (Zr), elég ritka, a természetben nem fordul elő, erős fénnyel ég, izzólámpáknál használják cyrkorama – (lat.+gör.) cirkoráma; mozi, ahol a filmet kör alakú vászonra vetítik cyrkować [słowo pochodzenia antosiowego. Oznacza robić sztuczki, popisywać się. Więcej nt. cyrku, cyrkowców i cyrkowania na stronie taty] – (lat.) cirkálni, cirkulálni; keringeni, körmozgást végezni; forgalomban lenni; körüljárni, kutatni cyrkowiec [1. artysta występujący w cyrku; 2. pot. człowiek sprytny, który potrafi wyjść z każdej opresji] – artista, akrobata, cirkuszi művész, mutatványos cyrkowy, -a, -e – cirkuszi cyrkówka [artystka cyrkowa] – cirkuszi mutatványosnő v. művésznő; artistanő cyrkulacja [1. obieg, przepływ, krążenie; 2. miara zwrotności statku] – (lat.) cirkuláció, 1. cirkulálás; körforgás, keringés; 2. forgalom, köráramlás, körforgalom; közlekedés cyrkulacja biletów bakowych – bankjegyek körforgalma cyrkulacja krwi – vérkeringés cyrkulacja towarów – árukörforgás cyrkulacyjny, -a, -e – cirkulációs cyrkulować – cirkuláltatni, keringetni; körforgalomban tartani; körözni cyrkularny, -a, -e [I. kolisty, okrężny; II. odnoszący się do cyrkułu – okręgu miasta lub kraju] – cirkulációs, körforgásos cyrkularz [daw. okólnik] – (lat.) circulare; körrendelet, körlevél, körirat - Wersja 01 01 2017. cyrkuł [1. komisariat policji w byłym zaborze rosyjskim; 2. okręg miasta lub kraju w byłym zaborze rosyjskim] – (dawno) körzet cyrkumstancja [dawniej: zdarzenie, okoliczność] – (lat.) circumstancia; körülmények cyrkumwalancja [określenie, określające wewnętrzną linię umocnień wzniesioną przez wojska oblegające twierdzę] – (lat.) circumvallatio; körülsáncolás cyrograf [1. w baśniach i podaniach: pakt zawarty z diabłem; 2. żart. własnoręczne pisemne zobowiązanie] – kötelezvény, nyugta; kézirat; az ördöggel kötött szerződés cyrulik [daw. fryzjer wykonujący również zabiegi felczerskie] – (dawno) borbély; sarlatán Cyrus (słońce) [1. król wielkiego Państwa Persów. Jedyny nie-Izraelita, który jest w pewnej mierze typem Chrystusa. Obaj pokonali wrogów Izraela. Cyrus odbudował Jerozolimę ziemską, a Jezus odbudował duchowo Jerozolimę. Przez obydwóch imię prawdziwego Boga jest wysławiane. Prorokowano o nim wiele lat przed jego urodzeniem (ok. roku 712 przed Chrystusem, a Cyrus wydał dekret o odbudowaniu świątyniu około roku 536 przed Chrystusem) 2. Cyrus II Wielki, zwany także Starszym (ok. 590-529 p.n.e.) – król Persji z dynastii Achemenidów, syn króla Anszanu Kambyzesa I i medyjskiej księżniczki Mandane. Zjednoczył w ramach swojego imperium wiele ówczesnych państw i narodów. Znany nie tylko z wielkich osiągnięć militarnych, lecz także z tolerancji i sprawiedliwości. W ciągu niespełna 25 lat swojego panowania Cyrus podbił większość krajów Bliskiego Wschodu z wyjątkiem Egiptu oraz plemion Wyżyny Irańskiej. Imię "Cyrus" jest łacińską wersją greckiego Kyros i elamickiego Kurusz lub Kurasz.] – Kurus, v. II. (Nagy) Kürosz (óperzsául Kūruš, ku-ruša, normalizált alakja Kuruš perzsául: شوروک ,ب زرگKurosh-e Bozorg, latinul Cyrus), (i. e. 593/576 – i. e. 530) [perzsa király volt, az Akhaimenida-dinasztia korai tagja, az Óperzsa Birodalom alapítója. Elődje Kabúdzsija (I. Kambüszész) volt. Az ansani perzsa állam uraként meghódította a médeket és egyesítette birodalmát a másik perzsa állammal. I. e. 559-től haláláig uralkodott a Perzsa Birodalom felett. Birodalma folyton növekedett, végül magába foglalta Délnyugat-Ázsia és Közép-Ázsia jórészét, nyugaton Egyiptom határaitól és a Hellészpontosztól keleten az Indus folyóig terjedt, és ezzel addig sohasem látott méretű állam jött létre.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Święty 972 Cyryl, właśc. Konstantyn, cs. Rawnoapostolnyj Kiriłł, uczitiel Słowienskij (ur. ok. 827, zm. 14 lutego 869) i Święty Metody, właśc. Michał, cs. Rawnoapostolnyj Miefodij, uczitiel Słowienskij (ur. ok. 815, zm. 6 kwietnia 885), Bracia Sołuńscy, misjonarze. [Prowadzili w IX wieku misje chrystianizacyjne, m.in. na ziemiach zamieszkanych przez Słowian. Twórcy rytu słowiańskiego, święci Kościoła katolickiego i prawosławnego nazywani apostołami Słowian (gr. Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος ιεραπόστολοι των Σλάβων) i apostołami Bułgarii.] – Szent Cirill (Thesszalonika, 827 – Róma, 869. február 14.) [bizánci filozófus, hittérítő, nyelvtudós, a szláv írás megalkotója, Európa társvédőszentje, Szent Metód testvére.] és Szent Metód (névváltozatok: Method, Methodiosz, Methodius, Metodij, Mefogyij) (Thesszaloniké, 815 körül – Velehrad, 885. április 6.) [görög szerzetes, hittérítő. Testvérével Szent Cirillel a glagolita ábécé és az ószláv templomi nyelv megalkotója. Mind a Keleti, mind a nyugati Egyháznak kanonizált szentje. Egyike a legjelentősebb keleti egyházatyáknak.] cyrylica [1. alfabet starosłowiański; 2. pismo alfabetyczne służące do zapisu języków wschodniosłowiańskich, większości południowosłowiańskich i innych. Nazwa nawiązuje do apostoła Słowian – św. Cyryla, który wspólnie ze św. Metodym, prowadząc misję wielkomorawską wśród Słowian zapisał i wprowadził do liturgii język słowiański. Do zapisu tego języka zostały stworzone dwa alfabety – głagolica i później cyrylica (pismo uproszczone na bazie dużego alfabetu greckiego – majuskuły oraz głagolicy, z której zostały przeniesione niektóre litery)] – cirill írás, cirillika; egyes szláv nyelveknek Ciril és Methód püspökök, ill. tanítványaik szerkesztette, a görög ábécén alapuló írása Cysarok [Austriak] – [Słowniczek języka śląskiego] császári; osztrák ffi Cysarzoki [mieszkańcy byłego zaboru austriackiego] – [Słowniczek języka śląskiego] osztrák cysta [1. zob. torbiel; 2. otoczka wytwarzana przez niektóre niższe organizmy, pozwalająca im zachować zdolność do życia przy niesprzyjających warunkach zewnętrznych] – (lat.) cysta, cista; [(lat.) ciszta: henger alakú vödör, erőd domborított bronzlemezekkel (Kr. e. VII-V. sz.)]; tömlő, hólyag [1. folyékony vagy szilárd anyagot tartalmazó önálló fallal rendelkező üreg (hólyag, tömlő) a szervezetben; 2. a - Wersja 01 01 2017. szervezetben keletkező körülhatárolt folyadékkal v. pépes anyaggal telt üreg (torbiel); 3. folyékony v. félig szilárd anyagot tartalmazó kóros üreg az emberi testben] cysterna [duży, podłużny zbiornik do przechowywania lub przewozu cieczy albo gazów; też: pojazd z takim zbiornikiem] – (lat.) ciszterna, víztartály esővíz összegyűjtésére, tartály, víztartó, víztároló, vízgyűjtő, vízgyűjtő medence; (műszaki) henger alakú fekvő tartály, (vasúti, közúti) tartálykocsi cysterna samochowa – tartálykocsi; ciszterna cysters [1. członek zakonu cysterskiego; 2. członek zakonu opartego na obostrzonej regule benedyktyńskiej] – (lat.) cisztercita; egy oktatással foglalkozó katolikus szerzetesrend tagja cystersi (łac. Cistercenses, pełna łacińska nazwa Ordo Cisterciensis, skrót OCist.) [1. zakon katolicki wywodzący się z benedyktynów i posługujący się regułą benedyktyńską, założony w 1098 r. przez Roberta z Molesme, pierwszego opata z Cîteaux(z łac. Cistericium) (obecnie Saint-Nicolaslès-Cîteaux) we Francji. Nazwa zakonu pochodzi od łacińskiej nazwy tego właśnie miejsca (Cistertium - to określenie z kolei pochodzi od sformułowania cis tertium lapidem - "przy trzecim kamieniu (milowym)"). Pierwsze klasztory powstały w La Ferté (1113), Pontigny (1114), Clairvaux (1115) i Morimond (1115). 2. wsławiona gałąź zakonu benedyktyńskiego, tak nazwani od pierwszego swojego klasztoru, założonego w końcu XI wieku w Cisteaux (Cistertium) pod Dijon, sprowadzeni zostali do Polski przez Janika, czyli Janisława, biskupa wrocławskiego, który około roku 1140 wybudował im kościół i klasztor w dziedzicznej wsi swojej Brzeźnicy (późniejszy Jędrzejów) w dyecezyi krakowskiej. Sława zakonu zjednała mu wielu dobroczyńców. Prawie wszystkie fundacje w Koronie i Prusiech pochodzą z wieku XII i XIII.] – ciszterciták, ciszterciek; a bencés reformmozgalmakból származó, hazánkban főleg oktatással, neveléssel foglalkozó rk. szerzetesrend, Szt. Bendek rendjének egyik ága; Szt. Róbert alapította 1098-ban Citeauxban; rendi öltözetük színe fehér, fekete skapuláréval (magyarországra III. Béla hozta be őket 1142-ben; a zirci apátságot Imre király alapította) cysterski, -a, -ie – (lat.) ciszterci-, cisztercita[ciszterci: a bencés reformmozgalmakból származó, hazánkban főleg oktatással, neveléssel foglalkozó rk. szerzetesrend] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 973 Cystoflagelata – (lat.) Cystoflagellata; ostoros azalék állatkák cystoflegia – (gör.+lat.) cisztaflégia; húgyhólyagbénulás cystoskopia a. wziernikowanie pęcherza moczowego [Cystoskopia to badanie polegające na wzrokowej ocenie błony śluzowej wyścielającej pęcherz moczowy za pomocą wziernika zwanego cystoskopem. Wziernikowanie pęcherza moczowego pomocne jest w diagnostyce chorób dróg moczowych.] – cisztoszkópia (cystoscopia) [húgyhólyagtükrözés] cyt! [wykrzyknik wzywający do zachowania ciszy] – csitt! pszt! cytacja [1. daw.; zob. cytat; 2. daw. wezwanie do stawienia się przed władzą] – idézés cytadela [dawna twierdza panująca nad miastem, wewnątrz której znajdowały się koszary i budynki mieszkalne] – (ol.) citadella, fellegvár [a város legjobban megerősített helye, gyakran a város védőövétől függetlenített, önmagában is védekezésre alkalmas erőd (Gellérthegy)] cytafereza [technika pobierania od dawców elementów komórkowych krwi krążącej w celu uzyskania, np. koncentratów krwinek białych (leukafereza) lub płytek krwi (trombofereza).] – citaferézis [Citaferezis során a vérben túlzott számban előforduló vérsejteket távolítják el, példa erre a policitémia (túlzott vörösvértest képzés), bizonyos leukémia fajták (túlzott fehérvérsejt képzés) és trombocitémia (túlzott vérlemezke képzés).] cytat, cytata [słowa przytoczone dosłownie z jakiegoś tekstu pisanego lub z czyjejś wypowiedzi ustnej] – (lat.) citatum; idézet; idézés cytat kilkuwyrazowy – néhány v. többszavas idézet cyto- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z komórką zwierzęcą lub roślinną] – (gör.) sejtcytogenetyka [dział genetyki zajmujący się badaniem chromosomów. Cytogenetyka koncentruje się zarówno na kształcie jak i liczbie chromosomów, jak również na ich dziedziczeniu. W ostatnich latach rozwinęła się cytogenetyka molekularna, umożliwiająca badanie materiału genetycznego w stadium interfazy, bez uformowanych chromosomów.] – citogenetika; (biol) a genetika és a citológia (sejttan) módszereivel genetikai problémákat vizsgáló tudomány; az öröklődés sejttani alapjait, a kromoszómák tulajdonságait kutató tudományág - Wersja 01 01 2017. Cytokiny [te są cząsteczkami białkowymi wpływającymi na wzrost, proliferację i pobudzenie komórek biorących udział w odpowiedzi odpornościowej oraz komórek hemopoetycznych. Cytokiny mogą wybiórczo pobudzać odpowiedź komórkową lub humoralną, co w połączeniu z ich ilością (ponad 100 opisanych cytokin i wciąż odkrywane nowe) powoduje, że powstaje niezwykle skuteczny, ale także bardzo skomplikowany i czuły system powiązań pomiędzy komórkami układu odpornościowego, tzw. sieć cytokin. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że cytokiny wpływają nie tylko na leukocyty, ale także na inne komórki organizmu, stymulując powstawanie gorączki, regulując morfogenezę komórek i tkanek, czy też biorąc udział w procesach patologicznych działając cytotoksycznie. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę oddziaływania pomiędzy cytokinami. Te i inne fakty nakazują spojrzeć na cytokiny nie tylko jako na białka działające lokalnie, ale także jako na grupę cząsteczek o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania organizmu.] – Citokin (görög cito-, azaz „sejt” és -kinosz, azaz „mozgás”), citokinek; (biol) a növekedési faktorok egyik csoportja (eritropoietin, interleukinek, interferonok, növekedési hormon stb.). [Hagyományosan a citokin szót az immunmoduláló anyagokra használják (interleukinek, interferonok, stb.). A citokinek a jelzőmolekulák egy fajtája, amely a sejtkommunikációban játszik alapvető szerepet. Az immunválasz során többek közt ennek szabályozásában és az információközvetítésben van fontos szerepe a citokineknek. A citokinek proteinek, peptidek vagy glükoproteinek. A citokin név polipeptid regulátorok nagy és vegyes családját takarja, amelyet a szervezetben különböző embriológiai eredetű sejtek termelnek (nem csak az immunrendszer sejtjei).] cytologia [1. nauka o budowie i czynnościach komórek roślinnych i zwierzęcych; 2. diagnostyczne badanie mikroskopowe komórek pobranych ze śluzówki pochwy, dróg oddechowych itp.] – (gör.) citológia (cytologia), sejttan; szövettan; a sejtek működésével, szerkezetével foglalkozó tudományág cytologiczny, -a, -e – citológiai, sejttani cytoplazma [zawartość komórki zwierzęcej lub roślinnej, z wyjątkiem jądra komórkowego] – (gör.) citoplazma; az élő sejtek alapanyaga; a sejt élő állományának Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 974 neve; protolazma; a sejtnek a sejtmag és a sejtet kívülről burkoló sejthártya közötti része cytoplazmatyczny, -a, -e – (gör.) citoplazmacystoskop, cytoskop [wziernik, który służy do przeprowadzenia badania zwanego cystoskopią, polegającego na bezpośrednim wprowadzeniu wziernika przez cewkę moczową do pęcherza moczowego] – (gör.) cisztoszkóp; húgycsővizsgáló eszköz; hugyhólyagtükör [Olyan sebészeti vizsgáló eszköz, mellyel a hugyhólyag belsejét megvilágítás mellett megvizsgálhatjuk. Hengeralaku 8-10 cm. átmérőjü, mintegy 25 cm. hosszu fémcső, melynek belseje feketített s melybe külső végén alkalmas módon fényt vetünk be, hogy a hólyagban levő végén a hólyag belső felszinét megszemlélhessük s annak esetleges betegségeit (daganatok, idegen testeket, fekélyeket stb.) felismerhessük. Ujabban belső végébe apró villamos izzólámpácska van beforrasztva, mely a tükör külső végén levő áramvezetők zárása által világít, s így a megtekintést tökéletesebbé teszi.] cystoskopia [badanie pęcherza moczowego za pomocą cystoskopu] – húgyhólyagtükrözés (cisztoszkópia) cytostatyczny, -a, -e – citosztatikus (cytostaticus), sejtosztódást gátló; ; a rák gyógyítására is használható, rákellenes (anyag, orvosság) [lek cytostatyczny: citosztatikus orvosság] cytować (cytuje) [1. przytaczać w dosłownym brzmieniu słowa zaczerpnięte z jakiegoś tekstu lub z czyjejś wypowiedzi ustnej; 2. wymieniać, wyliczać] – (lat.) citálni; idézni (szöveget, vkit vhová) cytowanie – idézés cytra [(z gr. kitara) - ludowy strunowy instrument muzyczny, szarpany o płaskim pudle rezonansowym] – kithara; (ógörög κίθαρα) pengetős hangszer, az ókori görög lírák családjának tagja cytra [strunowy instrument muzyczny szarpany] – (húros hangszer) (gör.) citera; (zene) lapos hangszekrényű, fából készült népi, pengetős hangszer; öt fő és változó számú mellékhúrja van; ősrégi húros hangszer (31-43 húrral); pengetése ujjal v. pengető gyűrű segítségével történik cytra klawiaturowa – billentyűs citera, akkordcitera cytrus [drzewo lub krzew o soczystych owocach, uprawiane w ciepłym klimacie; też: owoc tego drzewa lub krzewu] – citrus, citrusfa (citrom, narancs, grapefruit) cytrusowy, -a, -e – citrus- - Wersja 01 01 2017. cytryn [odmiana kwarcu, kamień półszlachetny o barwie cytrynowej] – citrin; kvarcféle ásvány, sárga színű, harmadrendű drágakő cytryna [drzewo o jasnożółtych owocach mających kwaśny, soczysty miąższ, uprawiane w krajach śródziemnomorskich; też: owoc tego drzewa] – citrom [a citromfa gyümölcse, nedvdús, savanyú ízű, héja olajtartalmú]; citromfa, szubtrópikus növény Cytryna bergamudzka (citrus bergamia) Bergamott (narancs), Bergamott (Citrus bergamia) Cytryna zwyczajna Citrus limon (L.) Burm., nazywana też cytryną właściwą lub po prostu cytryną [gatunek roślin z rodziny rutowatych (Rutaceae Juss.). Pochodzi z południowowschodnich Chin, lecz współcześnie nie występuje tam ani w stanie dzikim, ani nie jest tam hodowana. Prawdopodobnie powstała w wyniku skrzyżowania limy (Citrus aurantifolia syn. C. latifolia) z cytronem (Citrus medica). Do Europy trafiła podczas Średniowiecza (starożytni Rzymianie znali i uprawiali tylko cytrony Citrus medica).] – citrom (Citrus × medica L.) [déligyümölcs és egyben fűszer is. Népies nevei: lémonya, citronyád és citrony.] cytrynek (Listkowiec cytrynek) – citromlepke Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) (Schisandra chinensis (Turcz.) Baill.) [gatunek rośliny z rodziny cytryńcowatych. W stanie naturalnym występuje w górskich lasach i dolinach rzek Dalekiego Wschodu. Głównie w Rosji i Chinach.] – kínai kúszómagnólia (Schisandra chinensis) [az Austrobaileyales rendbe tartozó növényfaj] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 975 Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) (Schisandra chinensis (Turcz.) Baill.) cytrynowiec – citromfa cytrynowo – citromosan cytrynowy, -a, -e [1. mający związek z cytryną; 2. jasnożółty] – citrom-, citromos cytrynówka – citrompálinka cytryny – citrom (termés) cytrzysta, cytrzystka – citerás, citerajátékos (ffi, nő) cytwar [1. zob. rupnik; 2. wysuszone kwiatostany rupnika stosowane jako lek przeciw pasożytom jelitowym] – kurkuma-gyökér cywil [o kimś, kto nie jest wojskowym] – (lat.) civil, polgári személy (szemben a katonával) cywilista – magánjogász cywilistyka [dział prawa zajmujący się prawem cywilnym] – magánjog, polgári jog cywilizacja [1. stan rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, uwarunkowany stopniem opanowania przyrody przez człowieka; 2. ogół dóbr materialnych, środków i umiejętności osiągnięty przez określone społeczeństwo w danej epoce historycznej] – (lat.) civilizáció, művelődés, műveltség, művelés, kiművelés, polgárosultság, polgárosodás cywilizacja łacińska [cywilizacja oparta na starożytnej kulturze rzymskiej] – latin v. római civilizáció Cywilizacja Majów [rozwinięta cywilizacja rolnicza i miejska, stworzona w czasach prekolumbijskich na obszarach Mezoameryki przez ludy z grupy językowej Majów] – maja civilizáció [egy Közép-Amerikában élt prehispán civilizáció, amely főleg a kifejlett írásmódjáról, művészetéről, monumentális építészetéről, valamint a matematikai és asztronómiai ismereteiről híres. A legjelentősebb ősi amerikai civilizáció volt.] cywilizacja medialna [termin, którym medioznawcy określają obecną cywilizację, opartą na społeczeństwie - Wersja 01 01 2017. informacyjnym i wszechobecności mediów. Cywilizacja ta zakłada zmianę pojmowania przestrzeni i czasu.] – médiacivilizáció cywilizacyjny, -a, -e [przymiotnik od: cywilizacja] – civilizációs cywilizator – (lat.) civilizátor; a műveltség terjesztője, meghonosítója cywilizować [szerzyć, wprowadzać cywilizację] – (lat.) civilizálni, kiművelni, műveltté tenni; a civilizáció szinvonalára emelni; a civilizációt terjeszteni cywilizować się [stawać się cywilizowanym] – civilizálódni, művelődni, kiművelődni, kifinomulni; a fejlettebb civilizáció fokára jutni cywilizowanie się – polgárosodás cywilizowany, -a, -e [1. korzystający z osiągnięć cywilizacji, zwłaszcza w zakresie techniki i prawa; 2. postępujący zgodnie z prawem i etyką] – civilizált; művelt, kifinomodott cywilizowane warunki – civilizált körülmények cywilizowany społeczeństwo – civilizált társadalom cywilny, -a, -e [1. niemający związku z wojskiem; 2. odnoszący się do strony prawnej stosunków osobistych, rodzinnych i majątkowych obywateli] – civil- (nem katonai), polgári, állampolgári; világi, magán-, családi (po cywilnemu: magánszemélyként, magánszemély módjára) Cywilna lista [oznacza wydatki państwowe, przeznaczone na utrzymanie monarchy, jego rodziny i dworu.] – (dawno) az uralkodó, családjának és udvarának fenntartására szánt állami kiadások Cywilna Służba Narodu [(SCN) – konspiracyjna organizacja cywilna obozu narodowego na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej] – Nemzet Polgári Szolgálata cywilne służby bezpieczeństwa narodowego – polgári nemzetbiztonsági szolgálat cyzelacja – (fr.) cizellálás, vésés, csiszolás; ötvösművészetben a nemesfém felületének vésővel történő művészi díszítése cyzeler [człowiek rzeźbiący w metalu; cyzelator] – cizelőr, cizelláló művész cyzelerstwo – csiszoló-, véső-, ötvösmesterség cyzelować [1. drobiazgowo, perfekcyjnie coś wykańczać, opracowywać; 2. gładzić i wykańczać metalowe odlewy rzeźb i wyrobów rzemiosła artystycznego oraz kute wyroby złotnicze] – (fr.) cizellálni; finoman megmunkálni, finoman kivésni; csiszolni, csiszolgatni; fémöntvény, dísztárgy felületét hideg állapotban kézi szerszámmal aprólékos gonddal megmunkálni; (átv.) csiszoni (pl. stílust) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia cyzelowanie [Po łacinie od słowa caelare zowie się caclator ten, który ryje, wyrzyna i dłubie na kruszcach, a zwłaszcza na złocie i metalu, ozdoby i płaskorzeźby. Stąd cyzelowaniem zowie się obrabianie metali za pomocą ostrych narzędzi (rylców, pilników, dłutek), w celu ostatecznego wykończenia przedmiotów odlanych lub wykutych, wygładzenia ich i nadania wyrazistszych form ozdobom.] – (lat.) cizellálás, csiszolás, vésés - Wersja 01 01 2017. cyzjojan, cisiojanus, wierszowany kalendarz [1. łac., układany aż do XVIII w. dla kleru i żaków dla łatwiejszego zapamiętania ważniejszych świąt; każdy dwuwiersz wyliczał w skrótach a. incipitach święta a. imiona świętych odnoszące się do jednego miesiąca. ze skrótów łac.; cisio circumcisio Domini 'obrzezanie Pańskie' i janus - januarius 'styczeń'.; 2. dawny wierszowany kalendarz łaciński] – régi latin verses kalendárium 976 Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. Cz 977 cz [1. połączenie liter oznaczające spółgłoskę cz; 2. jęz. spółgłoska przedniojęzykowodziąsłowa, bezdźwięczna, twarda] – cs (cze) (hang és jele) czaban [1. daw. pasterz owiec lub wołów; 2. daw. duży wół lub baran] – juhász, csobán; podoliai ökör, nagy bárány Czad, Republika Czadu (fr. République du Tchad, arab. [ داشت ةّي وهاجJumhuriyat Tashad]) [państwo w środkowej Afryce. Graniczy od północy z Libią, od wschodu z Sudanem, od południa z Republiką Środkowoafrykańską, od południowego zachodu z Kamerunem i Nigerią, a od zachodu z Nigrem. Nazwa państwa pochodzi od jeziora Czad.] – Csád; Csád Köztársaság [(francia: Tchad, arab: ت شاد Tshād) [egy közép-afrikai ország] czad [1. tlenek węgla; 2. woń spalenizny; swąd; 3. potocznie: uczucie radości, euforii lub ekscytacji; również określenie doskonałej rozrywki] – széngáz, szénmonoxid; füst czadnica [piec do wytwarzania gazu palnego] – koromgyűjtő czador; czadra (perski: [ )رداچ1. ubranie kobiet muzułmańskich osłaniające całą postać; 2. ubranie kobiet muzułmańskich; 3. to zewnętrzny strój, noszony przez kobiety; jest to jedna z form przestrzegania hidżabu, czyli muzułmańskich zasad ubierania się, wywiedzionych z Koranu. Jest to tradycyjny strój noszony przez kobiety w Iranie.] – csador (perzsa – رداچ čâdor, magyarosan csádor) [egy külső ruhanemű, amit főleg az iráni muzulmán nők hordanak, mellyel be tudják tartani az iszlám hidzsáb öltözködésre vonatkozó törvényét] czadzić – széngázt fejleszteni; kormozni czadzieć – bekormozódni czaić się [1. czekać na kogoś lub na coś w ukryciu, z zamiarem napaści; 2. o czymś niebezpiecznym: zbliżać się niepostrzeżenie, kryć się gdzieś] – lesni, lesben állni, lesekedni, leskelődni; settenkedni czaić się na ofiarę – áldozatra lesni czaj (po turecku: potok, rzeka) – (török) csáj; patak, folyóvíz czaj (ćaj, chai) (ros. чай ) [1. bardzo mocna herbata; 2. w wielu południowoazjatyckich językach jest terminem oznaczającym herbatę. Słowo to pochodzi od chińskiego chá - herbata. Występuje również we wschodnioafrykańskim języku swahili, gdzie dotarło razem z hinduskimi kupcami.] – tea czajenie – leselkedés, settenkedés czajka [I ptak z czubem na głowie, o czarnobiałym upierzeniu; II dawna łódź kozacka] – 1. bíbic; 2. sajka, csajka, nagyobb evezős csónak Czajka (Vanellus vanellus) [średni ptak wędrowny z rodziny siewkowatych, zamieszkujący niemal całą Europę i umiarkowaną strefę Azji aż po Pacyfik.] – bíbic, régi népi nevein libuc, kibic, klíbicz (Vanellus vanellus) [a lilealakúak (Charadriiiformes) rendjébe, ezen belül a lilefélék (Charadriidae) családjába tartozó faj.] czajki zakwiliły – a kibicek sivítottak czajniczek – kis csónak czajnik [zakryte naczynie z dziobkiem do gotowania wody] – teafőző edény, tesákanna, vízforraló, sípolókanna czajnik bezprzewodowy – vízforraló, sípolókanna czajnik do herbaty – teáskanna czako [1. sztywna czapka w kształcie ściętego stożka, noszona dawniej przez niektóre formacje wojskowe; wyraz wzięty z francuskiego chakot, oznaczał wojskowy ubiór głowy; od r. 1815 zwany tak był również giwer lub kiwer czyli kaszkiet. 2. wysoka sztywna czapka, zwykle Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia wojskowa, używana od wieku XVIII do XX, a w niektórych oddziałach reprezentacyjnych aż do dziś. Ma wysoką cylindryczną główkę, czasem lekko rozszerzana ku górze z płaskim denkiem i stosunkowo wąskim daszkiem. Wykonana z sukna i ze skóry. Czako było pierwowzorem francuskiego kepi.] – csákó; magas tetejű, ellenzős katonai föveg 978 czako papierowe – papírcsákó czako górnicze [rodzaj reprezentacyjnej czapki górniczej. Posiada ona cylindryczną główkę, prostą i nierozszerzaną, nie posiada daszka. Czako wyrabia się z tektury i obciąga czarną krepą. Na przedzie widnieje obrazek perlika i żelazka (młota i kilofa) - narzędzi górniczych. Po lewej stronie mocuje się do czaka pióropusz z piór koguta. W zależności od zajmowanego stanowiska może mieć on rożne kolory.] – bányász csákó czamara [1. dawne męskie ubranie wierzchnie; 2. długie okrycie wierzchnie podszyte futrem, noszone w Polsce w XVI w. przez prałatów i kanoników; 3. Czamara, czamarka, z perskiego dżame, czame, suknia perska zwierzchnia z guzikami do zapinania aż pod szyję, w przypadkowaniu języka perskiego dżamera, czamera. 4. męskie okrycie wierzchnie wywodzące się z Węgier. Nieco w kroju przypominało kontusz. Na długość sięgało do bioder albo do połowy - Wersja 01 01 2017. ud. Czamara miała długie, wąskie rękawy oraz wysoki kołnierz. Ozdabiano ją szamerunkami i ozdobnymi guzami a dla ocieplenia podbijano futrem. Używana w XIX wieku. 5. suknia perska, a potem i polska, wierzchnia, długa do ziemi, z rękawami. Dla ocieplenia podszywano ją futrem z rysia, popielicy, a nawet skórką z zająca. 6. staropolski strój, węgierka; 7. suknia męska zapinana pod szyję na drobne guziczki, szamerowana; 8. męskie okrycie za zjawą; 9. dawny ubiór wierzchni, szamerowany; 10. dawny szamerowany ubiór męski;węgierka] – (dawno) mente [prémes, bélelt, zsinóros, régi magyaros rövid felső kabát], lengyel ködmön czamarka [zdrobniały wyraz od czamary, a więc wierzchnia suknia persko-polska, zapinana pod szyją. Miała wiele ozdób szmuklerskich i obszyć sznurkami na piersiach i na stanie. Ponieważ była w wielkiej modzie za Stanisława Augusta, zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego, więc nie wyobrażamy sobie ówczesnego patrioty inaczej jak w konfederatce, z wąsami i czarnej czamarce. Węgrzy używali czamarek jeszcze obficiej wyszywanych, zwanych u nas węgierkami.] – kis mente, mentécske, ködmönke czambuł [1. dawny zbrojny oddział tatarski; 2. Czambuł, czamboł, najazd, napad. Uczony nasz orjentalista, Antoni Muchliński, objaśnia, że po tatarsku czapu, czapuł znaczy najazd gwałtowny i krótki, zagon t. j., jak określa Czartoryski: wpaść, porwać, uciec. Wyraz czapuł pochodzi od słowa czapmak, które znaczy: biedz, cwałować, a przenośnie: napadać, zapuszczać zagony. Stąd mamy wyrażenia: w czambuł konia puścić, czyli w cwał, iść w czambuł czyli hurmem. Muchliński przypuszcza, że i wyraz cwał, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia czwał pochodzi z tatarskiego czapuł, bo nawet w niektórych narzeczach tatarskich głoska p zamienia się na w i wymawia się czawuł zamiast czapuł, w znaczeniu jazdy najszybszej.] – (dawno) tatárosztag; (átv.) tömeg, csapat, csomó czanka, czanki [daw. drążek metalowy u munsztuka końskiego; 2. części boczne munsztuka, do których przypinane są cugle] – (dawno) zabla; a kantáron oldalt lévő fém rész 979 czapa [1. zgr. od czapka; 2. pot. kara śmierci] – nagy sapka; süveg; (átv.) halálbüntetés czapeczka – sapkácska, kis sapka czapeczka dziecięca [nakrycie głowy dla niemowląt i maluchów, produkowane głównie z dzianiny] – babasapka [Csecsemők fejére való kötött sapka.] Czapetka kuminowa (Syzygium cumini) [gatunek drzewa z rodziny mirtowatych.] – Dzsambu (fa) (Syzygium cumini L.) czapka [1. nakrycie głowy bez ronda, często z daszkiem; 2. szyte lub dziane nakrycie głowy; 3. (hist.) Karłowicz w swoim „Słowniku wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia” wywodzi od wyrazu średniowieczno-łacińskiego cappa, capa wiele wyrazów w języku polskim jak: czapka, czapa, czepiec, kapa, kapka, kapuza, kapica, kapiszon, kabat, kapota, kapelusz, kaplica, kapelan, kapłan i kapela. Czapka od czasów najdawniejszych bywała futrzana, u uboższych z domowych baranów, u możniejszych: lisia, rysia, niedźwiedzia lub bobrowa. Później zaczęto robić przykrycia głowy z wełny i sierści zwierząt, t. j. z filcu i sukna, zostawiając boki futrzane lub nadając filcowi kształt kapelusza. Kapelusz jednak nie był przykryciem starożytnem, bo gdy pierwotna Lechja była leśna i cienista, nie - Wersja 01 01 2017. było koniecznej potrzeby zasłaniania twarzy przed słońcem. 3. nakrycie głowy, zwykle miękkie, bez ronda. Może posiadać twarde wstawki takie jak denko lub daszek. Od kapelusza rożni się przede wszystkim brakiem ronda. Jej zadaniem jest ochrona głowy przed zimnem, śniegiem, deszczem lub nadmiernym promieniowaniem słonecznym. W Polsce, w przeciwieństwie do Zachodniej Europy, przez długi czas czapka była atrybutem szlachty, zaś kapelusze nosili chłopi. Produkuje się je praktycznie ze wszystkich materiałów – filcu, skóry, tkaniny, wełny itd.] – sapka [varrot vagy egybekötött puha fejfedő]; (wojsko) ulánusföveg czapka baranowa – báránybős sapka czapka barankowa – süveg czapka bobrowa – hódprémsapka czapka dziewiarska – kötött sapka czapka frygijska [1. zob. frygijka, czapka jakobińska; 2. nakrycie głowy wytwarzane z wełny lub filcu, miała kształt stożka, który opadał do przodu. Znana już w starożytności, wyzwolony niewolnik rzymski otrzymywał taką czapkę (zwaną tam pileusem) jako symbol wolności. Ponownie powróciła do łask w średniowieczu, gdy jednemu z hełmów nadano jej kształt. Największą popularność uzyskała podczas rewolucji francuskiej w 1789 roku. Noszona przez sankiulotów stała się symbolem rewolucji i Francji.] – frígiai sapka; vörös színű sapka, a fracia forradalomban a sansculot-ok viselete (a francia parasztott Jacques sapkája, tévesen azonosították Frígia ókori kisázsiai ország lakóinak viseletével) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia czapka futrzana – kucsma [prémből készült, karimátlan fejfedő], prémsapka, szőrmesapka czapka golfowa [miękka, płaska czapka z daszkiem, w której główka czapki i tył są zszyte razem, połączone szwami na przedniej części i skroniach. Najczęściej wykonywana z wełnianej tkaniny.] golfsapka [Puha, lapos kúp alakú, ellenzős sapka, az egyes körcikk alakú részeket elöl és a halántékon elhelyezett varratok kapcsolják össze. Leginkább gyapjúszövetből készítik.] - Wersja 01 01 2017. Czapla biała (Ardea alba) [gatunek dużego ptaka, z rzędu Pełnopłetwych, rodziny Czaplowatych, zamieszkującego wszystkie kontynenty, poza Australią i Antarktydą] – nemes kócsag; nagy kócsag (Egretta alba; más néven Ardea alba vagy Casmerodius albus) [a gólyaalakúak (Ciconiiformes) rendjébe, ezen belül a gémfélék (Ardeidae) családjába tartozó gázlómadár. A hófehér gémfélék legnagyobb képviselője. Régies neve nemes kócsag. A magyar természetvédelem címermadara.] 980 czapka karakułowa – karakül báránybőrsapka czapka karmazynowa – karmazsinsapka czapka kominiarka – ellenzős-sálas sapka czapka marynarska – tengerész sapka; matrózsapka czapka na bakier – (betyárosan) félrecsapott sapka czapka narciarska, czapka narciarka – sísapka czapka pilotka – pilótasapka czapka płócienna – vászonsapka czapka Szwejka – Svejk-sapka (első világháborús bakaspka) czapka ułańska – ulánus sapka czapka wojskowa – katonasapka czapka z daszkiem – ellenzős sapka czapka z dzianiny – kötött sapka czapka z nausznikami – fülvédős sapka czapka z pomponem – pomponos sapka czapka z siwym barankiem – szürke bárányprémes sapka czapką papką i solą ludzie ludzi niewolą [sapkával, szájjal (pempővel) és sóval rabbá teszi ember az embert] udvariassággal, vendégszeretettel szerez az ember barátokat czapki – sapkák czapkować [zdejmować przed kimś czapkę, kłaniać się w sposób czołobitny] – hajbókolni, alázatoskodni czapkowanie – hajlongás, megalázkodás czapla [duży ptak wodny i błotny] – (ptak) kócsag, gém; (átv.) nyakigláb, gémlábú ember Czapla siwa (Ardea cinerea) [jasnopopielata czapla z czarnymi lotkami] – szürke gém (Ardea cinerea) [a gólyaalakúak (Ciconiiformes) rendjébe, ezen belül a gémfélék (Ardeidae) családjába tartozó nagyméretű gázlómadár. Népies nevei: kék gém, daru gém, fosógém, vasgém.] Ardea cinerea cinerea [Eurazja od Wysp Brytyjskich przez Norwegię i Finlandię po Sachalin, Mandżurię oraz Indie i Cejlon, oraz wyspowo Afryka poza Saharą, a także Aldabra i Komory. Północne populacje wędrowne, przeloty w marcu-kwietniu i sierpniu-wrześniu. W Polsce ptaki na zachodzie kraju osiadłe. Podczas łagodnych zim więcej osobników pozostaje w kraju, nad dużymi zbiornikami wodnymi. Sporadycznie zalatuje na Grenlandię, Svalbard, Antyle i do Ameryki Południowej.] Ardea cinerea cinerea (Linnaeus, 1758) – Európa, Afrika, NyugatÁzsia Ardea cinerea jouyi [Daleki Wschód i Azja Południowo-Wschodnia] - Ardea cinerea jouyi (Clark, 1907) – Kelet-Ázsia Ardea cinerea monicae (wybrzeże Mauretanii) - Ardea cinerea monicae (Jouanin & Roux, 1963) – a Banc d'Arguin sziget Mauritánia partja mentén Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. Ardea cinerea firasa (Madagaskar) - Ardea złotem należał do przedmiotów modnych. 5. płócienna, filcowa, sukienna lub niekiedy futrzana podkładka pod siodło chroniąca grzbiet konia przed obtarciami; nazywana też potnikiem. Dawniej określano tak również ozdobną tkaninę nakładaną pod siodło lub na wierzch, pokrywającą całe zwierzę lub jego zad.] – lótakaró, díszes lópokróc cinerea firasa (Hartert, 1917) – Madagaszkár 981 czaplątko – kis gém, gémfióka czapli – gémczapnictwo – sapkakészítés, süveggyártás czapniczy, -a, -e – sapkakészítő, sapkakészítőmester, süveggyártó czapnik [rzemieślnik zajmujący się wyrobem czapek], czapniczka – sapkakészítő, sapkakészítőmester, süveggyártó (ffi/nő) czapraga [rodzaj sporego guza z haczykiem haftki. Czapraga służyła jako jedyne zapięcie delii z krótkimi rękawami i umieszczona była na samej jej górze pod szyją. Nawet jeśli taka delia posiadała więcej guzów to służyły one jedynie jako ozdoba i nie zapinano ich. Używana w Polsce w XVII wieku, choć wzmianki o stosowaniu czaprag pojawiają się już w pierwszej połowie wieku XVI.] – nyak alatti nagy gomb kapoccsal czar czaprak [1. przykrycie konia pod siodło; 2. ciepłe okrycie wkładane na grzbiet konia lub psa; 3. z tureckiego czaprak, w wieku XVIII Mitug zwany. Czapraki używane były w wojsku polskiem pod siodła lub na wierzch kulbaki; w ostatnim wypadku czapraki były dłuższe, używane przez lekką jazdę; do tych zaliczają się czapraki, zwane krojem huzarskim, mające tylne końce ostro ścięte. W wieku XIX ciężka jazda, oficerowie piechoty, pełniący służbę konno i oficerowie artyleryi pieszej, używali pod siodła angielskie lub francuskie czapraki małe, równo ścinane, z kapami na przedzie do pokrycia olstrów pistoletowych. 4. wyraz turecki oznaczający pokrycie z sukna, bławatu lub futra, wkładane na siodło końskie do jazdy. Ponieważ Polacy ubierali niegdyś swoje konie tak ładnie jak siebie, więc piękny czaprak wyszywany [1. nadzwyczajne zjawisko, zdarzenie przypisywane według dawnych wierzeń ludowych działaniu sił nadprzyrodzonych; też: przejaw działania tych sił; 2. wdzięk, urok] – báj; varázslat, bűvölet, bűvészkedés, boszorkányság; álom, varázs, vminek a szépsége; vonzerő, sárm; igézet, bűbáj czar prysł – megtört a varázs czara [1. niskie, szerokie naczynie, używane zwłaszcza dawniej do picia wina, miodu itp.; też: zawartość takiego naczynia; 2. główna część kielicha lub pucharu] – ivókupa, kehely, serleg czara głosowa [wylotowa część instrumentu dętego] – a fúvós hangszer nyílása czara goryczny – a szenvedés pohara v. kelyhe czarczaf (1. zob. kwef w zn. 1.; 2. zasłona na twarz dla muzułmańskich kobiet; kwef, jaszmak; 3. część tradycyjnego ubioru kobiety muzułmańskiej w kształcie długiej zasłony zakrywającej głowę razem z twarzą, z niewielkim otworem na oczy.) – (török) jasmak; arctakaró, fátyol, mellyel a török nők az arcukat elfedik; muzulmán arcfátyol Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 982 czarci, -ia, -ie, czartowski, -a, -ie – ördögi, sátáni, pokoli, alávaló, gonosz czarcia miotła [1. to patologiczne, gęste skupienie pędów na gałęziach drzew niektórych gatunków (sosna, świerk, jodła, brzoza), powstające wskutek porażenia drzew przez grzyby pasożytnicze.- 2. skupienie pędów ze zniekształconymi liśćmi lub igłami, powstające wskutek porażenia drzew przez grzyby pasożytnicze] – összegyűlt torzhajtások czarci żleb – ördögszakadék czarcie łajno – pokolsár; asafoetida, aszatgyanta, aszandkórógyanta, pálcakórógyanta, aszafetida. Czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis) [1. gatunek rośliny należący do rodziny szczeciowatych (Dipsacaceae). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju czarcikęs (Succisa). Posiada liczne synonimy. Występuje na Syberii, Kaukazie, w zachodniej Azji i w Europie. Rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie poza tym obszarem rodzimego występowania. W Polsce jest średnio pospolity. 2. bylina z rodziny szczeciowatych o krótkim uciętym kłączu. Łodyga gałęzista do 15-50cm. wysokości. Główki kwiatowe na długich szypułkach. Korony niebieskofioletowe. Kwitnie w lipcu i sierpniu na wilgotnych łąkach i w zaroślach. Jest licznie odwiedzany przez pszczoły.] – ördögharaptafű v. réti ördögharaptafű (Succisa pratensis) [a loncfélék (Caprifoliaceae) családjába tartozó növényfaj, gyógynövény. Nevét a népmesék szerint onnan kapta, hogy az ördög leharapta mérgében a gyökerét a gyógyító képessége, Szűz Mária elleni dühe vagy egyéb ördögi ok miatt.] czarczaf (tur. czarszaf ‘prześcieradło’ z pers. czarszab ‘zasłona nocna’) [1. zasłona na twarz dla muzułmańskich kobiet; kwef, - Wersja 01 01 2017. jaszmak; 2. ub., religiozn. część ubioru kobiety muzułm., zasłona na głowę, jedynie z otworami na oczy; kwef.] – muzulmán fátyol „czarda” – csárda czarda rybacka – halászcsárda czardasz [węgierski taniec narodowy; też: muzyka do tego tańca] – csárdás czardaszowy, -a, -e – csárdásCzarek, Czarus – a Cézár beceneve czarka [niewielkie naczynie w kształcie miseczki, używane do płynów; też: zawartość takiego naczynia] – (fületlen) csésze Czarka szkarłatna (Sarcoscypha coccinea (Gray) Boud.) [gatunek grzybów z rodziny czarkowatych (Sarcoscyphaceae)] – piros csészegomba (Sarcoscypha coccinea) [február, de főleg március folyamán található az avar takarásában] czarna – fekete, feketekávé czarna dziura [1. obszar w przestrzeni kosmicznej wytwarzający bardzo silne pole grawitacyjne; 2. obiekt astronomiczny, który tak silnie oddziałuje grawitacyjnie na swoje otoczenie, że nawet światło nie może uciec z jego powierzchni (prędkość ucieczki jest większa od prędkości światła).] – fekete lyuk [olyan égitest, amelynél a szökési sebesség eléri vagy meghaladja a fénysebesség értékét. Létezésüket az általános relativitáselmélet jósolta meg. Fekete lyuk keletkezik akkor, ha egy véges tömeg a gravitációs összeomlásnak nevezett folyamat során egy kritikus értéknél kisebb térfogatba tömörül össze. Ekkor az anyag összehúzódását okozó Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 983 gravitációs erő minden más anyagi erőnél nagyobb lesz, s az anyag egyetlen pontba húzódik össze. Ebben a pontban bizonyos fizikai mennyiségek (sűrűség, téridőgörbület) végtelenné válnak (lásd: gravitációs szingularitás). A szingularitást körülvevő térrészben a gravitáció olyan erős, hogy onnan sem anyag, sem fény nem szabadulhat ki. E gömb alakú térrész határfelülete az eseményhorizont, sugara az ún. Schwarzschild-sugár. Az eseményhorizonton belülre kerülő anyag vagy sugárzás belezuhan a szingularitásba.] czarna giełda [nielegalny rynek walut] – feketepiac czarna godzina – nehéz óra Czarna jagoda, borówka czernica (Vacinium myrtillus) [jeden z trzech rosnących w Polsce dziko gatunków borówki. zob. jagoda w zn. 2.] – fekete áfonya (latinul: Vaccinium myrtillus) [egy gyümölcstermő növény; termését és levelét a népi gyógyászat is felhasználja] czarna kawa [kawa bez mleka, bez śmietanki] – feketekávé czarna krosta – himlőhely, feketehimlőhely; lépfene czarna księga – fekete könyv czarna lista, czarne liste – feketelista czarna lista (ang. black list) [to lista niepożądanych rzeczy, osób lub zdarzeń. Czarne listy są zazwyczaj bardzo duże i wbudowane bezpośrednio w poszczególne aplikacje. W wypadku programów antyspamowych, na czarnej liście znajdują się adresy IP i e-mail, które wysyłają duże ilości spamu. Dla efektywnego działania konieczne jest regularne aktualizowanie czarnych list tak, aby oprogramowanie mogło skutecznie chronić komputer przed niechcianymi treściami, na przykład spamem.] – (informatika) black list (fekete lista) czarna magia [1. przywoływanie i wykorzystywanie złych mocy; 2. rodzaj praktyk magicznych stosowanych w złych intencjach lub opartych na wierze w możliwość odwoływania się do złej części sił demonicznych (jako, że pierwotnie w części wierzeń etnicznych np. Greków lub Słowian, demony miały charakter ambiwalentny), pojmowanych jako osobowe przeciwieństwa sił dobra i światła. Istnieje wiele rozbieżności w pojmowaniu różnicy pomiędzy białą a czarną magią. Większość współczesnych magów należących do zachodniego kręgu kulturowego żadnemu rodzajowi magii - Wersja 01 01 2017. nie przypisuje kolorów, twierdząc, że magia jest tylko narzędziem, a sposób jej wykorzystania zależy tylko od woli maga, czarownika, szamana.] – mágia, fekete mágia [1. Rontás, amikor valaki fekete mágiával foglalkozó szakértőtől azt kéri, hogy egy másik emberrel rossz dolog történjen. 2. Ördögi erőkkel működő igézés.] czarna msza [obrzęd satanistyczny będący parodią katolickiej mszy świętej] – fekete mise czarna niewdzięczność – rút hálátlanság czarna noc – sötét éj; sötét éjszaka, koromsötét éj czarna obwódka dokoła oczu – fekete karika a szem körül czarna polewka [zupa z krwi zwierzęcej] – feketeleves; állati vérből készült leves czarna porzeczka – fekete ribizli czarna potwarz – aljas rágalom czarna przepaść – tátongó szakadék, sötét szakadék; feneketlen mélység czarna reakcja – (pol) fekete reakció czarna rozpacz – határtalan kétségbeesés czarna skrzynka [zob. rejestrator danych] – adatregisztrátor, fekete doboz [az elsősorban repülőgépeken használatos adatrögzítő berendezés köztudatban elterjedt megnevezése. Újabban hajókon és vonatokon is alkalmazzák] czarna sotnia [1. oficjalnie Związek Narodu (Ludu) Rosyjskiego (ros. Союз русского народа) masowa organizacja nacjonalistyczna, monarchistyczna i antysemicka działająca w Cesarstwie Rosyjskim. Nazwa "Czarna sotnia" początkowo była nadawana przez liberalną i postępową prasę, później upowszechniła się. 2. o bojówkach organizacji monarchistycznych w carskiej Rosji] – „fekete század” czarna stopa [łow. ziemia niepokryta śniegiem, na której nie widać śladów zwierzyny] – „fekete nyom”; hómentes föld, amelyen nem látni állatnyomokat czarna wełna – fekete gyapjú czarna wdowa (pająk); (Latrodectus hesperus) Fekete Özvegy (pók) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 984 czarne (brunet) – (włosy, oczy) fekete czarne jagody, czarna jagoda –fekete áfonya czarne, jak smoła – fekete, mint a szurok; szurokfekete czarne koszule [o organizacji faszystowskiej utworzonej przez Mussoliniego, której członkowie nosili czarne koszule; też: o członkach tej organizacji] – feketeingesek Czarne morze (w starożytności: Pontus Euxinus co znaczy Morze Gościnne) [jest morzem śródlądowym rozciągającym się pomiędzy Azją Mniejszą na południu, Kaukazem na wschodzie, Niziną Wschodnioeuropejską na północy i Półwyspem Bałkańskim na zachodzie. Wchodzi w skład systemu oceanicznego Oceanu Atlantyckiego.] – Fekete-tenger [Délkelet-Európa és Kis-Ázsia között található. A Földközi-tengerhez a Boszporuszon és a Márvány-tengeren keresztül kapcsolódik, az Azovi-tengerhez pedig a Kercsi-szoroson keresztül.] czarne myśli – sötét gondolatok czarne oczy – fekete szem czarne skiby ziemi – fekete földgöröngyök czarne włosy – fekete haj czarne ziemie (feoziemy według systematyki FAO/UNESCO) [rząd gleb w obrębie którego wydziela się jeden typ czarne ziemie. Czarne ziemie powstają na utworach mineralnych zasobnych w materię organiczną oraz węglan wapnia, lub będących pod wpływem wód gruntowych zasobnych w kationy wapnia.] czarniawy, -a, -e – feketés czarniuchny, -a, -e; czarniusieńki, czarniutki, -a, -ie – koromfekete, egészen fekete, teljesen fekete czarno – feketén, sötéten czarno na białym – nyilvánvalóan, napnál világosabban; egészen világosan czarno patrzeć w przyszłość – sötétben látni a jövőt czarno przed oczami – sötét lesz a szeme előtt; elsötétül v. elfeketedik előtte a világ czarno się nosić – feketében járni; fekete ruhát viselni czarno-biały [1. mający dwa kolory: biały i czarny; 2. mający tylko kolor biały, szary i czarny; 3. nazbyt uproszczony] – feketefehér czarno-biały ekran – fekete-fehér képernyő czarno-biały monitor – fekete-fehér monitor czarnobrewy, -a, -e [mający czarne brwi] – fekete szemöldökű czarnobrewy [mężczyzna mający czarne brwi], czarnobrewa – fekete szemöldökű (ffi/nő) - Wersja 01 01 2017. Czarnobóg [albo Czernobuh, Zcerneboch – rzekome bóstwo Słowian Połabskich, wymieniane przez Helmolda z Bozowa w jego Chronica Slavorum] – (szláv) Csarnobog; fekete isten (régi szláv istenség) [vagyis a Fekete Isten (A „bog” szó jelentése isten. Csjornobog, Crnobog, Czernobóg, Černobog vagy akár Zernebog mind „Fekete Istent” jelent) az északi vendeknél és szlávoknál a gonosz istene. Ijesztő formákban ábrázolták. Tőle eredeztették a rossz időjárást, a járványokat, és hasonló csapásokat. A neve csak a 12.ik századig vezethető vissza, ami azt jelzi, hogy nem volt egy különösebben jelentős alak.] Czarnobór [część miasta Szczecinka, w jego wschodniej części, nad Jeziorem Leśnym.] – (földr.) Czarnobór (Szczecinek városrésze) ― Czarnobór ~ Sosna czarna, sosna austriacka (Pinus nigra Arn.) (?) – Feketefenyő (Pinus nigra) [a tűnyalábos fenyők nemzetségbe tartozó, örökzöld fenyőfaj. Nevét tűinek szokatlanul sötét színéről kapta.] czarnogiełdiarz – feketéző czarnogiełdowy, -a, -e – feketetőzsdei czarnogłowy, -a, -e [mający czarną głowę, czarne włosy, czarną sierść lub czarne upierzenie na głowie] – fekete fejű Czarnogóra [(czarnogórski Црна Гора / Crna Gora, języki niesłowiańskie: Montenegro, do października 2007 r. - Republika Czarnogóry) – państwo w Europie Południowej. Leży na wybrzeżu Morza Adriatyckiego i graniczy z Serbią, Kosowem, Chorwacją, Bośnią i Hercegowiną oraz Albanią.] – Montenegró (montenegróiul Crna Gora / Црна Гора) [független állam Dél-Európában, a Balkánfélszigeten, a volt Jugoszlávia területén. Az 5. állam, amely függetlenedett a volt Jugoszláviából. Fővárosa Podgorica. Délnyugaton az Adriai-tenger, nyugaton Horvátország, északnyugaton BoszniaHercegovina, északkeleten Szerbia, keleten Koszovó, délkeleten pedig Albánia határolja. A Crna Gora elnevezés „fekete hegy”-et jelent, vagyis „a fekete hegyek országa”. A legtöbb nem-szláv európai nyelvben olasz közvetítéssel ennek a névnek újlatin fordítása, a Montenegró honosodott meg (monte=hegy, negro=fekete).] czarnogórski, -a, -ie – montenegrói Czarnogórzec [obywatel Czarnogóry], Czarnogórka – montenegrói (ffi, nő) czarnoksięski – garabonciás czarnoksięski, -a, -ie – garabonciás-, varázslói, bűvös Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 985 czarnoksięstwo [magia, czary] – varázslat, mágia, bűvölés czarnoksiężniczka – varázslónő, mágusnő czarnoksiężnik [człowiek zajmujący się magią, czarami; czarodziej; mag] – varázsló, mágus czarnomorska flota – fekete-tengeri hajóhad czarnomorski, -a, -ie – fekete-tengeri Czarnomorski Rezerwat Biosfery – Feketetengeri Bioszféra Rezervátum czarnonogi, -a, -ie – fekete lábú czarnooki, -a, -e (mający czarne oczy) – feketeszemű, sötét szemű, barna szemű czarnopióry, -a, -e (mający czarne pióra, np. czarnopióry kruk) – fekete tollú czarnorynkowy, -a, -e – feketepiaci czarnoskóry (Murzyn) – feketebőrű, sötétbőrű, néger ffi czarnoskóry, -a, -e [mający czarną skórę] – fekete bőrű, sötét bőrű czarność [1. zob. czerń w zn. 1.; 2. ciemne zabarwienie skóry, włosów] – feketeség, sötétség czarnowidz (pesymista) – borúlátó, pesszimista czarnowidztwo – borúlátás, pesszimizmus czarnowłosy, -a, -e [mający czarne włosy] – feketehajú czarnoziem [najżyźniejsza gleba, zawierająca dużo próchnicy nadającej jej czarne zabarwienie] – (or.) csernozjom [Jó termőképességű mezőségi (sztyepp, erdőssztyepp) talaj, magas humusztartalma (2 - 15 %) miatt fekete színű]; feketeföld; mezőgazdasági föld, fekete színű, zonális talajtípus; televény, televényföld czarnoziemy [bardzo żyzne gleby powstałe na podłożach lessowych i lessopodobnych, czasem na glinach marglistych, bogatych w związki wapnia (w warstwie ornej często obecny jest węglan wapnia) i magnezu.] – csernozjom talajok [főtípusban azokat a talajokat egyesítjük, amelyekre a humuszanyagok felhalmozódása, a kedvező, morzsalékos szerkezet kialakulása, a kalciummal telített talajoldat kétirányú mozgása a jellemző. E talajjellemzők az ősi füves növénytakaró alatt bekövetkezett talajképződés eredményei (a zárt fűtakarón belül egyes fák vagy kisebb facsoportok előfordulhatnak).] czarnmoziemny, -a, -e – fekete földű, humuszos czarnuszka [1. pieszcz. czarnula; 2. roślina o aromatycznych czarnych nasionach] – konkoly [liláspiros szirmú mérgező gyomnövény (Agrostemma githago); ennek apró fekete magja], üszög [(gabonaféléken) gomba okozta fekete duzzanatban - Wersja 01 01 2017. megnyilvánuló növénybetegség]; (lány), kis barna barna Czarnuszka (Nigella L.) [rodzaj roślin jednorocznych z rodziny jaskrowatych, dziko rosnących głównie na obszarach śródziemnomorskich oraz w zachodniej Azji. Należy do niego około 15 gatunków. Gatunkiem typowym jest Nigella arvensis L..] – Kandilla (Nigella L.) [Előfordulása kontinentális és mérsékelt éghajlatú területeken jellemző.] Czarnuszka damasceńska (Nigella damascena), czarnuszka [roślina jednoroczna, niebieskie kwiaty.] – Borzaskata (Nigella damascena) [A borzaskata a régimódi, a boglárkafélék közé tartozó növény a legtakarosabb egynyári növények egyike. Nevezik kerti katicavirágnak, török katicavirágnak is. Valóban, a katicán szívesen pihennek a szirmok között. Nyitott, csillag alakú virágait finoman szeldelt zöld csipkegallér fogja körül. Kék, rózsaszín, vörös és fehér változatban is kaphatók. Kedves, nyári virágcsokrokat készíthetünk belőle. Kék színű virágait júniustól hozza. Alkalmas tarka virágágyásokba, szegélyezésre, természetes hatású kertbe is.] Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) [gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Europy Południowej i Azji Zachodniej. W Polsce jest uprawiana i czasami przejściowo dziczejąca (ergazjofigofit).] – Fekete kömény (Nigella sativa), kerti katicavirág (Nigella sativa) [a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjának Nigella nemzetségébe tartozó növényfaj. NyugatÁzsiából, Észak-Afrikából származik, Közép-Európában is helyenként termesztik. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Igen régi kultúrnövény, magját már az ókorban is használták fűszerként és gyógyszerként (ma már csak fűszerként használatos). Egyéb megnevezései: termesztett katicavirág, fekete kömény, szőrös kandilla, termesztett vagy kerti kandilla, fekete hagymamag. Közeli rokona a dísznövényként termesztett borzaskata (Nigella damascena) és a mezei katicavirág (Nigella arvensis).] 986 czarny, -a, -e [1. mający barwę najciemniejszą ze wszystkich, właściwą węglowi i sadzy; 2. ciemny, wyraźnie odcinający się od jaśniejszego tła; 3. mający ciemną skórę, ciemne włosy, czarną sierść; 4. mroczny, nieoświetlony; 5. niegodziwy, szkodliwy, zgubny; 6. złowróżbny, pesymistyczny; 7. trudny do zniesienia, pełen nieszczęść; 8. bardzo brudny] – fekete, sötét; rút, aljas; nehéz, kritikus, szerencsétlen, reménytelen, szomorú czarny [czarny pionek w szachach, warcabach itp.] – fekete (bábú) Czarny [euf. Murzyn]; Czarna – néger férfi/nő; szerecsen (ffi/nő) czarny bez (zob. Bez czarny) [krzew lub niskie drzewo, mające czarnofioletowe kuliste owoce, nadające się na przetwory] – bodza czarny charakter – sötét jellem, sötét alak czarny chleb [chleb z razowej mąki] – fekete kenyér czarny człowiek – fekete, néger czarny humor [przedstawienie rzeczy tragicznych w sposób humorystyczny] – fekete humor czarny jak atrament – fekete mint a tinta, koromfekete czarny jak diabeł – fekete, mint az ördög czarny jak heban – (fekete mint az ében) ébenhajú czarny jak kominiarz – fekete, mint a kéményseprő v. mint az ördög czarny jak kruk – hollófekete, koromfekete czarny jak sadza – koromfekete czarny jak smoła – szurokfekete, koromfekete - Wersja 01 01 2017. czarny jak węgiel – (szénfekete) sötét mint az éj; éjfekete, koromfekete czarny jest najmodniejszym kolorem roku; czarny jest najmodniejszym kolorem w tym sezonie – a fekete az év színe czarny Ląd, Kontynent (Afryka) – fekete földrész v. kontinens (Afrika) czarny lud [grupowa zabawa dziecięca] – (gyermekjáték) benn a bárány, kinn a farkas czarny od sadzy – kormos; korommal borított v. fedett; fekete a koromtól czarny rynek [system nielegalnej sprzedaży jakichś towarów] – feketepiac czarny szlak [szlaki napadów tatarskich] – (dawno) tatár csapatok felvonulási útvonala czarny zwierz [łow. dzik] – vadkan, vaddisznó czarodziej [w bajkach: człowiek mający moc czynienia czarów] – varázsló, bűvész, szemfényvesztő czarodziejka – varázslónő, boszorkány czarodziejka bajka – tündérmese (varázslómese) czarodziejski, -a, -ie – bűvös, bűvészi, varázsos, varázslatos, varázs-, boszorkányos; tündérczarodziejska bajka – tündérmese czarodziejska pałeczka; czarodziejska różdżka – varázspálca czarodziejski koń (w bajkach węgierskich) – táltos, táltos paripa czarodziejstwo – varázslat, varázs, bűvészet, boszorkányság czarować [1. czynić czary; 2. wzbudzać zachwyt, pociągać; 3. pot. zwodzić, oszukiwać] – varázsolni, bűvölni; elvarázsolni, elbűvölni, bűvészkedni; megbabonázni, elbájolni, elszédíteni; megbűvölni czarować kogoś – bájolni, bűvölni, igézni vkit czarować kogoś w coś – varázsolni vkit vmivé czarować się [pot. łudzić się, oszukiwać się] – elbűvölődni, elvarázsolódni; becsapódni, csalatkozni; képzelődni, csalódni; ámítja, áltatja magát v. önmagát; hiú reményt táplálni czarowanie – varázslat, varázslás, bűvölés czarownica [1. według dawnych wierzeń ludowych: kobieta podlegająca wpływom diabła, mająca moc rzucania uroków; 2. pot. o starej, brzydkiej, złośliwej kobiecie] – boszorkány [Gonosz szellemekkel és hatalmakkal kapcsolatban álló asszony, aki a varázslás mesterségét űzi; Mózes törvénye a legszigorúbban tiltja (2Móz 22,18; 1Sám 28,3.9; 2Kir 23,24; Ézs 8,19; ApCsel 19,18-19)] czarownica zamówiła czary – a boszorkány megbabonázta Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 987 czarownie – boszorkányosan; bűbájosan, elbűvölő módon, elbűvölően czarownik [według bajek i wierzeń: mężczyzna obdarzony mocą czarodziejską] – varázsló, bűvész czarowniś [potocznie: mężczyzna zalotny, odznaczający się kokieterią; kokiet] – kokettáló, kacér ffi; selyemfiú czarowny, -a, -e [uroczy, prześliczny] – bűbájos, elbűvölő, varázsos, csodás, csodaszép, gyönyörű, elragadó czarowna muzyka – elbűvölő zene, andalító muzsika czart [diabeł; szatan; bies; czort] – ördög czarter, charter [wym. czarter] [1. wynajem statku lub samolotu na określony kurs lub czas; też: umowa dotycząca takiego wynajmu; 2. statek lub samolot wynajęty na takich zasadach; też: rejs wynajętym statkiem lub samolotem] – charter; 1. oklevél, szabadalomlevél, okirat, statutum; 2. (hajót, repülőt) bérbevenni, kibérelni; alapítani czarterowy, -a, -e – charterczartowski, -a, -ie – ördögi czartysta – (ang.) chartista; a chartizmus híve czartystowski, -a, -e – (ang.) chartista; a chartizmussal kapcsolatos, rá jellemző, rá vonatkozó czartyzm [masowy ruch polityczny robotników angielskich w latach 1836–1854, żądający demokratycznych reform] – (ang.) chartizmus czarująco – bűbájosan, varázslatosan, elbűvölően, bájosan czarujący, -a, -e [uroczy, urzekający] – bájos; bűbájos, varázslatos, elbűvölő, igéző; szeretetreméltó; tündéri czary [magiczne obrzędy] – varázslat, varázsolás, bűvészet; varázs, igézet czary i czarownice [Nieznajomość tajemnic przyrody, przy braku lub w niemowlęctwie nauk przyrodniczych, była naturalnym powodem, że człowiek, obserwując rozmaite skutki i zjawiska bez przewodników światła, wytwarzał w umyśle swoim najdziwniejsze pojęcia o przyczynach tychże skutków i zjawisk.] – varázslatok és varázslók czary z krystał – kristálytál czary-mary [1. rodzaj zaklęcia; 2. niezrozumiałe rzeczy, praktyki] – hókusz-pókusz, varázslat, bűvölet, átok, megátkozás czas [1. nieprzerwany ciąg chwil; 2. okres, pora, gdy coś jest wykonywane lub coś się dzieje; 3. chwila, moment, pora; 4. stosowna, właściwa pora na coś; - Wersja 01 01 2017. 5. sposób obliczania, wyznaczania czasu; 6. kategoria i forma gramatyczna czasownika; 7. daw. pogoda; 8. kategoria językowa określająca w czasie czynność, zjawisko lub stan, o których mowa w zdaniu; 8. jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, skalarna wielkość fizyczna określająca kolejność zdarzeń oraz odstępy między zdarzeniami] – idő [z biegiem czasu: idő múltával; na czas: időre; z czasem: idővel; na czasie: időben; swego czasu: a maga idejében, annak idején; w swoim czasie: annak idején, akkoriban; od czasu do czasu: időnként, időről időre; od czasu gdy: amióta; z czase: idővel, lassanként; w tym samym czasie: ugyanakkor; w sam czas: éppen jókor, időben; od tego czasu: azóta; nie mam czasu: nincs időm; szoka czasu: kár az időért]; alkalom, idő, megfelelő időpont; kor, korszak, évek; (csillagászat) idő, időszámítás; (nyelvtan) idő, igeidő; (pogoda) időjárás, idő czas absolutny [czas w ujęciu fizyki klasycznej niezależny od żadnych czynników zewnętrznych ani wewnętrznych, płynący w jednakowym tempie we wszystkich układach odniesienia] – 1. abszolút idő [Az abszolút tér és idő fogalmát Isaac Newton brit természettudós vezette be, mivel úgy gondolta, elengedhetetlenek az általa felfedezett törvények érvényességéhez. Az abszolút tér és idő azt jelenti, hogy létezik olyan inerciarendszer, melyhez a világegyetemben fellépő minden, időben és térben történő változást viszonyíthatunk.]; 2. (inf.) A-idő [CD-DA rendszerben a lemez elejétől eltelt idő. Programozásnál a kevert módú CD hangszegmense kezdetének és végének meghatározásához használható. Az adatterület legelejétől mérhető (beleértve az 1. sávot is). A sáv relatív idő ezzel szemben a sáv kezdetéhez képesti időt adja meg.] czas akcji – a cselekmény ideje czas astronomiczny – csillagászati idő czas biegnie – az idő múlik, elmúlik Czas biegnie zazdrosny o słowa – az idő múlik, irigy a szóra (Horatius) czas bystro płynie – az idő gyorsan jár czas do namysłu – gondolkodási idő czas dostępu [średni czas potrzebny komputerowi do odnalezienia informacji zapisanych na nośniku danych. Czas dostępu do dyskietki jest mierzony w ułamkach sekund. Dostęp do danych na dysku twardym oraz na płycie CD-ROM mierzony jest w milisekundach, a do danych z taśmy magnetycznej streamera w minutach. Dostęp do pamięci RAM jest Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 988 najszybszy i mierzy się go w nanosekundach.] – (ang.) access time; hozzáférési idő [1. egy adott információ eléréséhez szükséges idő; 2. Az információ egy darabjának visszakereséséhez szükséges idő. CD-nél a maximális hozzáférési idő alatt azt értik, amíg a fej a lemez egyik végétől a másik végéig pozícionál, megvárja a kívánt fordulatszám elérését, megtalálja a keresett információt, és beolvassa a memóriába. A hozzáférési idő mérése nincs szabványosítva, ezért mindig pontosítani kell, mit értünk alatta. A gyors merevlemezek hozzáférési ideje kb. 12 msec, CD-ROM-nál pedig 150 msec.] czas drgań – rezgésidő (a neve valamely rezgést leíró periodikus függvény legkisebb pozitív periódusának) czas drogi – az idő drága v. pénz czas działania – hatóidő czas działania (ekspozycji) – hatástartam czas ekspozycji – expozíciós idő czas emisji – adásidő; kibocsátás ideje czas emisji reklam – reklámok adásideje czas fizyczny [czas mierzony jakimkolwiek zjawiskiem periodycznym, zwykle obrotem Ziemi dookoła osi] – fizikai időmennyiség czas geologiczny [rachuba czasu dotycząca procesów skałotwórczych] – geológiai idő czas gwiazdowy [rachuba czasu, której podstawą jest doba gwiazdowa] – csillagidő czas i cierpienia poradliły mu czało – az idő és a szenvedések barázdákat szántottak homlokára v. nyomot hagytak homlokán czas idzie – múlik az idő czas jazdy – menetidő czas kalendarzowy – naptári idő czas kamień – drágakő czas leci – rohan az idő, repül az idő; szalad az idő czas letni – nyári időszámítás czas letni, zimowy [czas przesunięty na okres lata lub zimy o jedną godzinę w stosunku do czasu strefowego lub urzędowego] – nyári, téli időszámítás czas lokalny – helyi idő, helyi időszámítás czas martwy – holtidő czas maszynowy – gépidő czas miejscowy, urzędowy [rachuba czasu obowiązująca na danym obszarze] – helyi időszámítás, helyi idő czas mija – múlik az idő; halad az idő czas nadania – adásidő czas nagli – az idő sürget czas najlepszy lekarz – az idő a legjobb orvos; az idő mindent meggyógyít - Wersja 01 01 2017. czas największej oglądalności – nézettségi csúcsidő; főműsoridő czas narastania – berezgési idő czas narastania drgań – berezgési idő czas narastania impulsu – impulzusfelfutási idő czas nieokreślny – határozatlan idő czas ochronny [czas, w którym nie można polować na dane zwierzęta] – vadászati időszak czas oczekiwania – várakozási idő czas odjazdu – indulási idő czas odjazdu pociągu – a vonat indulási ideje czas odpoczynku – pihenési idő czas ogórkowy – uborkaszezon czas płynie prędko – az idő gyorsan telik v. múlik czas pobytu – tartózkodási idő czas podstawowy – alapidő czas pogłosu – utózengési idő [jele: T. Az az időtartam, amely alatt a hangforrás elnémulása után a határolt térben elhaló hang intenzitásszintje 60 dB-lel csökken] czas pokaże – az idő majd megmutatja czas połowicznego rozpadu (okres połowicznego rozpadu) [1. okres, po którym liczba jąder atomowych substancji promieniotwórczej zmniejsza się o połowę; 2. jest to czas, w ciągu którego liczba nietrwałych obiektów lub stanów zmniejsza się o połowę] – felezési idő [megegyezik azzal az időtartammal, amely alatt egy folytonos, monoton csökkenő vizsgált érték feleződik. Tipikus példa a radioaktív atommagok bomlása. A radioaktív bomlás jellemzői: az élettartam (közepes élettartam, τ), a felezési idő (T1/2) és a bomlási állandó (λ). A még radioaktív atommagok számát az időben egy csökkenő exponenciális függvény írja le. Az e-hatványaként felírt alak kitevőjének az együtthatóját nevezzük bomlási állandónak. Az élettartam az az idő, amire a magok eedrésze bomlik el. A bomlási paraméter és az élettartam egymás reciprokai.] czas połowicznego zaniku – felezési idő czas postoju – állásidő czas pozaprzeszły – utolsó előtti idő czas pracuje na kogoś/coś – az idő vkinek/vminek dolgozik czas pracuje przeciw komu – az idő vki ellen dolgozik czas pracy – munkaidő czas produkcyjny – termelési idő czas próbny – próbaidő czas przebiegu echa – visszhangidő czas przechowywania – tárolási idő czas przepracowany – ledolgozott idő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 989 czas przeszkolenia – átképzési idő czas przeszły [forma gramatyczna czasownika wyrażająca to, że dokonywanie się czynności jest wcześniejsze od mówienia o niej] – nyelv. múlt idő (befejezett múlt idő) czas przeszły niedokonany – folyamatos múlt idő czas przybycia – érkezési idő czas przyjazdu – érkezési idő czas przyszły [forma gramatyczna czasownika wyrażająca to, że dokonywanie się czynności jest późniejsze od mówienia o niej] – (gram) jövő idő czas reakcji (zadziałania) – reakcióidő czas rekordowy – rekordidő; csúcsidő czas relaksacji – relaxációs (lecsengési) idő czas roboczy – munkaidő czas rzeczywisty (ang. real time) [1. określenie funkcjonowania programu komputerowego (systemu informatycznego), kiedy jego reakcja dostrzegalna jest bez widocznego opóźnienia. Oprogramowaniu takiemu stawia się znacznie ostrzejsze wymagania czasowe niż programom działającym w systemach wielodostępnych z podziałem czasu (w zasadzie wszystkie reakcje programu muszą mieścić się w z góry przewidzianych przedziałach czasu). 2. określenie, odnoszące się najczęściej do urządzeń, których funkcjonowanie nadąża za zjawiskami, zachodzącymi w jego otoczeniu. Na przykład telewizor, telefon, telegraf pracują "w czasie rzeczywistym", przekazując na bieżąco obraz, dźwięk lub pismo, natomiast kinematografia, gramofon albo druk wymagają do przekazu tych samych danych dodatkowej, czasochłonnej obróbki: wywołania i utrwalenia filmu, wytłoczenia płyty gramofonowej lub wydrukowania gazety lub książki.] — real time "valós időben" [a felhasználással (szinte) egyszerre történő, igen gyors, számítógépes folyamat (pl. konvertálás, adatátvitel, tranzakció egy adatbázisban)] czas schodzi – az idő elmúlik v. eltelik v. elmegy czas szkolenia – képzési idő czas się dłuży – lassan telik az idő czas słoneczny [czas mierzony położeniem Słońca] – a Nap szerinti időszámítás, napév czas spoczynku [przerwa w wegetacji rośliny z powodu niekorzystnych warunków otoczenia] – pihenési idő; pihenőidő czas startu – startidő czas strefowy [1. czas obowiązujący w strefach o szerokości 15° długości geograficznej; 2. Czas, który (na ogół) pokazują nasze - Wersja 01 01 2017. zegarki, dawniej zwany czasem kalendarzowym. Zdefiniowany tak, aby średnie roczne położenie słońca na niebie o godzinie 12 w południe nie zmieniało się z roku na rok i w każdej strefie czasowej było na tyle bliskie położeniu najwyższemu na ile to możliwe. Ziemia podzielona jest na 24 strefy czasowe, na ogół wzdłuż południków co 15°. W niektórych rejonach miejscowe rządy przesunęły granice stref dostosowując je do lokalnych warunków geograficznych. Czas w sąsiednich strefach różni się o jedną pełną godzinę.] – zónaidő [Egy terület vagy ország által használt, hivatalosan megállapított helyi idő, amely néhány órával (max 12 óra) eltér a greenwichi középidőtől. A Föld felszínét 24 időzónára osztották, mindegyik zóna alapvetően 15° földrajzi hosszúság tartományt fog át. Ezek mindegyikében a zónaidőt a Napnak a zóna közepén mérhető helyzete alapján számítják. A gyakorlatban a zónák, mivel a polikai határokat is figyelembe veszik, ennél nagyobbak is lehetnek a 15°-nál nagyobb hosszúságtartományra kiterjedő országok esetén. Bizonyos országokban egynél több időzónát használnak: pl. az USA-ban hét időzóna van, az európai kontinensen kettő (+ 1 ill. + 2 h eltéréssel a greenwichi középidőtől). A szomszédos zónák eltérése általában 1 h, de van néhány félórás eltérésű zóna is (pl. D-Ausztrália).] czas strzyżenia owiec – birkanyírás v. juhnyírás (ideje) czas szybko nam zleciał – időnk gyorsan elrepült; gyorsan elrepült az időnk czas środkowoeuropejski (ang. Central European Time, CET) [czas słoneczny średni południka 15 stopni długości geograficznej wschodniej, który różni się o 1 godzinę od czasu uniwersalnego: UTC + 1h.] – középeurópai idő [(angolul Central European Time, CET) annak az időzónának az egyik neve, amely 1 órával jár az egyezményes koordinált világidő előtt, vagyis CET=UTC+1. Európa legnagyobb része ebbe a zónába tartozik, néhány észak-afrikai országgal együtt. A nyári időszámítás ideje alatt a CEST van érvényben helyette Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 990 (CEST=UTC+2). A köznyelvben a magyar idő szerint kifejezés ugyanezt jelöli.] czas tarła – ívás ideje v. időszaka czas teraźniejszy [forma gramatyczna czasownika wyrażająca to, że dokonywanie się czynności i chwila mówienia o niej przypadają jednocześnie] – nyelv jelen idő czas to pieniądz – az idő pénz czas trwania kary – büntető idő czas trwania spółki – működés időtarma czas uchodzi – az idő múlik czas ucieka – az idő múlik v. szalad v. rohan czas uniwersalny (ang. universal time, UT, Greenwich Mean Time, GMT) [1. czas słoneczny strefy południka zerowego, przyjęty za podstawowy dla całej kuli ziemskiej; 2. Czas, zwany też UT (Universal Time – Czas Uniwersalny), Zulu (słowa „Zulu” używa się kiedy w łączności radiowej ze statkiem lub samolotem musimy przeliterować jakiś wyraz. „Zulu” oznacza wtedy literę „Z”. Czas „Zulu”, to czas południka „Zero” – pierwszą literą jest „Z”) lub GMT (Greenwich Mean Time – średni czas Greenwich). Jest to miejscowy czas średni słoneczny południka zerowego, czyli tego, który przechodzi przez Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich pod Londynem. Czas ten jest tak zdefiniowany, że uśredniony po wszystkich dniach roku czas lokalnego południa słonecznego wypada o godzinie 12 w południe. Następstwa nachylenia osi obrotu ziemi do płaszczyzny jej orbity wokółsłonecznej arktyczne i antarktyczne koło podbiegunowe Zwane też północnym i południowym kołem polarnym. Są to równoleżniki (66,5° szerokości geograficznej odpowiednio północnej i południowej) odpowiadające najniższym szerokościom geograficznym, na których przez całą zimę słońce nigdy nie wznosi się ponad horyzont (noc polarna), zaś przez całe lato nigdy nie zachodzi za horyzont (dzień polarny).] – (ang.) Universal Time (greenwichi középidő) czas upływa – telik az idő, múlik az idő; halad az idő czas wolny [czas, którym dysponuje człowiek po wykonaniu obowiązków takich jak nauka, praca, czynności związane z codziennym życiem.] – szabadidő [a társadalmilag kötött időn (például munkavégzés) és a testi szükségletek kielégítésén túl fennmaradó szabad felhasználású idő.] - Wersja 01 01 2017. czas wolny dziecka [okres, który pozostaje mu po wypełnieniu obowiązków szkolnych, domowych, czynności organizacyjnoporządkowych, związanych z zachowaniem zdrowia i higieny, czas, w którym może ono wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokajaniem potrzeb wynikających z zainteresowań. Czas wolny dzieci obejmuje także okres, w którym wypełniają one dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne.] – a gyerek szabadideje czas wolny od pracy – munkaszüneti idő czas wykonania umowy – szerződés teljesítésének ideje czas zrachować łupy – (közm.) az idő megszámolja a prédát v. zsákmányt czas zagoi ranę – (átv.) az idő begyógyítja a sebet czas zanikania – lecsengési idő (jele: t0) [az az idő, amely alatt a csillapodó rezgés amplitúdója ezredrészére csökken] czas zaprzeszły [czas przeszły oznaczający czynność dokonaną wcześniejszą w stosunku do innej czynności przeszłej] – nyelv. régmúlt idő czas zatarł napis na kamieniu – az idő elmosta a kő feliratát czas zatarł ten napis – az idő elmosta ezt a feliratot czas zawodniczy – versenyidő czas zimowy – téli időszámítás czas zszedł szybko – az idő gyorsan elmúlt czas żeby – ideje, hogy czas, żebyśmy trochę odpoczęli – ideje, hogy pihenjünk egyet czasa spadochronu – az ejtőernyő kupolája czasami, czasem [1. niekiedy, co pewien czas; 2. przypadkiem, może] – néha, olykor, időnként; koronként; héba-hóba; közbeközbe; néhanapján; némelykor czasami tak – időnként igen Czasznica olbrzymia (Calvatia gigantea (Batsch) Lloyd) [1. gatunek grzybów należący do rodziny pieczarkowatych (Agaricaceae); 2. Nazwę polską podał A. Chlebicki w 1997. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako purchawka olbrzymia, kulica kurzawkowata, a w 2003 Władysław Wojewoda zaproponował nazwę purchawica olbrzymia] - óriáspöfeteg (Calvatia gigantea v. Langermannia gigantea) [a gombákhoz (Fungi) ezen belül az osztatlan bazídiumú gombák (Homobasidiomycetes) a kalaposgombák Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia (Agaricales) rendjébe és a csiperkefélék (Agaricaceae) családjába tartozó ehető gombafaj] 991 czasochłonny, -a, -e [pochłaniający dużo czasu] – időigényes, időrabló (munka) czasochłoność – időigényesség czasokres – időszak; idő, időtartam czasomierz [1. przyrząd do pomiaru czasu działający tylko podczas wykonywania pomiarów; 2. pot. zegarek] – időmérő, kronométer czasopisma polskie do r. 1830. [Znajdujący się w bibljotece Jagiellońskiej w Krakowie rękopis pod tyt. Relationes publicae.... z wiadomościami politycznemi z różnych krajów od r. 1568 do 1573 przekonywa, że już w w. XVI istniał w Polsce zwyczaj udzielania sobie tego rodzaju nowin i donoszenia o wypadkach i zdarzeniach, zaszłych w różnych częściach kraju.] – (hist.) lengyel hírlapok és folyóiratok 1830ig czasopismo [1. pismo periodyczne wydawane w stałych terminach; też: egzemplarz takiego pisma; 2. periodyk, publikacja periodyczna, wydawnictwo ciągłe, druk ukazujący się najczęściej w określonych terminach, pod niezmienionym tytułem, posiadający numerację ciągłą, zawierający ustaloną szatę graficzną, a także niezbyt często zmieniający się format i objętość, zawierający materiały od wielu autorów i określoną tematykę, aczkolwiek mogący się różnić wersjami językowymi, mutacjami regionalnymi.] – folyóirat, hírlap, lap; újság czasopisma geograficzne – geográfiai (földrajzi) lapok v. újságok czasopisma informatyczne [rodzaj publikacji poświęcony tematyce informatycznej i komputerowej, oraz nowym technologiom związanym z przemysłem informatycznym. Coraz częściej czasopisma informatyczne mają swoją wersję elektroniczną w internecie] – informatikai hírlapok v. folyóiratok czasopisma na świecie – világ újságai czasopismo naukowe [rodzaj czasopisma, w którym są drukowane publikacje naukowe. - Wersja 01 01 2017. Współcześnie szacuje się, że na świecie jest wydawanych nie mniej niż 54 tys. czasopism naukowych, w których pojawia się nie mniej niż milion artykułów rocznie] – tudományos folyóirat czasopismo on-line [to wydawnictwo ciągłe, czyli ukazujące w określonych odstępach czasu, np. tygodnik, dwutygodnik, miesięcznik, z tym jednak wyjątkiem, że całe wydawane jest jedynie w postaci elektronicznej i dostępne za pośrednictwem internetu, a nie drukowane tradycyjnie na papierze] – on-line újság czasopismo fachowe – szaklap; szakmai folyóirat czasopismo ilustrowane – képes újság; (folyóirat) képeslap czasopismo literackie – irodalmi folyóirat czasopiśmiennictwo [dział piśmiennictwa poświęcony czasopismom] – folyóiratkiadás, folyóiratirodalom czasoprzestrzeń [zbiór wszystkich zdarzeń powstały w wyniku zespolenia czasu i przestrzeni] – téridő czasownik [1. część mowy obejmująca wyrazy oznaczające czynność lub stan; też: wyraz należący do tej części mowy; 2. odmienna oraz samodzielna część mowy przedstawiająca dziejące się czynności oraz niektóre stany. W zdaniu tworzy orzeczenie. Nie w każdym języku da się wyróżnić jasną klasę czasowników, np. w języku japońskim przymiotniki mają wiele właściwości charakterystycznych dla czasowników.] – ige [(latinul verbum) olyan, cselekvést, történést vagy létezést kifejező ragozható szó, amely alakját személy, szám, idő, mód és szemlélet (aspektus) szerint változtathatja. Különböző nyelvekben eltérő számú igeidő, mód és szemlélet létezhet; az egyes és a többes számon kívül bizonyos nyelvek megkülönböztetnek kettős számot is. Az ige ezenkívül lehet cselekvő és szenvedő igenemű, illetve tárgyas és tárgyatlan; egyes nyelvekben a cselekvő megegyezik a tárgyas igével. Az ige szótári alakja nyelvenként változó. Általában az az alak az ige szótári alakja, amelyből a többi alakja könnyen levezethető. A szótári alak a magyarban az ige egyes szám harmadik, de a latinban például az egyes szám első személyű alakja. A modern indoeurópai nyelvekben általában a főnévi igenév az ige szótári alakja. Az ige lehet szabályos (reguláris), valamint rendhagyó (irreguláris). A rendhagyó ige olyan ige, amelynek valamelyik ragozása eltér a szabályos képzési módtól, vagyis általában az igető is megváltozik Hiányos igének számít a magyar csuklik és a fénylik is: nincs felszólító módjuk. Az igéknek a ragozott alakjaikon kívül személytelen alakjaik is léteznek, amelyek a cselekvésre, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia történésre az alanyra való hivatkozás nélkül utalnak: ezek az igenevek.] Rodzaje czasownika (w języku polskim) liczba pojedyncza o rodzaj męski o rodzaj żeński o rodzaj nijaki liczba mnoga o rodzaj męskoosobowy (m.os) o rodzaj niemęskoosobowy (n.m.os) 992 czasownik atematyczny [czasownik o rdzeniu nierozszerzonym przez przyrostek] – atematikus ige czasownik bierny – szenvedő ige czasownik częstotliwy – gyakorító ige czasownik czynny – cselekvő ige czasownik deponowy – deponens ige; a latin nyelvtanban szenvedő alakú, de cselekvő jelentésű ige czasownik dokonany – befejezett ige czasownik dwuprzechodni (ang. bitransitive verb, ditransitive verb) [w językach nominatywno-akuzatywnych czasownik wymagający dwóch dopełnień. Czasownik ten współtworzy zdanie wraz z podmiotem, dopełnieniem bliższym i dopełnieniem dalszym.] – (ang.) bitransitive v. ditransitive ige [kéttárgyas ige] czasownik ikowy (w języku węgierskim) – nyelv ikes ige (pl. játszani: játsz-ik) czasownik inchoatywny, ingresywny [zob. inchoatiwum: czasownik oznaczający początek czynności, procesu lub stanu] állapotváltozást jelentő (inchoatív) ige; ingresszív akcióminőségű igék czasownik iteratywny [1. zob. iteratiwum, iterativum: czasownik wyrażający powtarzanie się danej czynności; 2. czasownik wielokrotny, określający czynność często powtarzaną (np. mawiać, pisywać)] – iteratív ige; gyakorító (frekventatív, iteratív) igék [melyek a hosszabb ideig tartó, de meg-megszakadó, elaprózott, ismétlődő cselekvést fejezik ki] czasownik jednokrotny [czasownik wyrażający czynność o przebiegu jednorazowym] – egyszer megtörtént ige; egyszeri történést kifejező ige czasownik jednotliwy – mozzanatos ige czasownik kauzatywny [czasownik oznaczający powodowanie czynności lub stanu oznaczonych przez jego rdzeń, np. sadzać w stosunku do siedzieć] – kauzális, kauzatív; oksági, okszerű ige czasownik niedokonany – befejezetlen ige; folyamatos ige czasownik nieprzechodni, intranzytywny [1. czasownik niemający strony biernej; 2. w - Wersja 01 01 2017. językach nominatywno-akuzatywnych czasownik, który nie może mieć dopełnienia bliższego i w związku z tym nie tworzy strony biernej. Rodzajem czasownika nieprzechodniego jest czasownik inakuzatywny. Np. spać.] – tárgyatlan v. intrazitív ige [A nyelvben minden intrazitív ige egy kötelező kiegészítéssel áll (1 valenciájú), pl. esteledik] czasownik posiłkowy [1. czasownik niepełniący samodzielnej funkcji w zdaniu; 2. część mowy, która ma właściwości składniowe i morfologiczne czasowników danego języka, jednak w przeciwieństwie do nich nie ma żadnego znaczenia własnego, a spełnia jedynie funkcje gramatyczne (w szczególności służy do tworzenia form złożonych). Wśród czasowników posiłkowych można znaleźć czasowniki spełniające jedynie taką rolę, jak również czasowniki, które w innych zastosowaniach są normalnymi czasownikami ze znaczeniem własnym.] – segédige [grammatikai eszköz, amely egy fő ige jelentését egészíti ki vagy módosítja, szemantikai vagy mondattani szempontból. A fő igének teljes szemantikai jelentése van, miközben a segédige teljesen vagy részben elvesztette ezt. A segédige és a főige együtt fejezik ki a számot és a személyt, ezért a kettő közül az egyik (a legtöbb esetben a főige) valamilyen ragozhatatlan igenévi alakban áll, míg az összetétel másik tagja fejezi ki a számot és a személyt (pl. "menni fogok"). Amennyiben a segédige egy összetett igenévi alak (pl. angol befejezett főnévi igenév) része, természetesen a segédige is ragozatlan alakban áll (pl. to have come). Az is előfordul, hogy nem a segédige, hanem a főige hordozza a személy kategóriáját (pl. mentem volna - itt egyébként vitatott a "volna" szó segédigei mivolta).] Czasownikiem posiłkowym jest czasownik "być" używany w czasie przyszłym niedokonanym - np. "będę jechał", "będziesz pić". W dawnym języku polskim czas przeszły oraz zaprzeszły również tworzyło się za pomocą czasownika posiłkowego "być": "*widział jeśm", "*widzieli jeście" itd. (ad. -w rzeczywistości regularne, późniejsze formy to **myśmy widzieli byli, *jam widział był) Pozostałością po tym są ruchome końcówki: "żeśmy widzieli", "żebyśmy poszli", "wyście to zabrali?" oraz partykuły: że, by (co ciekawe, w zestawieniu z końcówkami koniugacyjnymi zachowują się nadal tak jakby same były czasownikiem). Czasownikiem posiłkowym jest również czasownik "zostać" używany wraz z czasownikiem "być" do tworzenia form strony Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 993 biernej - np. "jestem podglądany", "zostałem zrozumiany". Czasowniki woleć i mieć w języku polskim, w odróżnieniu od języków germańskich (w tym angielskiego i niemieckiego gdzie są czasownikami posiłkowymi) nie są posiłkowe (nie tworzą rozbudowanych form czasowych ani trybów), gdyż nigdy nie zaistniała taka potrzeba. Natomiast nadal mają funkcję posiłkową służącą do budowy orzeczenia złożonego podobnie do innych czasowników modalnych (analogicznie jak np. w angielskim). Ta funkcja nie jest wyraźnie widoczna w języku polskim, gdyż formalnie pełnią rolę czasownika głównego i to jego dotyczy czynność opisana w zdaniu, ale w domyśle wyrażają zamysł lub zamiar wykonania czynności następnej, dlatego można by ją nazwać funkcją premodalną. Na przykład Chcę spać, Masz iść jak też Moglibyście milczeć, Powinien przybyć, Muszę jechać ale też Idę jeść. Általában két fajtáját különböztetjük meg: időbeli és módbeli segédigéket. Segédige járulhat hozzá az ige következő grammatikai kategóriáinak a kifejezéséhez: igenem, például az újlatin nyelvekben, ahol a szenvedő alak segédigéje a létige, a fő ige befejezett melléknévi igeneve előtt, amely a teljes szemanikai jelentést hordozza igeidő, például a jövő idő a magyar nyelvben (a ’fog’ ige, a fő ige főnévi igenevével társítva) igeszemlélet, például a befejezett Egyes segédigék modális igék. Ezek például a következő modalitásokat fejezik ki: akaratot: magyar ’akar’, cselekvés gyakoriságát: magyar ’szokott’ képességet: magyar ’bír’ kötelezettséget: magyar ’kell’, ’muszáj’, megengedettséget: magyar ’szabad’ czasownik przechodni, czasownik tranzytywny [1. czasownik mogący występować w stronie biernej; 2. w językach nominatywnoakuzatywnych czasownik, który może posiadać dopełnienie bliższe. Czasowniki przechodnie mogą tworzyć formy strony biernej. Np. wybrać.] – tárgyas ige; átható ige czasownik regularny – rendes ragozású ige czasownik stanowy [czasownik oznaczający stany] – állapot, helyzet jelző ige czasownik wielokrotny, częstotliwy [czasownik oznaczający czynność lub stan, które się powtarzają] – gyakorító ige czasownik zwrotny [czasownik mający w połączeniu z zaimkiem się charakter formy strony zwrotnej] – (gram) visszaható ige czasowniki dokonane [(występujące tylko w aspekcie dokonanym) - np. polskie skoczyć, przeczytać] – befejezett igék - Wersja 01 01 2017. czasowniki dwuaspektowe [(występujące w aspekcie dokonanym i niedokonanym) np. polskie aresztować] – két igeszemléletű igék czasowniki niedokonane [(występujące tylko w aspekcie niedokonanym) - np. polskie skakać, czytać] – folyamatos igék czasowniki nalężące do pierwszej odmiany v. koniugacji – az első konjugációhoz tartozó igék czasowniki nierozdzielnie złożone (niem. untrennbare Verben) [rodzaj czasowników złożonych w języku niemieckim. Składają się z czasownika podstawowego, na który pada akcent, oraz z przedrostka. Przykładem takiego czasownika jest missfallen (akcent pada na czasownik fallen, a nie na przedrostek miss-).] – (ném.) nem elváló igekötős igék (untrennbare Verben) czasowniki pasywne – szenvedő igealakok czasownikowo – ige módjára, igeszerűen czasownikowy, -a, -e – igés, ige-, verbális czasowo – egyelőre, ideiglenesen, időlegesen czasowość – időlegesség, ideiglenesség czasowy, -a, -e [1. chwilowy, przemijający; 2. związany z czasem, ciągiem chwil] – (tymczasowy) ideiglenes, időleges, átmeneti czasowe przesunięcie progu słyszalności – időszakos küszöbszinteltolódás czasu nie mam za dużo, to prawda – időm nincs túl sok, az igaz czasu nie mamy na nic! – időnk nincs semmire! czasu zawsze mam mało – mindig van egy kis időm czasy antyczne – antik idők (ókor) Europa. Historia. Czasy antyczne. W starożytności Europa nie stanowiła jedności gosp. i kulturowej. Południe kontynentu, zachodnia Azja i północna Afryka tworzyły krąg wysoko rozwiniętej cywilizacji śródziemnomor., opartej na intensywnym i zróżnicowanym rolnictwie, gdzie rozwijały się miasta, rzemiosło użytkowe i artyst., blisko- i dalekosiężny handel, powstawały struktury państw., wprowadzono pismo oraz pieniądz. W Europie zwłaszcza Grecja osiągnęła w I tysiącl. p.n.e. wyjątkowy poziom rozwoju cywilizacji (sztuka, literatura, filozofia, formy ustroju polit., nauki mat.-przyr.), która po podbojach w IV w. p.n.e. Aleksandra III Wielkiego promieniowała na całą wschodnią część rejonu śródziemnomor. i Azję po granice Indii (hellenizm). Zachodnią, środkową i północną Europę zamieszkiwały stosunkowo prymitywne ludy celtyckie, germańskie, słow. i bałtyckie, wschodnią Europę — gł. irańskie (Scytowie, Sarmaci) oraz ugrofińskie; świat określany przez Greków jako „barbarzyński” był w rzeczywistości bardzo zróżnicowany, zamieszkujące go ludy Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 994 osiągnęły różny stopień rozwoju kulturowego. W wyniku podbojów w III–I w. p.n.e. cały rejon M. Śródziemnego objęło imperium Rzymu; do II w. n.e. opanowało ono również obszar Europy na zachód od Renu, wraz z częścią Wysp Brytyjskich, i na południe od Dunaju, przejściowo sięgając do Karpat Wschodnich; pod rządami jednej scentralizowanej władzy nastąpiło ujednolicenie prawa, nasiliła się wymiana umiejętności techn., osiągnięć myśli, dzieł sztuki i prądów artyst., towarów. Imperium nie zatarło wszelkich różnic wewn.; w ciągu stuleci dokonał się proces romanizacji ziem Zachodu; Wschód, w tym południowowschodnia część kontynentu eur., pozostał kulturowo i językowo gr.; różnice utrwalił istniejący od IV w. podział adm. na zachodnią i wschodnią część cesarstwa. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa w imperium uczyniło z tej religii jeden z gł. wspólnych elementów cywilizacji śródziemnomor., a następnie eur. — obok gr.rzymskiej tradycji kult. i prawno-politycznych. - Wersja 01 01 2017. - "I BĘDZIE JERUZALEM deptane od pogan, aż się wypełnią czasy pogan" - Łuk. 21:24.(Lukács 21,24) Most, e dolgokat mondta nekik Jeruzsálem pusztulását illetően. És akkor tanítványai azt kérték tőle, mondván: Mester, beszélj nekünk az eljöveteledről. - Wyrażenie "czasy pogan" zostało użyte przez naszego Pana dla nazwania okresu historii pomiędzy usunięciem figuralnego Królestwa Bożego - królestwa izraelskiego (Ezech. 21:2527) a wprowadzeniem i ustanowieniem jego pozafigury - prawdziwego Królestwa Bożego, kiedy to Chrystus przyjdzie "uwielbiony w świętych swoich, aby się dziwnym okazał we wszystkich wierzących w on dzień". – Ezekiel 21:25-27: „És te elvetemedett, te gonosztevõ, Izráel fejedelme, a kinek napja eljött az utolsó vétek idején: Így szól az Úr Isten: El a süveggel, le a koronával! Ez nem lészen ez: az alacsony legyen magas, és a magas alacsony! Rommá, rommá, rommá teszem azt; ez sem lesz állandó, míg el nem jõ az, a kié az uralkodás, és néki adom azt!” Europa. Historia. Czasy powojenne (1945– 89). W Europie Zachodniej przywrócono rządy demokr., zachowano system gospodarki rynkowej połączony z interwencjonizmem państwa; odbudowy gospodarki dokonano przy pomocy Stanów Zjedn. (Marshalla plan); współpraca polit.-wojsk. przybrała kształt organizacyjny 1949 w postaci Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), choć państwa eur. nie rezygnowały z bliższej współpracy wewnątrzeur. (pakt brukselski 1948, Unia Zachodnioeuropejska powołana 1955); w ścisłym powiązaniu z gospodarką Stanów Zjedn. i in. państw pozaeur., Europę Zachodnią objęła nowa faza rewolucji nauk.techn. (automatyzacja, wykorzystanie energii jądr., komputeryzacja, systemy komunikacji), powodująca oprócz ogólnego rozwoju ekon. także szybkie podnoszenie się materialnego poziomu życia społeczeństw. Istotnym elementem w polityce zachodnioeur. stały się poszukiwania różnych form międzynar. współpracy polit., kult., a zwł. gosp.; 1948 unię celną zawiązały państwa Beneluxu, 1949 powstała Rada Europy, 1952 Rada Nordycka, 1952 Eur. Wspólnota Węgla i Stali, 1957 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG, od 1993 Unia Europejska), 1960 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); zwłaszcza EWG stała się organizacją najskuteczniej integrującą swój międzynar. rynek wewn., zwiększała potencjał ekon. i przyciągała nowe państwa (wzrost z 6 do 12 do 1986). W stosunkach wewnątrzpolit. charakterystyczna dla większości państw zachodnioeur. stała się marginalizacja orientacji skrajnych (np. nacjonalistycznych); komuniści znaczne wpływy mieli we Włoszech i Francji, będąc jednak od końca lat 40. w opozycji; w wielu krajach wykształcił się system oparty na dwóch silnych, rywalizujących ze sobą i zmieniających się u władzy partiach: centrolewicowej (socjaldemokr.) i centroprawicowej (chrześc.demokr. lub konserwatywnej bądź bloku partii konserwatywno-liberalnych); realizowały one odmienne (co do zakresu interwencjonizmu państw., ustawodawstwa społ., czy roli związków zaw.) koncepcje społ.-ekon., ale przy uznaniu pluralizmu gosp. i konkurencji rynkowej; po upadku w latach 70. władzy autorytarnej w Portugalii i Hiszpanii również w tych krajach w latach 80. i 90. zaistniały tendencje ku wytworzeniu układów dwupartyjnych. W latach 50. i 60. dokonał się praktycznie całkowity rozpad imperiów kolonialnych: fr. i bryt., a po 1974 — jako ostatniego — portugalskiego; zachowały się dwu- i wielostronne (bryt. Wspólnota Narodów) powiązania gosp., kult., w mniejszym stopniu polit. i wojskowe. czasy pookupacyjne – a megszállást követő időszak czasy powojenne – a második világháborút követő időszak W Europie Wschodniej po 1945 nastąpiła likwidacja suwerenności państw w sowieckiej strefie wpływów i ich pełne podporządkowanie polit., gosp. i wojsk. ZSRR (usamodzielniły się: Jugosławia 1949 i Albania 1961, zachowując (http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4019479 ) czasy historyczne – történelmi idők czasy nowożytne – újkor czasy piastowskie – Piasztok uralkodásának ideje czasy pierwotne – őskor Czasy Pogan [rozpoczęły się upadkiem królestwa, tzn. od początku niewoli babilońskiej i zburzeniem Jerozolimy w roku 587 przed Chrystusem, za panowania Nebukadnezara, króla babilońskiego, a trwać będą do końca ucisku, tzn. powrotu Pana na ziemię.] – Jeruzsálem pusztulása Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 995 ustrój komunist.); zaprowadzono rządy partii komunist. i wyeliminowano wszelką opozycję wewn.; przeforsowano upaństwowienie gospodarek nar., które poddano centralnemu zarządzaniu; formami organizacyjnymi powiązań były: Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949) i wojsk.-polit. Układ Warszawski (1955); w okresie powojennym kraje Europy Środkowowschodniej odnotowały wzrost gosp.: odbudowały się ze zniszczeń wojennych, rozwijały przemysł; wkrótce uwidoczniły się niewydolności systemu: brak elastyczności centralnego planowania, stłumienie inicjatywy jednostek, marnotrawienie środków państw., silne ograniczenie międzynar. wymiany gosp.; rosło opóźnienie cywilizacyjne wobec Zachodu, nakładając się na pozostałości minionych epok. Od 1955 zaznaczyło się niewielkie polepszenie stosunków Wschód–Zachód; 1955 mocarstwa zawarły traktat regulujący status Austrii; wyraźniejsze odprężenie nastąpiło w latach 70.: 1970 podpisano układy o stosunkach ZSRR–RFN i PRL–RFN, 1972 — NRD–RFN oraz amer.-sowiecki układ SALT-I; poprawa atmosfery polit. umożliwiła zwołanie do Helsinek Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1972–75) z udziałem 33 państw eur., Stanów Zjedn. i Kanady. Jednocześnie ZSRR stale potwierdzał nienaruszalność bloku wschodniego (interwencje na Węgrzech 1956 iw Czechosłowacji 1968, stan wojenny w Polsce 1981), co powodowało zaostrzanie relacji między obu blokami; okresom złagodzenia stosunków polit. towarzyszyło umiarkowane otwarcie kontaktów gosp., kult. i międzyludzkich; uwidaczniały one społeczeństwom Europy Środkowowschodniej rosnącą różnicę poziomów życia w obu częściach kontynentu, powodowały wzrost aspiracji bytowych oraz obywatelskich; blok sowiecki trwał, nie decydując się ani na reformy gosp., ani ustrojowe, bazując na powszechnej w społeczeństwach świadomości zagrożenia możliwością kolejnej interwencji militarnej ZSRR. W 1986 w ZSRR został zapoczątkowany przez M.S. Gorbaczowa powolny proces odchodzenia od ideologicznego dogmatyzmu, wprowadzania jawności w życiu publicznym oraz reform w gospodarce; 1989 kompromisowe zmiany w Polsce (Okrągły Stół, wybory) nie wywołały negatywnej reakcji sowieckiej; fala demokratyzacji ogarnęła całą Europę Środkowowschodnią; ujawniły się tendencje odśrodkowe na tle nar. w samym ZSRR. (http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4019481) czasy się zmieniły – megváltoztak az idők czasy szkolne – iskolaévek czasy zygmuntowskie – (Jagelló) Zsigmond király kora czasza [1. rodzaj płaskiego, ozdobnego kielicha; też: górna jego część; 2. rodzaj misy o - Wersja 01 01 2017. półkolistym kształcie; 3. wypukłość w kształcie półkuli; 4. podstawowa część sklepienia kopulastego; 5. część nośna spadochronu rozwijająca się przy skoku; 6. mat. część kuli odcięta płaszczyzną; 7. Czasza, naczynie do picia, w kształcie miski. Muchliński powiada, że z wyrazu arabskiego tas – kubek, pochodzi w języku hiszpańskim taza, we francuskim tasse i węgierskim tsesze. Polacy prawdopodobnie wzięli z węgierskiego.] – kupa, kehely; csésze czaszka (łac. cranium) [struktura kostna lub chrzęstna, która służy jako szkielet głowy. Stanowi naturalną osłonę mózgu i innych narządów znajdujących się w głowie. Wzrost czaszki człowieka trwa nie tylko podczas życia płodowego, ale także przez 6 następnych lat. Możliwości wzrostu szybko jednak maleją, szczególnie po skostnieniu łączno-tkankowych ciemiączek.] – koponya (lat. cranium), orca czat, chat [wym. czat] [1. rozmowa za pośrednictwem Internetu, polegająca na przekazywaniu treści w formie pisemnych komunikatów; 2. miejsce na stronie internetowej, które umożliwia prowadzenie takich rozmów] – (ang.) chat, beszélgetés, csevegés, fecsegés (interneten) czata [oddział żołnierzy ubezpieczający wojsko w czasie postoju lub prowadzący rozpoznanie] – tábori őrs; őrség, megfigyelőállás czata bojowa – harcelőörs, járőr czata główna – főörs czata przednia – előörs czatować [1. rozmawiać z kimś za pośrednictwem internetu; 2. stać na czatach, pilnować; 3. pilnować, śledzić kogoś z ukrycia] – őrködni, vigyázni; lesni, lesben állni, leselkedni, ólálkodni; figyelni, megfigyelni czatować na ofiarę – áldozatra lesni czatować a. chatować [porozumiewać się z kimś za pośrednictwem Internetu w czasie rzeczywistym przy pomocy klawiatury komputera] – inf. chatelni, csetelni; csevegni czatowali pod płotem – a kerítésnél v. a kerítés mögött v. a kert alatt leselkedtek czatownia [Czatownia, schronienie, szylderhaus, czyli budka szyldwacha. Czatownia, jak również barjery, szlabany, słupy latarni, daszki kasowe i t. p. przedmioty na odwachach, malowane były w dwuch barwach – białej i czerwonej. Czatą (z turec. czete – zasadzka) zwano lózowanie straży w nocy, dobę żołnierską.] – tűztorony, várostorony; őrtorony Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia czatownik [Czatnik był to stróż nocny obozowy. Czaty są to zwiady, szpiegowanie nieprzyjaciela za pomocą małych oddziałów. Niegdyś u rzymian nocna pora dzieliła się na cztery czaty vigiliae; na początku każdej dawano znak trąbieniem, po którym to znaku czatnik obchodził straże, czy są w porządku.] – tűzjelző őr; éjjeli őr, őr; figyelő, kém czatowy, chatowy, -a, -e – beszélgetési czaty – őrhely, leshely, vadászles [stać na czatach: őrt áll] 996 czausz (1. daw. poseł turecki; 2. dawniej: turecki goniec) – (török) csausz; régebben alacsonyabb katonai rang, hírnök, követ; katonai személy, főleg futár; a szultáni udvarban testőr; alacsonyrendű hivatalnok, törvényszolga cząber [aromatyczna roślina; też: przyprawa z tej rośliny] – vízitorma (növény) Cząber (Satureja L.) [rodzaj roślin rocznych i wieloletnich (zarówno bylin jak i krzewinek) z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.). Należy tu ok. 30 gatunków rosnących w cieplejszych strefach klimatycznych. Osiągają niewielką wysokość (poniżej 50 cm) i mają niewielkie liście (1-3 cm).] – borsikafű (Satureja hortensis L.) [egy fűszernövény. Népies nevei: borsfű, bécsi rozmaring, csombor, csombord, csomborbors, hurkafű, kerti izsópfű, kerti méhfű, pereszlén.] cząber czyścicowy (Satureja calamintha (L.) Schelle) – Borsfű pereszlény, [Satureja calamintha (L.) Scheele, Calamintha officinalis Moench., Melissa Calamintha L.] - Wersja 01 01 2017. Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) [gatunek jednorocznej rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.) Pochodzi najprawdopodobniej ze wschodnich regionów obszaru śródziemnomorskiego.] – Borsikafű (Satureja hortensis); Borsfű cząsteczka [1. zdrobnienie od: cząstka; mała cząstka; 2. molekuła, drobina; 3. najmniejsza cząstka substancji, wykazująca jeszcze specyficzne własności chemiczne i fizyczne; 4. inaczej molekuła – obojętne elektrycznie indywiduum chemiczne, złożone z co najmniej dwóch atomów trwale połączonych wiązaniami chemicznymi] – molekula [egynél több atomból álló semleges atomcsoportok, melyekben az atomokat meghatározott rendszerben nagyon erős (kovalens) kötés kapcsolja össze. Ez a definíció megkülönbözteti őket az összetett ionoktól, melyek elektromos töltéssel rendelkeznek], részecske; (gyümölcs) gerezd cząsteczka chemiczna [najmniejsza cząstka związku, która może brać udział w reakcjach chemicznych, lub cząstka, której skład jest taki sam jak całości związku] – (vegyt.) molekula, részecske cząsteczka dipolowa – (ném, ang.) dipólus, dipól; két egyenlő nagy, de ellentétes előjelű, egymás közelében elhelyezkedő pontszerű elektromos töltésből v. mágneses pólusbál álló rendszer (egyenlõ nagyságú, de ellentétes elõjelû, egymás közelében elhelyezkedő töltések rendszere) cząsteczka fizyczna [najmniejsza cząstka związku zdolna do samodzielnego istnienia trwałego] – (fiz.) fizikai részecske cząsteczka niepolarna – apoláros molekula cząsteczka o otwartym łańcuchu – nyílt láncú molekula cząsteczka polarna – poláros molekula [Olyan molekula, amelynek dipólusmomentuma van, azaz amelyben a kémiai kötés során töltésszétválasztás következett be.] cząsteczka polimerowa – polimer [polimernek nevezzük az ismétlődő egységekből, monomerekből felépülő nagyméretű molekulákat, melyekben az egységeket kémiai kötések kapcsolják össze] cząsteczki neutralne [cząsteczki pozbawione ładunku elektrycznego] – neutrális részecskék cząsteczkowy, -a, -e – molekula-, molekuláris; rész-, részecskecząstka, cząsteczka – részecske, darabka, rész, gerezd; (nyelvtudomány) partikula (partykuła) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 997 cząstka alfa [1. jądro atomu helu wykorzystywane do wywoływania reakcji jądrowych; 2. składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów. Ma ładunek dodatni i jest identyczna z jądrem atomu izotopu 4He, więc często oznacza się ją jako He2+. Nazwa pochodzi od greckiej litery α.] – alfa-részecske [alfa-bomlás az atommagbomlások egyik fajtája, melynek során alfa-részecske szabadul ki az atommagból. Az alfa-részecske a hélium leggyakoribb izotópjának, a hélium-4 izotópnak az atommagja, rendkívül stabil atommag. Mivel az alfa-részecske két protonból és két neutronból áll, az atommag tömegszáma 4-gyel, rendszáma kettővel csökken alfa-bomlás során.] cząstka fleksyjna wyrazu – rag, tőhangváltó cząstka pomarańczy – narancsgerezd cząstka słowotwórcza [najmniejsza cząstka znaczeniowa wyrazu] – partikula [az egyes nyelvekben a változatlan alakban megmaradó elemek lehetnek. A különböző nyelvek nyelvtanai nem kezelik egységesen ezt a szófajt, és egyes nyelvészeti irányzatokon belül is vitatott a megítélésük és/vagy nem tanulmányozták őket kimerítően.] cząstki elementarne [cząstki składowe atomu] – elemi részecskék cząstkowo – részlegesen, parciálisan cząstkowy, -a, -e [niecałkowity, niezupełny] – részleges, rész-, parciális cząstkowy wskaźnik zagrożenia hałasem – részleges zajbehatási mutató czciciel, czcicielka – tisztelő, imádó (ffi/nő) czcić [1. oddawać cześć religijną; 2. otaczać wielkim szacunkiem; 3. oddawać hołd, okazywać pamięć; 4. obchodzić jako święto] – tisztelni, imádni, isteníteni; ünnepelni; tiszteletben tartani czcić bałwany – bálványokat imádni v. tisztelni czcić kogoś – tisztelni vkit czcigodnie – tiszteletre méltóan, tekintélyesen czcigodność – tiszteletreméltóság, tekintély czcigodny, -a, -e [zasługujący na wielki szacunek] – tiszteletre méltó, tekintélyes, tisztes Czcigodny Sługa Boży (łac. Venerabilis Dei servus) [określenie stosowane w Kościele katolickim oznaczające osobę, wobec której promulgowano dekret o heroiczności cnót] – (lat.) tiszteletre méltó; ’Isten tiszteletreméltó szolgája’; Venerabilis Dei servus [a katolikus egyházban egy megtisztelő cím azoknak a személyeknek, akiknek a szentté avatási vizsgálat és eljárás során - Wersja 01 01 2017. megállapítják a pápa jóváhagyásával, hogy „hősi fokon gyakorolta a keresztény erényeket”, azaz a hit, remény és szeretet teológiai erényeiben, valamint a négy sarkalatos erényben, az okosságban, igazságosságban, erősségben és mértékletességben hősiesen helyt álltak. A szentté avatási eljárásoknak ez a második állomása a négyből.] czcionka [1. prostopadłościan z odwróconą literą lub znakiem drukarskim, dającymi w druku odbitkę tej litery lub znaku; 2. kształt i wielkość liter w druku] – (nyomdai) betű, betűtípus Kombinacje czcionek podstawowych to: czcionka pochyła wytłuszczona czcionka pochyła podkreślona czcionka wytłuszczona podkreślona czcionka pochyła wytłuszczona podkreślona WIELKIE LITERY POCHYŁE WIELKIE LITERY WYTŁUSZCZONE WIELKIE LITERY PODKRESLONE WIELKIE LITERY POCHYŁE WYTŁUSZCZONE WIELKIE LITERY POCHYŁE PODKRESLONE WIELKIE LITERY WYTŁUSZCZONE PODKRESLONE WIELKIE LITERY POCHYŁE WYTŁUSZCZONE PODKRESLONE czcionka 10-punktowa – 10 pontos betű czcionka drukowana – nyomtatott betű czcionka kursywa (cursive) – kurzív, dőlt betű LEXIKON czcionka normalna (podstawowa) – normál betű; álló betű LEXIKON czcionka pochyła – dőlt betű; kurzív betű LEXIKON czcionka podkreślona – aláhúzott betű czcionka pogrubiona a. półgruba a. półtłusta – félkövér betű Lexikon czcionka tekstowa – (nyomd.) text betűtípus czcionka tłusta – vastag betű; fett betű czcionkarz – betűöntő czcionki – betűk czcionki półtłuste – félkövér betűk czczenie – tisztelet, imádás czczo: (szókapcsolatban) 1. na czczo – éhgyomorra, éhomra; 2. üresen, tartalom nélkül czczość – éhségérzet; semmiség, jelentéktelen dolog czczy, -a, -e [1. pusty, głodny; 2. nic nieznaczący, bezcelowy, płonny] – üres, tartalom nélküli (nadaremny) hiú, hiábavaló Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 998 czcza gadania; czcze gadanie – üres fecsegés, üres beszéd; locsogás, szóbeszéd czcza formalistyka – üres formalizmus czcza nadzieja – hiú remény czcze frazesy – üres szólamok, üres frázisok czcze obiecanki – üres igérgetés czcze słowa – üres szavak, hiú szavak; üres fecsegés czczy wymysł – üres koholmány czczy żołądek – üres gyomor, éhgyomor Czech1 [1. członek narodowości zachodniosłowańskiej zamieszkującej głównie Czechy; 2. obywatel Czech] – cseh (ffi), cseh állampolgár Czech2 [legendarny założyciel państwa czeskiego] – Cseh (a cseh állam mondabeli alapítója) czechczery (z tureckiego czachczyr, czahszyr, cakszer, czachezyr, z pers. gacie) [1. spodnie wojsk., zazw. obcisłe od kolan do kostek, noszone w Polsce od końca XVIII do końca XIX w.; 2. spodnie wojskowe długie białe z płótna. U jazdy polskiej wchodziły w skład ubioru stajennego, w piechocie były używane latem przy ubiorze wielkim; 3. niegdyś obszerne, płócienne gatki, a za czasów Królestwa Polskiego spodnie płócienne, białe używane latem przez żołnierzy do mundurów. 4. spodnie płócienne, białe, ściśle przylegające do nogi od kolan do kostek. Używane za czasów Królestwa Polskiego przez żołnierzy i noszone w czasie pory letniej jako element munduru. Popularne do końca XIX wieku. Czasem czechczerami nazywano również obszerne gatki uszyte z płótna..] – (wojsk) hosszúszárú, fehér katonai nadrág czechczery Czechel [wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie - Wersja 01 01 2017. pleszewskim, w gminie Gołuchów] – Czechel (lengyel település) czecheł [czechło, gzło, giezłko, koszula, osobliwie niewieścia, ciasnocha, płócienny kitel, prześcieradło, koszula śmiertelna, w Polsce zawsze z płótna białego. Muchliński wywodzi ten wyraz z perskiego czucha – sukno, tkanina. Karłowicz słusznie powątpiewa o trafności tego wywodu i powiada, że byłoby właściwiej szukać źródła w niemieckiem Zieche, Ziechel – poszewka, kapa.] – (dawno) vászonzubbony, ing czechizm, bohemizm (od Bohemia - łacińska nazwa Czech) [rodzaj barbaryzmu; wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa zapożyczona z języka czeskiego i funkcjonująca stale w obrębie innego języka. Słowo "czechizm" może też oznaczać doraźne wprowadzenie elementów języka czeskiego do tekstu, np. w celach artystycznych lub stylizacyjnych. Szczególnie dużo czeskich zapożyczeń pojawia się w języku polskim w średniowieczu, co wiąże się głównie z przyjęciem chrześcijaństwa za pośrednictwem czeskim; są to głównie słowa związane z działalnością kościelną, takie jak "kościół", "ołtarz", "msza". Niekiedy słowa zapożyczone z języka czeskiego mają swój rdzenny rodowód w łacinie, jak w przypadku słowa "ołtarz" łac. altare, "msza" - łac. missa, "kościół" od łac. castellum - twierdza (od tego słowa pochodzi także ang. castle - "zamek" czy włoskie i hiszpańskie casa - "dom"). W takim wypadku mamy do czynienia z zapożyczeniem z łaciny za pośrednictwem Czechów. Jednocześnie, wyrazy łacińskie pojawiły się w czeszczyźnie często za pośrednictwem języka niemieckiego (np. polski "klasztor" pochodzi od czeskiego klášter, ten zaś od staroniemieckiego kloster, który w końcu wywodzi się od łacińskiego claustrum). W wieku XIV-XVI istniała intensywna wymiana kulturowa pomiędzy Polską a Czechami, co dało swój wyraz w polskim słownictwie i ortografii. Wpływy z czeskiego pojawiają się m.in. w nazwach miejscowości przygranicznych m.in. "Głubczyce" zamiast "Głąbczyce".] - tősgyökeres cseh nyelvi jellegzetesség; cseh szóhasználat v. fordulat más nyelvben czechło, czecheł [1. czechlik, giezłko, w dawnej Polsce koszula, najczęściej niewieścia. 2. noszona w średniowieczu i podczas epoki renesansu koszula kobieca. Było to luźne, płócienne odzienie, zwykle marszczone przy szyi. Czechła, pomimo iż należały do odzieży spodniej, zdobiono na przodzie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia haftem. Na określenie tej części odzienia używano jeszcze słowa giezło. 3. giezło, koszula kobieca (XVI - XVII wieku )] – (dawno) vászonzubbony; bő női lenvászon ing 999 czechman [1. kontusz tatarskiego kroju ze zwykłymi rękawami - bez wylotów. Od tego samego wyrazu pochodzi sukmana polska i ruska, czyli chłopski kontusz bez wylotów. 2. nazywany również czekmanem, był to męski ubiór wierzchni, w kroju przypominający nieco kontusz. Noszony w XVIII wieku, nakładano go na żupan. W przeciwieństwie do kontusza nie miał odrzucanych do tyłu rękawów, nakładano je normalnie. Czechmany, inaczej niż kontusze zapinano pod szyję.] – tatár köntös; férfi felsőruha Czechosłowacja (czes. Československo, słow. Česko-Slovensko lub Československo) [państwo w Europie Środkowej istniejące w latach 1918-1992. 1 stycznia 1993 w miejscu Czechosłowacji powstały dwa nowe państwa - Czechy i Słowacja. Kraj graniczył z Niemcami (1945-90: NRD i RFN), Polską, ZSRR (1991: Ukrainą), Rumunią (do 1939), Węgrami i Austrią. Stolicą Czechosłowacji była Praga.] – (dawno) Csehszlovákia (csehül és szlovákul: Československo) [volt közép-európai ország, a II. világháború idejét leszámítva 1918 és 1992 között állt fenn. 1993. január elsején békésen kettévált Csehországra és Szlovákiára.] czechosłowacki, -a, -ie – (dawno) csehszlovákiai, csehszlovák Czechy1, Republika Czeska (cz. Česko, Česká republika; ČR) [1. państwo w Europie Środkowej, bez dostępu do morza. Od 1918 do 1939 i od 1945 do 1993 wchodziło w skład Czechosłowacji. Od 1 maja 2004 Republika Czeska jest członkiem Unii - Wersja 01 01 2017. Europejskiej. 2. państwo w Europie ze stolicą w Pradze; Republika Czeska] – Csehország, Cseh Köztársaság (csehül Česká republika vagy röviden Česko) [KözépEurópa egyik állama] Czechy2 (Czechy właściwe; czes. Čechy, łac. Bohemia, niem. Böhmen, ros. Богемия, fr. Bohême) [jedna z trzech krain historycznych ziem czeskich obok Moraw i Śląska Czeskiego (kraje korony świętego Wacława) tworzących dzisiejszą Republikę Czeską). Kraina ta zajmuje zachodnią część Masywu Czeskiego. Granice jej wyznaczają pasma górskie Sudetów, Rudaw, Lasu Czeskiego i Szumawy oraz Wyżyna CzeskoMorawska. Czechy graniczą od północy ze Śląskiem, z Łużycami i Saksonią, od zachodu z Bawarią, od południa z Dolną Austrią, od wschodu z Morawami. Nazwa wywodzi się ze średniowiecznej łaciny (Boiohaemum, Boiohaemia = kraina ludu Bojów). W starożytności nazwą tą określano tereny zamieszkane przez celtycki lud Bojów, zasiedlający te tereny w V-IV w. p.n.e.. Mimo że wywędrowali oni potem do Italii, ich pierwotna ojczyzna w języku łacińskim zachowała swoją nazwę również po kolonizacji germańskiej, a potem słowiańskiej. Należy zwrócić uwagę, że w języku polskim skrócona nazwa państwa czeskiego (Królestwo Czech, Republika Czeska) i jednego z tworzących je krajów są jednakowe: Czechy, podczas gdy język czeski rozróżnia Česko – państwo i Čechy – kraj. Głównym miastem Czech jest Praga.] – történelmi Csehország tartomány (a régi magyar nyelvben Bohémia, csehül Čechy, latinul és angolul Bohemia, németül Böhmen) [a mai Csehország területének nyugati és középső részén elhelyezkedő történelmi régió. Nem azonos a Morvaországot is magába foglaló történelmi Csehországgal, sem a mai Csehországgal, azaz a Cseh Köztársasággal.] Czehy (nazwa kilku wsi w Polsce) – Czehy (néhály lengyel falu neve Lengyelországban) czeczotka [1. ptak o upierzeniu brunatnym, głowie karminowej i czarnym podgardlu; 2. drewno, zwłaszcza brzozy i topoli, o charakterystycznym usłojeniu; też: wyrób z tego drewna] – kenderike [piros begyűkis pintyféle madár (Carduelis cannabina cannabina)], nyírfa, nyírfabot czeczuga [1. szabla o wąskiej, lekko wygiętej głowni i spiczastym sztychu, popularna w Polsce w XVII i XVIII w.; 2. zob. sterlet; 3. czeczuga, gatunek jesiotra poławianego w Dnieprze, z którego ikry przyprawiano Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1000 kawior; 4. także rodzaj szabli, tak nazwanej zapewne przez podobieństwo kształtu do pomienionej ryby] – szablyafajta; (dawno) (kardfajta); (állat) tokhal; kecsege czeczuga [zob. Sterlet (Acipenser ruthenus)] – kecsege (Acipenser ruthenus) czego [pot. dlaczego, po co] – minek a, aminek a; minek czego? – mi?, micsoda?; minek a?, mit?; miért? (dlaczego) czego chcesz? – mit akarsz? czego chcesz się napić – mit akarsz inni?; mit iszol? czego jeszcze (chcesz)! – még mit nem! egy nyavalyát! egy frászt! czego komu nie dostaję – vkinek vmi hiányzik czego macie dużo? – miből van nekik sok? czego mamy się po nim spodziewać? – mit várjunk (el) tőle? mit remélhetünk tőle? czego mu niedostaje – vmi hiányzik neki czego Pan/Pani chce? – mit akar? czego pan/pani sobie życzy? – mit óhajt?, mit kíván?, mi tetszik?, mit parancsol (asszonyom/uram)? czego pan sobie życzy? – mit parancsol, uram? czego pani (pan) się napije? – mit iszik? czego serce pragnie – amit a szív kíván, óhajt czego się boisz? – mitől félsz? czego się napijesz? – mit iszol? czego się nie nauczył Jaś, Jan się nie nauczy – amit meg nem tanult Jancsi, nem fogja azt tudni János czego się tu opieprzasz? – (wulg.) mit keresel itt? czego się złościsz? – mit bosszankodsz? czego tak pobladłeś – miért sápadtál úgy el? czego tam nie było! – mi minden nem volt ott! czego tu szukasz? – mit keresel itt? mit akarsz itt? czegoś [pot. z niewiadomego powodu] – vminek a czegóż? – ugyan minek (dlaczego) czegóż znowu? – mi az (már) megint? czek [amer.ang. check (ang. zazw. cheque) 'jw.' ze st.fr. eschec, eschac 'szach; odepchnięcie' od pers. szāh, ― 1. rodzaj przekazu pieniężnego; 2. zlecenie (piśmienne, na specjalnym blankiecie) wypłaty a. przelewu określonej sumy z rachunku bankowego (konta) wystawcy] – (ang.) csekk [Scheck, cheque, check]; 1. folyószámla banknál v. postánál, ahová pénzösszegek befizethetők, és amelyből a tulajdonos utasítására pénzösszegek kifizethetők; az ilyen folyószámlára szóló befizetési űrlap v. kifizetési utalvány; olyan látra szóló utalvány, amelyben a kiállító (számlatulajdonos) utasít vkit (pénzintézet), - Wersja 01 01 2017. hogy számlája terhére egy harmadik személynek meghatározott összeget fizessen ki Különféle csekktípusok a külkereskedelemben: Elszámolási csekk Keresztezett csekk Láttamozott csekk Bankcsekk Utazási csekkek czek akceptowany – elfogadott csekk czek bez pokrycia [czek, który nie może być zrealizowany wskutek braku pieniędzy na koncie wystawcy] – fedezetlen csekk czek gotówkowy – készpénzcsekk czek imienny [czek wystawiony na określoną osobę] – névre szóló csekk czek in blanko – biankócsekk; üres csekk czek krajowy – belföldi csekk czek kredytowy – hitelcsekk czek krosowany, czek krzyżowany – keresztezett csekk czek limitowany – limitált csekk czek na lecenie – rendeletre kiállított v. szóló csekk czek na okaziciela – bemutatóra szóló csekk czek na zlecenie – rendeletre szóló csekk czek płatny na okaziciela – bemutatóra szóló v. kiállított csekk czek pocztowy – postacsekk czek podróżniczy, czek podróżny – utazási csekk czek przelewowy – átutalási csekk czek rozrahunkowy – elszámolási csekk czek rozliczeniowy – elszámolási csekk czek rozrachunkowy – elszámolási csekk czek turystyczny – turistacsekk czek zagraniczny – külföldi csekk czek zakreślony – keresztezett csekk czek zatwierdzony – igazolt csekk Czeka, CzK, WCzK (ros.: ЧК, ВЧК) [akronim nazwy radzieckiego organu czuwającego nad bezpieczeństwem państwa, odpowiedzialnego za represje w Rosji Sowieckiej w latach 1917-1922. Początkowo nosiła pełną nazwę Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja Komissija po Bor'bie s Kontrriewolucyjej i Sabotażom (Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem), od sierpnia 1918 roku Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja Komissja po Bor'bie s Kontrriewolucyjej, Spiekulacyjej i Priestupleniami po Dołżnosti (Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией, спекуляцией и преступлениям по должности; Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1001 Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy), zwana potocznie Czeka, lub Czieriezwyczajka. Potocznie nazywano tak także dalsze radzieckie służby, powstałe po przekształceniu Czeki.] – CSEKA [Csrezvicsajnaja Komisszija a Szovjetunióban az 1917-i szocialista forradalom után szervezett államvédelmi bizottság rövidített neve (rendkivüli bizottság)] czekać [pozostawać w jednym miejscu lub stanie, aż do momentu, gdy stanie się coś, czego się chce] – várni, várakozni czeka jak kania deszczu, czeka jak kania dżdżu – várja, mint kánya az esőt (mint az éhes farkas, úgy várja; várja mint Noé a hollót) czekać, aż sprawa dojrzeje – (átv.) megvárja, míg a dolog v. ügy megérik czekać końca – vminek a végére várni v. végét várni czekać (czeka) (na kogo/co) – várni (vkire/vmire), várni, várakozni [nie dać na siebie czekać: nem várat magára] (czekasz na Roberta?, czekasz na Ewę?: Robertre/Évára vársz?) czeka na nas samochód – autó vár majd minket czekać na autobus – buszra várni czekać na kogo – várni vkit; várakozni vkire czekać na pociąg – vár a vonatra; a vonatra várni czekać na próżno – hiába v. hasztalan várni czekać na swoją kolejkę – vár a sorára czekać na telefon od kogoś – telefonhívást vár vkitől czekać w przedpokoju – az előszobában vár czekać z założonymi rękami – ölbetett kezekkel v. tétlenül várni czekaj no ty! – na megállj csak! czekaj tatka latka – várhatsz, amíg bele nem fáradsz; várj, csak várj!, várhatod! czekał dobrą godzinę – egy jó órát várt czekał około dwóch godzin – körülbelül két óra hosszat várt czekam na ciebie u tej nowoczesnej kawiarni – várok rád emellett az új kávéház mellett czekam na pana (panią) w domu (w hotelu) – otthon (szállodában) várom czekam na swoją miłą koleżankę – várok a kedves kolléganőmre czekam na telefon od pana (pani) – várom a hívását! czekam na wiadomość od Ciebie – várom a híreket tőled czekam na zawiadomienie – várom értesítésedet czekam od godziny – egy órája várok czekamy już od pół godziny – már fél órája várunk - Wersja 01 01 2017. czekający, -a, -e – váró; várakozó czekan1 [1. rodzaj laski ze stalową głowicą i kolcem, używanej przez alpinistów do rąbania stopni w śniegu i lodzie; 2. dawna broń w postaci osadzonej na drzewcu siekierki, tępo lub ostro zakończonej z tyłu; 3. Po turecku wyraz ten pomiędzy innemi znaczy młot, a zapożyczony jest podobno z języka perskiego. Po polsku czekany zwano także nadziakami i ciupagami. 4. drzewcowa broń obuchowosieczna składająca się z długiego trzonka zakończonego siekierką, zwykle niewielkich rozmiarów, nieco podobna do ciupagi. Od topora bojowego czekan różni się bardziej delikatnym, wąskim żeleźcem, wydatnym, młotkowatym obuchem i zwykle dłuższym styliskiem. W okresie średniowiecza nadal używane, choć wypierane przez cięższe topory bojowe i miecze. Od XVI w. stają się znów popularne w krajach mających bliskie kontakty z Turcją, głównie na Węgrzech i w Polsce. 5. sprzęt używany w alpinizmie, wspinaczce lodowej oraz zimowej turystyce górskiej. Ma postać laski zakończonej głowicą.] – (török) csákány, fokos; 1. török eredetű régi magyar fegyver, kissé görbült, hegyes ék, lyukkal a nyél számára; napjainkban főleg bányászszerszám v. jégcsákány czekan2 [ludowy flet czeski lub węgierski] – cseh v. magyar népi hangszer, furulya czekanie – várakozás czekolada [1. masa z miazgi kakaowej z cukrem i innymi dodatkami; też: wyrób cukierniczy z tej masy; 2. napój z miazgi kakaowej rozpuszczonej w mleku lub wodzie] – csokoládé czekolada biała – fehér csokoládé czekolada gorzka – étcsokoládé czekolada mleczna – tejcsokoládé czekolada nadziewana – töltött csokoládé czekolada twarda [czekolada bez nadzienia] – csokoládé (töltelék nélkül), kemény (töltelék nélküli) csokoládé czekolada z orzechami – mogyorós csokoládé czekoladka [1. mała czekolada lub kostka, kulka itp. z czekolady; 2. pot. o dziewczynie mającej ciemną, brązową cerę] – csokoládébonbon, praliné; bonbon; (átv.) sötét bőrű leány czekoladki nadziewane – töltött csokoládé (bonbon) czekoladowo – csokoládésan czekoladowy, -a, -e [1. zrobiony z czekolady, zawierający czekoladę; 2. brązowy] – csokoládés, csokoládé-; csokoládéból való Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1002 czekoladowa polewa na cieście – csokoládémáz a tésztán czekowy, -a, -e – csekkczeladka, czeladź - (dawno) cselédség czeladna [daw. izba dla czeladzi] – cselédszoba czeladniczy, -a, -e – segédczeladnik [1. wykwalifikowany rzemieślnik pracujący pod kierunkiem majstra; 2. jeden ze stopni kwalifikacji zawodowych, stwierdzający opanowanie przez ucznia, młodocianego pracownika zatrudnionego w celu nauki zawodu, umiejętności praktycznych oraz teoretycznych w zawodzie rzemieślniczym oraz potwierdzający je dowodem kwalifikacji zawodowych w formie zdanego egzaminu czeladniczego. W hierarchii niektórych zawodów "czeladnik" to nazwa stanowiska] – inas; segéd, mesterlegény; iparossegéd czeladnik cechowy – céhlegény czeladnik karetniczy – kocsigyártósegéd czeladnik murarski – kőművessegéd czeladnik piekarski – péksegéd, pékinas czeladnik pieczętarski – vésnöksegéd czeladny, -a, -e – cselédi, cselédczeladna izba [czeladnia, czeladnica, izba dla czeladzi, tak rzemieślniczej, jako też służby dworskiej, drużyny domowników wziętych na wojnę, pomocników retmana i szkutnika przy spławie, wreszcie w ogólnem znaczeniu wszelkich najemników. Po dawnych dworkach szlacheckich, z sieni, która bywała zwykle w środku domu, wchodziło się na jedną stronę do mieszkania ziemianina, a na drugą – do jego czeladni i kuchni.] – cselédszoba, cselédlakás czeladź [1. dawna służba u magnatów i szlachty; 2. Służba gospodarska u szlachcica, t. j. parobcy, dziewki i wogóle wszyscy pracujący bądź w domu, bądź w polu, jak również pomocnicy w warsztacie rękodzielnika, zowią się czeladzią dworską lub cechową, czyli rzemieślniczą. Ponieważ każdy szlachcic był z obowiązku rycerzem, więc i na wojnę szedł z wybranymi przez siebie czeladnikami.] – (dawno) cselédség czeladź dworska – udvari cselédség czeladź obozowa – (dawno) (wojsko) tábori nép, málhacsapat, cenkek (hitvány emberek), szekerészek czelesta, celesta (instrument muzyczny) [wł. celesta 'jw.' od celeste 'niebieski; niebiański, rajski' z łac. caelestis 'jw.' od caelum 'niebo'; perkusyjny, klawiszowy, w którym pokryte filcem młotki uderzają w - Wersja 01 01 2017. metalowe płytki, wyglądem przypominający fisharmonię] – cseleszta (harmóniumszerű, kis acélrudakat megszólaltató hangszer) czelista [muzyk grający na wiolonczeli; wiolonczelista] – csellista czelnie – arcátlanul, szemtelenül czelność – arcátlanság, szemtelenség, pimaszság czelny, -a, -e [bezczelny, zuchwały] – arcátlan, szemtelen, pimasz (bezczelny) czeluść [głębia, przepaść] – üreg; kályhanyílás, kemenceszáj, kemencetorok; (átv.) torok, torka v. mélye vminek; (bonctan) állkapocs czeło lub czełko [była to ozdoba głowy kobiecej, używana W Rosji w XVI i XVII wieku. Czełka noszone były przez młode, niezamężne dziewczęta, nakładano je na rozpuszczone włosy. Miały one formę sztywnych szerokich opasek zwykle wyszywanych perłami lub haftowanych złota nicią.] – női fejék a XVI-XVII. sz-ban czemu? [pot. dlaczego] – minek, minek?, aminek; (dlaczego) miért? miért? czemu jesteś smutny? – miért vagy szomorú? czemu jesteś taki zgaszony – miért vagy olyan letört czemu kołujesz zamiast powiedzieć po prostu? – miért kerülgeted az igazságot? miért kertelsz, ahelyett, hogy megmondanád az igazat? czemu nie? – miért ne? czemu on tak hałasuje? – miért lármázik annyira? czemu płaczesz? – miért sírsz? czemuś [pot. z niewiadomego powodu] – amit czemuś sam nierad, tego nie czyń drugiemu – (közm.) amit nem kívánsz magadnak, ne tedd másnak czemuś przyszedł – miért jöttél? czepek [1. nieprzemakalne nakrycie głowy, używane w czasie kąpieli; 2. mała, zwykle biała czapeczka, noszona np. przez pielęgniarki; 3. czapeczka dziecinna; 4. kobiece nakrycie głowy noszone dawniej przez mężatki i wdowy, zachowane do dziś w strojach ludowych; 5. część owodni pokrywająca czasem główkę noworodka; 6. damskie okrycie głowy w użyciu od średniowiecza aż do Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1003 końca XIX wieku (w XX wieku sporadycznie i tylko przez tradycjonalistki). Czepce były nakryciem głowy mężatek, panny chodziły z gołą głową. Czepce noszono zarówno w domu jak i poza nim, zwykle szyto je z białej tkaniny, czasem ozdabiano koronkami i falbanami. Czepce w czarnym kolorze nosiły przez rok po śmierci męża wdowy. 7. okrycie głowy noszone w dawnej Polsce przez mężatki. W XVIII wieku miejsce czepców zajęły bardziej wykwintne kornety. W pierwszej połowie XIX wieku modne były znowu czepki, ale już w formie kapelusza czy budki, noszonej także przez dziewczęta.] – (nakrycie) fejkötő, főkötő czepek kąpielowy – fürdősapka, úszósapka czepek nocny – hálósapka czepiać (czepia) [1. pot. nagabywać kogoś; 2. pot. przymocowywać] – érinteni, rátapasztani, ráakasztani; csimpaszkodni czepianie się – piszkálódás czepić się — czepiać się [1. pot. przytrzymać się czegoś, zahaczyć się o coś; 2. pot. doszukać się w kimś lub w czymś złych intencji, złych cech; też: ostro skrytykować; 3. czepiać się: pot. starać się coś zachować, ocalić] + B. – 1. ráakaszkodni (vkire), kapaszkodni (vmibe); megakadni; 2. (zadzierać z kimś) kikezdeni (vkivel), piszkálni, piszkálódni; kifogásolni; (kogo/czego) okvetetlenkedni czepiać się jak pijawka – (dawno) pióca módjára csüngeni vkin; kapaszkodik vkibe/vmibe czepiać się jak rzep psiego ogona – ragad mint a kullancs czepiać się kogo – kikezdeni vkivel; belekötni vmibe; ujjat húz (vkivel) czepiać się tramwajów – elkapni a villamost; kapaszkodni a villamososn; lépcsőn utazni - Wersja 01 01 2017. czepiec czepiec [1. nakrycie głowy z białego płótna noszone przez zakonnice niektórych zakonów; 2. zob. czepek w zn. 4, 5.; 3. część żołądka zwierząt przeżuwających; 4. tkanka pokrywająca koniec korzenia], czepek [1. nieprzemakalne nakrycie głowy, używane w czasie kąpieli; 2. mała, zwykle biała czapeczka, noszona np. przez pielęgniarki; 3. czapeczka dziecinna; 4. kobiece nakrycie głowy noszone dawniej przez mężatki i wdowy, zachowane do dziś w strojach ludowych; 5. część owodni pokrywająca czasem główkę noworodka; 6. Już powyżej nadmieniliśmy, że czapka i czepiec są zesłowiańszczonemi formami średniowieczno-łacińskiego wyrazu cap(p)a, od którego Karłowicz wywodzi wiele wyrazów w językach nowożytnych, a w polskim oprócz czapki i czepca: czapa, kapa, kaplica, kapelan, kapuza, kapiszon, kabat, kapota, kapelusz i t. d. Jak wieniec na warkoczach lub rozpuszczonych włosach był godłem dziewictwa i tylko przez panny mógł być noszony, tak biały czepiec, okrywający ucięte włosy, znakiem był białogłowy, czyli mężatki. Oczepiny, czyli pierwsze włożenie czepca na głowę młodej mężatki po ślubie, są jednym z najważniejszych obrzędów wesela polskiego.] – fejkötő, főkötő czepliwy, -a, -e [1. przystosowany do czepiania się; 2. pot. skłonny do niesłusznego krytykowania; 3. pot. wpadający w ucho, chwytliwy] – kapaszkodó, ráakaszkodó, kötözködő czepny, -a, -e [1. przystosowany do czepiania się; 2. pot. skłonny do niesłusznego krytykowania; 3. pot. wpadający w ucho, chwytliwy] – tapadó, kapaszkodó czereda [gromada ludzi, zwłaszcza dzieci] – csapat, csomó, rakás, tömeg; (hosszú) sor czereda dzieci – egy csomó gyerek czeremcha [drzewo lub krzew o białych, odurzająco pachnących kwiatach] – zelnicemeggy, madármeggy, kutyacseresznye Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1004 Czeremcha amerykańska, czeremcha późna (Prunus serotina) [gatunek drzewa lub dużego krzewu z rodziny różowatych, pochodzący z Ameryki Północnej. Introdukowany został do Europy na początku XVII wieku, ale rozprzestrzeniać się zaczął na większą skalę na Starym Kontynencie po wprowadzeniu do tutejszych lasów w XIX i XX wieku. Jest uważany za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków w Europie środkowej. W Polsce występuje już niemal na całym obszarze kraju.] kései meggy (Prunus serotina) [ÉszakAmerikában elterjedt. Díszfaként Európában ültetik is] czeremcha zwyczajna (Padus avium = P. racemosa) – kutyameggy J: Padum avium (MNöv. 124). R: 1834: kutya megygy fa ’vad meggy’ (Kassai 3: 338). [A növény értéktelennek ítélt gyümölcsét írják le hasonnevei közül a kutyacseresznye, madárcseresznye, vadcseresznye, gerezdescseresznye (MNöv. 124) elnevezések is. Meggy (R. 1395 k.: „Mera íus: meg fa [BesztSzj. 861]) gyümölcsnevünk ősi örökség a finnugor korból.] czeremchowy, -a, -e – zelnicemeggy-, madármeggy-, kutyacseresznyeczerep [1. czaszka, głowa; 2. skorupa stłuczonego naczynia, 3. wyrób garncarski lub ceramiczny przygotowany do nakładania szkliwa] – (czaska głowy) koponya; (wyrób) cserép, héj czereśnia [drzewo owocowe o małych owocach z pestką w środku; też: owoc tego drzewa] – cseresznye; cseresznyefa czereśnia, trześnia, wiśnia ptasia (Cerasus avium (L.) Moench.) [gatunek drzewa owocowego należący do rodziny różowatych. Rośnie w stanie dzikim w południowej i środkowej Europie oraz w środkowej Azji. W Polsce spotykana na terenie całego kraju, od nizin po pogórze i niższe tereny górskie (po 700 - 900 m n.p.m.), jednak głównie na południu kraju.] – vadcseresznye, népies nevén madárcseresznye v. egyszerűen cseresznyefa (Prunus avium) [egész Európában elterjedt, de az északi területeken, ritkábban fordul elő. Díszfaként, telt virágú fajtáit termesztik is.] Czereśnia dzika (Trześnia) – Cerasus avium (Prunus avium L.) – cseresznye (Prunus avium L.) czereśnia wczesna – korai cseresznye czereśnie, czereśnia – cseresznye czereśniowy, -a, -e – cseresznye-, cseresznyés - Wersja 01 01 2017. czereśniowy sad – cseresznyéskert czereśniówka – cseresznyepálinka Czerkies [członek ludu kaukaskiego zamieszkującego Karaczajo-Czerkiesję w Rosji] – cserkesz czerkies [1. koń z Kaukazu i terenów przyległych; 2. koń czerkieski północnego Kaukazu] – kaukázusi ló Czerkieska1 [stolica Karaczajo-Czerkiesji] – Karacsáj- és Cserkeszföld fővárosa Czerkieska2 [członkini ludu kaukaskiego zamieszkującego Karaczajo-Czerkiesję w Rosji] – cserkesz (lány, nő) czerkieska [1. członkini ludu kaukaskiego zamieszkującego Karaczajo-Czerkiesję w Rosji; 2. długie, wcięte w pasie okrycie bez kołnierza noszone przez Czerkiesów, później też przez żołnierzy rosyjskich; 3. czapka futrzana z jedwabnym denkiem; 4. moda pojawiła się za Augusta III. Były to kontusze i żupany krótkie, tylko do kolan, bez fałdów z tyłu] – katonazubbony czerkieski, -a, -ie – cserkeszCzermień błotna (Calla palustris) [to bylina dorastająca do wysokość 15-30 cm, o walcowatym, pełzającym kłączu, z którego wyrastają liście oraz bezlistny pęd kwiatostanowy. Kwiaty czermieni błotnej nie posiadają okwiatu, a rolę powabni dla zapylaczy, odgrywa pochwa liściowa. Kwiaty mają niezbyt przyjemny zapach, który przywabia głównie drobne muchówki, ale pyłek mogą przenosić także pełzające po kolbach ślimaki. Owocem jest kulista, czerwona, połyskująca jagoda. Kwitnie od maja do lipca.] – sárkánygyökér v. mocsári kála (Calla palustris) [(Ecsedi-lápon honos) 3040 cm magas növény. Mészmentes, állandóan nedves talajt igényel. Fehér virágaival kora nyártól virít. Optimális ültetési mélység: 0-5 cm] czernica – fekete áfonya Czernica, kaczka czernica, kaczka czubata, kaczka czarnoczuba (Aythya fuligula) [gatunek średniego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae)] – kontyos réce (Aythya fuligula) [a lúdalakúak Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia rendjébe, ezen belül a récefélék (Anatidae) családjába és az Aythya nembe tartozó vízimadár] 1005 czernić [1. malować na czarno, czynić czarnym; 2. zob. grafitować] – feketíteni, befeketíteni; feketére festeni czernić sobie brwi – szempilláját feketére festeni czernić się [1. odbijać się ciemną barwą od jaśniejszego tła, 2. przybierać czarną barwę; 3. malować sobie na czarno włosy, zarost, brwi] – feketíti magát; feketedik, megfeketedik, befeketedik Czernidłak kołpakowaty (Coprinus comatus) [jadalny grzyb należący do rodzaju czernidłak, o nietrwałych, smukłych, białych owocnikach] – gyapjas tintagomba (Coprinus comatus) [az osztatlan bazídiumú gombák (Homobasidiomycetes) osztályának a kalaposgombák (Agaricales) rendjéhez, ezen belül a csiperkefélék (Agaricaceae) családjához tartozó faj] czernidło – fekete máz; fekete festő; fekete festékanyag czernidło drukarskie – nyomdafesték Czerniec (Actaea L.) [rodzaj roślin należący do rodziny jaskrowatych. W tradycyjnym ujęciu obejmował 4 gatunki, w tym jeden występujący w Ameryce Północnej, dwa w Eurazji i jeden obejmujący zasięgiem Eurazję i Amerykę Północną. Według nowszych ujęć taksonomicznych do rodzaju Actaea włączone zostały również wszystkie gatunki zaliczane w innych opracowaniach do rodzaju pluskwica (Cimicifuga) i Souliea] – Békabogyó (Actoea L.) [növ., farkasszőllő, farkasbab Benkő, takta Diósz., a boglárkafélék basarózsanemüinek génusza, hogy bogyógyümölcse, melyet Diószegiék szerint a varas béka szeret, valamennyi rokonától megkülönbözteti. Erdei fű, fürtös, apró fehér virágokkal. Európában, Ázsiában és Amerikában 2 faja van. Nálunk az A. spicata L. terem. Levele kétszer hármas vagy hármasan kétszer szárnyalt, bogyója borsónagyságu, kissé hosszas gömbölyded, fekete, füvével és gyökerével együtt narkotikus-mérges, hányást és hasmenést okoz; régen orvosságnak használták. Gyökerét a fekete hunyoréval könnyen - Wersja 01 01 2017. összetéveszthetni. Svájcból ezen a néven szokás küldözni, s az állatorvosok használják. Bogyóiból timsóval főzve fekete tinta lesz. Régen a hazajáró lelkek elleni varázsló szernek (Christofskraut, Christofeln) is használták.] Czerniec gronkowy (Actaea spicata L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w stanie dzikim w prawie całej Europie oraz w umiarkowanej strefie Azji, sięgając na wschód po Chiny. W Polsce rozpowszechniony w znacznej części kraju, rzadszy na Mazowszu, Ziemi Lubuskiej oraz na wybrzeżu zachodniopomorskim] – Fekete békabogyó (Actaea spicata) [erősen mérgező növény] Czerniec gronkowy (Actaea spicata L.) czernieć [przybierać czarną barwę] – feketedni, feketélleni, sötétleni czernienie – feketítés, befeketítés; feketedés, befeketedés, megfeketedés czernina [1. polewka z „juszki” prosięcia, gęsi lub kaczki, z kawałkami tegoż prosięcia, dróbkami, kluskami krajanymi i śliwkami lub gruszkami suszonemi zgotowana. Dla smaku dodawano do czerniny: pieprz, imbier, cynamon, gwoździki i sok wiśniowy. Była to polewka niegdyś ulubiona zarówno na stołach panów, jak szlachty średniej, zagrodowej i możniejszych kmieci. Gdy chciano zalotnikowi dać do poznania, że nie otrzyma ręki panny, podawano na obiad, gdy przyjechał do jej domu, czerninę. 2. zupa na bazie zwierzęcej krwi (przeważnie kaczej lub gęsiej); czarnina, czarna polewka] – feketeleves, vérleves (a czarny, fekete szóból) [lengyel húslevesféle, ami színét a belefőtt kacsavértől kapja. Számos különböző változatban készítik, ecettel, cukorral, mézzel vagy körtéből vagy szilvából készült gyümölcssziruppal ízesítve. A 19. századig Lengyelországban szimbolikus jelentése volt: ezt a levest tálalták fel a lány kezét megkérő ifjúnak, ha Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia a szülők nem egyeztek bele a lánykérésbe. Szerepel Adam Mickiewicz Pan Tadeuszában is.] czerń 1006 [1. czarny kolor; 2. czarne ubranie, tkanina; 3. ciemność; 4. czarny barwnik]– feketeség, sötétség; horda czerń platynowa [czarny osad platyny metalicznej stosowany w elektrochemii; też: proszek platyny otrzymany chemicznie] – platinaszürke czerń rzepakowa [1. choroba rzepaku i innych roślin z rodziny krzyżowych wywoływana przez grzyby Alternaria; objawia się plamistością liści, niedorozwojem nasion, przedwczesnym pękaniem łuszczyn, brunatnieniem róż kalafiora i zgnilizną korzeni rzepy; 2. choroba roślin powodująca niedokształcenie ziarna] – alternariás levél és szárfoltosság; Alternaria brassicae, Káposztafélék alternáriás betegsége czerń tatarska – tatár horda czerń zbożowa [choroba zbóż objawiająca się ciemnym nalotem na kłosach oraz niedorozwojem ziarna] – üszög [A gabonát fôképpen gombák teszik beteggé. Elsôsorban a rozsdagombák és az üszögfélék szoktak nagy kárt okozó betegségeket elôidézni.] czerpaczka [zob. pogłębiarka] – kotrógép, kotróhajó czerpać (czerpie) [1. wydobywać czymś substancje płynne lub sypkie; 2. zaopatrywać się w coś; 3. korzystać z czegoś] – merni, meríteni czerpać dochód z czego – jövedelmet, hasznot húz vmiből czerpać odwagę – bátorságot merít czerpać pełną garścią – két kézzel markolni czerpać temat z czegoś – témát meríteni vmiből czerpać wiadamości – híreket szerezni czerpać wiedze z książek – tudást meríteni a könyvekből czerpać wodę – vizet meríteni czerpać wodę przetakiem – kanállal akarja a vizet kimeríteni czerpać z materiałów źródowych – merít a forrásanyagokból czerpać zysk z czegoś – nyereséget v. hasznot húzni vmiből - Wersja 01 01 2017. czerpadło [1. urządzenie czerpiące ciecz z dolnego zbiornika i podnoszące ją do zbiornika położonego wyżej; 2. rodzaj przenośnika cieczy i zawiesin stosowanego już od starożytności, jednak niektóre z nich stosowane są również obecnie] – cserpák; merőedény, merítőedény; fából való nyeles vízmerítő edény czerpak [1. część robocza niektórych maszyn służąca do czerpania i przenoszenia materiałów; 2. rodzaj świdra; 3. etn. naczynie z trzonkiem lub uchem do czerpania cieczy lub ciał sypkich] – cserpák; merőedény, merítőedény; fából való nyeles vízmerítő edény, kis ivóbögre; merőkanál, merítőkanál czerpalny, -a, -e – meríthető, merítési, merítéssel kapcsolatos czerpalne roboty przy fundamentowaniu – földkiemelési munkák czerpanie – merítés czerpany, -a, -e – merített czerpany papier [patrz papier czerpany] – merített papír czerparka [1. maszyna do urabiania i czerpania np. piasku, węgla; 2. zob. pogłębiarka] – kotrógép czerstwieć [o pieczywie: stawać się czerstwym] – 1. szikkadni, megszikkadni; száradni, kiszáradni, megszáradni; megkérgesedni; 2. megerősödni, összeszedi magát, erőre kapni czertwienie – kiszáradás, megszikkadás; megerősödés czerstwo – élénken, üdén, frissen czerstwo wyglądać – jó színben lenni; üde czerstwość – száradtság, szikkadtság; erőteljesség, fisseség czerstwość umysłu – a gondolkodás frissesége; friss gondolkodás, szellemi frisseség czerstwy, -a, -e [1. o pieczywie: suchy, nieświeży, 2. zdrowy, krzepki] – (péksüteménynél, wyschły) szikkadt, száraz öreg, kemény; (embernél) friss, erős, erőteljes czerstwy chleb – szikkadt kenyér, száraz kenyér czerstwy staruszek – jó erőben lévő öregember; erőteljes öregember czerw [1. beznoga larwa wielu muchówek i błonkówek; 2. stadium rozwojowe pszczoły, 3. daw. larwa – pasożyt toczący drzewa, owoce itp.; też: zbiorowo o takich larwach] – hernyó, kukac, nyű, féreg czerwiowy, -a, -e – hernyó-, kukac-, nyű-, féregczerw drzewny – szú [a bogarak rendjének egyik családját alkotják. Apró termetű állatok, testük rövid, hengeres, ásólábaik vannak. Legtöbb fajuk fák és ágak belsejében él, és ott jellegzetes járatokat fúr. A nőstény a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1007 kéreg alatt egyenes járatot rág, és itt petézik, a fejlődő lárvák pedig erre merőlegesen készítik mindinkább táguló aknáikat.] czerwić [o matkach pszczół: składać jaja do komórek plastra] – petét rakni czerwcowy, -a, -e – júniusi czerwiec [1. nazwa miesiąca pochodzi od słowa czerw oznaczającego 'larwę pszczoły. Inne źródła wywodzą nazwę miesiąca i nazwę koloru czerwonego od owada czerwca polskiego, z którego wyrabiano czerwony barwnik do tkanin i zbierano w czerwcu na korzeniach rośliny czerwiec trwały. Polska przez kilka wieków była głównym dostarczycielem czerwców do Europy. Inne nazwy używane dawniej to: ugornik bądź zok; 2. szósty miesiąc roku kalendarzowego; 3. roślina o wąskich liściach i drobnych kwiatach bez płatków; 4. owad tropikalny, którego larwy i samice odżywiają się sokami roślin.] – június (jún.); (dawno) Szent Iván hava – Rák hava – Nyárelő hó (w czerwcu: júniusban); (áll.) bíbortetű, bíborbogár; tetű czerwiec koszenilowy (Dactylopius) [zob. koszenila w zn. 1.] - bíbortetű, ill. népies nevein bíborbogár v. pirék (Dactylopius coccus, régebben Coccus cacti) [a pajzstetvek (Coccoidea) közé, a Dactylopiidae családjába tartozó rovarfaj. Cochinelle-tetűnek is nevezik.] czerwiec lakowy (Fachordia) [1. azjatycki gatunek czerwca – owada, wydzielający substancję – szelak; 2. owad wytwarza szelak] – lakktetű (váladéka a sellák) czerwiec polski (Porphyrophora polonica) [gatunek czerwca – owada, hodowany dawniej w Polsce ze względu na samice dostarczające czerwonego barwnika– gatunek owada z rzędu pluskwiaków] Porphyrophora polonica (tetűfajta) czerwiec trwały (Scleranthus perennis) [czerwiec, na którego korzeniach żyje owad, czerwiec polski – wieloletnia roślina z rodziny goździkowatych] – (növ.) Scleranthus perennis czerwienić (czerwieni) – pirosítani, pirosra festeni czerwienić się, czerwienieć się [zmieniać kolor na czerwony] – pirulni; piroslani (piroslik); pirosodni; kipirulni, elpirulni; vörösödni, kivörösödni, elvörösödni; vörösleni (vöröslik) czerwienić się (ze wstydu) – irul-pirul czerwieniuchny, -a, -e; czerwieniutki, -a, -ie – tűzpiros, tulipánpiros; lángvörös czerwienny, -a, -e – piros, vörös; körczerwień [1. czerwony kolor; 2. czerwony barwnik, czerwona farba; 3. czerwona - Wersja 01 01 2017. tkanina, przędza, czerwone ubranie; 4. Płótno bielone i wełna ufarbowana czerwcem, były to dwie farby panujące w ubiorze całego narodu, więc też zostały panującemi i na tarczach jego władców i jego mężnego rycerstwa. Lud ubierał się przeważnie w białe płótno, szlachta rycerska w czerwień. Starowolski (w „Reformacyi obyczajów polskich”) powiada, że czerwona suknia szlachtę i rycerstwo od ludu wyróżniała. Jest dawna gra dziecinna, w której czworgu dzieciom rozdaje się cztery „maści kart”. Jedno więc niech będzie wino, drugie czerwień, trzecie żołądź, czwarte dzwonka] – piros szín, pirosság, vörös, vörösség; pír; piros czerwień [zob. kier] – kör (kártyában) czerwień kadmowa [zob. purpura kadmowa] – vörös színű pigment czerwień kongo [organiczny barwnik stosowany w analizie chemicznej jako wskaźnik] – kongo vörös Czerwiński przywilej; Przywilej czerwiński [1. nadał 23 lipca 1422 roku polskiej szlachcie król Władysław Jagiełło w Czerwińsku nad Wisłą w zamian za udział w wojnie z zakonem krzyżackim. 2. R. 1422, podczas wyprawy na Krzyżaków, gdy Władysław Jagiełło z rycerstwem ziem: Krakowskiej, Ruskiej i Podolskiej przybył z Wolborza nad Wisłę i gdy po złączeniu się z rycerstwem wielkopolskiem przeprawił się przez Wisłę do Czerwińska po moście na statkach zbudowanym, gdzie niebawem nadciągnął z ludem litewskim wielki książę Aleksander Witold, wówczas to (nazajutrz po św. Małgorzacie d. 23 lipca) w kole obozowem nad Wisłą, blizko klasztoru czerwińskiego, na prośbę panów i za wstawieniem się obecnego Witolda, wydał król Władysław przywilej z 9-ciu artykułów złożony.] – (hist.) Czerwiński privilégium (1422. július 22.) [Jagelló Ulászló adta a keresztesek elleni háborúban résztvevő lengyel nemeseknek] Czerwona Armia [ros. Красная Армия, pełna nazwa Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona Рабоче-Крестьянская Красная Армия, RKKA), od 23 lutego 1946 r. Armia Radziecka (ros. Советская армия, stosowane również tłumaczenie Armia Sowiecka) – siły zbrojne Rosji radzieckiej i Związku Radzieckiego, istniejące do grudnia 1991 (przemianowana m.in. na Siły Zbrojne Republiki Białorusi, Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiejoraz Siły Zbrojne każdej z pozostałych republik ZSRR).] – (dawno) Vörös Hadsereg, teljes nevén a Munkás-Paraszt Vörös Hadsereg (oroszul: Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1008 Рабочая-Крестьянская Красная Армия – Rabocsaja-Kresztyanjszkaja Krasznaja Armija) [rövidítése, a Szovjetunió fegyveres erőinek elnevezése 1918 és 1946 között. 1946. február 25-étől a Vörös Hadsereg hivatalos megnevezése Szovjet Hadsereg lett.] Czerwona Gwardia [komunistyczne bojówki działające w Rosji, składające się z robotników przemysłowych.] – Vörös Gárda czerwona gwiazda [1. pięcioramienna gwiazda, symbol komunizmu; 2. symbol, pięcioramienna gwiazda barwy czerwonej obok sierpa i młota symbol komunistyczny, spopularyzowany po rewolucji październikowej na całym terytorium tworzącej się Rosji Radzieckiej późniejszego ZSRR. Wraz z rozpowszechnianiem się wpływów radzieckich w świecie, znak czerwonej gwiazdy przyjmowały do swoich emblematów partie komunistyczne na całym świecie, pojawiał się też w godłach i na flagach państw realnego socjalizmu (z wyjątkiem PRL i NRD).] – vörös csillag [Az ötágú (pentagramma) vörös csillag (a Büntető Törvénykönyvben és az Alkotmánybíróság döntésében „vöröscsillag”) vörös színnel kitöltött szabályos ötágú csillag, a 20. századi történelem egyik meghatározó politikai jelképe. Magyarországon a Btk. 269/B. § (1) bekezdése szerint tiltott a vöröscsillagnak mint önkényuralmi jelképnek a használata. A strasbourgi bíróság döntése (Vajnai kontra Magyar Köztársaság) és a Legfelsőbb Bíróság felmentő ítélete alapján változás következik, "jogalkotási helyzet van". Tömegesen az 1910-es évek végén tűnt fel, amikor az első világháború Európa több országában kommunista forradalmakba torkollott.]A Vörös Hadsereg, a Magyar Tanácsköztársaság és a Bajor Tanácsköztársaság egyenruházatának legjellemzőbb internacionalista szimbóluma volt. Később a szocialista világrendszer országainak zászlóiban, címereiben, katonai jelzéseiben kapott szerepet.] Czerwona Jałowica [zabijano ją poza obozem i jej krwią kapłan pokrapiał miejsce przed namiotem zgromadzenia siedem razy. Potem całe ciało jałowicy spalano, a popiół wsypywano do naczynia z wodą i tak otrzymywano wodę oczyszczenia, którą oczyszczano zanieczyszczone sprzęty, namioty i ludzi. Oczyszczanie grzechu wodą tą nie jest obmywaniem z grzechu, co uczyniła już przedtem krew - Wersja 01 01 2017. Chrystusa.] – Vörös Üsző [Mózes Negyedik könyve 19. fejezet] czerwona papryka – pirospaprika czerwone ciałko krwi (zob. erytrocyt) – vörösvérsejtek czerwone mięso – vöröshús czerwonak [zob. flaming] – flamingó czerwonany, -a, -e – vöröses, pirosas, vörhenyes [Czerwonany obraz na ekranie laptopa: vöröses kép a laptop képernyőjén] czerwonawy, -a, -e [w kolorze podobnym do czerwonego] – vöröses, pirosas, vörhenyes czerwoniec [1. gatunek mchu liściastego; 2. dawny radziecki banknot wartości 10 rubli; też: dawna moneta rosyjska; 3. dawna złota moneta, bita w Europie od XIII w.] – cservonyec (10 rubel) [a SZUban, 1922-ben, a NEP elején döntés született az aranyalapra helyezett új pénzegység, a cservonyec bevezetéséről; SZU-ban 1922ben bevezették az aranyalapú pénzt, a "cservonyec"-et, amely a papírrubel rohamosan devalválódott] czerwoniutki, -a, -ie – piros [samochodzik czerwoniutki: piros kisautó v. autócska] czerwonka [dyzenteria; choroba zakaźna] – vérhas Czerwonka [10 miejscowości w Polsce] – Czerwonka (lengyel települések) czerwonka – orbánc (erysipelas) [a bőr hevenyen fellépő gyulladása, amelyet leggyakrabban gennykeltő Streptococcus, ritkábban egyes Staphylococcus baktériumfajok okoznak] czerwono – vörösen, pirosan czerwonoarmista [żołnierz Armii Czerwonej] – (dawno) (wojsko) vöröskatona czerwono-biało-zielony – piros-fehér-zöld czerwonogardł – (ptaki) vörösbegyű; tüzesbegyű; vérzőbegyű czerwonolicy, -a, -e – pirospozsgás, pirosarcú czerwononosy, -a, -e – rezes orrú, vörös orrú czerwonoskóry, -a, -e – vörös bőrű v. vörösbőrű, rézbőrű (indián) czerwoność – vörösség, pirosság czerwonowłosy, -a, -e – vörös hajú czerwony [pogard. socjalista, komunista] szocialista, kommunista, vörös ffi czerwony, -a, -e [1. koloru krwi; 2. pogard. socjalistyczny, komunistyczny] – vörös, piros; borvirágos (orr); (pol.) szocialista, kommunista, vörös czerwone berety [1. pot. brytyjskie wojska powietrzno-desantowe; 2. pot. w wojsku polskim: 6. Pomorska Dywizja Powietrzno-Desantowa] – vörös színű desszantos sapka Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1009 Czerwone porzeczki [zob. Porzeczka zwyczajna, p. pospolita, p. czerwona] – vörös ribiszke v. kerti ribiszke (Ribes rubrum) czerwone krwinki; czerwone ciałka krwi – vörös vérsejtek czerwone wino – vörösbor czerwona gwiazda [pięcioramienna gwiazda, symbol komunizmu] – vörös csillag czerwona kapusta [kapusta głowiasta o liliowoczerwonych liściach] – vörös káposzta v. lila káposzta (Brassica oleracea convar. capitata var. rubra) [a vadkáposzta (Brassica oleracea) egy termesztett változata] Czerwona Księga [spis gatunków zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem] – Vörös Könyv czerwony cedr [jałowiec rosnący w Ameryce Południowej] – vörös cédrus czerwony dąb [dąb o liściach czerwieniejących jesienią] – Vörös tölgy (Quercus rubra) czerwony gwadzysta – vörösgárdista czerwony, jak burak – vörös, mint a cékla v. rák czerwony jak ćwik – vörös, mint a róka czerwony jak krew [zob. krwisty] – vérvörös czerwony jak mak – pipacsvörös czerwony jak rak – vörös, mint a rák; rákvörös czerwony jak rydz – vörös, mint a rák Czerwony Kapturek [baśniowa postać, mała dziewczynka nosząca wciąż czerwony kaptur, opisana po raz pierwszy przez Charlesa Perrault lub Braci Grimm.] – Piroska (Vörös Csuklya) czerwony kolor – vörös szín czerwony koral – (piros) kalária - Wersja 01 01 2017. Czerwony Krzyż [organizacja społeczna o charakterze międzynarodowym] – Vöröskereszt (VK) [Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca] Czerwony Półksiężyc – Vörösfélhold [Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca] czerwony kur – (átv.) vörös kakas, páva; tűz czerwony płancz – piros bunda czerwony sztandar [sztandar koloru czerwonego, międzynarodowe godło ugrupowań komunistycznych, socjalistycznych, lewicowych] – vörös zászló czerwony złoty [staropolskie określenie monety złotej, florena, dukata, odróżniające monetę obiegową (ok. 3,5 g złota) od ówczesnej jednostki obrachunkowej, czyli złotego polskiego; floren.] – (történeti) rézarany Czerwony złoty gdański 1577r czerwony żagielek kwiatka – (növ.) a virág piros vitorlája czesać (czesze) [1. przygładzać włosy, sierść grzebieniem lub szczotką; 2. robić komuś fryzurę; 3. oczyszczać włókno lnu lub konopi z resztek paździerzy; też: oddzielać włókno lepsze od gorszego] – fésülni; kártolni (gyapjút) czesać konia zgrzebłem – vakarja a lovát czesać kosę – hajat fésülni, fésüli a haját czesać len – lent gerebenezni czesać wełnę – gyapjút fésülni czesać włosy; czesać włosy szczotką – hajat fésülni, fésüli a haját czesać się (czesze się) [1. przygładzać sobie włosy grzebieniem lub szczotką; 2. poddawać się zabiegowi układania fryzury; 3. nosić pewien rodzaj uczesania] – fésülködni czesać się grzebieniem – fésűvel hajat rendezni, fésülködni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1010 czesak [wałek opatrzony szczotkami, część składowa gręplarki, czesarki] – gereben (növényi rostok fésülésére és tisztítására való fohazott eszköz) czesalnia [1. zakład przemysłowy, pomieszczenie, w którym odbywa się czesanie włókien roślinnych; 2. maszyna do czesania włókien roślinnych] – kártoló műhely czesalniczy, -a, -e – kártoló műhelyi czesanie – fésülés; kártolás (kócos, csomós nyersanyag fellazítása, szálakra bontása) czesanie się – fésülködés czesanka [1. taśma z długich włókien wełnianych, uzyskiwana podczas przędzenia wełny; 2. tkanina wełniana z przędzy czesankowej] – fésűs gyapjú v. fésűsgyapjú (szövet); kigerebenezett len v. kender; kifésült haj v. anyag; kártolt gyapjú czesankowy, -a, -e – fésülési, fésűs-, czesarka [maszyna do czesania surowców włókienniczych] – fésülőgép Czesia, Cześka – a Czesława beceneve Czesiek, Czesio – a Czesław beceneve czeski, -a, -ie [dotyczący Czechów, związany z Czechami] – cseh (po czesku: csehül) czeski [język czeski; lekcja tego języka] – cseh nyelv czeska biżuteria [ozdoby z metalu i szklanych imitacji kamieni] – üveg v. fém bizsuk Czasław, Czesław [staropolskie imię męskie. Składa się z członu Cza- ("spodziewać się, oczekiwać") i -sław ("sława"). Mogło oznaczać "tego, który oczekuje sławy". Inną hipotezą pochodzenia tego imienia jest powstanie członu Cza-, Cze- w wyniku skrócenia członu Czści-. Byłby to wówczas jeden z wariantów imienia Czcisław. Spotykane także inne dawne formy: Czach, Czasz, Czaszek, Czaszko, Czesz, Czeszek, Czeszko, Czeszk, Czeszka, Czak, Czakan.] – Czesław (hírnevét védő) Czesława, Czasława [staropolskie imię żeńskie, w czasach staropolskich notowane wyłącznie w formie Czasława. Składa się z członu Cza- ("spodziewać się, oczekiwać") i -sława ("sława"). Mogło oznaczać "tę, która oczekuje sławy". Inną hipotezą pochodzenia tego imienia jest powstanie członu Cza- w wyniku skrócenia członu Czści-. Byłby to wówczas wariant nienotowanego imienia Czcisława. Jej męskie odpowiedniki to Czasław i Czesław.] – Czesława (hírnevét védő) czesne [1. opłata dla sędziego za sądzenie sprawy, uporządkowana przez statut wiślicki i znana odtąd pod mianem pamiętnego; 2. dawn. opłata za naukę] – - Wersja 01 01 2017. (prawo) bírói díj; (dawno) egyetemi beiratkozási díj; tandíj czesucza [1. czesucza, czesuncza, chiń., homan, szantung, tkanina chińska z surowego jedwabiu w barwach od kremowej do brązowej; 2. Surówka jedwabna z przędzy dzikich jedwabników, o splocie płóciennym. Zwykle w naturalnym kremowym kolorze, z widocznymi na powierzchni zgrubieniami nitek. Ceniona przez konfekcję typu casual. Bez dodatkowych zabiegów gwarantuje „niedbałą szlachetność” i aluzję do „wiecznie żywego” stylu kolonialnego. Tu czesucza jest traktowana jako konkurentka płócien lnianych i bawełnianych.] – (homokszínű kínai selyemszövet) czeszę się z przedziałkiem – választékot hordok, elválasztom a hajam Czeszka – cseh nő, cseh leány cześć [1. szacunek, chwała, uznanie, poważanie, kult; 2. dobre imię, godność, honor; 3. Każdy miał prawo do części, ale jeżeli dopuścił się czynu zagrożonego utratą honoru, tracił ją i nazywany był „bezecnym” czyli „infamisem”. Z infamją łączyło się „wywołanie z kraju”] – becsület, megbecsülés, hírnév; tisztelet, hódolat [na cześć, ku czci +B.: vkinek a tiszteletére] cześć! – szia!, szervusz!, tiszteletem!, heló! (do grupy osób) sziasztok! szervusztok! heló! helkósztok! [cześć Robert!, cześć, Zosia!] cześć bohaterów – a hősök tiszteletére cześć ich pamięci! – dicsőség emlékezetének! cześć zdania – mondatrész cześć! czołem! serwus! – szervusz! szervusztok! tisztelet! cześnia [czereśnia] (zrr) – [Słowniczek języka śląskiego] cseresznye; cseresznyefa cześnik [1. dawny urzędnik dworski usługujący królowi przy stole; później urząd tylko tytularny; 2. po łacinie pincerna, jeden z najdawniejszych urzędów na dworach piastowskich. Kronikarz Gallus powiada, że Masław był cześnikiem Mieczysława II. Obowiązkiem cześników było podawać królowi przy biesiadach puhary z winem. Gdy powstały urzędy piwniczych i podczaszych, miało być obowiązkiem cześnika podane przez krajczego potrawy stawiać przed biesiadującym królem. Z czasem, gdy posługi przy osobie królewskiej dworzanie odbywać zaczęli, wszystkie obowiązki cześników ustały i tylko tytuł dla pamiątki i świetności majestatu król nadawał. Na dworze Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1011 Kazimierza Wielkiego, obok cześnika widzimy podcześnika (subpincerna), czyli podczaszego (pocillator). Między cześnikiem a podczaszym ta miała być różnica, iż podczaszy powinien był podawać królowi czaszę, a cześnik nalewać do niej napój. Cześników wielkich było dwuch: koronny i litewski (istniejący od r. 1494), mianowani zawsze przez króla.] – (történelmi) pohárnok, főpohárnok cześnikowicz – pohárnok, főpohárnok fia cześnikówna – pohárnok, főpohárnok leánya często – gyakran, gyakorta, sokszor; sűrűn często gęsto – igen sűrűn, igen sűrűn często robię zakupy w tym sklepie – gyakran vásárolok ebben az üzletben często wspominam miłe dni spędzone razem – Sokszor eszembe jutnak az együtt töltött kellemes napok często zdejmowany widok lasu – gyakran lefényképezett kilátás az erdőre Częstochowa (czeski Čenstochová, hebr. צ'נסטוחובה, niem. Tschenstochau, rus. Ченстохова) [miasto w południowej Polsce, miasto na prawach powiatu (powiat grodzki), siedziba powiatu ziemskiego częstochowskiego. Chociaż historycznie jest częścią Małopolski, to po reformie administracyjnej w 1999 została włączona do województwa śląskiego.] – Częstochowa (németül Tschenstochau) város Lengyelországban a Sziléziai Vajdaságban. 1975 és 1998 között a korábbi Częstochowa Vajdaság székhelye. Elsősorban híres pálos monostoráról, Jasna Góráról (Fényes Hegy) és a benne levő híres fekete madonna képről ismert. A kegyképhez minden évben a világ minden részéről zarándokok ezrei érkeznek. częstochowski, -a, -ie – Częstochowából való, częstochowai częstokół [daw. «ogrodzenie z drewnianych pali, zaostrzonych u góry] – cölöpzet, cölöpsor częstokroć [często, niejednokrotnie] – sokszor, gyakorta, gyakran, sokszor, sokszorosan, ismételten częstokroć bardziej suknię, niż człowieka szanuja – (közm.) (sokkal inkább a ruhát, mint az embert becsülik) ruha teszi az embert częstokrotnie – sokszorosan, ismételten, többször, többszörösen częstokrotny, -a, -e [częsty, niejednokrotny] – sokszor ismételt, többszörös, sokszori, többszöri, gyakori częstość [zob. częstotliwość w zn. 1, 2.] – gyakoriság; (fiz.) frekvencia częstość kursów – járatsűrűség - Wersja 01 01 2017. częstość zanikania – fadingfrekvencia częstotliwościowa charakterystyka modulacji – modulációs feszültség-frekencia-jellegörbe częstotliwościowa charakterystyka tłumienia – csillapítás-frekcenciajelleggörbe częstotliwość [1. częste powtarzanie się jakiejś czynności, jakiegoś zjawiska; 2. fiz. liczba zdarzeń lub cyklów zjawiska okresowego w jednostce czasu; 3. długość fal elektromagnetycznych wyzyskiwanych w telekomunikacji i radiokomunikacji; 4. Odnosi się do zjawisk okresowych lub występujących cyklicznie, takich jak fala dźwiękowa. Częstotliwość takiego zjawiska określa ile razy powtarza się ono w ciągu jednej sekundy. Jednostką częstotliwości jest Hertz (Hz) odpowiadający 1 cyklowi na sekundę.] – frekvencia [1. időben periodikusan ismétlődő folyamatokban az ismétlődések gyakorisága 8száma); jele: f; mértékegység: Hz, rad/s; 2. a másodpercenkénti rezgésszám. Egysége a hertz (Hz). A hangtechnikában használatos egységei még a kilohertz (kHz=ezer Hz), a megahertz (MHz=millió Hz) és a gigahertz (GHz=milliárd Hz)] – gyakoriság; rezgésszám częstotliwość charakterystyka zapisu – felvevőfrekvenciajelleggörbe Częstotliwość cyklu zegarowego (ang. clock rate) [podstawowa szybkość w cyklach na sekundę, z jaką komputer wykonuje podstawowe operacje, jak dodawanie dwóch liczb czy przenoszenie wartości z jednego rejestru do drugiego. Częstotliwość cyklu zegarowego komputera jest normalnie określana przez częstotliwość generatora sygnału zegarowego, stabilizowaną zazwyczaj rezonatorem kwarcowym. Pierwszy IBM PC z 1981 r. miał częstotliwość cyklu zegarowego 4,77 MHz (prawie 5 mln cykli na sekundę). W 1995 r. Intel Pentium pracował z szybkością 100 MHz (100 mln cykli na sekundę), pod koniec 2004 r. (a więc w niemal ćwierć wieku później) szybkość niektórych procesorów przekroczyła wyraźnie 3 GHz (3 mld cykli na sekundę), czyli 700 razy więcej. W 2006 roku firma IBM opracowała układ, który może być taktowany z prędkością 500 GHz przy temperaturze bliskiej absolutnemu zeru (w temperaturze pokojowej częstotliwość spada do 350 GHz). Częstotliwość cyklu zegarowego jest przydatna jedynie przy dokonywaniu porównywań między chipami komputerowymi z tej samej rodziny. IBM PC z procesorem Intel Pentium Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1012 pracującym z częstotliwością 3 GHz jest w przybliżeniu trzykrotnie szybszy niż komputer z taką samą jednostką centralną i pamięcią pracujący z zegarem 1 GHz. Jest jednak wiele innych czynników, które należy uwzględniać przy porównywaniu różnych komputerów. Szybkość zegara nie powinna być stosowana przy porównywaniu różnych komputerów czy różnych rodzin procesorów. Powinno się raczej stosować specjalne testy (benchmarki). Szybkość zegara może być bardzo myląca, gdyż ilość obliczeń, jaką mogą wykonać różne chipy komputerowe w jednym cyklu, jest zróżnicowana. Przykładowo, jednostki centralne typu RISC mają prostsze instrukcje niż jednostki typu CISC (ale większą częstotliwość), a procesory przetwarzania potokowego wykonują więcej niż jedną instrukcję w cyklu.] – clock (-rate) - órajel (-ütem) [számítógépek egyik szünet nélkül működő eleme egy digitális óramű; üteme az adatfeldolgozás sebessségét jellemzi; napjaink gyors jelfeldolgozói (mikroprocesszor- lapkái) olykor már 100-500 MHz ütemű adatfeldolgozásra képesek, az ezredfordulóra 1000 MHz-es adatfeldolgozás is várható] częstotliwość dominująca [częstotliwość, której odpowiada globalne maksimum energetycznego lub amplitudowego widma drgań o różnych częstotliwościach] – dominánsfrekvencia, alaphang częstotliwość drgań – rezgésszám, rezgésfrekvencia, rezgési frekvencia częstotliwość drgań gasnących – csillapítási frekvenciák częstotliwość drgań własnych nietłumionych – csillapítatlan sajátfrekvencia częstotliwość dudnień – lebegés frekvenciája częstotliwość dźwiękowa; częstotliwość dźwięku, częstotliwość dźwięków – hangfrekvencia [1. minden olyan frekvencia, amelynek másodpercenkénti rezgésszáma legalább 20 és legfeljebb 20000, tehát amelyet elvileg az emberi fül is érzékelni tud; 2. valamilyen eszköz által okozott rezgés, amelynek frekvenciája a hangfrekvenciás sávba tartozik] częstotliwość dźwięku instrumentów – hangszerek hangfrekvenciája częstotliwość głosowa – beszédfrekvencia (5002000 Hz) częstotliwość graniczna – határfrekvencia [az a frekvencia (sarokfrekvencia), amelytől kezdve valamely szűrő működni kezd] - Wersja 01 01 2017. częstotliwość graniczna fazy (modulacja) – fázishatárfrekvencia częstotliwość grupowa – csoportfrekvencia częstotliwość heterodyny – helyi rezgés (oszcillátor) frekvenciája częstotliwość infradźwiękowa [częstotliwość niesłyszalna] – infrahangfrekvencia częstotliwość kątowa – körfrekvencia częstotliwość krytyczna – kritkus frekvencia częstotliwość lustrzana – tükörfrekvencia częstotliwość modulująca – modulációs frekvencia częstotliwość nadsłyszalna (ultradźwiękowa) – ultrahangfrekvencia częstotliwość odbieranego sygnalu – bejövőfrekvencia częstotliwość odchylania w pionie - vertical frequency - Vertical Frequency; Függőleges frekvencia [Hányszor képes a monitor megjeleníteni a képet egy másodperc alatt.\r\n\r\n] częstotliwość odchylania w poziomie (parametr pracy monitora komputerowego) – (kat.: informatyka) Horizontal Frequency, Vizszintes frekvencia, más néven sorfrekvencia [ennyi soron képes végigfutni az elektronsugár másodpercenként. Jól használható a monitor teljesítményének leírására.] częstotliwość pierwotna – alaphang frekvenciája częstotliwość podstawowa – alapfrekvencia (az összetett rezgés legkisebb frekvenciájú alkotója) częstotliwość pośrednia – középfrekvencia częstotliwość powtarzania – ismétlődési frekvencia, követési frekvencia częstotliwość prądu zmiennego – a váltóáram frekvenciája v. periódusa częstotliwość przejściowa – átmeneti frekvencia częstotliwość przerywania – megszakítási frekvencia częstotliwość przy której występuje zanikanie – fading frekvencia częstotliwość przydźwięku – zajfrekvencia, búgásfrekvencia częstotliwość rezonansowa [częstotliwość przy, której zachodzi rezonans drgańn układu] – rezonanciafrekvencia (az a frekvencia, amellyel valamely csillapítatlan elektromos vagy mechanikai rendszer rezeg, ha gerjesztik) częstotliwość rezonansu podharmonicznego – alsóharmónikus-rezonancia-frekvencia częstotliwość rozgraniczająca – keresztezési frekvencia (hangváltó), vágási frekvencia częstotliwość różnicowa – különbségi frekvencia częstotliwość składowa – frekvenciaösszetevő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1013 częstotliwość słyszalna – hallható frekvencia, hangfrekvencia częstotliwość sumacyjna – összegfrekvencia częstotliwość środkowa – középfrekvencia częstotliwość środkowa pasma – sávközépfrekvencia częstotliwość ultradźwiękowa (nadsłyszalna) – ultrahangfrekvencia częstotliwość wibrowania – üvöltőhang-frekvencia częstotliwość własna – sajátfrekvencia częstotliwość własna drgań giętnych – hajlítási hullám sajátfrekvenciája częstotliwość własna drgań giętnych – hajlítórezgés-sajátfrekvencia częstotliwość woblowania – vobulációs (modulációs) frekvencia częstotliwość wybierania – ismétlődési frekvencia (megvilágítás, gerjesztés) częstotliwość wzorcowa – normálfrekvencia, etalonfrekvencia częstotliwość wzorcowa strojenia – etalon hangolófrekvencia, normál á hang [nemzetközileg szabványosított a1 = 440 Hz frekvenciájú hang, amelyet elsősorban a hangszerek hangolásakor használnak] częstotliwość zakazana – lezárási frekvencia, határfrekvencia częstotliwość zerowa – zérusfrekvencia częstotliwości sygnału mowy – beszédfrekvencia częstotliwości uboczne (pasożytnicze) – idegen hang częstotliwość odniesienia – vonatkoztatási frekvencia [valamely kitüntetett, rögztett frekvenciaérték, pl. 1000 Hz] częstotliwość podstawowa – alapfrekvencia częstotliwość składowej zmiennej – lüktetési frekvencia częstotliwość stroika – rezgőnyelv frekvenciája częstotliwy, -a, -e [następujący raz po raz, wielokrotny] – többszörös, sokszoros, gyakori; (czasownik) gyakorító (nyelvtan) częstować (częstuje) [1. dawać komuś coś do jedzenia, picia, palenia przez uprzejmość, gościnność; 2. iron. robić komuś coś nieprzyjemnego; 3. opowiadać coś, fantazjując] – kínálni, megkínálni, kínálgatni; (traktować) vendégelni, megvendégelni; vendégül látni częstować kogo kijem – bottal megverni częstować kogoś czymś – megvendégelni vkit vmivel częstować kogoś (winem / wódką) – tölteni vkinek (bort, pálinkát) częstować się [1. ugaszczać się nawzajem; 2. przyjmować coś jako poczęstunek; 3. iron. mówić sobie nawzajem coś - Wersja 01 01 2017. nieprzyjemnego; 4. przekazywać sobie wzajemnie jakieś wiadomości] – megvendégelik egymást; megkínálja magát, vesz magának częstować się papierosem – megkínálják egymást cigarettával; rágyújt, rágyújtanak częstowanie – kínálás, megkínálás; kínálgatás, megvendégelés, lakoma częstunek – kínálás, megvendégelés częsty, -a, -e [zachodzący wiele razy lub obecny w wielu przypadkach] – gyakori, sokszor, sokszori; sűrű częste tętno – szapora érverés częsty gość – gyakori vendég części – tartozékok; alkatrészek; kellékek części maszyn – gépalkatrészek części mowy [klasy wyrazów, np. rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki] – szófajok; beszédrészek części płciowe – nemiszervek części rowerowe – kerékpáralkatrész v. kerékpáralkatrészek części samochodowe – gépkocsialkatrészek, autóalkatrészek; az autó részei części świata [masywy lądowe: Europa, Azja itp.] – földrészek, világrészek części ubrania – az öltözet (ruha) részei, ruharészek części wymienne – pótalkatrészek części zamienne – cserealkatrészek, pótalkatrészek części zapasowe – cserealkatrészek, pótalkatrészek; tartalékalkatrészek częściej – gyakrabban, többször; sűrűbben częściowo – részben, egyrészt, részint częściowo przyznać się do winy – részlegesen beismeri a bűnösségét częściowy, -a, -e [niezupełny, niecałkowity] – részleges, rész-, parciális częściowe zaćmienie (Księżyca a. Słońca) – részleges fogyatkozás część [1. jeden z elementów, na które dzieli się jakaś całość, pewna ilość z całości; 2. przedmiot stanowiący jakiś dający się samodzielnie wyodrębnić element większej całości] – rész (po większej części: nagyobbrészt, többnyire), ráeső rész; darab (część pierwszy, drugi); alkatrész [część I.: első rész; część II.: második rész]; részvétel, rész; hányad część budynku, części budynku – épületrész, épületrészek część ciała – porcika część (utworu muzycznego) – tétel (zenei) część maszyny – gépalkatrész część miasta – városrész Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1014 część mieszkania – lakrész część mowy [to specyficzna dla danego języka, wyróżniona głównie na podstawie kryteriów składniowych i fleksyjnych klasa wyrazów (zobacz też klasyfikacja części mowy)] – szófaj, beszédrész; szóosztály [a szóosztályok elkülönítésének kritériumai lehetnek fonológiaiak, morfológiaiak, szintaktikaiak és szemantikaiak, illetve az utóbbi időben pragmatikai szempontok is alapul szolgálhatnak szófaji besorolásnál] część (odzieży) [jako podstawowa część garderoby na górną lub dolną część ciała. Powierzchnia i podszewka wyrobu są różne.] – rész (a ruházat egy darabja) [Az öltözet egyik darabja, mely az alak alsó vagy felső részét takarja; ezek anyaga különböző is lehet.] część przednia (zob. przód) – előrész część robocza maszyny [część maszyny spełniająca czynności związane bezpośrednio z wykonywaniem określonej pracy] – a gép munkavégző része część rufowa statku – a hajó farrésze część składowa – alkotórész, alkatrész część składowa czego – alkatrésze vminek część ściany – falrész część świata – világrész, földrész część ubrania – ruhadarab część utworu muzycznego – (zenei) tétel część zamienna – cserealkatrész, pótalkatrész część zapasowa – pótalkatrész część zdania – mondatrész część zysku – nyereségrész część zapasowa, zamienna [element, którym można w maszynie zastąpić element zepsuty, zużyty] – pótalkatrész; alkatrész Czcisław, Cisław [staropolskie imię męskie, złożone z członów Czci- ("cześć", ale też "honor, dobre imię, cnota, zaszczyt") i sław ("sława"). Imię to mogło oznaczać "ten, który sławi dobre imię" lub in. Tu może też należy Czasław i Czesław; por. Czesbor.] – Czcisław (Czesław névváltozata) czkawka [urywane odgłosy wydawane w następstwie wdechów spowodowanych nagłymi skurczami przepony] – csuklás czknąć — czkać [wydać ustami charakterystyczny dźwięk na skutek skurczów przepony] – (czkać) csuklani; (czknąć) felcsuklani; fel-felcsuklani człap-człap [wykrzyknik nazywający dźwięki, jakie powstają podczas chodzenia w zbyt luźnym obuwiu] – klapp-klapp - Wersja 01 01 2017. człapać [1. iść krokiem powolnym; 2. idąc, klapać obuwiem spadającym z nóg] – szuszogni; csoszogni, csattogni człapać się – kullogni człapak [koń poruszający się w wolnym tempie] – poroszkáló mén; (átv.) papucs, ócska cipő, öreg cipő człeczek [z politowaniem o człowieku mizernym, małym, niepozornym], człeczyna [człowiek przeciętny, mały, wątły, mizerny] – emberke; szegény ördög człeczyna baryłkowaty – hordó alakú emberke v. lény człeczysko [ze współczuciem o człowieku] – nagy darab ember człek [I. poufale lub lekceważąco o człowieku; II. pot. «w funkcji zaimka osobowego: ja, lub w funkcji zaimków nieokreślonych: ktoś, ktokolwiek] – ember; tag człekokształtny, -a, -e – ember alakú, ember formájú człekokształtna małpa – emberszabású majom Człekokształtne (Hominoidea) [nadrodzina naczelnych, w której skład wchodzą człowiekowate (hominidy) oraz gibonowate. Według obecnych przypuszczeń ostatni wspólny przodek tej grupy żył 15-20 mln lat temu, kiedy to linia ewolucyjna prowadząca do gibonowatych oddzieliły się od linii człowiekowatych.] – emberszerűek v. emberszabásúak (Hominoidea) [a főemlősök (Primates) rendjének egy öregcsaládja. Az ide tartozó fajokat a Homo nem, azaz az emberek, kivételével az emberszabású majmok névvel is illetik.] człon [jedna z szeregu podobnych lub identycznych jednostek składających się na większą całość] – vminek a része, eleme, tagja; (wojsko) tag, rész człon demodulacyjny – demodulátorfokozat człon kolumny marszowej – menetoszlop része człon mostu – hídtag człon podwajacza – kettőző fokozat człon rozumowania – az érvelés egy része człon tłumiący, tłumik – csillapítótag człon utożsamiający wyrazu [część wyrazu będąca wykładnikiem pojęcia nadrzędnego w treści znaczeniowej wyrazu jako całości] – a jelentést meghatározó rész v. tag człon zdania – mondatrész; mondategység członek [1. osoba lub jednostka prawna należące do jakiejś grupy, organizacji; 2. część ciała, zwłaszcza ręka, noga; 3. męski narząd płciowy; inaczej prącie, penis] – Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1015 (szervezeté) tag; (testrész) tag; rész, íz; (ciała) testrész; (pénisz) férfitag, hímvessző członek Akademii – akadémiai tag; akadémikus członek ambasady – a nagykövetség tagja członek bandy; członek gangu – bandatag członek (ciała) – testrész członek czynny, rzeczywisty, nadzwyczajny, zwyczajny; członek korespondent, członek tytularny [w towarzystwach naukowych: tytuły pracowników naukowych] – tudományos munkatársak címe (tényleges, címzetes, levelező, rendkívüli stb. tag) członek dyrekcji a. zarządu – igazgatóság tagja członek giełdy – tőzsdetag członek grupy – csoporttag członek honorowy (jakiegoś towarzystwa, stowarzyszenia itp.) [tytuł nadawany wybitnym osobom, przyjmowanym do danego towarzystwa, stowarzyszenia itp.] – tiszteletbeli tag członek jury – zsűritag członek klubu – klubtag Członek Komitetu Centralnego – a Központi Bizottság tagja członek korespondent – levelező tag członek męski – hímvessző, hímtag członek nadzwyczajny – kültag członek partii; członek partyjny – párttag; pártember członek Rady Narodowej – (dawn) tanácstag; a Nemzeti Tanács tagja członek reprezentacji – sp válogatott játékos; a válogatott tagja członek Reprezentacji Narodowej – a Nemzeti Válogatott tagja członek reprezentacji polski w piłce nożnej – a lengyel labdarúgó válogatott tagja członek rodziny – családtag członek rzeczywisty – rendes tag członek sekty – szektatag; a szekta tagja członek społeczeństwa – a közösség tagja członek spółdzielni – szövetkezeti tag członek tytularny – tiszteletbeli tag członek zarządu – vezetőségi tag, igazgatósági tag członek związku zawodowego a. członek związków zawodowych – szakszervezeti tag członek zwyczajny (czł. zwycz.) – rendes tag (r. t.) członki palców – ujjperecek członki zdrętwiałe – megmerevedett tagok członkini [kobieta uczestnicząca w np. zawodach, konkursach itp.] – női tag, tagtársnő członkostwo [przynależność do jakiejś organizacji, partii itp.] – tagság - Wersja 01 01 2017. członkostwo honorowe – tiszteletbeli tagság członkowanie – tagolás; csuklós kapcsoló; (távközlésnél) érthetőség członkowaty, -a, -e – tagolt, ízelt, tagozott członkowie rodziny – családtagok członkowski, -a, -e – tagsági, tagczłonować, członkować [dzielić na części] – tagolni, feldarabolni, tagokra osztani członowie – tagság członowy, -a, -e – tag-; tagi człowieczek [z politowaniem lub żartobliwie o małym, niepozornym człowieku albo o dziecku] – emberke człowieczeństwo [natura ludzka, istotne pozytywne cechy człowieka] – (ludzkość) emberiség; emberiesség, emberség, emberi természet człowieczy, -a, -e – emberi, emberies człowieczyna [z politowaniem lub żartobliwie o człowieku małym, niepozornym], człeczyna – emberke; szegény ördög człowiek [I. 1. istota żywa wyróżniająca się najwyższym stopniem rozwoju psychiki i życia społecznego; 2. reprezentant najlepszych cech ludzkich; 3. osoba dorosła; 4. pot. pracownik fizyczny - II. pot. w funkcji zaimka osobowego: ja, lub w funkcji zaimków nieokreślonych: ktoś, ktokolwiek] – ember, sebezhető (ember) człowiek aspołeczny – aszociális ember człowiek bez ambicji – becsvágy nélküli ember człowiek bez czci i wiary – becsületét és hitelét vesztett ember człowiek bez jutra – a jövő nélküli ember człowiek bez kręgosłupa – (átv.) gerinctelen ember człowiek bez nogi – lábnélküli ember, féllábú ember człowiek bez określonego zającia – meghatározott foglalkozás nélküli ember człowiek bez przygany – feddhetetlen ember człowiek bez serca – szívtelen ember człowiek bez skazy – hiba nélkül való, kifogástalan ember człowiek bez zajęcia – foglalkozásnélküli v. munkanélküli ember człowiek bez zarzutu – kifogástalan ember człowiek bez zasad – elvek nélküli ember, elvtelen ember człowiek bez zmazy – gáncsnélküli ember człowiek bez żółci [człowiek łagodny, nigdy nie wybuchający gniewem] – galambszívű ember człowiek bezceremonialny – tartózkodás v. formaságok nélküli, fesztelenül viselkedő ember Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1016 człowiek bezinteresowny – önzetlen, nagylelkű, bőkezű ember człowiek beztroski – gondtalan ember człowiek bezwolny – akarat nélküli, gyenge akaratú ember człowiek będący w letargu – tetszhalott człowiek biblijny – biblikus ember; a Bibliával foglalkozó egyén człowiek by się (tego) nie spodziewał! – nem is hinné az ember! człowiek bystry – gyors felfogású ember człowiek bosy – mezítlábas ember człowiek choć do rany przyłożyć – olyan jó ember, hogy a kenyérre lehet kenni człowiek chory na cukrzycę – cukorbeteg; cukorbajos; diabéteszes, cukros (ember) człowiek chory na gruźlicę – tüdőbajos człowiek cywilizowany – civilizált ember człowiek czynu – a tettek embere człowiek do niczego – haszontalan, semmirekellő, mihaszna ember człowiek do rzeczy – rendes, ügyes, talpraesett ember człowiek do wszytkiego – ezermester człowiek dobrej konduity – jó magaviseltű ember człowiek dobrze zbudowany – jóalakú ember człowiek dorzeczny – értelmes, eszes, jófejű ember człowiek dostatni – jómódú, gazdag ember człowiek dzisiejszy – mai ember człowiek ekscentryczny – különc ember człowiek flegmatyczny – flegmatikus, közönyös ember człowiek gadatliwy – beszédes ember człowiek gorzknieje wśród niepowodzeń – az embert elkeseríti a (sok) balsiker Człowiek Grzechu [O ile Symbole wiary są bardzo oszczędne w mówieniu o grzechu, to w Piśmie Świętym wyraz „grzech” jest chyba jednym ze słów i pojęć najczęściej używanych. Świadczy to, że Pismo Święte, choć jest księgą Boga i o Bogu, jest równocześnie wielką księgą o człowieku, która ukazuje go takim, jakim jest w swojej kondycji egzystencjalnej, jawiącej się na podstawie doświadczenia. Grzech bowiem należy do człowieka i jego dziejów. Na nic by się zdały próby ignorowania grzechu lub nadawania tej mrocznej rzeczywistości innych nazw, innych interpretacji, tak jak to się działo w przypadku prądów oświeceniowych i sekularystycznych. Jeśli się przyjmuje istnienie grzechu, uznaje się równocześnie dogłębną więź człowieka z Bogiem, gdyż poza tą więzią zło grzechu nie ukazuje się w swoim prawdziwym wymiarze, choć - Wersja 01 01 2017. oczywiście nie przestaje być obecne w życiu człowieka i w jego dziejach. Grzech tym bardziej zagraża człowiekowi jako mroczna i zgubna rzeczywistość, im mniej jest poznawany i uznawany, im mniej zostaje zidentyfikowany w swej istocie odrzucenia i sprzeciwu wobec Boga. Podmiotem i sprawcą tego wyboru jest oczywiście człowiek, który może postępować wbrew własnemu sumieniu, nawet jeśli czyni to bez wyraźnego odniesienia do Boga. Jednakże ten szaleńczy i zgubny akt nabiera całkowicie negatywnej wymowy tylko na gruncie stosunku człowieka do Boga.] * Trójca Szatańska. – Bűn Embere, Antikrisztus [Legjobb, ha e célból elolvassuk Szent Pálnak a thesszaloniki hívekhez írt 2. levelének néhány sorát. E levél előzménye az volt, hogy e város keresztényei között Kr. u. 52-ben lábrakapott az a hiedelem, hogy Krisztus második eljövetele egészen közel van.] „…Míg ő maga földi életében szelíd, alázatos volt, minden földi hatalomtól távol tartotta magát, mindenkinek jót tett, és az igazságot hirdette, addig a bűn embere gonosz, kevély, kegyetlen, hatalomra törő, zsarnok, vérontó és hazug lesz…” człowiek grzeszny – bűnös ember człowiek heidelberski (zob. Homo heidelbergensis) – heidelbergi ember (Homo heidelbergensis) człowiek honorowy – tiszteletre méltó ember człowiek inteligentny – értelmes ember człowiek interesu – üzletember, kereskedő człowiek infantylny – infantilis ember człowiek jadowity – rosszmájú v. mérges ember człowiek jak bania – hordó, háj gombóc ember; potrohos, gömböc (bezgłoweteg) człowiek jak dąb – jól megtermett; tagbaszakadt ember człowiek jaskiniowy, pierwotny [człowiek z okresu przedhistorycznego] – barlanglakó; ősember, barlanglakó ember człowiek jest miarą wszechrzeczy (gr. πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος panton chrematon metron anthropos)] (Protagoras z Abdery (gr. Πρωταγόρας σ ‘Aβδηρίτης Protagoras ho Abderites, ur. ok. 480 p.n.e., zm. ok. 410 p.n.e.) [grecki filozof, zaliczany do sofistów]– minden dolog mértéke az ember człowiek jest omylny – az ember téved v. nem tévedhetetlen Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1017 człowiek kilkudziesięcioletni – néhány x-et számláló ember; harminc-negyvenéves ember człowiek kołkowaty – tuskó ember człowiek kostyczny – epés v. csipkelődő v. rosszmájú ember człowiek krewki – szangvinikus, heves v. ingerlékeny ember człowiek krępej budowy – köpcös v. tagbaszakadt ember Człowiek kromanioński, człowiek z Crô-Magnon (Homo sapiens diluvialis) [przedstawiciel gatunku Homo sapiens żyjący w Europie, którego szczątki odkryto m.in. w 2. połowie XIX w. w Crô-Magnon we Francji. Kromaniończyk cechował się wzrostem sięgającym 180 cm oraz objętością mózgu ok. 1600 cm3, wydłużoną szczęką i żuchwą, silnie zaznaczoną brodą.] – Crô-Magnon-i előember człowiek, który minął się z powołaniem – pályatévesztett ember człowiek kulturalny – kultúrált ember człowiek lojalnie działający – lojálisan cselekvő ember człowiek lubieżny – kéjenc, kéjelgő, élvhajhászó ember człowiek ma dwoje oczu – az embernek két szeme van człowiek małego serca – kishitű, félénk, bátortalan ember człowiek miły w obcowieniu – jómodorú ember człowiek neandertalski (Homo neanderthalensis) [zob. neandertalczyk: 1. człowiek żyjący w okresie plejstocenu, uważany za poprzednika homo sapiens; 2. o kimś nieokrzesanym lub brutalnym] – neandervölgyi ősember; Neander-völgyi ember [a németországi Düsseldorf mellett lévő Neanderthalról elnevezett ősembertípus. Az utolsó eljegesedés korai szakaszaiban élt, nagy területeken elterjedt, hiszen megtalálták maradványait Európában, Észak-Afrikában és a Levantén is. A nyugat-európai erőteljes arccsontú egyedeket tekintik klasszikus Neander-völgyieknek. Kelet-Európában és a Levantén ezek a sajátságok nem annyira hangsúlyozottak, de ez inkább területi és nem fejlődéstani különbség lehet. Korábban úgy vélték, hogy a Neander-völgyiek a mai ember közvetlen elődei voltak, és tőlük azzal különböztették meg, hogy önálló nembe sorolták őket (genus Neanderthaliensis). Ma a Homo sapiens egyik alfajának tartják. Hasonló embermaradványokra DélAfrikában, Rhodéziában, valamint Jáván is rábukkantak, és koruk nagyjából - Wersja 01 01 2017. megegyezett az európaiakéval. Az utolsó, ma is ismert Neander-völgyi csoportok Európában valószínűleg 45 000 és 40 000 között éltek.] człowiek nerwowy – ideges, ideges természetű ember człowiek niedelikatny – tapintatlan ember człowiek niedotykalny – érzékeny ember, nebántsvirág człowiek nienasycony [chce wiedzieć więcej niż umysł ludzki ogarnia, żyć dłużej niż życia starcza, będąc starcem mieć siły młodzieńca] – kapzsi, mohó ember człowiek nieobyty w towarzystwie – társaságban járatlan ember człowiek nieotarty w świecie – a világban járatlan ember człowiek nieprzystępny – zárkózott, megközelíthetetlen ember człowiek nierozumny – oktalan v. botor ember człowiek niespełna rozumu – eszetlen, nem tökéletesen épeszű ember człowiek niskiej kondycji – alacsony állású v. helyzetű ember człowiek nowego typu – újtípusú ember człowiek o chorobliwym wyglądzie – feteges külsejű ember człowiek o ciasnym horyzoncie, człowiek o ciasnych horyzontach – szűk látókörű ember człowiek o dobrych manierach – jómodorú ember człowiek o dobrej postawie – szép termetű; jó testalkatú ember człowiek o dobrych manierach – jómodorú ember, jólnevelt ember człowiek o dobrym sercu – jószívű ember człowiek o miedzianym czole – (átv.) szemérmetlen, szemtelen ember człowiek o miłym wyglądzie – kellemes külsejű ember człowiek o młodzieńczym wyglądzie – fiatalos külsejű ember człowiek o nie skaźonym honorze – feddhetetlen becsületű ember człowiek o przyjemnej powierzchowności – kellemes külsejű ember człowiek o siwiejących skroniach – őszülő halántékú ember człowiek o usposobieniu ekstatycznym – rajongó természetű v. egzaltált ember człowiek o wstrętnym charakterze – undok jellemű ember człowiek o wybitnich zdolnościach – kiváló v. kitűnő tehetségű ember człowiek o zmiennych nastrojach – hangulatember Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1018 człowiek obdarty – lerongyolódott, lezüllött ember człowiek obojętny – közönyös ember człowiek oczytany – olvasott ember człowiek oderwany od pracy – a munkától elvont ember człowiek odizolowany od świata – a világtól elszigetelt ember człowiek odpychający – visszataszító, undort keltő ember człowiek ofiarny – adakozó v. jótékony ember człowiek paleolityczny – paleolit ember [azon ősemberfajok neve, melyek csontleletei mellett pattintott kőszerszámokat találtak, ill. melyekről megállapítható volt, hogy e korszakban éltek] Człowiek pekiński, dawniej też: sinantrop (Homo erectus pekinensis, chin. Běijīng rén) [człowiek z gatunku Homo erectus, wcześniej klasyfikowany jako Sinanthropus pekinensis. Jego szczątki po raz pierwszy odkryto w trakcie wykopalisk prowadzonych w latach 19231927 w zespole jaskiń Zhoukoudian niedaleko Pekinu w Chinach.] – pekingi ember [a Peking közelében lévő Csoukoutien mészkőbányáiban bukkantak rá 1921-ben. Először a Sinanthropus pekinensis nevet adták neki, ma már azonban a jávai emberrel együtt a Homo erectusok közé számítják. Ezt a csoportot tartják a mai ember elődjének. A Csoukoutienben talált embercsontleletek a II. világháború idején elvesztek, megmaradtak azonban gipszből készített másolataik, és azóta újabb leletek is napvilágot láttak.] człowiek pierwotny – ősember (homo primigenius) *hominidy - pierwsi zblizeni przodkowie są sprzed 5-6mln lat; *australopitek (2-4mln) *homo habilis (zręczny) 2,5-1,8mln narzędzia otoczakowe; poj mózgoczaszki-ok700cm3 * homo erectus (wyprostowany)poj800-11003 narzędzia: pięściaki *neandertalczyk-gatunek przyg do warunków lodowcowych;zam Euro i zach Azje 230-28tys – wydatne wały nadoczodołowe –zajm się zbieractwem i łowiectewm; narz-ostrza i przekłuwacze *homo sapiens (rozumny)-ok. 200-150 tys lat tamu; 100 tys dotarł na BliskiWsch, 60 do Australii,40 w Eurpie. człowiek pobłażliwy – engedékeny v. elnéző ember człowiek podejmujący odpowiedzialność – felelősséget vállaló ember człowiek podeszły w latach – előrehaladott v. tisztes korú ember człowiek podeszłym wieku – előrehaladott v. tisztes korú ember, idős férfi; kenyere javát már megette - Wersja 01 01 2017. człowiek pojętny – gyors felfogású ember człowiek postronny – idegen ember człowiek poturczony – eltörökösödött ember człowiek poważny – komoly ember człowiek pracy – dolgozó ember; dolgos ember; a munka embere człowiek prostolinijny – egyenes, igazságos ember człowiek prywatny – magánember; magánzó człowiek przesądny – babonás ember człowiek reklamy – reklámember "człowiek rodezyjski" [Niektórzy naukowcy do tego gatunku zaliczają również pewne okazy odkopane w Azji np. te z Dali (opisywane także jako człowiek archaiczny). Przedstawiciele tego gatunku żyli mniej więcej 600 do 250 tys. lat temu.] – rhodéziai ember [a zambiai Broken Hillen [ma Kabve] előkerült Homo sapiens rhodesiensisnek is nevezett maradványok. A koponyára ólom- és horganybányászat során bukkantak rá. Csaknem ép, a bal oldala kiváló állapotban maradt meg, az alsó állkapocs viszont hiányzik. Vele együtt egy kar- és egy combcsontot, valamint a medence egy darabját is megtalálták. A zárt együttesben középső kőkori eszközök is voltak, és a távolabb délre feltárt leleteksegítségével 40 000 és 35 000 közé keltezhetők. Ez megfelel az európai Neandervölgyi korszak végének.] człowiek rozległej wiedzy – nagytudású ember człowiek rozumny [zob. homo sapiens] – értelmes ember (homo sapiens) człowiek schnie – az ember fogy v. sorvad człowiek silnej kompleksji – erős szervezetű v. fizikumú ember człowiek słabej konstytucji – gyenge testalkatú ember człowiek starego autoramentu – régivágású ember, konzervatív człowiek starego pokroju – régi vágású ember człowiek starej daty – (átv.) régimódi v. régivágású ember człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi – [az ember céloz v. lő, de az Isten hordja a golyót v. golyókat] ember tervez, Isten végez człowiek surowych zasad – merev v. kemény alapelvek embere człowiek sympatyczny – szimpatikus ember człowiek średniego wzrostu – középtermetű ember człowiek szybko pojmujący – gyors felfogású ember człowiek tchórzliwy – félénk v. gyáva ember człowiek tej miary nie powienien się ośmieszać – ilyen kaliberű ember nem válhat nevetségessé Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1019 człowiek ten jest bardzo oczytany – ez nagyon olvasott ember człowiek trunkowy – (tréf.) borissza człowiek tuzinkowy – tucatember, átlagember człowiek ucziwy w każdym calu – (átv.) talpig v. minden porcikájában becsületes ember człowiek ułomny – nyomorék (fn.) człowiek umarły – halott ember człowiek unikający pracy – munkakerülő ember człowiek w latach [człowiek w podeszłym wieku] – éltes v. idős v. koros ember (człowiek) w okularach – szemüveges (ember) człowiek w społeczeństwie – az ember a társadalomban człowiek w rodzine i w społeczeństwie – az ember a családban és a társadalomban człowiek w społeczeństwie – az ember a társadalomban człowiek w średnim wieku – középkorú ember człowiek wybitnie zdolny – kiváló tehetségű ember człowiek wykolejony [wykolejeniec] – züllött ember człowiek wyrobiony – (a másokkal való érintkezésben) ügyes, járatos ember człowiek z charakterem – jellemes ember człowiek z cyganerii – bohém ember człowiek z doświadczeniem – tapasztalt ember człowiek z epoki brązu – bronzkori ember człowiek z gminu – a nép egyszerű fia; ember a köznépből człowiek z Jawy – (hist.) jávai előember człowiek z krwi i kości – hús-vér ember Człowiek z Piltdown (Piltdown Man, Eoanthropus dawsoni) [jedno z najbardziej znanych oszustw naukowych, którego autorem był prawdopodobnie Charles Dawson, przedstawione w 1912, zdemaskowane ostatecznie w 1953. Człowiek z Piltdown stał się presapiens, bezpiecznym buforem pomiędzy homo [sapiens] neandertalensis a [myślącym] człowiekiem współczesnym.] – Eoanthropus dawsoni (hajnalkori ember) [A piltdowni koponya tudományos elnevezése. A faj neve a koponya megtalálójára, Charles Dawsonra utal. Ma már tudjuk, hogy a koponya hamisítvány volt, és a nevet nem is használják többé.] człowiek z pod ciemnej gwiazdy – sötét gazember człowiek z wykształceniem – jó nevelésben részesült ember człowiek za burtą – [ember a hajókorláton túl!] ember a vízben ! człowiek zaradny – élelmes ember człowiek, zastanów się! – ember, fontold meg!, légy észnél! - Wersja 01 01 2017. człowiek złej woli – rosszakaró człowiek zmiennego charakteru – változó természetű ember człowiek zręczny (Homo habilis) – Homo habilis (magyarul: „ügyes ember”) [a Homo nembe tartozó faj, amelyet köznapi kifejezéssel az előemberek közé sorolnak] Człowiekowate, hominidy (Hominidae) [rodzina ssaków naczelnych obejmująca największe wśród naczelnych gatunki wykazujące dużą inteligencję, skłonność do przyjmowania spionizowanej, dwunożnej postawy oraz zdolność do wytwarzania i używania narzędzi. Gatunkiem typowym rodziny jest Homo sapiens Linnaeus, 1758. Najstarszy znany z zapisów kopalnych hominid Sahelanthropus tchadensis pochodzi z miocenu, 7 mln lat temu.] emberfélék v. hominidák (Hominidae) [a főemlősök egyik családja, amelynek ma élő tagjai egyrészt az emberi nem (Homo), másrészt a, a csimpánz, a gorilla és az orangután. A hominidák családjába korábban csak a mai embert (Homo sapiens) és a Homo nem kihalt fajait, a Homo habilis-t, Homo erectus-t, a heidelbergi embert (Homo heidelbergensis), Homo rhodesiensis-t és neandervölgyi embert (Homo neandertalensis), illetve az emberi nem közvetlen elődeit, az Australopithecina csoportot sorolták. A „nagy emberszabású majmok” három nemét ugyanakkor Pongidae néven különálló családnak tekintették. Mára azonban a legkorszerűbb genetikai alapú osztályozás alapján az embert, a csimpánzt, a bonobót, a gorillát és az orangutánt egymáshoz sokkal közelebb állóknak tekintik, mint korábban, és ezért egységes rendszertani családban tárgyalják őket. A hominidák korábbi felfogásának (csak az ember és elődei) a legújabb rendszerezés szerint a Hominina öregnem felel meg.] A ma élő hominidák a legújabb genetikus alapú rendszertan alapján a következőképpen osztályozhatók: Alcsalád: Ponginae o Nem: Pongo – orangután Borneói orangután (Pongo pygmaeus) Pongo pygmaeus pygmaeus Pongo pygmaeus morio Pongo pygmaeus wurmbii Szumátrai orangután (Pongo abelii) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Alcsalád: Homininae o Nemzetség: Gorillini Nem: Gorilla Nyugati gorilla (Gorilla 1020 gorilla) Gorilla gorilla gorilla Gorilla gorilla diehli Keleti gorilla (Gorilla beringei) Gorilla beringei beringei Gorilla beringei graueri o Nemzetség: Hominini Öregnem: Panina Nem: Pan – csimpánz Közönséges csimpánz (Pan troglodytes) Pan troglodytes troglodytes Pan troglodytes verus Pan troglodytes vellerosus Pan troglodytes schweinfurthii Bonobó (Pan paniscus) Öregnem: Hominina Nem: Homo – ember Mai ember (Homo sapiens) A régészek, paleontológusok és antropológusok számos kihalt hominida maradványait tanulmányoztak azzal a céllal, hogy jobban megértsék a mai ember és az emberszabású majmok közötti kapcsolatot. A családba többek között az alábbi kihalt nemek tartoznak: Alcsalád: Ponginae o Gigantopithecus o Sivapithecus o Lufengpithecus o Ankarapithecus Alcsalád: Homininae o Nemzetség: Hominini Ouranopithecus Sahelanthropus Orrorin Ardipithecus Kenyanthropus Öregnem: Hominina Csoport: Australopithecina Australopithecus – előemberek Paranthropus Alcsalád: Dryopithecinae czmychnąć — czmychać [opuścić jakieś miejsce nagle, szybko] – (czmychać) elillanni, elosonni; (czmychnąć) illanni, elillanni, (átv.) elpárologni; elosonni, elszökni, megszökni; kámforrá változik czochra [reg. narzędzie do oddzielania główek nasiennych od łodyg lnu i konopi] – lenfésű czochrać [1. targać włosy, sierść; 2. ocierać ciało o coś twardego; 3. reg. oddzielać główki - Wersja 01 01 2017. lnu i konopi od łodyg za pomocą czocher] – kaparni, vakarni, fésülni czochrać len – lent szöszölni czochrać włosy, sierść – (hajat, szőrt) felborzolni czochrać się [1. targać sobie włosy; 2. trzeć ciałem o coś twardego] – (dawno) dörzsöli magát; vakaródzani; borzolja a haját; felborzolódni; rántgatni, cibálni czołdar [1. używane dawniej długie okrycie konia; 2. z tureckiego czułdar, pokrowiec długi wełniany na konia, dziś jeszcze w Turcyi używany z deseniem w kostki i strefy czerwone] – hosszú gyapjú lópokróc czółeczko (tkackie) [zob. łódka] – vetélő [általában csónakformájú, arasznyi hosszú eszköz, amivel a szövésnél a keresztfonalat a láncfonalak közé bevetik. A régibb szabályos csónakforma mellett újabban elterjedt a teljesen áttört közepű takácsvetélő is. A vetélő közepén, vékony pálcára fűzve, kis nád- vagy bodzafa csévén (csörlő) van a fonal, amelyről az a láncfonalak között történő átvetés alkalmával a kellő hosszúságban lebomlik. A vetélő a lábítós → szövőszékhez kapcsolódik, mert csak itt van olyan vízszintes fonalsík, amelyen a csónakformájú eszköz siklani tud.] czołem – előre, egyenest, szembe czołem [oficjalne pozdrowienie używane w wojsku, a także poufale wśród osób bliżej z sobą zżytych] – üdvözlöm!, üdvözöllek!, tiszteletem! (csak búcsúzáskor); szervusz! erőt!, egészséget! (katonai) erőt, egészséget! czołg [opancerzony wóz bojowy na gąsienicach, z uzbrojeniem wmontowanym w obrotową wieżę] – harckocsi, tank czołg amfibia – kétéltű harckocsi czołg ciężki – nehéz harckocsi czołg lekki – könnyű harckocsi czołg towarzyszący – kísérő harckocsi czołg wodnoziemny [wojsk] – kétéltű harcjármű v. tank v. harckocsi czołgać się (czołga się) [1. posuwać się naprzód w pozycji na brzuchu, na czworakach; 2. poniżać się przed kimś; 3. o mgle, dymie itp.: snuć się nisko nad ziemią] – kúszni, mászni, csúszni, csúszik-mászik czołgać się po ziemi – földön kúszni czołganie się – kúszás, mászás czołgista – páncéloskatona, tankos czołgowy, -a, -e – tank-, harckocsiczółko, czółeczko (albo stroik, podwstążnik) [1. zdr. od czoło w zn 1.; 2. niewieści ubiór głowy, noszony w Polsce powszechnie w w. XVIII, stanowiący rodzaj półkolistej opaski nad czołem. Wówczas, kiedy panny rodzin szlacheckich ubierały się do ślubu Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1021 w takie czółka, matka przy błogosławieństwie, gdy wyjeżdżano do kościoła, zakładała córce za czółko chleb, sól i cukier, aby zamożność gościła zawsze w jej domu.; 3. regionalny strój głowy, wysoki diadem przybrany wstążkami i kwiatami; 4. opaska służąca dawniej jako ozdoba głowy kobiecej] – homlokocska; (dawno) homlokpánt, homlokdísz; párta [1. a leányok fejét a szüzesség jelképeként övező pánt. A párta merevségét biztosító vasvázat vagy kéregpapírt finom textíliával vonták be és bélelték, islóggal, drágakőutánzatokkal, ezüst-, aranycsipkével (sík aranyos párta a Felvidéken), aranyhímzéssel (Hajdúság), gyöngyökkel díszítették 2. a leányok fejét a szüzesség jelképeként övező pánt, melyet a lakodalomig viseltek. Pártában maradt a vén lány, akinek nem jutott férj és így nem volt módjában, hogy a pártát letegye] Kobieta w czółku, Albrecht Dürer Párta Tadeusz i Zosia (Pan Tadeusz) - Wersja 01 01 2017. czoło [1. górna część twarzy powyżej oczu; u zwierząt: część głowy pomiędzy skrońmi; 2. przód, front czegoś] – homlok, (szczyt, przód) él [na czele: az élen, elől; na czele delegacji: a küldöttség élén; pot lał mu się z czoła: ömlött róla a verejték] czoło burzy [pas prądów wznoszących przed chmurami nadciągającej burzy] – vigarfront czoło fali [fiz. powierzchnia falowa najbardziej odległa od źródła] – hullámfront [a hullám kezdeti, emelkedő szakasza]; hullámhomlok (a haladással szemben megfigyelhető első hullámfelület) czoło mu się fałdowało – a homloka összeráncolódott v. ráncos lett v. ráncba borult czoło niskie – alacsony homlok czoło oblane potem – izzadt, verejtékes v. izzadtságtól csurgó homlok czoło wysokie – magas homlok czołobitnie – alázatosan, alázatoskodóan; alázatos módon czołobitność – megalázkodás, engedékenység, szolgalelkűség; hajlongás czołobitny, -a, -e [pełen pokorny, uniżony] – alázatos, alázatoskodó; hódolatteljes, szolgalelkű czołobitny ukłon – mély meghajlás, alázatos meghajlás czołowy, -a, -e [1. odnoszący się do czoła – części głowy; 2. główny, przodujący; 3. przedni, frontowy] – (przedni) elülső; homlokra vonatkozó, homlok-; (wybitny) élenjáró, fő-, vezető-; él; élvonalbeli; (wojsko) front-, frontális czołowa rola – főszerep czołowy atak – frontális támadás; az arcvonal egész hosszát érintő támadás czołowy oddział – élcsapat czołowy pisarz – élenjáró író czołowy sportowiec – élsportoló czołówka [1. pierwsze szeregi, czoło czegoś; 2. grupa ludzi przodujących w jakiejś dziedzinie; 3. wysunięta grupa zawodników w biegu lub rajdzie; 4. w wojsku: wysunięta do przodu jednostka specjalna; 5. naczelna wiadomość lub artykuł w gazecie; 6. wstępna część filmu zawierająca m.in. tytuł, dane dotyczące twórców; 7. płaska latarka do zakładania na czoło] – előcsapat, él, élvonal, élmezőny, előosztag, élcsapat (politika) czołówka amunicyjna – előretolt lőszerraktár czołówka bazy lotniczej – mozgó repülőgépszertár czołówka chirurgiczna – sebészeti segélykocsi Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1022 czołówka sanitarna – előrevont sebesültszállító vonat czołówka w filmie – főcím (filmé) czop [1. stożkowata zatyczka otworu zbiornika, naczynia itp.; 2. przedmiot stożkowatego kształtu; 3. stożek ropny w uchyłkach migdałków podczas anginy; 4. część przedmiotu umożliwiająca połączenie go z innym przedmiotem] – csap, csapszek; ereszték; csapolás; balek czopek [1. «mały czop – zatyczka; 2. mały przedmiot stożkowatego kształtu; 3. zob. czop w zn. 3., 4.; 4. lek w kształcie stożka, stosowany doodbytniczo; 5. ogr. kawałek przyciętego dziczka nad zokulizowanym oczkiem odmiany szlachetnej] – csap, dugó, (orvosi) kúp; (bonctan) nyelvcsap czopek dopochowy – hüvelykúp czopek doodbytniczy – végbélkúp czopek stolcowy – végbélkúp czopki siatkówki [1. wrażliwe na barwy komórki nerwowe w siatkówce oka; 2. komórki zmysłowe siatkówki tworzące obok pręcików jej warstwę nerwowonabłonkową. Przypominają kształtem butelkę. Od ich czynności zależy ostrość wzroku (plamka siatkówki zbudowana jest prawie wyłącznie z czopków) oraz widzenie barw.] – retinacsap czopować [zatykać czopem] – csapozni, összecsapozni; bedugaszolni, betömni, csapot verni vmibe czopowe [Czopowe, nazwa podatku akcyznego w dawnej Polsce, pobieranego od piwa, miodu, gorzałki i wina, uformowana od czopa, którym zatykano beczki i kufy, a który należało wyjąć przed rozlewaniem do mniejszych naczyń, co wskazuje, że pierwotnie czopowe płacone było przez szynkarzy.] – (dawno) csappénz; italárusítási adó czopownica; piła czopowa [piła do wycinania czopów z drewna] – csapoló fűrész czopowy, -a, -e – csap-, dugóczorny abo zmaraszony [brudny, czarny] – [Słowniczek języka śląskiego] fekete, sötét czort [1. diabeł; 2. pot. o człowieku złym, dokuczliwym; 3. żart. o człowieku energicznym, sprytnym] – ördög; manó Czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata (M. Bieb.) Cavara et Grande = A. officinalis) [gatunek rośliny należącej do rodziny kapustowatych. Jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju czosnaczek Alliaria. Występuje na obszarze Europy i Azji Zachodniej, na Półwyspie Indyjskim i w Afryce Północnej (Algieria, Maroko, Tunezja). W Polsce jest bardzo pospolity. - Wersja 01 01 2017. Czosnaczek występuje także w Ameryce Północnej (USA), gdzie został introdukowany w 1850 r. Z powodu braku naturalnych szkodników i szybkiego rozprzestrzeniania się roślinę uznano za gatunek inwazyjny] – kányazsombor (Alliaria petiolata) [a keresztesvirágúak (Brassicales) rendjébe, a káposztafélék (Brassicaceae) családjába tartozó növényfaj] czosnek [roślina warzywna o charakterystycznym zapachu; też: cebulka tej rośliny używana jako przyprawa] – fokhagyma Czosnek dęty (Allium fistulosum L.), nazywany także cebulą siedmiolatką [gatunek byliny należący do rodziny czosnkowatych. Jego pochodzenie jest nieznane, przypuszcza się, że pochodzi z Chin. W stanie dzikim nie jest spotykany. Prawdopodobnie został wyselekcjonowany z cebuli ałtajskiej (Allium altaicum), z którą jest spokrewniony] – Sarjadékhagyma (Allium fistulosum L.); csöveshagyma, téli sarjadékhagyma, negi [japán], cong, da cong [kínai] [Csak hosszúkás, hengeres szárat fejleszt, külön hagymafejet nem növeszt. A fehér és a zöld része is felhasználható főzéskor. Őshazája tőlünk keletre - a Bajkáltó környékén - található. Az ottani zord körülmények miatt, kitűnően alkalmazkodott a szélsőséges éghajlati feltételekhez, így bártan próbálkozhatunk házikerti termesztésével is.] Czosnek główkowaty (Allium sphaerocephalon L.) [gatunek byliny należący do rodziny czosnkowatych. Gatunek wokółśródziemnomorski. Występuje na terenie Europy, Afryki Północnej i Azji Zachodniej.] – Bunkós hagyma (Allium sphaerocephalon L). Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) 1023 Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) [gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko na terenie Europy oraz w Turcji i na Kaukazie, jest też uprawiany w innych regionach. Element łącznikowy subatlantycko-śródziemnomorski. W Polsce występuje na całym terenie, głównie jednak w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległym obszarze (Kotlina Sandomierska i wyżyny), gdzie jest dość pospolity. Na niżu jest dużo rzadszy] – medvehagyma (Allium ursinum) [az egyszikűek (Liliopsida) osztályának, spárgavirágúak (Asparagales) rendjébe, a amarilliszfélék (Amaryllidaceae) családjába tartozó faj. Nevét arról kapta, hogy a barnamedvék előszeretettel fogyasztják terméseit, és még a föld alól is gyakran kiássák, de hasonlóképp kedvelik a vaddisznók is.] Czosnek pospolity, czosnek zwyczajny (Allium sativum L.) [gatunek byliny (w uprawie jako roślina dwuletnia lub jednoroczna) należący do rodziny amarylkowatych (podrodzina czosnkowych). Jest warzywem, przyprawą i rośliną leczniczą znaną zwykle tylko pod nazwą rodzajową, jako czosnek. Pochodzi z Azji Środkowej, skąd rozprzestrzeniony został jako roślina uprawna do Europy i północnej Afryki, z czasem trafił na inne kontynenty. Rozprzestrzeniany w postaci rozmnażanych wegetatywnie kultywarów, pochodzących od dziko rosnących w Azji południowo-zachodniej roślin, opisywanych jako gatunek Allium longicuspis Rgl] – fokhagyma (Allium sativum) [1. az amarilliszfélék családjába tartozó faj. Gyógy-, és fűszernövény, melynek hagymagumója fogyasztható; felvágva erőteljes aromával (egyesek szerint illattal, mások szerint szaggal) rendelkezik. Népies neve „foghagyma” vagy „büdös hagyma”. 2. gaarikku, ninniku [japán], suan, da suan tou (garlic bulb) [kínai] Sajátos, átható illatú, csípős ízű, gerezdekből (fiókhagymákból) összetevődő hagymája számos nemzet konyhájának nélkülözhetetlen fűszere. Gyógyhatása miatt a fokhagymát már az ókorban és a középkorban is sokra becsülték, az emberek babonából hordták magukkal vámpírok és egyéb gonosz szellemek ellen. Érelmeszesedés ellen, vérnyomáscsökkentőként, bélfertőtlenítésre, az emésztés segítésére ma is sokan fogyasztják. E növény Közép-Ázsiában őshonos, de - Wersja 01 01 2017. világszerte sokfelé termesztik. Az egész fokhagymafejet beborító vékony, hártyás burok alatt akár 20 gerezd is kifejlődhet. Néha virágszárat is hoz, ennek csúcsán apró léghagymák és terméketlen virágok fejlődnek. A gerezdek vagy a léghagymák elültetésével (duggatásával) szaporítható, a vöröshagymához (Allium cepa) hasonló módon egyéves kultúrában termesztik. Kb. 0,1% olajat tartalmaz, fő összetevői a diallildiszulfid, a diallil-triszulfid és az allil-propildiszulfid. ] Czosnek siatkowaty (Allium victorialis L.) [gatunek byliny należący do rodziny czosnkowatych. Rośnie dziko w Azji, w środkowej, zachodniej, wschodniej i południowej Europie oraz na Alasce. W Polsce na naturalnych siedliskach jest rzadki, występuje tylko w południowowschodniej części kraju] – győzedelmes hagyma v. havasi hagyma (Allium victorialis) [védett reliktum faj és egyben gyógynövény. A neve nem a győzelemből, hanem a Mons Victoralis (Mont St. Victoire Provence-ban) hegyről, eredeti termőhelyéből ered.] czosnek szalotka (Allium ascalonicum) – Mogyoróhagyma (Allium ascalonicum); salotta, aszkalóni hagyma (a palesztin Askalon városból hozták a keresztesek); scallion, échalote. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1024 Hagymáját a vöröshagymához hasonlóan ételízesítésre, főleg húsételek és mártások készítéséhez használják. A vörös- és a fokhagyma közeli rokona, valószínűleg Ázsiából származik. Rövid, hengeres levelei üregesek. Levendulakék vagy piros virágai sűrű ernyőben állnak. Télálló hagymái aprók - hosszúságuk nem éri el az 5 cm-t, átmérőjük 2,5 cm -, hosszúkásak, a fokhagymához hasonlóan csoportosan fejlődnek egy közös tönkön. A növény zsenge levelei is fogyaszthatók. Tavasszal ültetik, minden jó kerti talajban szépen fejlődik. A hagymákat ősszel szedik fel. A tavasszal nagy mennyiségben piacra kerülő újhagymát nem a mogyoró-, hanem a vöröshagyma hajtatásával termesztik. Természetesen a mogyoróhagymából is többféle létezik. A képen is különböző mogyoróhagymák láthatók, a hosszúkás a banánhagyma, a kerekded pedig a francia mogyoróhagyma. Mindkettőre jellemző a viszonylag kisebb méret, illetve az, hogy egy fejen belül több gerezdre bonthatók. Aromájuk finomabb a többi hagymánál, valószínű a francia séfek ezért is részesítik előnyben a salotta fajtákat. A mogyoróhagymát a legtöbb helyen salottaként ismerik, de hívják nemes hagymának is, mert az íze kifinomultabb, lágyabb és komplexebb, mint a rendes hagymáé. Van gömbölyűbb és hosszúkásabb fajta, de az igazit mindig hagymáról szaporítják, ilyenkor az anyagumón több leánygumó nő. Franciaországban tilos salotta néven árulni a magról szaporított hagymafajtákat, melyek ugyan hasonlóan nézhetnek ki, de ízre, minőségre jóval gyengébbek. Theophrastus görög író már a Krisztus előtti harmadik században leírta ezt a hagymát, s ascolonionnak nevezi. Később Plinius ezért arra a következtetésre jutott, hogy a közel-keleti Askalon városából származik, de tévedett. A mogyoróhagyma távolabbról érkezett: Közép-Ázsiában és Indiában előbb ismerték, mint a Földközitenger partjain. Délkelet-Ázsiában ma is hegyekben áll a piacokon. Különösen nagy mennyiségben fogyasztják Indiában, - Wersja 01 01 2017. Kínában, Vietnámban, Thaiföldön. Európában a franciák kedvelték meg a leghamarabb: már a Karolingok idején termesztették, s hamar elterjedt Bordeaux-tól Normandiáig. A dél-francia konyhákon gyakran párosítják fokhagymával, az északi és keleti területeken inkább vöröshagymával. Mindig nagyon finomra és egyenletesre vágják, s jobb konyhákon gézbe csomagolják, hideg vízbe mártják, enyhén kinyomkodják. A mosás által a hagyma elveszíti nyers keserűségét, s lassabban oxidálódik. A legtöbb mártáshoz megpárolják, hideg mártásba, ecetolajos öntetbe pedig nyersen hintik bele. Thaiföldön egyébként gyakran vágják ketté hosszanti irányban, majd szeletekre. Így hosszú csíkokra esik szét, amit úgy neveznek, „természetes julien”. Ne tegyük hűtőszekrénybe: tároljuk száraz, hűvös helyen, lehetőleg kosárban. A hámozását megkönnyíti, ha a gyökér részénél kereszt alakban bevágjuk, 10-20 másodpercre lobogva forró vízbe mártjuk, majd hidegbe. Sokféleképpen elkészíthető: lehet tepsiben vagy olajban sütni, szokták főzni és savanyítani is.] Czosnek szczypiorek, nazywany w skrócie szczypiorkiem (Allium schoenoprasum L.) [aromatyczna bylina z rodziny czosnkowatych] – metélőhagyma v. snidling (Allium schoenoprasum) [a hagymafélék legkisebb méretű faja, a tavasz első zöldülő hírnöke] Czosnek wężowy (Allium scorodoprasum L.) [gatunek byliny należący do rodziny czosnkowatych. Występuje w Turcji oraz północnej, środkowej, wschodniej i południowej Europie. Na niektórych obszarach uprawiany i zadomowiony.] – magvas hagyma v. kígyófoghagyma (Allium scorodoprasum); Kígyóhagyma (Allium scorodoprasum ssp. rotundum) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1025 czosnek zielonawy (Allium oleraceum) – Érdes hagyma (Allium oleraceum) czosnkować – fokhagymázni, megfokhagymázni czosnkowy, -a, -e – fokhagymás, fokhagymaczółeczko – homlokocska czółenka – körömcipő czółenko [1. małe czółno; 2. pantofel damski głęboko wycięty; 3. przyrząd do robienia ręcznych koronek lub siatek; 4. element krosna w postaci łódeczki zawierającej i przerzucającej nici; 5. część maszyny do szycia, w której mieści się szpulka z nićmi] – kis csónak czółenko tkackie – vetélő (szövés) czółenko tkackie z lignofolu – prespán vetélő czółko (albo stroik, podwstążnik) [1. zdr. od czoło w zn 1.; 2. regionalny strój głowy, wysoki diadem przybrany wstążkami i kwiatami; 3. opaska służąca dawniej jako ozdoba głowy kobiecej; 4. lub czółenko, ubiór przystrajający czoło i przód głowy. Jako czapeczka lub opaska, ozdobiona wstążkami i kwiatami, występuje do dzisiaj w wielu strojach ludowych. 5. zwane też stroikiem lub podwstążnikiem; opaska na głowę noszona przez dziewczęta. Znana od średniowiecza, zwykle zdobiona. Czółko występowało w różnych formach, od prostej, dosyć wąskiej przepaski aż do wyszywanej perłami lub haftowanej zlotem sztywnej opaski.] – homlok, (szczyt, przód) él; főkötő, párta, pántlika; homlokpánt - Wersja 01 01 2017. czółno, czyli łódka rybitwia (Linde) [1. łódź wydrążona z jednego pnia; 2. wyrobione z jednej kłody drzewa, zwykle sosnowego, czasem topolowego lub bukowego, jest pierwotnym typem statków rybackich na rzekach, jeziorach i stawach polskich; 3. łódź wykonana z jednego pnia drzewa; wypalona lub wydłubana, płaskodenna, poruszana wiosłami lub drągiem.] – (dawno) egy fatörzsből kivájt halászcsónak; csónak, ladik czterdziestnica, czterdziesiątnica; czyli czas czterdziestodniowego postu [stara nazwa postu czterdziestodniowego; że zaś dawniej nietylko post Wielki, ale i adwent trwał dni 40, więc czterdziestnica lub czterdziesiątnicą nazywano nietylko post Wielki, ale i adwent.] – (dawno) negyvennapos böjt [A hamvazószerdától húsvétig tartó időszakot nevezzük nagyböjtnek. Negyven napig tart, és Jézus negyvennapos böjtölésére, kínszenvedésére és halálára emlékeztet.] czterdziestka [1. liczba 40; 2. całość składająca się z czterdziestu części lub jednostek; 3. to, co jest oznaczone liczbą 40; 4. pot. o wieku: czterdzieści lat; 5. pot. kobieta mająca czterdzieści lat] – negyvenes, negyven; negyven éves nő czterdziestogodzinny, -a, -e [mający lub trwający czterdzieści godzin] – negyvenórás czterdziestogodzinny na podróż – negyvenórás utazás czterdziestodniowy, -a, -e [mający lub trwający czterdzieści dni] – negyvennapos czterdziestolatek [mężczyzna mający czterdzieści lub czterdzieści kilka lat; też: zwierzę, roślina lub przedmiot mające tyle lat] – negyvenéves v. negyvenes férfi czterdziestolatka – negyvenéves v. negyvenes nő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1026 czterdziestolecie [1. okres czterdziestu lat; 2. czterdziesta rocznica] – negyven év (időtartam); negyvenéves évforduló czterdziestoletni, -ia, -ie [mający lub trwający czterdzieści lat] – negyvenéves czterdziestowieczny, -a, -e – tizennegyedik századból való; XIV. századi czterdziestowieczny zamek – XIV. századi kastély czterdziestu – negyven (hímnemű élőlényekre vonatkozóan) Czterdziestu męczenników z Sebasty, cs. Sorok muczenikow siewastijskich (zm. 9 marca 320 w Sebaście w ówczesnej Armenii) [żołnierze XII legionu rzymskiego zwanego Błyskawicą (Legio XII Fulminata), męczennicy chrześcijańscy i święci Kościoła katolickiego, ewangelickiego, koptyjskiego, ormiańskiego oraz prawosławnego.] – szebasztei negyven vértanú [A II. századtól számos keresztény tartozott a római XII. légióhoz. Constantinus császár idejében a pogány Licinius kezdetben türelmet tanúsított a keresztények iránt, Constantinusszal történt szakítása után azonban üldözni kezdte a keresztényeket. Az általa elrendelt számonkérés idején a légió negyven katonája is kereszténynek vallotta magát; sem a kitüntetések, előléptetések ígérete, sem a fenyegetések nem tántorították el őket hitüktől. ― A helytartó szokatlanul kegyetlen halálnemet választott a negyven „engedetlen" katona számara: fagyhalálra ítélte őket. Egy különösen hideg éjszakán át meztelenül kitették őket az egyik városfalakon belüli befagyott tóra. Egy ott található fürdőházban, amelynek a romjai fennmaradtak, meleg fürdőt készíttetett azoknak, akik hajlandóak a hittagadásra. Az elítéltek bátran vállalták a halált; egyikük megingott, de amint bevitték a melegre, meghalt. Helyét a kivégzőosztag egyik katonája önként töltötte be. Haláluk után testüket máglyán elégették, hamvaikat a vidék folyóiba szórták. Ennek ellenére maradtak fönn ereklyéik. A történet a magyar néphitben is ismert volt; a negyven vértanú ünnepe az időjósló szentek ünnepeihez is kapcsolódik. Az időjárásjósló regula szerint: ha fagy a negyven vértanú napján, még negyven napig várhatjuk a zord időt.] czterdziesty, -a, -e [będący ostatnim elementem zbioru składającego się z czterdziestu jednostek lub jedną z czterdziestu części, na które można coś podzielić] – negyvenedik czterdzieści (czterdziestu) [liczebnik główny oznaczający liczbę 40] – negyven - Wersja 01 01 2017. czterdzieścioro [liczebnik zbiorowy odpowiadający liczbie 40] – negyven, negyvenen (gyűjtőszámnév) czterech – négy (hímnemű élőlényre vonatkozik) (a cztery B., T., H. esete) czterech jeźdźców Apokalipsy [zaraza, głód, wojna i śmierć symbolicznie przedstawione w postaci czterech konnych rycerzy] – az Apokalipszis négy lovasa czterechsetny, -a, -e [będący ostatnim elementem zbioru składającego się z czterystu jednostek lub jedną z czterystu części, na które można coś podzielić] – négyszázadik czterej panowie – négy férfi Czterej Jeźdźcy Apokalipsy [postacie z Apokalipsy św. Jana. Mają wyruszyć na koniach przed Sądem Ostatecznym. Według tradycji imiona czterech jeźdźców to: 1. Wojna, 2. Zaraza, 3. Głód i 4. Śmierć. Według innej interpretacji pierwszy jeździec to Jezus Chrystus, a pozostali symbolizują nieszczęścia w dniach końca: wojnę (2), głód (3) i przedwczesną śmierć (4). Apokalipsa wymienia z imienia tylko czwartego jeźdźca – Śmierć i jego towarzyszkę Otchłań (Hades, piekło).] – apokalipszis lovasai, más néven Az Apokalipszis négy lovasa [a végítélet egyik előjeleként szerepel a bibliai Jelenések könyvében. A középkorban a kereszténység egyik fontos apokaliptikus motívuma. A Négy Lovas későbbi nevükön a Háború vagy Hódítás, a Halál, a Viszály és az Éhínség vagy Pestis. A Jelenések könyve szerint halált és pusztulást hoznak a világra. A Biblia lapjain úgy jelennek meg, mint Isten küldöttei, akik az ő parancsára pusztítanak a világban.] Fragment z Apokalipsy: I widziałem, gdy otworzył Baranek jedną z owych pieczęci, i słyszałem jedno ze czterech zwierząt mówiące, jako głos gromu: Chodź, a patrzaj! Zwycięzca: I widziałem, a oto koń biały, a ten, który na nim siedział, miał łuk, i dano mu koronę, i wyszedł jako zwycięzca, ażeby zwyciężał. Wojna: A gdy otworzył wtórą pieczęć, słyszałem wtóre zwierzę mówiące: Chodź, a patrz! I wyszedł drugi koń rydzy; a temu, który na nim siedział, dano, aby odjął pokój z ziemi, a iżby jedni drugich zabijali, i dano mu miecz wielki. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1027 Głód: A gdy otworzył trzecią pieczęć, słyszałem trzecie zwierzę mówiące: Chodź, a patrzaj! I widziałem, a oto koń wrony, a ten, co na nim siedział, miał szalę w ręce swojej. I słyszałem głos z pośrodku onych czworga zwierząt mówiący: Miarka pszenicy za grosz, a trzy miarki jęczmienia za grosz; a nie szkodź oliwie i winu. Śmierć: A gdy otworzył czwartą pieczęć, słyszałem głos czwartego zwierzęcia mówiący: Chodź, a patrzaj! I widziałem, a oto koń płowy, a tego, który siedział na nim, imię było Śmierć, a Otchłań mu towarzyszyła; i dana im jest moc nad czwartą częścią ziemi, aby zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez zwierzęta ziemskie. (Ap 6, 1-8) Czterej pancerni i pies [1. powieść Janusza Przymanowskiego; 2. serial telewizyjny w reżyserii Konrada Nałęckiego, według scenariusza Janusza Przymanowskiego na podstawie książki tegoż autora pod tym samym tytułem. Fabuła przedstawia wojenne losy załogi czołgu Rudy i psa Szarika.] - A négy páncélos és a kutya, (Czterej pancerni i pies) [egy 1966-os fekete-fehér lengyel televíziós sorozat] czternastka [1. liczba 14; 2. całość składająca się z czternastu części lub jednostek; 3. to, co jest oznaczone liczbą 14] – tizennégyes czternastodniowy, -a, -e [mający lub trwający czternaście dni] – tizennégynapos, kéthetes - Wersja 01 01 2017. czternastolatek [chłopiec mający czternaście lat; też: zwierzę, roślina lub przedmiot mające tyle lat] – tizennégyéves fiú czternastolatka – tizennégyéves lány czternastoletni, -ia, -ie [mający lub trwający czternaście lat] – tizennégyéves czternastu – tizennégy (hímnemű élőlény) czternasty, -a, -e [będący ostatnim elementem zbioru składającego się z czternastu jednostek lub jedną z czternastu części, na które można coś podzielić] – tizennegyedik (Ludwik Czternasty: XIV. Lajos) czternasty [czternasty dzień miesiąca] – tizennegyedike, 14-e czternasta [godzina druga po południu] – tizennégy óra, 14.00 óra czternaście (czternastu) [liczebnik główny oznaczający liczbę 14] – tizennégy czternaścioro [liczebnik zbiorowy odpowiadający liczbie 14] – tizennégyen cztero- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący, że to, co jest wymienione w drugiej części złożenia, występuje cztery razy lub składa się z czterech jednostek] – négyczteroaktowy, -a, -e [o utworze scenicznym: składający się z czterech aktów] – négyfelvonásos czteroaktowa sztuka – négyfelvonásos színdarab czteroaktówka – négyfelvonásos czteroboczny, -a, -e – négyoldalú czterochlorek węgla [niepalna, trująca ciecz o słodkawym zapachu] – szén-tetraklorid (CCl4) [a szerves szintetikus kémiában elterjedt anyag és korábban tűzoltásra és hűtőanyagnak is használták] czterocifrowy, -a, -e – négyjegyű (szám) czterocifrowa liczba – négyjegyű szám czterocylindrowy, -a, -e [techn. mający cztery cylindry] – négyhengeres (autó) czterodniowy, -a, -e [mający lub trwający cztery dni] – négynapos, négynapi czterogłoskowy, -a, -e – négybetűs, négyszótagú (np. dź-a-dź-o) czterogłosowy, -a, -e [śpiewany lub mówiony na cztery głosy] – négyhangú, négyszólamú czterogłosowy, -a, -e; na cztery głosy – négyszólamú czterogodzinny, -a, -e [mający lub trwający cztery godziny] – négyórás, négyórai czterokanałowy, -a, -e – négycsatornás czterokanałowa głowica magnetyczna – négycsatornás magnetofonfej czterokanałowy wzmacniacz mocy – négycsatornás teljesítményerősítő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1028 czteroklasowy, -a, -e [1. złożony z czterech klas; 2. mieszczący cztery klasy] – négyosztályos czterokołowy, -a, -e [mający cztery koła] – négykerekű czterokonny, a-, -e [1. zaprzężony w cztery konie; 2. złożony z czterech koni] – négylovas czterokonny karawan – négylovas gyászkocsi czterokrotnie – négyszeresen czterokrotny, -a, -e [1. powtarzający się cztery razy; 2. taki, który osiągnął coś cztery razy; 3. cztery razy większy lub mniejszy od czegoś] – négyszeres, négyszeri czterolampowy, -a, -e – négylámpásos czterolatek [chłopiec mający cztery lata; też: zwierzę, roślina lub przedmiot mające tyle lat] – négyéves (gyermek v. kisfiú) czterolatka – négyéves (kislány) czterolecie [1. okres czterech lat; 2. czwarta rocznica] – négyéves évforduló czteroletni, -ia, -ie [mający lub trwający cztery lata] – négyéves-, négyesztendős czteroletnia kadencja – 4 éves időszak czterolistny, -a, -e [mający liść złożony z czterech małych listków] – négylevelű Czterolistna koniczna [dość rzadkowystępująca mutacja pospolitej koniczyny, najczęściej koniczyny białej (Trifolium repens L.), posiadająca cztery listki zamiast zwykle występujących trzech. W cywilizacji zachodniej uważana jest za przynoszący szczęście przedmiot, często szukają jej dzieci, a jej znalezienie to według przesądu dobry znak] – négylevelű lóhere [a pillangósvirágúak családjába tartozó fehérhere (Trifolium repens) viszonylag ritka négylevelű változata. Hagyományosan a szerencse szimbólumának tekintik az európai kultúrkörben (így a Kárpát-medencében is).] czteromasztowiec – négyárbócos, négyárbócoshajó czteromasztowy [o statku: mający cztery maszty] – négyárbócos (hajó) czteromiesięczny, -a, -e [mający lub trwający cztery miesiące] – négyhónapos, négyhavi - Wersja 01 01 2017. czteronożny, -a, -e [mający cztery nogi] – négylábú czteroodcinkowy, -a, -e – négyrészes czteroosobowy, -a, -e [1. przeznaczony dla czterech osób; 2. składający się z czterech osób] – négyszemélyes, négyüléses czteropalczasty, -a, -e [mający cztery palce] – négyujjas czteropasmowa droga; czteropasmówka – négysávos út czteropiętrowy, -a, -e [mający cztery piętra] – négyemeletes czteropłaszczyznowy, -a, -e – négysíkú czteroprocentowy, -a, -e [stanowiący cztery procent czegoś] – négyszázalékos czteroraczkowy, -a, -e – négyrákos czteroręki, -a, -ie [posiadający cztery ręce] – négykezes; (áll.) négylábú czterosiedzeniowy, -a, -e – négyüléses czterosiedzeniowy samochód – négyüléses autó czterosilnikowy, -a, -e – négymotoros czterosilnikowy ciężki samolot bombowy dalekiego zasięgu – négymotoros, nagy hatótávolságú nehézbombázó czteroskibowiec – négyeseke czteroskibowy, -a, -e [1. o pługu: odkładający jednocześnie cztery skiby; 2. mający cztery skiby] – négyekés czteroskibowy pług – négyeseke czterostronny, -a, -e – négyoldalas, négyoldalú czterotaktowy, -a, -e – négyütemű, négyütemes czterotomowy, -a, -e [składający się z czterech tomów] – négykötetes czterotygodniowy, -a, -e [mający lub trwający cztery tygodnie] – négyhetes, négyheti czterowartościowość – négyvegyértékűség czterowartościowy, -a, -e [zdolny do wiązania się z czterema atomami jednowartościowego wodoru lub równoważnej liczby atomów innego pierwiastka] – négyvegyértékű czterowartościowy atom węgla – négyvegyértékű szénatom czterowiersz [tekst składający się z czterech wersów] – négysoros (versszak); négysoros vers czterowierszowy, -a, -e – négysoros czterowiosłowy, -a, -e [poruszany za pomocą czterech wioseł] – négyevezős czterowiosłówka – négyevezős (csónak) czterowymiarowy, -a, -e – négykiterjedésű, négydimenziójú, négydimnziós czterowymiarowa czasoprzestrzeń [czterowymiarowa rozciągłość powstała w wyniku zespolenia czasu i przestrzeni] – négydimenziós téridő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1029 czterozgłoskowy, -a, -e – négyszótagú cztery, -a, -e [liczebnik główny oznaczający liczbę 4] – négy [po cztery: négyesével; w cztery oczy: négyszemközt] cztery [ocena dobra w szkolnym systemie ocen] – négyes cztery całe trzy dziesiąte - négy egész három tized cztery deski – koporsó cztery działania (arytmetyczne) – a négy (számtani) alapűvelet cztery kąty, a piec piąty – [négy sarok, ötödik a kemence] a csupasz négy fal cztery kółka – (közb.) négykerék (autó) cztery mile za piec – sehol távolban cztery mocne herbaty proszę – négy erős teát kérek cztery razy – négyszer cztery siódme – 4/7 (négy heted) cztery strony świata – a világ négy tája; négy világtáj cztery ściany – rozzant viskó; sivár szoba; négy üres fal cztery tysiące – négyezer cztery żywioły (ogień, ziemia, powietrze i woda) – a négy elem (tűz, föld, levegő és víz) czterykroć [cztery razy] – négyszer czterysta (czterystu) [liczebnik główny oznaczający liczbę 400] – négyszáz czterystu- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący, że to, co jest wymienione w drugiej części złożenia, występuje czterysta razy lub składa się z czterystu jednostek] – négyszázczub [1. kępka sterczących piór na głowie ptaka; też: kępka sierści na głowie innego zwierzęcia; 2. wysoko upięte włosy; 3. szpiczaste zakończenie czegoś; 4. zob. czubek w zn. 1, 5.], czubek – üstök, tincs, konty, dús fürt [brać się za czuby: hajbakapni]; (madárnál) búb, bóbita; (szczyt) csúcs, tető, orom (z czubem: csordultig tele, színültig tele); sörény; ráadás, púp czub góry – hegyorom, a hegy csúcsa Czubajeczka (Lepiota) [rodzaj grzyba z rodziny pieczarkowatych] – őzlábgomba [a csiperkefélék (Agaricaceae) családjába - Wersja 01 01 2017. tartozó Lepiota és Macrolepiota nembe tartozó gombafajok nem rendszertani gyűjtőneve. A legismertebb ilyen faj a nagy őzlábgomba (Macrolepiota procera).] Niektóre gatunki: Czubajeczka biała (Lepiota alba) Czubajeczka brązowoczerwonawa (Lepiota brunneoincarnata) Czubajeczka pomarańczowobrzega (Lepiota calcicola) Czubajeczka karpacka (Lepiota carpacita) Czubajeczka kasztanowata (Lepiota castanea) Czubajeczka cuchnąca (Lepiota cristata) Czubajeczka jeżowata (Lepiota echinacea) Czubajeczka rzodkiewkowata (Lepiota erminea) Czubajeczka czarnołuskowa (Lepiota felina) Czubajeczka brązowożółta (Lepiota fulvella) Czubajeczka winna (Lepiota fuscovinacea) Czubajeczka niebieskozielonawa (Lepiota grangei) Czubajeczka szarozielonawa (Lepiota griseovirens) Czubajeczka czarnoostrzowa (Lepiota hystrix) Czubajeczka ognista (Lepiota ignicolor) Czubajeczka czerwonopochwowa (Lepiota ignivolvata) Czubajeczka winnobrązowa (Lepiota josserandii) Czubajeczka brązowawa (Lepiota langei) Czubajeczka liliowa (Lepiota lilacea) Czubajeczka rdzawobrązowa (Lepiota ochraceofulva) Czubajeczka łysiejąca (Lepiota oreadiformis) Czubajeczka drobna (Lepiota pallida) Czubajeczka drobnopierścieniowa (Lepiota parvannulata) Czubajeczka żółtobrązowa (Lepiota perplexa) Czubajeczka orzechowa (Lepiota pseudofelina) Czubajeczka różowobrązowa (Lepiota pseudohelveoa) Czubajeczka szczeciniastołuskowata (Lepiota setulosa) Czubajeczka białokremowa (Lepiota subalba) Czubajeczka ziarnistołuskowata (Lepiota subgracilis) Czubajeczka różowawa (Lepiota subincarnata) Czubajeczka zamszowata (Lepiota tomentella) Czubajeczka brzuchatozarodnikowa (Lepiota ventriosospora) Czubajeczka szorstka (Lepiota aspera) Czubajeczka wełnista (Lepiota clypeolaria) Czubajka kania (Macrolepiota procera, (Skorp. ex Fr.) Sing., pot. Sowa) [gatunek grzyba należący do rodziny pieczarkowatych. Dość pospolity na terenie całej Polski, gdzie występuje od lipca do listopada.] – nagy őzlábgomba (Macrolepiota procera) [a gombákhoz (Fungi), ezen belül a kalaposgombák (Agaricales) rendjébe, és a csiperkefélék (Agaricaceae) családjába tartozó faj. Ritkás erdők és erdőszélek lakója. Nagy termetű, feltűnő megjelenésű Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. gomba .Csak a kalapja fogyaszható, mivel a tönk húsa kemény, rostos. A procera szó jelentése a faj latin nevében karcsú, magasra nőtt. Rántott gombaként elkészítve a legízletesebb.] 1030 ozdobiona haftem, noszona przez górali; cucha, czuha, gunia, guńka; 4. przejęty od Tatarów płaszcz z rękawami. U polskich górali czucha jest krótką narzutką zwaną także guńką.] – (táj) (góral) ködmön [odbiór bodźców przez narządy zmysłowe] – érzés, érzékelés, érzék [bez czucia: érzéketlen, érzéketlenül]; érzelem, érintés, tapintás; eszmélet czuciowy, -a, -e – érzékeny, érzésbeli czuć (czuje) [1. doznawać wrażeń zmysłowych; 2. doznawać uczuć, przeżywać coś wewnętrznie; 3. przewidywać, domyślać się, przeczuwać; 4. czuć się - być w pewnym stanie fizycznym lub psychicznym (np. czuć się dobrze); mieć świadomość tego stanu (np. czuć się silnym)] – érezni, érzékelni; érzéssel viseltetni; megérezni, kitalálni vmit czuć abominację do kogo/czego – undort érezni, elfogja az undor (vmi/vki iránt) czuć afekt do kogo/czego – beleszeretni vkibe/vmibe czuć ból – fájdalmat érezni czuć coś – érezni vmit czuć czym – bűzlik vmi, szaga van vminek czuć do kogoś/czegoś nienawiść – utálni (vkit/vmit) czuć do kogo/czego odrazę – idegenkedni, undorodni vkitől/vmitől czuć do kogo urazę – megbántva érzi magát vkitől czuć do kogoś niechęć – idegenkedni vkitől czuć (do kogo) sympatię – szimpatizálni czuć dotknięcie – érintést érezni; érzi, hogy megérintették czuć gazem – gázszag van czuć głód – éhséget érezni czuć miłość do kogoś – szerelmet érezni vki iránt czuć niebezpieczeństwo – veszélyt érezni czuć niepokój – nyugtalanságot érezni czuć niesmak w ustach – kellemetlen a szájíze czuć pismo nosem – (írásban közelgő) veszélyt szimatolni czuć pociąg – vonzódni vkihez; vonzalmat érezni czuć powagę chwili – átérezni a perc komolyságát czuć powołanie do czegoś – hivatást érezni vmire czuć przez skórę – bőrén érzi; ösztönösen megérezni (vmit) czucie czubatka [1. kura należąca do rasy charakteryzującej się ozdobnym czubem z piór; 2. potocznie: kura; 3. sikorka czubatka - gatunek sikorki] – bóbitás tyúk czubaty, -a, -e; czubiasty, -a, -e [1. napełniony z naddatkiem; 2. ostro zakończony; 3. mający na głowie kępkę sterczących piór, kępkę sierści lub sterczący grzebień] – bóbitás czubek [1. najwyżej wysunięta, wystająca część czegoś; 2. szpiczaste zakończenie czegoś małego; 3. zob. czub w zn. 1.; 4. nastroszona, wysoko upięta fryzura; 5. posp. chory psychicznie] – csúcs, hegy; késhegy; (med) pszichikai betegség czubek nosa – orrhegy czubek palca (u nogi) – lábujjhegy czubiasto – púpozottan; színültig czubiasty, -a, -e – dúshajú, dúsfürtű; sörényes; bóbitás, búbos; tetézett, púpozott czubić się [1. o ptakach: dziobać się wzajemnie; 2. bić się, targać się nawzajem za czupryny; 3. kłócić się] – hajbakapni, veszekedni, civakodni; ingerkedni, pajzánkodni czubki [lekcew. szpital dla chorych psychicznie] – pszichiátria; lelki betegségek kezelését folytató állami intézmény czuby drzew – a fák csúcsa czucha, czuha, czujka [1. luźna kurtka z wełnianego samodziału, ozdobiona haftem, noszona przez górali; gunia, guńka; 2. obszerny płaszcz męski szyty z brązowego samodziału długi do pół łydki. Noszono go zarzucany na ramiona, rękawy służyły raczej jako wielkie kieszenie i były zszyte u dołu. Długi kołnierz w razie niepogody zarzucano na głowę. Czucha była ważnym elementem stroju łemkowskiego, Po zdobieniach i kroju czuchy można było rozpoznać do której grupy lokalnej należy jej właściciel. 3. luźna kurtka z wełnianego samodziału, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1031 czuć senność – álmosságot érezni; álmosnak érzi magát czuć skąd wiatr wieje – megy az árral, sodródni czuć spalenizna – pörzsszagot v. égésszagot érezni czuć tu cebulę – érezni a hagyma szagát czuć tu swąd – itt bűzlik vmi czuć w sobie powołanie do czego – hajlamot v. hivatottságot éreni vmihez czuć wolę bożą – (tréf.) érettnek érzi magát a házasságra czuć wstręt (do czego) – utálni (vmit), undorodni, irtózni (vmitől) czuć wstręt (do kogo/czego) – iszonyodni (vkitől/vmitől) czuj duch! – várj!, vigyázz!, figyelj!, gyorsan!, mozgás!, élénkebben (czuwaj) czuj się jak u siebie w domu! – érezd magad otthon! czuje pies sadło – (szimatolja a kutya a szalonnát) jót sejteni czuje się obco – idegenül érzi magát czuję ból, tutaj (Autor: Charles de Gaulle) – Itt érzek fájdalmat. [Charles de Gaulle, francia elnök utolsó szavai.] czuję do niego sympatię – rokonszenvet érzek iránta czuję, że się spóżnię na pociąg – érzem, hogy lekésem a vonatról czuć się [1. być w jakimś stanie fizycznym lub psychicznym i mieć świadomość tego stanu; 2. uważać się za kogoś] – vhogy érez; vhogy érzi magát; [Jak się Pan/Pani czuje? Hogy érzi magát?] czuć się dobrze – jól érzi magát czuć się dotkniętym – érintve érzi magát; találva érzi magát czuć się gdzieś jak w domu – otthon érzi magát vhol czuć się jak pies w studni – kutyaszorítóban lenni; csávába kerülni czuć się jak ryba w wodzie – úgy él, mint hal a vízben czuć się jak u siebie – úgy érzi magát, mint otthon czuć się jak u siebie w domu – otthonosan érzi magát czuć się jak w raju – mennyországban érzi magát czuć się na siłach – elegendő erőt érezni vmihez czuć się na siłach coś wykonać – erőt érezni vminek az elvégzésére czuć się niedobrze – nem jól v. rosszul érzi magát - Wersja 01 01 2017. czuć się nieswojo a. nieprzyjemnie – kényelmetlenül érzi magát [Czuć się nieswojo we własnym ciele: kényelmetlenül érzi magát saját testében] czuć się niewyraźnie – bizonytalanul érzi magát, gyengélkedni czuć się okropnie; czuć się coraz gorzej – borzasztóan rosszul érzi magát; egyre rosszabbul érzi magát czuć się obowiązanym do czego – kényszerítve érzi magát vmire czuć się pochlebionym – megtisztelve érzi magát; hízelgő reá nézve czuć się pod psem – kutyául, rohadtul v. kutya rosszul érzi magát; dögrováson lenni czuć się skrępowanym – feszélyezve érzi magát czuć się słabo – gyengélkedni; gyengének érzi magát czuć się słabym – gyengének érzi magát czuć się strasznie samotnym – rettenetesen egyedül v. magányosnak érzi magát czuć się źle – rosszul érzi magát czuję się bardzo dobrze – nagyon jól érzem magam czuję się nieswojo – rosszul (feszélyezve, kellemetlenül) érzem magam czuję się niezbyt dobrze – nem igen vagyok jól; nem érzem magam túl jól czuję się niezdrów – rosszul érzemmagam czuję się pokrzywdzony – sértve érzem magam [ja się też czuję troszkę pokrzywdzony: én is egy picit sértve érzem magam ] czuję się tak, jakbym dostał obuchem w łeb – (átv.) úgy érzem magam, mintha letaglóztak volna v. doronggal ütöttek volna fejbe czuję się źle – rosszul vagyok czujący, -a, -e – érző czujący do kogo sympatię – szimpatizáló; vonzódó czujka [1. żołnierz lub oddział pełniący straż lub wysłany w teren w celach zwiadowczych; 2. samoczynne urządzenie ostrzegające, czułe na zmiany określonych wielkości fizycznych] – őrszem, előőrs, őrjárat; őrhely, őrs, figyelőpont; (köpenyféleség) czujka gazowa – gázrisztóhely, gázfigyelőőrs czujka jazdy – lovas őrjárat czujnie – éberen, óvatosan, szemfülesen czujnie spać – éberen aludni czujnik [część urządzenia pomiarowego reagująca na impulsy spowodowane zmianami mierzonej wielkości] – indikátor, jelző, mutató, jelzőkészülék, jelzőberendezés, tapintómérce, érzékelő elem, szonda czujnik (adapter) przyspieszeniowy – rezgésfelvevő, rezgésérzékelő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1032 czujnik ciśnienia akustycznego – hangnyomásérzékelő czujnik drgań – rezgésérzékelő, rezgésfelvevő czujność – éberség, ébrenlét, óvatosság czujność – zob. Dzień Pański – keresztény éberség (Pál apostol) czujność demokratyczna – demokratikus éberség czujność partyjna – pártéberség czujność polityczna – politikai éberség czujność argusowa – árgus figyelem czujny, -a, -e [1. zwracający na wszystko baczną uwagę; 2. łatwo coś wyczuwający] – éber, óvatos czujny sen – éber álom czule – gyengéden, finoman, érzékenyen, érzéssel czulenie się – érzelmeskedés, hízelkedés czulić się [okazywać czułość] – kedveskedni, kényeztetni, becézni czuł niewymowany pociąg do muzyki – kimondhatatlan vonzalmat érzett a zene iránt czuł się tym niemile dotknięty – kellemetlenül érintette a dolog czułem się (czułam się) u państwa jak u siebie w domu – igazán otthon érzem magam önöknél; otthonosan érzem magam önöknél czułek [1. zob. mimoza w zn. 1.; 2. u wielu niższych zwierząt: ruchliwy wyrostek pełniący rolę narządu chwytnego] – (növ.) mimóza; szemérmes érzőke; (csiga) tapogató (szarv); csáp czułki czułki [pończochy noszone przez zamożne kobiety w XVII wiecznej Rosji. Czułki wytwarzane były z atłasu lub jedwabiu w kolorze czerwonym lub żółtym i podszyte podszewką. Jedwabne czułki ozdabiano jeszcze na linii zszycia złotą koronką. W zimie noszono pończochy sukienne podbite od spodu futrem.] – (daw) női harisnya czułostka [czułe słówko, czuły zwrot] – túlzott gyöngédség czułostkowość – érzékenykedés, túlságos érzékenység, érzelmesség, érzelmeskedés, érzelgősség - Wersja 01 01 2017. czułostkowy, -a, -e [1. przesadnie czuły, skłonny do roztkliwiania się; 2. sentymentalny, rzewny] – érzelgős, érzelmes, szentimentális, túlságosan gyöngéd, kényes czułościomierz – fénymérő, fényérzékenységmérő czułość [1. bycie czułym, tkliwość; 2. zdolność precyzyjnego (właściwego) reagowania na bodźce zewnętrzne] – érzékenyég; finomság, gyengédség; gyengeség; érzelmesség, figyelmesség; (műsz.) érzékenység [az, hogy valamilyen hang zavaró-e, a megítélő személyétől függ, sőt a megítélés is időről időre változhat. Befolyásolja az ember egészségi állapota, tevékenysége, a zajt okozóhoz való viszonya, továbbá egész életének korábbi „hangi tapasztalata”.], átviteli tényező czułość graniczna – határérzékenység czułość papieru fotograficznego, błony fotograficznej itp. [cecha emulsji światłoczułej pokrywającej papier fotograficzny, błonę fotograficzną itp. określająca, jakie naświetlenie jest potrzebne w danych warunkach] – fotópapír érzékenysége czułość słuchu – hallásélesség, hallásérzékenység czułość wejściowa – bemeneti érzékenység [rádióvevők és erősítők jellemzője. Rádiókon az a legkisebb antennafeszültség µV-ban, amelyet valamely rádióvevő éppen fogadni képes, és elfogadható jel-zaj-arányt eredményez. Minél kisebb ez az érték, annál jobb a készülék. Az érzékenység monó üzemmódban körülbelül 20dB-lel alacsonyabb, mint sztereóban. Erősítőkön érzékenység gyanánt inkább a bemeneti feszültséget definiálják: ez az a millivoltban (mV) megadott feszültség, amely az erősítőt névleges kimeneti teljesítményig vezérli, ha a hangerőszabályozóját max. állásba hozzuk.] czułość zadziałania (progowa) – ráfelelési érzékenység czuły, -a, -e [1. odnoszący się do kogoś z tkliwą miłością, serdecznością; też: będący wyrazem takich uczuć; 2. wrażliwy, wyczulony na coś; 3. «o mechanizmach: precyzyjny; 4. «o organizmach lub narządach: szybko reagujący na bodźce zewnętrzne] – érzékeny, fogékony, gyengéd, figyelmes; érzelmes; finom czułe miejsce – érzékeny pont, érzékeny hely czuły na światło – fényérzékeny czuły na zimno – érzékeny a hidegre czuły papier fotograficzny – fényérzékeny papír czumak [dawny chłop ukraiński przewożący towary na wozach zaprzężonych w woły] – ukrán kocsi Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1033 czupiradło [pot. ktoś wyglądający śmiesznie, nieporządnie, zwłaszcza mający dziwaczną fryzurę] – madárijesztő czupryna [1. krótkie, bujne włosy; 2. Czupryna. Czupryny strzyżono po polsku, z czerkieska, po szwedzku. Kto głowę strzygł nizko, jak benedyktyni, pudrem ją posypawszy, zwało się to: po szwedzku.] – üstök; homlokfürt czupryna jak u Absalomona [długie, bujne włosy (2 Krl 14,25-26)] – hosszú, dús haj (2 Kir 14,25-26) czupryna polska [tradycyjna fryzura polska, wprowadzona do mody sarmackiej już w pierwszej połowie XVI wieku. Mężczyźni nosili wysoko podgolone w kształt koła włosy. Moda ta dotarła do nas z Węgier i utrzymała się do końca XVIII wieku, gdy narodowy strój polski został ostatecznie zastąpiony przez wzory zachodnie.] – (daw) hagyományos lengyel hajviselet (XVIXVIII. sz.) czupryna polska czuprynka – üstököcske czupurnie – hevesen, heveskedőn; indulatosan, kötekedve czupurność – izgágaság, kötekedő természet; indulatosság, hevesség, önfejűség, haragtartás; hetykeség czupurny, -a, -e [zawadiacki, wojowniczy] – kötkedő, izgága, hetvenkedő, felfortyanó, indulatos, heves, hetyke czupurny kogucik – (átv.) kakas; veszekedő kiskakas czupurzyć się [zachowywać się czupurnie] – hetvenkedni, kötekedni, felfortyanni, feldühödni, hirtelen megharagudni czurynga (instrument muzyczny) [instrument muz., drewn. brzęczek, kostka, wirująca pod wpływem rozkręcania się sznurka, na którym jest umocowana] – zúgattyú, búgattyú czuwać (czuwa) [1. być czujnym; 2. pilnować kogoś, czegoś; 3. nie spać] – (nie spać) - Wersja 01 01 2017. virrasztani, őrködni, résen lenni, vigyázni, ügyelni; fennmaradni; strázsálni czuwać nad kim/czym – őrködni vki/vmi felett, ébren vigyázni vkire/vmire; törődni vkivel/vmivel; figyelemmel kísérni vkit/vmit; virrasztani vki/vmi mellett czuwać nad przebigiem prac – ügyelni a munka menetére czuwać przy chorym – virrasztani a beteg mellett; beteget ápolni czuwaj! – légy résen! (lengyel czerkész köszöntés) Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny (Mt 25,13) - Mát. 25,13 Vigyázzatok azért [legyetek hát éberek, virrasszatok], mert sem a napot, sem az órát nem tudjátok [nem ismeritek], amelyen az embernek Fia eljő* Czuwaliczka jadalna (Catha edulis (Vahl) Forssk. ex Endl.; arab. ق اتqāt) [gatunek zimozielonej rośliny z rodziny dławiszowatych (Celastraceae). Występuje w Afryce Wschodniej i Arabii. Jest również uprawiana.] – Kat v. Khat v. arab tea (Catha edulis Vahl Forssk) czuwanie – ébrenlét, virrasztás, őrködés, felügyelet czwarta [godzina czwarta: rano lub po południu] – négy óra (4.00 v. 16.00 óra) czwartak [1. żołnierz czwartego pułku piechoty liniowej Królestwa Polskiego; 2. pot. uczeń czwartej klasy] – negyedikes (diák); negyedik (emelet); (történelem) négyes (a híres 4. lengyel ezred katonája); (csillagászat) kvadráns, negyedidő czwartek [czwarty dzień tygodnia. W tradycji biblijnej – chrześcijańskiej i żydowskiej, gdzie za pierwszy dzień tygodnia uznawana jest niedziela, czwartek jest dniem piątym. Polska nazwa, wspólna z innymi językami słowiańskimi, pochodzi od liczby cztery; por. czes. čtvrtek, ros. четверг (czetwierg), chorw. četvrtak. Podobnie w językach bałtyckich: lit. ketvirtadienis < ketvirta ‛czwarta’ + diena ‛dzień’. Od liczby pięć wywodzą się natomiast port. quinta-feira i gr. πέμπτη] – csütörtök [w czwartek: csütörtökön] czwartkowy, -a, -e – csütörtöki Czwartkowe Obiady [Stanisław Poniatowski, który obok wielkich, wad, płynących z miękkości jego charakteru i kosmopolitycznego wychowania, odznaczał się cywilizacyjnemi dążnościami, pragnąc się zbliżyć towarzysko do ludzi naukowych i być opiekunem literatury, zapraszał do siebie uczonych i poetów na tak zwane „obiady czwartkowe”.] – Csütörtöki Ebédek (Stanisław Poniatowski által rendezett társasági összejövetelek) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1034 czwartnik [drobny materiał justunkowy, charakteryzujący się szerokością równą stopniowi pisma, stosowany w typografii do oddzielania czcionek; firet] – (nyomdászat) negyedrét czwartoklasista [uczeń czwartej klasy] – negyedikes, negyedik osztályos czwartorzęd [młodszy okres ery kenozoicznej] – (földtan) negyedkor; negyedidőszak czwartorzędny, -a, -e [mający niską wartość, mierny, lichy]; czwartorzędowy, -a, -e – negyedrendű; (földrajz) negyedkori, negyedkorból való, pleisztocén czwartorzędowy, -a, -e – negyedkori, negyedidőszaki czwartorzędowe pluwiały [w sterfie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej i ich związek ze zmianami termicznymi w wyższych szerokościach geograficznych] – negyedidőszaki pluviálisok [pluviális: a trópusi és szubtrópusi területeken az esős korszakok neve. E nedves időszakokat szárazabbak választották el egymástól, az interpluviálisok.] czwarty, a-, -e [I. będący ostatnim elementem zbioru składającego się z czterech jednostek lub jedną z czterech części, na które można coś podzielić; II. 1. «czwarty dzień miesiąca; 2. czwarty partner w brydżu] – negyedik [pół / wpół do czwartej: fél négy; o czwartej: négy órakor] czwarta część – negyedrész czwarta figura kontredansa – a négyes negyedik figurája czwartego kwietnia – április 4-én czwarty grosz, czyli czwarcizna [W prawie spadkowem polskiem, jeżeli pozostawali synowie i córki, to te ostatnie nie dziedziczyły ziemi, tylko otrzymywały spłatę w pieniądzach. Statut litewski już w roku 1529 przepisał córkom czwarty grosz czyli czwarciznę wartości pozostałych dóbr ziemskich.] – (dawno, prawo) négy garas [A lengyel jogban olyan az öröklési forma, ha a végrendelkezőnek fiai és leányai maradtak, az utóbbiak nem öröklik a földet, csak a pénzbeli juttatást kapnak.] czwarty raz – negyedszer czwarty wymiar [w teorii względności: czas, obok trzech wymiarów przestrzeni] negyedik domenzió v. mérték (idő) czworaczki, -a, -ie [czworo dzieci urodzonych podczas jednego porodu»] – négyesikrek, négyesikerczworaczny, -a, -e – cselédházczworak [budynek o czterech mieszkaniach przeznaczony dla stałej służby - Wersja 01 01 2017. folwarcznej] – cselédház; mezőgazdasági munkások négylakásos háza czworaki [występujący w czterech formach, odmianach] – négyféle, négyfajta czworako – négyféleképpen czworo [liczebnik zbiorowy odpowiadający liczbie 4] – négy-; négyen (gyűjtőszámnév) czworoboczny, -a, -e – négyoldalú, négyoldalas; négyszögletű czworobok [1. zob. czworokąt; 2. szyk bojowy oddziałów piechoty, stosowany do XIX w.] – négyszög [A négyszög olyan sokszög, amelynek négy oldala, négy csúcsa és négy szöge van.] A négyszögek belső szögeinek összege 360°. α + β + γ + δ = 360° czworobok przegubowy [czworobokiem przegubowym nazywa się łańcuch zamknięty, złożony z czterech ogniw połączonych przegubowo] – csuklós négyszög czworograniasty, -a, -e [czworoboczny, czworokanciasty] – négyszögletes czworokąt [1. wielokąt płaski o czterech kątach; 2. kształt zbliżony do tej figury; też: przedmiot tego kształtu; 3. to wielokąt płaski o czterech bokach. Odcinek łączący dwa niesąsiednie wierzchołki czworokąta nazywamy przekątną czworokąta. Każdy czworokąt ma dwie przekątne.] – négyszög Wśród czworokątów można wyróżnić m.in.: trapezy – trapézok równoległoboki – egyenlőoldalú négyszögek paralelogrammák prostokąty – négyszögek, téglalapok deltoidy – deltoidok romby – rombuszok kwadraty (czyli czworokąty foremne) – négyzet czworokątny, a-, -e – négyszögű, négyszögletes Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1035 Czworolist pospolity (Paris quadrifolia) [jest rośliną z rodziny liliowatych o charakterystycznych, najczęściej czterech - rzadziej więcej, liściach z siatkowatym unerwieniem. Szerokojajowate liście osiągają do 12 cm długości, a na szczycie łodygi zakwita jeden kwiat o 8 płatkach okrywy. Występuje w lasach liściastych i mieszanych, niekiedy na łęgach i w borach.] – Farkasszőlő v. Négylevelű farkasszőlő (Paris quadrifolia L.) [a legszélesebb körben elterjedt faj: Európa, Oroszország (Szibéria), Mongólia és néhány kínai tartomány: Észak-Hejlungcsiang és Észak-Hszincsiang.] czworonogi, -ia, -ie; czworożny, -a, -e [o zwierzętach: mający cztery nogi, chodzący na czterech nogach] – négylábú czworonożny, -a, -e [posiadający cztery nogi] – négylábú czworonóg – négylábú czworościan [ostrosłup o podstawie trójkątnej] – (gör.) tetraéder; négy egyenlő oldalú háromszög által határolt test czworościan foremny [czworościan, którego wszystkie ściany są trójkątami równobocznymi] – (szabályos) tetraéder czworościenny, -a, -e [mający cztery ściany] – tetraéderes, tetraéder alakú czwóra (dobry) – négyes, jó (osztályzat) czwórka [1. cyfra oznaczająca liczbę 4; 2. całość składająca się z czterech części lub jednostek; 3. szereg złożony z czterech osób, samochodów itp. wchodzących w skład kolumny; 4. to, co jest oznaczone liczbą 4; 5. pomieszczenie dla czterech osób; 6. zob. ocena dobra; 7. cztery punkty na kostce do gry, cztery oczka na kostce domina; 8. cztery prawidłowe skreślenia w totolotku; 9. karta oznaczona cyfrą 4; - Wersja 01 01 2017. 10. zaprzęg z czterech koni; 11. łódka wiosłowa lub bobslej dla czterech zawodników; też: ci zawodnicy; 12. obsada typowego biegu sztafetowego; 13. czwarta część arkusza złożonego z szesnastu kolumn] – négyes (szám, osztályzat, villamos, stb.) [w czwórkę: négyesben]; (zaprząg) négyesfogat; (sport) négyevezős (csónak) czwórkami – négyesével czwórkowy, -a, -e – négyes sorokban; négyesrendű czwórkowy uczeń – négyes tanuló; négyesrendű tanuló czwórnik [1. przyrząd elektryczny o dwóch parach końcówek; 2. zob. krzyżak w zn. 3] – négypólus [egy bemeneti és egy kimeneti kapocspárral rendelkező hálózat. A bemeneti oldalt primer oldalnak, a kimeneti oldalt szekunder oldalnak nevezik]; négyágú csőelágazás czwórnik aktywny – aktív négypólus czwórnik bierny – passzív négypólus (passzív kétpólusok összekapcsolásából keletkező négypólus) czwórnik dopasowany obustronnie – két irányban illesztett kétkapu czwórnik mostkowy – keresztag-négypólus, hídkapcsolás czwórnik odwracalny – megfordítható négypólus czwórnik symetryczny – szimmetrikus négypólus czwórnik szumiący – zajnégypólus czwórnik wszechprzepustowy – mindent áteresztő áramkör - czwórniki aktywne i pasywne [Czwórnik nazywamy aktywnym, jeśli wewnątrz znajdują się nieskompensowane źródła energii.] – aktív és passzív négypólusok [Ha csak passzív elemekből épül fel (ellenállás, kondenzátor, induktivitás stb.), passzív négypólusnak nevezik. Ha pedig aktív elemeket is tartalmaz (pl. feszültséggenerátor, áramgenerátor), aktív négypólusról beszélünk] - czwórniki liniowe i nieliniowe [Jeśli chociaż jeden z elementów czwórnika jest nieliniowy, to nie jest spełniona zasada superpozycji i czwórnik jest nieliniowy.] – lineáris vagy nemlineáris (alineáris v. nonlineáris) négypólusok [Ha csak lineáris elemekből áll, akkor lineáris négypólusnak ; ha nemlineáris elemeket is tartalmaz, akkor nemlineáris négypólusnak nevezik.] - czwórniki odwracalne [Czwórnik nazywamy odwracalnym, jeśli spełnia on zasadę wzajemności, np. czwórnik liniowy pasywny.] – (megfordított) négypólusok - czwórniki równoważne [Przez równoważność dwóch czwórników Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1036 mających różną strukturę wewnętrzną rozumie się możliwość ich wzajemnej zamiany w obwodzie bez zmiany prądów i napięć w pozostałej części obwodu.] – egyenértékű négypólusok - czwórniki stacjonarne i parametryczne [ Czwórnik nazywamy parametrycznym, jeśli jeden z jego elementów zmienia się w czasie, np. C(t) = C0 + C1cos(w 1t).] – stacionárius (állandó jellegű) és parametrikus négypólusok - czwórniki symetryczne [Czwórnik nazywamy symetrycznym, gdy wzajemna zamiana miejscami jego zacisków wejściowych i wyjściowych nie zmienia prądów i napięć w pozostałej części obwodu, do którego włączony jest czwórnik.] – szimmetrikus négypólusok [A geometriailag szimmetrikus négypólusok villamosan is szimmetrikusok. (Geometriai szimmetria egy függőleges tengelyre való szimmetriát jelent.)] czwórporozumienie – négyhatalmi egyezmény czy [I. partykuła rozpoczynająca zdanie pytajne lub ekspresywne, mające formę zdania pytajnego, np. Czy pada deszcz?; — II. 1. spójnik zdań podrzędnych o charakterze pytajnym, np. Nie wiem, czy to by się udało. 2. spójnik łączący zdania równorzędne lub ich części, wyrażający wymienność lub wyłączanie się członów, np. Był smutny czy też znudzony.] – vajon, e; (lub) vagy; vagy…, vagy… czy? – vajon; -e? czy będą jeszcze taksówki przed dworcem? – lesz még taxi a pályaudvar előtt? czy bilet lotniczy, miejscówkę na pociąg można zamówić również przez internet? – interneten is lehet repülőjegyet, vasúti helyjegyet foglalni? czy był szczepiony? – be volt oltva? czy był już pan (była już pani) w Warszawie? – járt már Varsóban? czy byłeś u niego/u niej? – nála voltál? czy byłby pan tak miły… – lenne olyan kedves… czy byłby pan tak uprzejmy… – lenne olyan szíves… czy byłby pan uprzejmy mi pomóc? – lenne szíves segíteni nekem? czy byłeś w teatrze? – voltál színházban? czy chcesz lody? – kérsz fagylaltot? czy chcesz pospacerować po mieście, czy pojedziemy autobusem na wycieczkę po mieście – gyalog akarsz sétálni a városban, vagy menjünk autóbusszal városnézésre? czy chciałby się pan czegoś napić? – nem szomjas? - Wersja 01 01 2017. czy chory dobrze się czuję? – vajon a beteg jól érzi magát? czy ci przeszkadzam? – zavarlak? czy ci życie niemiłe? – nem kedves az életed? czy coś jeszcze? – még valamit? czy czegoś szukasz? – keresel valamit? czy daleko jedziemy? – messze megyünk? czy daleko pan (pani) jedzie? – messzire utazik? czy daleko stąd? – messze van innen? czy deszcz już nie pada? – vajon az eső már nem esik? czy dla osoby z ciemną czy z jasną karnacją – sötét vagy világos bőrűnek lesz? czy długo muszę czekać? – sokat kell várni? czy długo tam będziemy? – sokáig leszünk ott? czy długo trzeba czekać? – soká kell rá várni?; sokat kell várnom? czy do centrum miasta/do muzeum jest daleko? – messze van a városközpont/múzeum? czy do mnie mówisz? – hozzám beszélsz? czy dobrze mówię po polsku? – jól beszélek lengyelül? czy dobrze siedzicie? – jól ültök? czy dostałem jakieś listy( jakąś depeszę, paczkę, pocztę)? – kaptam-e levelet (valamilyen táviratot, csomagot, postát)? czy dostanę prasę zagraniczną? – kaphatok itt külföldi újságot? czy dostanę rakietę tenisową – kaphatok teniszütőt? czy dostanę słownik polsko-węgierski? – kaphatok lengyel-magyar szótárat? czy dostanę suchą kiełbasę? – van szárazkolbász? czy dostanę u pana (pani) kubki fajansowe? – kaphatok cserépbögrét? czy dostanę u pana w komplecie kolczyki i broszkę? – kaphatok fülbevalót hozzáillő brossal? czy dostanę w tym sklepie surowe mięso? – árulnak ebben az üzletben tőkehúst? czy dzieci są już duże? – nagyok már a gyerekei? czy gruszki są miękkie? – puha a körte? czy innych pociągów już nie ma? – már nincs több vonat? czy interesuje pana (panią) grafika? – érdekli önt a grafika? czy interesuje się pan (pani) sportem? – érdekli önt a sport? czy interesuje się tobą? – vajon érdekel téged? czy ja wiem? – hát én tudom?, honnan tudjam?, tudom is én! czy jadę w dobrym kierunku? – jó irányba megyek? czy jajka są świeże? – friss a tojás? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1037 czy jego praca jest ciekawa? – érdekes-e a munkája? czy jest atrament do wiecznych piór? – van töltőtolltinta? czy jest centralne ogrzewanie? – van központi fűtés? czy jest chłeb? – vajon van kenyér? czy jest ciepła woda? – van meleg víz? czy jest dostępna dla publiczności? – nyitva van a közönség számára? czy jest dzisiaj coś ciekawego w telewizji? – van ma valami érdekes a televízióban? czy jest dżem truskawkowy i kompot brzoskwiniowy? – van szamócadzsem és őszibarackbefőtt? czy jest jakaś wiadomość dla mnie? – van számomra üzenet? czy jest jeszcze miejsce na kempinu? – van még hely a kempingben? czy jest/masz/ma pan dla mnie coś ważnego (specjalnego)? – van valami fontos (különös) nekem (számomra)? czy jest on/ona (pan/pani) – van ő? czy jest pan bardzo zajęty/pani bardzo zajęta? – nagyon elfoglalt? czy jest pan ubezpieczony (pani ubezpieczona) od wypadku? – van balesetbiztosítása? czy jest pan uczulony (pani uczulona) na jakieć lekarstwo? – érzékeny valamilyen gyógyszerre? czy jest pan zadowolony (pani zadowolona)? – meg van elégedve? czy jest papier do drukarski, kserokopiarki? – van nyomtatóba és fénymásolóba való papír? czy jest plan Warszawy (Gdańska, Krakowa, Poznania, Wrocławia)? – van Varsó(Gdańsk-, Krakkó-, Poznań-, Wrocław-) térkép? czy jest płyn do mycia naczyń? – van mosogatószer? czy jest ryba (kurczak)? – van hal (csirke)? czy jest słownik polsko-angielski? – vajon van lengyel-angol szótár? czy jest ta książka? – megvan ez a könyv? czy jest tam mama? – ott van anya? czy jest tańszy (tańsza, tańsze)? – van-e olcsóbb?; vajon van olcsóbb? czy jest to dosyć jasne? – elég világos ez? czy jest tu bar, lokal nocny? – van a közelben bár, éjszakai szórakozóhely? czy jest tu camping? – van erre egy kemping? czy jest tu gdzieś w okolicy hipermarket? – van a környéken hipermarket? czy jest tu gdzieś w pobliżu automat fotograficsny? – van a közelben fotóautomata? - Wersja 01 01 2017. czy jest tu gdzieś w pobliżu bufet, bar mleczny? – van itt a közelben büfé, tejbár? czy jest tu gdzieś w pobliżu kawiarnia internetowa? – van a közelben internetkávézó? czy jest tu telewizja kablowa, satelitarna? – van itt kábel TV, műholdas TV? czy jest tu tłumacz? – van itt tolmács? czy jest tu w pobliżu kemping? – van a közelben kemping? czy jest tutaj skrzynka pocztowa? – van itt postaláda? czy jest w okolicy … gwiazdkowy hotel? – van a közelben … csillagos szálloda? czy jest w tym jaki sens? – van ennek vmi értelme? czy jest w tym pociągu wagon restauracyjny? – van ezen a vonaton étkezőkocsi? czy jesteś cudzoziemcem (cudzoziemką)? – külföldi vagy? czy jesteś dzisiaj zajęty/zajęta? – vajon ma elfoglalt vagy?, el vagy ma foglalva? czy jesteś studentem (studentką)? – egyetemista (főiskolás) vagy? czy jesteś zadowolony z mieszkania? – elégedett vagy a lakással? czy jesteś zmęczony? – fáradt vagy czy jesteście zadowoloneni? – meg vagytok elégedve? czy jeszcze coś? – még valamit?, más egyebet? czy jeszcze długo potrwa? – soká tart még? czy jeszcze nie przejechaliśmy ulicy … (placu ….)? – még nem hagytuk el a .. utcát/teret? czy już nie pamiętasz? – már nem emlékszel? czy już? – lehet már? kész már? czy już się znacie? – ismerik már egymást? czy każdy z was ma dosyć miejsca? – mindenkinek meg van a helye? (mindenkinek elég helye van?) czy kogoś szukasz? – kit keresel?, keresel valakit? czy koniecznie trzeba zęba wyrwać? – mindenképpen ki kell húzni? czy ktoś puka? – valaki kopog?, kopog valaki? czy ktoś rozumie po polsku? – ért valaki lengyelül? czy ktoś wyjdzie po pana (panią) na stację? – kijön valaki önért az állomásra? czy ktoś został ranny? – megsérült valaki? czy lotnisko jest daleko? – messze van a repülőtér? czy lubi pan (pani) słuchać radia? – szeret rádiót hallgatni? czy lubi pan (pani) tańczyć? – szeret táncolni? czy ma być dla osoby młodej czy starszej? – fiatalnak vagy idősebbnek lesz? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1038 czy ma ktoś jezcze pytania? – van-e még valakinek kérdése? czy ma pan/pani…? – kapható…? czy ma pan (pani) bagaż podręczny? – van kézipoggyásza? czy ma pan (pani) chwilę czasu? – van egy perce?, van egy perce számomra? czy ma Pan (Pani) coś do oclenia? – van-e vmi elvámolnivalója? czy ma pan (pani) części zamienne? – vannak alkatrészei? czy ma pan czas na rozrywki? – (vajon) van Önnek ideje a szórakozásra? czy ma pan/pani czas dziś po południu (przedpołudniem, wieczorem)? – ráér ma délután (délelőtt, esete)? czy ma pan (pani) czas jutro rano? – ráér holnap reggel? czy ma pan (pani) drobne? – van önnek aprópénze?, van aprója? czy ma pan (pani) gorączkę? – van láza? czy ma pan (pani) jeszcze bilety na dzisiejszy recital? – van még jegy a mai szólóestre? czy ma pan polskie pieniądze? – van az úrnak lengyel pénze? czy ma pan/pani dobry aparat radiowy (telewizor)? – jó rádiója (televíziója) van? czy ma pan/pani dokładny czas? – pontos az órája? czy ma pan/pani dzieci? – vannak gyermekei? czy ma pan/pani jakieś dobre perfumy lub wodę kolońską – van valamilyen jó parfüm vagy kölnivíz? czy ma pan/pani jakieś waluty? – van önnél valuta? czy ma pan (pani) krewnych za granicą? – vannak külföldön rokonai? czy ma pan (pani) ładną parasolkę dla młodej dziewczyny? – van valamilyen csínos ernyő fiatal lány számára? czy ma pan (pani) mapę turystyczną okolic Zakopanego (Pojezierza Mazurskiego)? – van tusristatérképe Zakopane (a Mazuri tavak) környékéről? czy ma pan olej silnikowy? – van motorolaja? czy ma pan (pani) papierosy? – van cigarettája? czy ma pan (pani) prawo jazdy? – van jogosítványa? czy ma pan (pani) rodzinę? – van családja? czy ma pan (pani) rodzeństwo? – van testvére? czy ma pan (pani) stolik dla trzech osób? – van egy asztal három személyre? czy ma pan (pani) telewizor? – van televíziója? czy ma pan trochę czasu? – van egy kis ideje? - Wersja 01 01 2017. czy ma pan/pani wolne pokoje? – van üres szobájuk? czy ma pan/pani wolną chwilę? – van egy perce? czy ma pan/pani zapałki? – van gyufája? czy ma pani ochotę na …? – van-e kedve …? czy macie coś do oclenia? – van valami elvámolnivalótok? czy macie dużo klientek? – sok vendégetek van? czy macie jakiś dobry lakier? – van valami jó körömlakkjuk? czy macie już bilet? – van már jegyetek? czy macie nowe żurnale mód? – vannak új divatlapjaik? czy macie państwo jakieś pytania? – van valakinek valamilyen kérdése? Van kérdésetek? czy macie w domu centralne ogrzewamie? – van a házban központi fűtés? czy macie wolne pokoje? – vannak szabad szobáitok? czy mają płyty jazzowe? – vannak dzsesszlemezeik? czy mamy opóźnienie? – van késésünk? czy masz brata (siostrę)? – van-e fiútestvéred (lánytestvéred)? czy masz czas? – van-e időd? czy masz dobre miejsce – jó helyed van? czy masz dosyć pieniędzy? – van elég pénzed?, elég pénzed van? czy masz dzisiaj czas? – Van ma időd? czy masz książkę i słownik? – van könyved és szótárad? czy masz prawo jazdy? – van vezető engedélyed (jogosítványod)? czy masz przy sobie rozkład jazdy? – van nálad menetrend? czy masz teraz czas? – ráérsz most? czy masz trochę czasu? – van egy kis időd? czy masz zamiar pójść jutro do kina? – szándékozol-e holnap moziba jönni? czy makowiec jest świeźy? – friss a mákoskalács? czy mąż pani dużo pracuje? – sokat dolgozik a férje? czy miał pan / miała pani już w tym roku urlop? – volt már az idén szabadságon? czy miał pan (miała pani) przyjemną podróż? – kellemes útja volt? czy miesliście dobry plon kukurydzy (ziemniaków, lnu, konopi)? – jó kukorica(burgonya-, len-, kender) termésük volt? czy mogą być jakieś gry towarzyskie? – lehet valamilyen társasjáték? czy mogą być w innym kolorze? – más színű is lehet? czy mogę coś powiedzieć? – mondhatok valamit? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1039 czy mogę dojechać do międzynarodowego portu lotniczego? – mivel juthatok el a nemzetközi repülőtérre? czy mogę dostać drugie śniadanie / podwieczorek? – kaphatok tízórait / uzsonnát? czy mogę dostać jakiś dobry krem do twarzy? – kaphatok valami jó arckrémet? czy mogę dostać kajutę na pokładzie? – kaphatok egy kajütöt a fedélzeten? czy mogę dostać mapę miata (prospekt, katalog)? – kaphatok egy várostérképet (prospektust)? czy mogę dostać parę czarnych rękawiczek? – kaphatok egy pár fekete kesztyűt? czy mogę dostać powieści węgierskie w przekładzie połskim? – kaphatok magyar regényeket lengyel fordításban? czy mogę je przymierzyć? – felpróbálhatom? czy mogę jeszcze dostać bilet na dziś? – kaphatok mér mára jegyet? czy mogę jeszcze nalać filiżankę kawy (szklankę mleka, szklankę herbaty)? – önthetek még egy csésze kávét (pohár tejet, pohár teát)? czy mogę korzystać z radia, telewizora, telefonu, lodówki, odkurzacza, żelazka, suszarki do włosów, maszyny do pisania? – használhatom a rádiót, a televíziót, a telefont, a hűtőszekrényt, a porszívót, a vasalót, a hajszárítót, az írógépet? czy mogę nalać? – tölthetek? czy mogę obejrzeć te płyty? – megnézhetem ezeket a lemezeket? czy mogę obejrzeć te portmonetki? – megnézhetném ezeket a pénztárcákat? czy mogę obejrzeć te sukienki? – megnézhetném ezeket a ruhákat? czy mogę otworzyć okno? – kinyithatom az ablakot? czy mogę pana (Panią, panów, panie, państwa) o coś prosić? – kérhetek valamit? czy mogę pana zaprosić na kawę? – meghívhatom egy kávéra? czy mogę pana (panią) poczęstować węgierskim papierosem? – megkínálhatom egy magyar cigarettával? czy mogę pana/panią poprosić? – megkérhetném önt? czy mogę pana (panią)/panów (panie)/państwa o coś prosić? – megkérhetem önt/ököket (uraim v. hölgyeim)/ önöket valamire? czy mogę panią odprowadzić? – hazakísérhetem? czy mogę poczekać? – megvárhatom? czy mogę poczęstować pana/panią? – szabad megkínálnom önt? czy mogę poczęstować pana piwem? – megkínálhatom sörrel? - Wersja 01 01 2017. czy mogę położyć walizkę na półkę – feltehetem a csomagomat (bőröndömet a polcra)? czy mogę pomóc? – segíthetek? czy mogę pożyczyć ołówek? – kölcsönözne nékem egy ceruzát? czy mogę prosić? – szabad kérnem? czy mogę prosić do tańca? – szabad egy táncra? czy mogę prosić o kawałek chleba? – kérhetek egy szelet kenyeret? czy mogę prosić X.Z.? – szabad kérnem X.X.-t?; X.Y.-nal szeretnék beszélni. czy mogę przymierzyć ten garnitur? felpróbálhatom ezt az öltönyt? czy mogę przynieść coś do picia? – hozhatok valamit inni? czy mogę się dowiedzieć? – szabad megtudnom? czy mogę się wprowadzić jutro? – beköltözhetek már holnap? czy mogę się zapytać? – szabad kérdeznem? czy mogę służyć wodą kolońską? – kölnit parancsol? czy mogę to przymierzyć tę bluzkę (spodnie)? – felpróbálhatom ezt a blúzt (nadrágot)? czy mogę to przymierzyć ten płaszcz? – felpróbálhatom ezt a kabátot? czy mogę to przymierzyć? – felpróbálhatom? czy mogę to zobaczyć? – megnézhetem ezt? czy mogę tu coś kupić? – tudok-e itt valamit vásárolni (venni)? czy mogę tu coś kupić? – tudok-e itt valamit vásárolni (venni)? czy mogę tu umieścić moje rzeczy? – szabad ide tenni a csomagomat? czy mogę umyć ręce? – megmoshatom a kezemet? czy mogę włączyć (wyłączyć) radio? – bekapcsolhatom (kikapcsolhatom) a rádiót? czy mogę wydrukować kilka stron z intwernetu? – nyomtathatok egy pár oldalt az internetről? czy mogę wypożyczyc namiot / matrac? – kölcsönöznek sátrat / matracot? czy mogę zabrać się z państwem do Gdańska? – elvinnének Gdańskba? czy mogę zamknąć okno? – becsukhatom az ablakot? czy mogę zapalić? – szabad rágyújtanom?, rágyújthatok? czy mogę zaproponować ci obiad? – ajánlhatok neked ebédet? czy mogę zaproponować pani (panu) obiad? – tudod ajánlani önnek egy ebédet? czy mogę zobaczyć ten płaszcz? – megnézhetem ezt a kabátot? czy moglibyśmy się spotkać? – találkozhatnánk? czy moglibyśmy zjeść razem obiad? – ebédelhetnénk együtt? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1040 czy mogłaby pani wyprasować tę koszulę? – ki tudná vasalni ezt az inget? czy moja książka jest u ciebie? – nálad van a könyvem?, az én könyvem van nálad? czy może mi pan (pani) naprawić buty? – meg tudja javítani a cipőmet? czy może mi pan (pani) odsprzedać bilet? – tudna adni egy jegyet? czy może mi pan (pani) pokazać ten złoty pierścionek? – meg tudná mutatni ezt az aranygyűrűt? czy może mi pan (pani) pokazać tę chustkę? – meg tudná mutatni azt a kendőt? czy może mi pan (pani) polecić jakiś dobry hotel? – tud ajánlani egy jó szállást? czy może mi pan (pani) powiedzieć, gdzie jest najbliższa stacja metra? – meg tudná mondani, hol a legközelebbi metróállomás? czy może mi pan (pani) powiedzieć, jak dojść stąd do placu Mickiewicza (na dworzec, do hotelu)? – meg tudná mondani, hogyan menjek inne a Mickiewicz térre (a pályaudvarra, a szállodához)? czy może mi pan (pani) powiedzieć, jakim autobusem mogę dojechać do placu Kopernika? – meg tudná mondani, melyik autóbusszal mehetek a Kopernikusz térre? czy może mi pan (pani) powiedzieć, która dokładnie jest godzina? – meg tudja mondani a pontos időt? czy może mi pan (pani) powiedzieć, która jest godzina? – meg tudná mondani, hány óra van? czy może mi pan (pani) rozmienić sto złotych? – fel tud nekem váltani száz zlotyt? czy może mi pan (pani) to pozakać? – megmutatná ezt nekem? czy może mi pan (pani) to zważyć? – megmérné ezt nekem? czy może pan powtórzyć? – megismételné? czy może pan to zrobić? – megtenné ezt? czy może (pani) skasować mój bilet? – kezeltetné a jegyemet? czy możesz to zrobić? – megtennéd ezt? czy możliwy jest dostęp do internetu? hozzáférhető az internet? czy można? – szabad?; lehet?, lehetséges? (czy) można zamknąć drzwi? – be lehetne csukni az ajtót? czy można (ciebie/pana) prosić… – megkérhetném/megkérhetnélek (arra), hogy… czy można dojechać bez przesiadki? – lehet átszállás nélkül menni oda? - Wersja 01 01 2017. czy można doładować telefon komórkowy przez internet? – a mobilt fel lehet tölteni interneten keresztül? czy można dopompować powietrza do kół? – lehet levegőt fújni a kerékbe? czy można dostać katalog (obiad firmowy)? – lehet kapni katalógust (menüt)? czy można kupić bilet u konduktora w pociągu? – lehet-e a kalauznál jegyet venni a vonaton? czy można liczyć na każdego człowieka? – vajon mindenkire számítani lehet? czy można o coś zapytać? – kérdezhetek valamit? megkérdezhetnék valamit? czy można oddać bieliznę do prania? – ki lehet mosatni a fehérneműmet? czy można pana (pani) nalać jeszcze trochę? – tölthetek még? czy można pana (pani) popilnować moich bagaży? – vigyázna a csomagjaimra? czy można pana (panią) prosić o zgaszenie światła? – megkérhetem, hogy oltsa el a villanyt? czy można podłączyć przyczepę do sieci elektrycznej? – rá lehet kapcsolni a lakókocsit az elektromos hálózatra? czy można płacić kartą? – lehet bankkártyával fizetni? czy można płacić w euro? – euróval is lehet fizetni? czy można prosić? – szabad? czy można prosić o sól? – szabad a sót, kérem? czy można się zapisać do biblioteki? – be lehet iratkozni a könyvtárba? czy można stąd dzwonić? – lehet innen telefonálni? czy można tu gotować i prać? – lehet is főzni és mosni? czy można tu przenocować? – kaphatnánk szállást éjszakára? czy można tu robić namiot? – szabad itt sátorozni? czy można tu tańczyć? – lehet itt táncolni? czy można tu umyć samochód? – lehet itt kocsit mosatni? czy można tu wymienić węgierskie pieniądze? – lehet itt magyar pénzt beváltani? czy można tutaj zeskanować kilka dokumentów? – be lehet itt szkennelni egy pár dokumentumot? czy można u pana dostać płyn do chłodnicy? – kaphatok önnél hűtőfolyadékot? czy można u państwa zamówić książki przez internet? – lehet önöktől könyveket rendelni interneten keresztül? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1041 czy można wiedzić dlatego nie ma (nie było, nie będzie)? – meg lehet tudni, hogy miért nincs (volt, lesz)? czy można wiedzić? – szabad tudnom? czy można wynająć domek kempingowy? – bérelhetnék egy bungallót? czy można wypożyczyć koc? – lehet takarót bérelni? czy można wypożyczyć materac nadmuchiwany? – lehet gumimatracot bérelni? czy można wypożyczyć namiot? – lehet sátrat bérelni? czy można wypożyczyć płyty kompaktowe, wideokasety, płyty DVD? – lehet kölcsönözni CD-ket, videokazettákat, DVDlemezeket? czy można wypożyczyć przewodniki? – útikönyveket lehet kölcsönözni? czy można wypożyczyć śpiwór? – lehet hálózsákot bérelni? czy można zamówić książki? – lehet könyvet rendelni? czy można zapytać, kto to jest? – megkérdezhetem, ki ez? czy można zarezerwować pokój? – vállalnak szobafoglalást? czy można zęba jeszcze zaplombować? – be lehet még tömni? czy mógłby pan/pani polecić mi jakiś pensjonat? – tudna ajánlani egy panziót? czy mógłby pan (mógłaby pani) przyjść trochę później (wcześniej)? – tudna egy kicsit később (korábban) jönni? czy mógłby pan powtórzyć? – megismételné? czy mógłby pan to zrobić? – meg tudná (ezt) tenni? czy mógłby pan (mogłaby pani) wskazać mi dobrego dentystę? – tud ajánlani egy jó fogorvost? czy mógłby się pan uciszyć? – nem maradna csendben? czy mógłbym (mogłabym) zobaczyć to z bliska? – megnézhetném ezt közelebbről? czy mógłbym prosić o program kina? – kaphatok egy moziműsort? czy mógłbym/mogłabym zobaczyć się z panem kowalskim/z panią kowalską? – beszélhetnék kowalski úrral/asszonnyal? czy mógłbyś to zrobić? – meg tudnád ezt tenni? (czy) mógłbyś zamknąć drzwi! – becsuknád az ajtót! czy mój bagaż pojedzie tym samym pociągiem? – a poggyász ugyanezzel a vonattal jön? czy mówi pan/pani po angielsku? – beszél (Ön) angolul? czy mówisz po polsku? – beszélsz lengyelül? - Wersja 01 01 2017. czy mówisz serio? – komolyan beszélsz? czy muszę się zameldować? – be kell jelentkeznem? czy na kogoś jeszcze czekamy? – várunk még valakire? czy na poczcie można wysłać faks? – lehet a postán faxot feladni? czy na tej drodze jest dużo zakrętów – sok kanyar van ezen az úton czy na tej ulicy jest jakiś sklep spożywczy? – van ebben az utcában élelmiszerüzlet? czy nadjeżdża już pociąg z Krakowa? – jön már a krakkói vonat? czy należy płacić za przejazd autostradą – kell fizetni az autópályákon? czy napije się pan piwa? – iszik egy sört? czy nie chce pan (pani) zostać tu jeszcze tydzień? – nem akar még egy hétig itt maradni? czy nie da się jakoś uratować? – már nem lehet valahogy megmenteni? czy nie jest ci zimno? – nem fázol? (Nie, raczej jest mi ciepło – nem, inkább melegem van) czy nie jest panu (pani) zimno? – nem fázik? czy nie jesteś go ciekaw? – nem vagy rá kíváncsi? czy nie ma czegoś w lepszym gatunku? – nincs valami jobb minőségű anyaga? czy nie ma do mnie listu? – nem kaptam levelet?, nincs levelem? czy nie ma jakiegoś odcienia jaśniejszego (ciemniejszego)? – világosabb (sötétebb) árnyalat nincs? czy nie ma jeszcze ojca (matki, gościa / pana dyrektora)? – vajon nincs még apa (anya, a vendég, az igazgató úr)? czy nie ma już dla nas pracy? – vajon nincs már nekünk munka? czy nie ma już dla niego/niej nadziej? – vajon nincs már remény neki? czy nie ma już dla niego/niej wolnego pokoju? – vajon nincs már szabad szobája? czy nie ma pan (pani) bardziej cichego pokoju? – nincs egy csendesebb szobájuk? czy nie ma przypadkowo tańszych? – nincs véletlenül olcsóbb? czy nie masz gorączki? – nincs lázad? czy nie moglibyście spędzić z nami tego wieczoru? – nem töltené velünk az estét? czy nie przeszkadzam (panu (pani)/państwu / panom / paniom)? – nem zavarok?, nem zavarom (önöket, uraim/hölgyeim)? czy nie szkoda tego ładnego wozu? – vajon nem kár ezért a szép autóért? czy nie spóźnimy się do teatru? – nem késünk el a színházból? czy nie tak? – vajon nem így van?; ugye? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1042 czy nie weźmie pan (pani) z tych pięknych malin? – nem visz ebből a szép málnából? czy nie wrzuciłby pan (wrzuciłaby pani) tego listu do skrzynki po drodze do domu? – bedobná hazafelé ezt a levelet? czy nie wstyd ci? – nem szégyenled magad? czy nie wybralibyśmy się na przechadzkę? – ne sétáljunk egy kicsit? czy nie wypiłby pan kieliszka wina? – nem iszik v. inna egy pohár bort? czy nie za długo tam siedziałeś? – nem ültél ott sokáig? czy nie zechciałby pan (zechciałaby pani) zamienić się miejscami? – nem cserélne velem helyet? czy nikt mnie nie szukał? – nem keresett valaki (senki)?, senki sem keresett? Czy nikt nie rozumie? [Does nobody understand? (ang.); Autor: James Joyce] – Senki sem ért engem? (James Joyce) czy nos dla tabakiery, czy tabakiera dla nos? – az orr van a tubáktartóért, vagy a tubáktartó az orrért? czy obudzić pana (panią)? – ébresszük önt? czy odprowadzić pana (pani) na dworzec? – kikísérjem az állomásra? czy on czeka na mnie (na ciebie, na was)? – vajon ő vár engem v. rám (rád, rátok)? czy on czeka na Petera (na Agnieszkę)? – vár-e Péterre (Ágneskára)? czy on jest teraz tam? – ő most vajon ott van? czy on musi być jutro u ciebie? – vajon neki holnap nálad kell mlennie? czy on teraz żartuje? – vajon most tréfálkozik?, most tréfál? czy on też jest w domu? – ő is itthon van? czy on żałuje, że jest już koniec roku? – vajon sajnálja, hogy már év vége van? czy on zna Polskę? – vajon ismeri ő Lengyelországot? czy on zna Warszawę? – vajon ő ismeri Varsót? czy on/ona pisze (czyta) po polsku? – vajon ő ír (olvas) lengyelül? czy ona łubi śpiewać? – szeret ő énekelni? czy ona ma 20 lat? – vajon ő húsz éves? czy on/ona umiał/umiała przeczytać twój list? – vajon el tudta olvasni a leveledet? czy ono (dziecko) lubi się bawić? – szeret ő (gyerek) játszani? czy organizują państwo grupowe wyjazdy do …? – szerveznek társasutazást X.-be? czy pan Andrzej Busko? – ön Buskó András úr? czy pan Busko/pani Busko jest w domu? – itthon van Buskó úr/asszony? - Wersja 01 01 2017. czy pan Busko/pani Busko w tym domu mieszka? – Buskó úr /asszony ebben a házban lakik? czy pan jest cudzoziemcem? – ön külföldi? czy pan już był (pani już była) na Węgrzech? – volt már Magyarországon? czy pan (pani) mieszka w mieście, czy na wsi? – városban vagy falun lakik? czy pan (pani) mówi po angielsku? – beszél angolul? czy pan (pani) nie rozumie? – ért engem? czy pan przyjął (przyjęła) zaproszenie? – elfogadta a meghívást? czy pan (pani) sobie życzy? – parancsol (vmit)? czy pan (pani) też wysiada? – ön is leszáll? czy pan (pani) umie prowadzić samochód? – tud autót vezetni? czy pana dom jest duży? – nagy-e az úr háza? czy pan dyrektor Wolski jest w domu? – Wolski igazgató úr itthon van? czy pan gra w brydża? – szokott bridzselni? czy pan jest Polakiem? – ön lengyel? czy pan jest studentem? – vajon az úr egyetemista? czy pan jest żonaty? – nős?, nős Ön? Czy pan mnie pamięta? – emlékszik rám? czy Pan nie jest go ciekaw? – az úr nem kíváncsi rá? czy Pan nie pamięta? – nem emlészik rám? czy Pan słyszał, że…? – hallotta, hogy…? czy Pan też uczy polskiego? – vajon az úr is lengyelt tanít? czy pan umie mówić po polsku? – az úr tud beszélni lengyelül? czy pan Wolski mieszka tu, czy tam? – vajon Wolski úr itt, vagy ott lakik? czy pan wziął kąpielówki? – hozott fürdőnadrágot? czy pan zna tę ulicę? – ismeri ezt az ucát? czy pan zarezerwował (pani zarezerwowała) pokój przez internet czy telefonicznie? – emailben vagy telefonon foglalt szobát czy Pan życzy sobie mycia włosów? – hajmosást parancsol? czy Pan/Pani czytał(a) ten felieton (reportaż, tę wiadamość, ten komunikat, wywiad, artykuł występny, tę wzmiankę, to drobne ogłoszenie) w gazecie? – olvasta ezt a tárcát (riportot, hírt, közleményt, interjút, vezércikket, rövid hírt, apróhirdetést) az újságban? czy Pan/Pani dobrze widzi? – jól lát? czy Pan/Pani gra na jakimś instrumencie? – játszik valamilyen hangszeren? czy Pan/Pani gra w karty? – tud kártyázni? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1043 czy Pan/Pani jest bardzo zajęty/zajęta? – nagyon el van foglalva? czy Pan/Pani jest zadowolony (zadowolona) ze swojej posady? – elfoglalt-e a saját állásától? czy Pan/Pani już lepiej się czuje? – jobban érzi már magát? czy Pan/Pani już odbył(a) dłuższą podróż statkiem (okrętem)? – tett már hosszabb utat hajón? czy Pan/Pani lubi swoją pracę? – szereti a munkáját? czy Pan/Pani lubi tango, polkę, czardasza? – szereti ön a tangót, polkát, csárdást? czy Pan/Pani ma chwilkę wolnego czasu? – van egy perc szabad ideje? czy Pan/Pani ma rodzeństwo? – vannak testvérei? czy Pan/Pani ma skierowanie na wczasy? – beutalása van? czy Pan/Pani mnie rozumie? – ért engem? czy Pan/Pani mnie pamięta? – emlékszik rám? czy Pan/Pani mówi po polsku (po węgiersku)? – beszél ön lengyelül (magyarul)? czy Pan/Pani mówi po polsku? – beszél Ön lengyelül? czy Pan/Pani mówi po węgiersku? – beszél magyarul? czy Pan/Pani nie boi się piorunów? – nem fél a villámlástól? czy Pan/Pani nie miałby/miałaby chcęci uczyć mnie polskiego? – nem volna kedve tanítani engem lengyelül? czy Pan/Pani nie usiądzie? – nem tetszik leülni?; nem ül le? czy Pan/Pani nie wie…? – nem tudja…? czy Pan/Pani nie wie, gdzie mogę kupić gazety/czasopisma? – tudja-e, hogy hol tudok újságot vásárolni? czy Pan/Pani pali? – dohányzik? czy Pan/Pani pozwoli? – megengedi? czy Pan/Pani rozumie, co ja mówię? – érti, amit mondok? czy pan/pani rozumie co mówię? – érti-e Ön, amit mondok? czy Pan/Pani się nie dudzi? – nem unatkozik? czy Pan/Pani stąd pochodzi? – ön idevalósi? czy Pan/Pani trafi stąd do hotelu (do domu)? – eltalál innen a szállodába (haza)? czy pan umie po angielsku a. po niemiecku? – tud angolul v. németül? czy Pan/Pani umie po węgiersku? – tud magyarul? czy Pan/Pani uprawia jakiś sport? – sportol? czy Pan/Pani wie, że…? – tudja, hogy…? - Wersja 01 01 2017. czy Pan/Pani wysiadać? – le tetszik szállni? leszáll? czy Pan/Pani zna język polski? – Michel ismeri-e a lengyel nyelvet? czy Pan/Pani zna tego kompozytora (dyrygenta)? – ismeri ezt a zeneszerzőt (karmestert)? czy pani jest cudzoziemką? – ön külföldi? czy pani Ewa jest zakochana? – vajon Éva asszony szerelmes? czy pani jest mężatką?; czy pani jest zamężna? – férjezett?, férjnél van? czy pani jest Polką? – ön lengyel? czy pani jest sama?, czy pan jest sam? - Egyedül van asszonyom (uram)? czy Pani jest studentką? – vajon a hölgy egyetemista? czy Pani jest tego pewna? – biztos ön ebben? czy Pani marianna szatai. - ön szatai marianna asszony? czy Pani mnie nie pamięta? – emlékszik még rám? Megismer? czy Pani nie myślała o zmianie fryzury? – nem óhajtana egy új frizurát? czy Pani słyszała, że…? – hallotta, hogy…? czy Pani też mieszka w Detroit? – a hölgy is Detroitban lakik? czy pani wzięła ze sobą kostium kąpielowy? – hozott fürdőruhát? czy Pani życzy sobie manicure? – parancsol manikűrt? czy panowie/panie/państwo już się znają? – ismerik már egymást uraim/hölgyeim/önök? czy pańska żona też pracuje? – a felesége is dolgozik? czy państwo dostali mój mail w sprawie dwóch jednoosobowych pokoi? – megkapták az emailemet a két egyágyas szobáról? czy państwo płacą razem czy oddzielnie – együtt vagy külön fizetnek? czy państwo są Polakiem? – önön lengyelek? czy Panu/Pani nie zimno? – nem fázik? czy Peter studiował język polski? – Vajon Péter tanul lengyelül? czy Peter zna język polski? – Péter tud-e lengyelül? czy pociąg do Lublina zatrzymuje się w Puławach? – a lublini vonat megáll Puławyban? czy pociąg już wjechał na peron? – bejött már a vonat? czy podoba się panu (pani) ta piosenka? – tetszik ez a szám? czy podobają się panu (pani) takie guziki? – tetszenek önnek ezek a gombok? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1044 czy podobały się panu pani te obrazy? – tetszettek önnek ezek a képek? czy podzielasz moją opinię? – osztod a véleményemet? czy pokój można już zająć? – el lehet már foglalni a szobát? czy pokroić panu (pani), czy zważyć w kawałku? – felszeleteljem, vagy egyben mérjem le? czy posiadają państwo zdrową żywność? – tartanak biotermékeket és reformélelmiszereket? czy pójdzie pan (pani) dziś ze mną do teatru? – eljönne ma velem színházba? czy pójdzie pan (pani) ze mną potańczyć? – eljön velem táncolni? czy prosi pan (pani) fakturę VAT? – kér ÁFÁ-s számlát? czy prosi pan (pani) jeszcze? – kér még? czy prosi pan (pani) o bilet powrotny? – a visszaútra is kér (parancsol) jegyet? czy przyjemuje pan/pani karty kredytowe? elfogadnak bankkártyát? czy przyszedł list poste-restante na nazwisko Kovács? – érkezett Kovács névre posterestante levél? czy przywieziono już pieczywo? – megjött már pékáru? czy Robert ma dziewczynę? – Vajon Robertnek van barátnője? czy rodzice jeszcze żyją – élnek még a szülei? czy rodzice Pana/Pani żyją. – élnek a szülei? czy rozumiesz po polsku? – értesz lengyelül? czy są bilety? – van jegy?, vajon van jegy? czy są brązowe w tym samym fasonie? – barna nincs ebben a fazonban? czy są dżinsy? – van farmernadrág? czy są jakieś buty płócienne na lato? – van valamilyen nyári vászoncipő? czy są jakieś pisma sportowe? – van valamilyen sportújság? czy są jeczcze bilety na dziś? – van még jegy mára? czy są już kostiumy kapielowe? – kapható már fürdőruha? czy są tu jeszcze wolne miejsca? – van itt még szabad hely? czy są koperty? – vajon annak borítékok? czy są książki w językach obcych? – vannak idegen nyelvű könyvek? czy są książki węgierskie lub książki w przekładzie na język węgierski? – vannak magyar könyvek vagy magyar fordítások? czy są kurtki popelinowe bez podszewki? – van béleletlen ballondzseki? - Wersja 01 01 2017. czy są lody śmietankowe, waniliowe, kawowe, czekoladowe, truskawkowe? – van tejszín-, kávé-, csokoládé-, eperfagylalt? czy są papierosy? – vajon van cigaretta? czy są ranni? – vannak sebesültek? czy są spinki do mankiewtów? – mandzsettagomb van? czy są tu sprzedawane bilety na pociąg (do teatru)? – árusítanak itt vonat / színház jegyet? czy są zupy, pierogi? – van leves, pirog? czy się podoba, czy nie – ha tetszik, hanem „Będzie, co jest, nic mnie nie obchodzi, czy się podoba czy nie!”: „Lesz ami lesz, engem semmi nem érdekel, ha tetszik, hanem!”] czy smakuje paniu (pani)? – ízlik? czy spodziewasz się jego dzisiaj? – várod (reméled) őt? czy słyszałeś coś nowego? – hallottál vmi újat? czy smakuje panu (pani) ten napój? – ízlik önnek ez az ital? czy studentom z obszaru Unii Europejskiej przysługuje bilet ulgowy? – az európai uniós egyetemi hallgatóknak is jár a kedvezményes jegy? czy synka może być tłusta? – lehet zsíros a sonka? czy ta droga prowadzi do Krakowa? – ez az út vezet Krakkóba? czy ta pani to twoja matki? – az a hölgy a te anyád? czy ta woda nadaje się do picia? – ez ivóvíz? czy tak nie jest? – nem így van? czy tak, czy owak? – így vagy úgy?, igen vagy nem? czy tak, czy siak – vagy így, vagy úgy czy te buty są na podeszwie skórzanej? – bőrtalpú ez a cipő? czy te jabłka słodkie? – édes ez az alma? czy te komputery mają zabezpieczenia? – védve vannak ezek a számítógépek? czy te torebki są ze skry? – bőrtáskák ezek? czy ten lokal nie jest za drogi? – nem nagyon drága hely ez?, ez a lokál nem túl drága? czy ten pokój odpowiada Panu/Pani? – megfelel ez a szoba Önnek? czy ten przedział jest dla niepalących? – ez nemdohányzó szakasz? czy ten przedział jest zarezerwowany? – foglalt ez a fülke? czy ten stolik jest wolny?, czy ten stół jest wolny? – szabad ez az asztal? czy ten śpiwór jest wystarczająco ciepły i nieprzemakalny? – elég meleg és vízhatlan ez a hálózsák? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1045 czy ten telefon jest na kartę, czy na żetony? érmével vagy kártyával működik ez a telefon? czy ten termin jest dla Ciebie dogodny, czy też nie? – vajon ez az időpont számodra kedvező lesz, vagy sem? czy ten tramwaj jedzie na/do …. ? - ez a villamos megy… -ba? czy ten wazon jest z kryształu? – ez kristályváza? czy tędy jeździ piątka? – erre jár az ötös? czy to ciekawe? – érdekes ez? czy to, czy to? – ezt vagy azt? czy to daleko? – messze van? czy to dobra jakość? – vajon ez jó minőségű? czy to jest chleb? – mi ez, kenyér?, vajon ez kenyér? czy to jest czysta wełna? – ez tiszta gyapjú? czy to jest córka tej pani? – vajon annak a nőnek a kisleánya ő? czy to jest dla mnie? – vajon ez nekem (számomra)? czy to jest dobra droga do Sopotu? – vajon ez jó út sopotba? / jól megyek Sopot felé? czy to jest dobra sztuka? – jó darab ez? czy to jest droga do Warszawy? – ez a varsói út? czy to jest hol, czy łażienka (pokój)? – ez a hall, vagy a fürdőszoba (szoba)? czy to jest jego piwo? – ez az ő söre? czy to jest jego zegarek? – vajon ez az ő órája? czy to jest mieszkanie państwa Kowalskich? – (tel.) halló, Kowalski lakás? czy to jest ostateczna cena? – ez a végleges ár? czy to jest ostatni numer gazety? – ez a legújabb szám? czy to jest pana (pani) krewny?; czy to jest pańska (pani) krewna?– az úr (a hölgy) az ön rokona? czy to jest pierwszy gatunek? – elsőosztályú? czy to jest pociąg bezpośredni? – közvetlen vonat ez? czy to jest podręcznik języka węgierskiego, czy polskiego? – vajon ez magyar, vagy lengyel nyelvkönyv? czy to jest pokój tutaj? – ez itt a szoba? czy to jest polski piosenkarz/ polska piosenkarka? – ki ez a lengyel énekes? czy to jest samochód tego pana? – vajon annak az úrnak az autója ez? czy to jest trudny język? – vajon ez nehéz nyelv? czy to jest twój chleb? – ez a te kenyered? czy to jest twój mąż? – vajon ő a te férjed? czy to jest ulica Świętojańska? – ez a Świętojańska utca? czy to jest wagon bezpośredni? – közvetlen vonat ez? - Wersja 01 01 2017. czy to jest wasze wino? – ez a te borod? Czy to Ktawic można jechać dalej tą drogą? – tovább lehet menni ezen az úton Katowicébe? czy to ma być przesyłka zagraniczna? – külföldi küldemény? czy to miasto (ten hotel, ta instytucja) na swoją własną stronę internetową? – van a városuknak (szállodájuknak, intézményüknek) saját honlapja? czy to miejsce jest wolne? – szabad ez a hely? czy to mieszkanie jest duże? – vajon nagy ez a lakás? czy to moja wina? – tehetek én róla?, ez az én hibám? czy to naprawdę? – csakugyan így van? valóban? czy to nie będzie się gniotło? – nem fog ez gyűrődni? czy to nie będzie za póżno (wcześnie)? – nem lesz nagyon későn (korán)? czy to nie zblaknie w praniu (od słońca)? – nem fakul ki a mosásban (a napon)? czy to prawda? – igaz ez?; vajon igaz-e? czy to prawda, że…? – igaz, hogy…? czy to są spodnie damskie? – ezek női nadrágok? czy to się dobrze pierze? – jól mosható? czy to się nie zbiegnie (skurczy) w praniu? – nem megy össze a mosásban? czy to też jest krzesło (pokój)? – ez is szék (szoba)? czy to twoja koszula? – vajon az a te inged? czy to urocze dziecko to jej córka? – vajon ez a bájos gyermek, ez az ő lánya? czy to wam odpowiada? – megfelel ez nektek? czy to ważne? – fontos ez? czy tu mieszka pan Andrzej Nagy? – itt lakik Nagy András úr? czy tu się można kąpać? – lehet itt fürdeni? czy twoja koleżanka już zdrowa? – a kolléganőd már egészséges? czy ty często spotykasz go tam? – vajon te gyakran fogadod őt ott? czy ty jesteś Ania? – te vagy Ania? czy ty lubisz uczyć się? – szeretsz-e tanulni? czy ty studiujesz język polski? – tanulsz-e lengyel nyelvet? czy ty też czegoś szukasz? – te is keresel valamit? czy ty też mieszkasz w Krakowie? – vajon te is Krakkóban laksz? czy ty to rozumiesz? – te érted ezt? czy (ty) znasz? – ismered? (tak, znam + Ac.; znam + Ac. – igen, ismerem) czy (ty) znałaś tę historię? – ismerted ezt a történetet? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1046 czy u niego jest mój podręcznik języka polskiego? – nála van-e a lengyel nyelvkönyvem? czy u państwa są też książki o muzyce i nuty? – zenei könyvek és kották is kaphatók önöknél? czy udało się? – niby ‒ sikerült a dolog? – ahogy vesszük czy umie pan (pani) grać w karty? – tud kártyázni? czy w cenę biletu wliczono również wyżywienie? – az ellátás is benne van a jegy árában? czy w hotelu jest fryzjer? – van a szállodában fodrászüzlet? czy w innych kolorach nie ma? – más színű nincs? czy w tym pociągu obowiązują miejscówki? – helyjegy kötelező erre a vonatra? czy według pana (pani) telewizja węgierska jest lepsza od polskiej? – véleménye szerint a magyar tévé jobb, mint a lengyel? czy wiecie, że…? – tudjátok, hogy…? czy wiecie…? – tudjátok-e…? czy widzisz tamten dom? – látod-e azt a házat? czy wierzyć a. uwierzyć czy nie – akár hiszed, akár nem czy wiesz, kiedy dokładnie urodził się on? – tudod-e pontosan, hogy ő mikor született? czy wiesz, kiedy odjeżdżamy? – tudod, mikor indulunk? czy wiesz, kto to jest? – vajon tudod-e, hogy kicsoda ő? czy wiesz, co znaczą te wyrazy? – tudod-e, hogy mit jelentenek ezek a kifejezések? czy wiesz, że…? – tudod-e, hogy…?, tudod, hogy…? czy winda jest czynna? – működik a lift? czy woli pan (pani) w banknotach czy w drobnych? – nagy címleteket vagy aprópénzt parancsol? czy wolno? – szabad?; szabad kérem? czy wolno tu palić? – szabad itt dohányozni? czy wolno wejść? – be szabad jönni? szabad bemenni? czy wrócisz? tak, odrzucił niechętnie – visszajössz? igen, válaszolta kedvetlenül czy wsiadłem (wsiadłam) do innego pociągu – másik vonatra szálltam? Czy wszyscy inni są cali? [Autor: Robert F. Kennedy zaraz po zamachu na niego.] – Mindenki sértetlen? (Robert F. Kennedy szavai rögtön a merénylet után) czy wszystko widzisz? – mindent látsz? czy wszystko zabraliście ze sobą? – mindent magatokkal hoztatok? czy wszyszcy już przyszli? – mindenki itt van? - Wersja 01 01 2017. czy wszyszcy pasażerowie z Warszawy już wyszli? – kijött már minden varsói utas? czy wszyszcy są obecni? – mindannyian itt vannak most? czy wy macie po 20 lat? – vajon ti húszévesek vagytok? czy wy znacie Roberta? – ismeritek-e Robertet? czy wybiera się pan (pani) z nami na wycieczkę? – velünk jön a kirándulásra? czy wygląd odzwierciedła charakter człowieka? – tükrözi-e az ember külseje a jellemét? czy wykonujecie państwo odbitki ksero? – készítenek fénymásolatot? czy wystawy można zwiedzać indywidualnie, czy z przewodnikiem? – egyénileg is megtekinthetők a kiállítások, vagy csak vezetővel? czy wyślesz do mnie telegram? – küldesz nekem táviratot? czy z pokoju mogę dzwonić do innej miejscowości lub za granicę? – vidékre és külföldre is tudok telefonálni a szobámból? czy za przybranie też się płaci? – a zöldért is kell fizetni? czy za te rzeczy trzeba płacić cło? – kell vámot fizetnem ezekért a dolgokért? czy zajmujecie się hodowlą zwierząt (uprawą ziemi)? – foglalkoznak állattenyésztéssel (földműveléssel)? czy zapakować panu (pani)? – becsomagoljam önnek? czy zastałem w domu pana Kowalskiego (panią Kowalską) – itthon találom Kowalski urat (Kowalskinét)? czy zastałem (zastałam) właściciela (gospodarza) domu? – itthon találom a ház tulajdonosát (gondnokát)? czy zdążę jeszcze kupić gazetę? – van még időm újságot venni? czy zdążę jeszcze na pociąg do Budapesztu? – elérem még a budapesti vonatot? czy zdjąć walizkę (paczkę) ? – levegyem a bőröndjét (csomagját)? czy zechce mi Pan łaskawie powiedzieć, gdzie jest …? – legyen szíves, mondja meg, hol van …? czy znacie pana profesora? – vajon ismeritek a professzor urat? czy znacie się? – ismeritek egymást? czy znacie się państwo? – önök ismerik egymást? czy znasz Agnieszkę Nowak (moją koleżankę)? – ismered-e Novák Ágnest (a kolléganőmet)? czy znasz dobrze tę ulicę? – jól ismered ezt az utcát? czy znasz Jana Nowak (mój kolegę)? – ismered-e Novák János (a kollégámat)? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1047 czy znasz język polski/literaturę polską? – ismered a lengyel nyelvet/lengyel irodalmat? czy znasz Polskę (Warszawę, Kraków)? – vajon ismered Lengyelországot (Varsót, Krakkót)? czy zwiedzimy jeszcze Rynek Starego Miasta? – megnézzük még az Óvárosi Piacteret? czy żona sąsiada jest ładna? – vajon a szomszéd felesége szép? czy życzą sobie Państwo deser? – esetleg valamilyen desszertet? czy życzy sobie pan (pani) kieliszek koniaku? – parancsol egy pohár konyakot? czy życzy sobie pan (pani) materiał gładki czy wzorzysty? – egyszerű vagy mintás anyagot parancsol? czyhać [1. czekać na kogoś w ukryciu z zamiarem napaści; 2. zagrażać; 3. czekać na coś, starając się tego nie przeoczyć] – leselkedni, lesben állni czyhać na kogo – leselkedni vkire/vki után czyha (na kogo) niebezpieczeństwo – (vkire) veszély leselkedik czyhanie – leselkedés, les, lesben állás czyj? czyja? czyje? [zaimek przymiotny o znaczeniu dzierżawczym wprowadzający pytanie, np. Czyj to głos?, lub przyłączający pytanie zależne do zdania nadrzędnego, np. Nie mam pojęcia, czyj to podpis.] – kié? [nie wiem, czyje to pioro: nem tudom, kié ez a toll, nem tudom, kinek a tolla ez]; kinek a…; akinek a…; valaki (más) czyj chleb jesz, temu kadź – akinek a kenyerét eszed, azt dicsérd czyj jest ten/ta/to…? – kié ez a …? czyj jest ten dom? – kié ez a ház? czyj jest ten samochód? – kié ez az autó? czyj to (jest)…? – kinek a…? czyj to jest długopis? – kié ez a töltőtoll czyj to jest dom? – kié ez a ház? kinek a háza ez? czyj to jest pomnik? – kinek a szobar ez? czyj to portret? – kit ábrázol ez az arckép? czyj to sweter? – kié ez a pulóver? czyj tu jest …? – kinek a …. van itt ? czyja jest ta tablica? – kié az a tábla? czyja jest ta teczka? – kié ez a táska? czyja to jest książka? – kié ez a könyv? czyja wina?; czyja to wina? – kinek a hibája?; kinek a hibája ez?, ki a hibás?, ki a bűnös?, ki az oka? czyja zguba? – kié az elveszett tárgy? czyjaś śmierć przybiła kogoś – nagyon megviselte v. lesújtotta vkinek a halála czyje jest to dziecko? – kinek a gyereke?, kié ez a gyerek? czyje to jest pióro? –kié ez a toll? - Wersja 01 01 2017. czyje to ubranie? – kié ez a ruha? czyjkolwiek – akárkié, bárkié czyjś, czyjaś, czyjeś [zaimek przymiotny dzierżawczy: odnoszący się do kogoś, należący do innej osoby] – valakié, idegené czyjś wygląd budzi zaufanie – bizalmat ébresztő külseje van czyli [spójnik przyłączający zdanie lub wyrażenie wyjaśniające, np. Ola, czyli moja siostra.] – azaz, vagyis, avagy; (dawno) (czy helyett) czyliż – (kötőszó) vagyis; hát nem… czym – mivel, amivel; minél, mennél czym? – mivel? czym chata bogata, tym rada – [amiben gazdag a kunyhó, azzal boldogul] szívesen megosztjuk a vendéggel azt, amink van czym jedziesz do Warszawy? – mivel mégy Varsóba? czym jest twoja niedola przy mojej? – mi a te bajod v. szerencsétlenséged az enyémhez képest czym jeżdzisz do…? - mivel utazol ….? czym jeździsz do akademika (do centrum)? – mivel utazol a diákszállóra (központba)? czym mogę dojechać na ulicę Czerniakowską? – mivel mehetek a Czernikowska utcába? czym mogę jeszcze służyć? – mivel szolgálhatok még? czym mogę poczęstować? – megkínálhatom valamivel? czym mogę służyć? – mivel szolgálhatok?, mit tehetek?, mivel szabad szolgálnom?, mi tetszik?; parancsoljon! czym mogę służić Panu? – mivel szolgálhatok? czym on się interesuje? – mi érdekli? czym on się właściwie zajmuje? – mi tulajdonképpen a foglalkozása; voltaképpen mivel is foglalkozik? mivel is foglalkozik ő? czym pan (pani) interesuje? – mi érdekli önt? czym pan (pani) jedzie? – mivel megy (utazik)? czym Pan/Pani jedzie? – mivel utazik? czym pojedziecie? – mivel mentek? czym pojedziesz? – mivel mész? czym prędzej – mielőbb, minél előbb czym się Pan/Pani zajmuje? – mivel foglalkozik?, mit dolgozik? czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci – (közm.) [amivel fiatalkorban teleszívja magáta kéreg v. a héj, olyan szagú marad vénkorában is] amely új fazékban faggyú volt, faggyúszagú marad; az új fazék megtartja első szagát czym tam można dojechać – hogy jutok el oda? Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1048 czym woli pan (pani) bardziej podróżować samolotem czy pociągem? – repülővel vagy vonattal szeret jobban utazni? czyn [postępek, uczynek] – tett, cselekedet, cselekvés; felajánlás czyn bohaterski – hőstett czyn hajducki – betyárfogás czyn haniebny – gyalázatos tett czyn karalny – bűncselekmény czyn karygodny – büntett, gonosztett czyn lipcowy – (dawno) felszabadulási felajánlás (július 22-re) czyn nierządny [1. czyn zaspokajający popęd płciowy, uznany za przestępstwo; 2. każda czynność mająca na celu pobudzenie lub zaspokojenie swego popędu płciowego w okolicznościach zabronionych przez kodeks karny (wbrew woli osoby, z osobami pozbawionymi zdolności rozpoznawania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem, nieletnimi, krewnymi w linii prostej).] – erkölcstelenség czyn nieśmiertelny – halhatatlan tett czyn orężny – haditett, fegyvertény czyn październikowy – (történelem) októberi munkaverseny (a Nagy Októberi szocialista Forradsalom emlékére) czyn pierwszomajowy – (dawno) május 1-jei munkaverseny czyn przestępczy – bűncselekmény czyn ten urąga uczciwości – ez a tett v. cselekedet meghaladja a tisztaság fogalmát; ez a tett becstelenség; ez már több a soknál, ennek már a fele sem tréfa czynele [zob. talerze] – cintányér Czyngis-chan, Dżyngis-chan, do 1206 Temudżyn (ur. między 1155 a 1167 Deliün Bołdak, rejon obecnej Czyty w Rosji - zm. 18 sierpnia 1227) [władca mongolski, twórca i długoletni władca Imperium Mongolskiego.] – Dzsingisz kán, eredeti nevén Temüdzsin (kb. 1162 – 1227. augusztus 18.) [mongol nagykán és katonai vezető, aki egyesítette a mongol törzseket és megalapította a Mongol Birodalmat elfoglalva Ázsia legnagyobb részét, beleértve Kínát, Oroszországot, Perzsiát, a KözelKeletet és Kelet-Európát is.] czynić (czyni) [1. robić coś, działać; 2. postępować, zachowywać się; 3. być przyczyną czegoś; 4. stanowić, wynosić] – csinálni, művelni; cselekedni, tenni, megtenni; alkotni, foganatosítani, intézkedni; rúg vmire, kitesz valamennyit czynić co przez bojaźń – félelemből tenni vmit - Wersja 01 01 2017. czynić co z wyrachowania – számításból tenni vmit czynić cuda – csodát tenni v. művelni czynić czary – bájolni, elbájolni; bűvölni, elbűvölni; igézni, megigézni vkit czynić dobrze – jót tesz; jót cselekszik czynić kogo odpowiedzialnym za co – felelőssé tenni v. felelősségre vonni vkit vmiért czynić komu dobrze – jót tenni vkivel czynić komu oskomę – hosszú fogat csinálni vkinek czynić komu wstręty – kellemetlenségeket v. nehézségeket okozni vkinek czynić komuś nadzieje – reményeket kelteni vkiben; reményekkel kecsegtetni vkit czynić (komu) nadzieję (na co) – kilátásba helyezni (vmit) czynić kroki – lépéseket tesz czynić obstrukcję przeciw czemu – vmit agyonbeszélni, megakasztani czynić odpowiednie kroki (w jakiejś sprawie) – megfelelő v. kellő lépéseket tenni vmilyen ügyben czynić podboje – hódítani, hódítást tenni czynić pogróżki – fenyegetőzni czynić słyszalnym – jól hallhatóvá tenni czynić sobie nawzajem docinki – csipkelődnek, piszkálódnak egymással; sértegetik egymást czynić sobie rum – helyet csinál magának czynić starania – lépéseket tenni, megkísérelni kijárni vmit czynić trudności – nehézségeket okozni, akadályokat gördíteni czynić uwagi – megjegyzéseket tenni czynić uwagi (w zwiazku z czym) – megjegyzést fűz (vmihez) czynić wrażenie – benyomást tenni, hatást kelteni czynić wysiłki – erőfeszítéseket tenni; igyekezni, törekedni, mindent elkövetni czynić zadość – eleget tesz czynić zadość czyjemu żądaniu – eleget tesz vki követelésének czynić zadość obowiązkom – eleget tesz kötelezettségeinek; kötelezettségének teljes mértékben eleget tesz czynić się [1. czynić kimś samego siebie; 2. być czynionym; 3. dokonywać się] – önmagával teszi; véghez visz vmit czynienie – cselekvés, tett, tennivaló czynnie – tettleg, aktívan, cselekvően czynnie występować – aktívan fellépni czynnik [1. jedna z przyczyn wywołujących skutek; 2. każda z liczb, które mnożymy przez siebie] – szorzandó, tényező, faktor; szorzó (matematika) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1049 czynnik cenotwórczy – árképző tényező czynnik chłodzący, chłodniczy [zob. chłodziwo] – – hűtőfolyadék v. koncentrátum czynnik czasu – időtényező czynnik efektywności – hatékonysági tényező czynnik nadrzędny – felsőbb tényező czynnik nadzmysłowy – érzékfeletti, transzcendentális tényező czynnik pracy – munkatényező czynnik produkcji – termelési tényező czynnik rakotwórczy, czynnik onkogenny, karcynogen, kancerogen [czynnik, który powodując mutację materiału genetycznego, przyczynia się do rozwoju choroby nowotworowej.] – rákkeltő faktor; rákkeltő tényező czynnik Rh [substancja występująca w czerwonych ciałkach krwi, mająca charakter silnego antygenu] – Rh faktor czynnik rozwoju, ekonomiczny – gazdasági fejlődés tényezője czynnik społeczny – társadalmi tényező, társadalmi szerv czynniki – közegek, szervek [odpowiednie czynnik: illetékes szervek, illetékes hatóságok]; tényezők czynniki abiotyczne [czynniki przyrody nieożywionej działające na organizmy danego środowiska] – abiotikus tényezők v. élettelen tényezők [a biológiában az ökológiai értelemben vett környezet élettelen, de az élethez szükséges fizikai és kémiai elemeinek, jelenségeit jelölő kifejezés.] czynniki atmosferyczne – légköri tényezők czynniki autogeniczne [wewnętrzne siły organizmów wpływające na ich ewolucję niezależnie od zewnętrznych czynników środowiska] – autogén tényezők czynniki biotyczne [czynniki przyrody ożywionej wywierające w danym ekosystemie wpływ na siebie nawzajem i na środowisko abiotyczne] – biotikus tényezők [az élő környezet által okozott hatások; az élőlényekre ható környezeti hatás] czynniki ekologiczne [elementy przyrody ożywionej i nieożywionej oddziałujące na życie populacji i biocenoz] – ökológiai (környezeti) tényezőket [három fő csoportba sorolják: klimatikus tényezők, edafikus tényezők, biotikus tényezők] czynniki ektogeniczne [zewnętrzne czynniki środowiska decydujące o rozwoju organizmu, mogące wywoływać zmiany dziedziczne] – ektogén tényezők czynniki miarodajne – mértékadó tényezők czynniki osobnicze – egyéni tényezők - Wersja 01 01 2017. czynniki partyjne i związkowe – párt és szakszervezeti tényezők czynności bankowe – bankműveletek czynności biurowe – hivatali munka; hivatali tevékenység, hivatali elfoglaltság czynność [1. wykonywanie czegoś; 2. funkcjonowanie, działanie czegoś] – működés, tevékenység, tennivaló, ténykedés; teendő, munka, dolog; történés czynność bankowa – banktevékenység czynność dokonana – (nyelvtan) befejezett cselekvés czynność finansowa – pénzügyi tevékenység czynność handlowa – kereskedelmi tevékenység czynność informacyjna – információs tevékenység czynność niedokonana – (nyelvtan) folyamatos v. befejezetlen cselekvés czynność planistyczna – tervező munka, tervező tevékenység czynność prawna [1. oświadczenie woli w celu wywołania skutków prawnych; 2. jest to taka czynność osoby fizycznej i prawnej w skład, której wchodzi oświadczenie woli w celu wywołania skutku prawnego każda czynność prawna przekraczająca 2000,złotych powinna być zawarta na piśmie] – jogi tevékenység; jognyilatkozat czynność procesowa – percselekmények, perbeli cselekmények czynność produkcyjna – termelési tevékenység czynność prawna [oświadczenie woli w celu wywołania skutków prawnych] – jogi tevékenység; jogi eljárás czynny, -a, -e [1. wykonujący jakąś czynność; 2. skłonny do działania, aktywny; też: świadczący o takich cechach; 3. wypełniony działaniami, wydarzeniami; 4. funkcjonujący, uruchomiony] – aktív, tevékeny, cselekvő; serény; működő (być czynnym: működik, működésben van); nyitva (jest czynny: nyitva van); üzemben lévő; tényleges; tettleges czynna znajomość języka [umiejętność posługiwania się językiem obcym w mowie i w piśmie] – aktív nyelvtudás czynne – nyitvatartás czynne prawo wyborcze [prawo do udziału w głosowaniu] – aktív választójog czynny od… - do … – nyitva …-tól …-ig czynny udział – tevékeny részvétel czynny wulkan [wulkan w czasie wybuchu lub wybuchający okresowo] – működő tűzhányó v. vulkán czynsz [1. opłata za wynajem lokalu lub innej nieruchomości, wnoszona w określonych terminach; 2. forma renty gruntowej, w Polsce rozpowszechniona od XII w.; 3. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1050 Czynsz, czynszownik. Z łacińskiego wyrazu census – szacunek majętności utworzyli Niemcy wyraz Zins – czynsz, komorne, odsetek czyli dochód procentowy z nieruchomości. Czynsz albo kanon – powiada Libicki – oznacza opłatę, jaką otrzymuje właściciel (dominus directus), od użytkownika (dominus utilis) za prawo użytkowania z gruntu.] – bér, bérösszeg; házbér, lakbér czynsz dzierżawny – haszonbér, bérösszeg czynsz gruntowy – földbér, földhaszonbér czynsz lokatorski – lakbér czynsz mieszkaniowy – lakbér, házbér czynsz obroczny – (földesúrnak járó) jobbágyi szolgáltatás, dézsma, földbér, haszonbér czynsz za mieszkanie – lakbér czynsz zaległy – lakbérhátralék czynszownik [1. w okresie pańszczyźnianym: chłop dzierżawiący grunt, zwolniony od odrabiania pańszczyzny za roczną opłatą; 2. daw. osoba płacąca czynsz; 3. daw. właściciel kamienicy czynszowej] – bérbeadó czynszowy, -a, -e – bér-, bérfizető czynszowy dom – bérház czynszowa kamienica – bérház czyrak [zapalenie ropne torebki włosa i przylegającego do niej gruczołu łojowego] – kelés, furunkulus (szőrtüsző környékének gennyes gyulladása) czyrak mnogi [zakażenie kilku lub kilkudziesięciu sąsiednich torebek włosowych] – hajtüsző gyulladás Czystek (Cistus Incanus) [to jedna z najbogatszych w polifenole roślin w Europie. Polifenole należą do grupy substancji roślinnych o działaniu antyoksydacyjnym i wspierającym nasz system immunologiczny.] – Borzas szuhar (Cistus incanus) [Terméke a ladángyanta . A növény mirigyszőrös levelein cseppek formájában keletkezik, majd megmerevedik. A levelekről kecskeszőrrel vagy gereblyével szedték le. A mézgából aranysárga olajat készítettek, ami bélhurut, vérhas gyógyszere volt. A ladángyanta ma illatszer.] - Wersja 01 01 2017. czystka [usuwanie niewygodnych osób z jakichś środowisk metodami nacisków, szantażu itp.] – tisztogatás, rostálás, megrostálás; kiválogatás; (politikai) szűrés czystka etniczna [Według rezolucji Komisji Praw Człowieka obejmuje deportację i przymusowe, masowe usuwanie lub wypędzanie osób z ich domów, jawne naruszanie praw tych osób w celu przemieszczenia lub zniszczenia grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych. Stanowi formę ludobójstwa.] – etnikai tisztogatás czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej [czystki etniczne ludności polskiej i jej eksterminacja o znamionach ludobójstwa, dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na terenie województw tarnopolskiego, stanisławowskiego i lwowskiego II Rzeczypospolitej podczas okupacji wojskowej tych ziem przez III Rzeszę i ZSRR w latach 1943-1945. Zbrodni na Polakach dokonywały oddziały UPA, politycznie podporządkowane OUN-B, a następnie UHWR, pod naczelnym dowództwem Romana Szuchewycza, a także oddziały SKW, Służby Bezpieczeństwa OUN-B i ukraińska ludność cywilna. W kilku przypadkach doszło do współpracy pomiędzy wymienionymi wyżej formacjami a niemieckimi jednostkami policyjnymi, w których służyli Ukraińcy (Ukraińską Policją Pomocniczą i 4 pułkiem policji SS).] – etnikai tisztogatás Kelet-Kislengyelországban czystka szeregów partyjnych – a párttagság felülvizsgálata, párttisztogatás, párttisztítás; tagfelülvizsgálat czysto – tisztán; szabályosan, helyesen; teljesen, egyedül; világosan czysto mówić po węgiersku – tisztán beszélni magyarul czysto ubrany – tisztán öltözött; rendesen öltözött czysto węgierski – színmagyar czystopis [poprawiony tekst przepisany na czysto] – tisztázat czystość – tisztaság (lásd tisztasági fogadalom) czystość brzmienia (dźwięku) – hangtisztaság, átlátszóság czystość dziewicza – szűzi tisztaság; szüzesség czystość języka – nyelvtisztaság, nyelvhelyesség, nyelvszabatosság czystość obyczajów – erkölcsi tisztaság czystość powietrza – a levegő tisztasága czystość publiczna (np. nieuprzątnięte śmieci) – köztisztaság czystość serca – a szív tisztasága Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1051 czystość tonu – hangtisztaság czysty, –a, -e [1. niezabrudzony; 2. niezamglony, przejrzysty; 3. zawierający składniki sobie tylko właściwe, z niczym niezmieszany, wolny od zniekształceń; 4. wyrazisty, regularny; 5. zachowujący powściągliwość płciową; 6. szlachetny, prawy; 7. dźwięczny, wyraźny w brzmieniu; 8. niezadłużony; 9. pot. oczywisty, zupełny] – tiszta, színtiszta, vegyítetlen; tisztességes, igaz, makulátlan; helyes, zengő, teljes, szín-; nyilvánvaló; (kereskedelem) tiszta, nettó czysta biel [popularne określenie subiektywnego wrażenia ładnej, białej barwy. Wrażenie to powstaje przy niewielkim odcieniu niebieskawym białej powierzchni.] – tiszta fehér (papír) czysta bielizna – tiszta fehérnemű czysta intonacja – tiszta intonáció czysta polszczyzna – tősgyökeres lengyelség, legtisztább lengyelség, helyes lengyelség czysta prawda – színtiszta igazság; színigazság; tiszta igazság czysta robota – tiszta munka; rendes munka czysta wełna – tiszta gyapjú czyste dziewczę – szűz lány, tiszta szűz Czyste <> Nieczyste [pojęcie występujące w wielu religiach starożytnych i u ludów pierwotnych. Nieczyste jest to, co plami człowieka zewnętrznie lub wewnętrznie i naraża na niebezpieczeństwo. Nieczystymi są więc ludzie chorzy, np. na trąd, nieczyste są pokarmy, zwierzęta (nieczystość rytualna).] – (bibl.) tiszták és tisztátalanok - Wersja 01 01 2017. czysty rozum [według koncepcji Kanta: to, co jest w umyśle a priori i nie pochodzi z doświadczenia] – tiszta ész v. értelem (Immanuel Kant) czysty spirytus – tiszta szesz czysty ton serca [ton serca bez szmerów] – tiszta szívhang czysty ton serca [ton serca bez szmerów] – tiszta szívhang czysty zysk – tiszta nyereség v. haszon czyszczalnia [1. zakład, w którym się oczyszcza nasiona; 2. maszyna do czyszczenia nasion] – tisztító üzem, tisztító szerkezet czyszczalnia lnu – lenmosó czyszczalnia nasion – magtisztító czyszczący, -a, -e – tisztító czyszczenie – tisztítás, letisztítás, megtisztítás; tisztogatás, letisztogatás, megtisztogatás; arctisztítás czyszczenie chemiczne – vegytisztítás czyszczenie dywanu – szőnyegtisztítás czyszczenie mebli – bútortisztítás czyszczenie odzieży, pranie – ruhatisztító, patyolat, mosoda czyszczenie ultradźwiękowe – ultrahangos tisztítás czyszczenie się – tisztálkodás czyś oszalał? – megbolondultál? czyś przytomny? – észnél vagy? czyś zgłupiał!? – megbolondultál? czyś zwariował? – megőrültél? megbolondultál? czyścica lekarska (Calamintha sylvatica = C. officinalis) – Erdei pereszlény, (Calamintha sylvatica Bromf.) Czyste i Nieczyste Zwierzęta. * Zwierzęta Czyste i Nieczyste. – (bibl.) Tiszta és tisztátalan állatok czyste pole – nyílt tér v. mezőny czyste srebro – színezüst; tiszta ezüst czyste sumienie – tiszta lelkiismeret czyste zamiary – tisztességes szándék czyste złote – színarany czystej krwi – vérbeli, vértiszta; telivér czystej krwi arab – arab telivér czysty dochód, zysk [dochód po potrąceniu wydatków] – tiszta jövedelem v. haszon; tiszta bevétel czysty duch – tiszta szellem czysty głos – tiszta hang czysty jak łza – tiszta, mint a patyolat v. könnycsepp czysty papier – tiszta papír czysty przypadek – tiszta véletlen czyścica storzyszek, klinopodium pospolite (Clinopodium vulgare = Calamintha vulgare) – Borsfű (Clinopodium vulgare) czyściciel [1. człowiek zajmujący się czyszczeniem czegoś; 2. zob. kastrator] – tisztító; kutyapecér, sintér, püűöcegödörtisztító czyściciel butów – cipőtisztító czyścić (czyści) [1. sprawiać, że coś staje się czyste; 2. powodować rozwolnienie; 3. kastrować zwierzęta] – tisztítani, letisztítani, megtisztítani; tisztogatni; Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1052 meghajtani, purgálni; fényesíteni; (medret, árkot) kotorni czyścić buty – cipőt tisztítani czyścić coś – tisztítani vmit czyścić filtr – szűrőt tisztítani czyścić konia – csutakolni a lovat czyścić meble – bútort tisztítani v. fényesíteni czyścić plamę – foltot tisztítani czyścić szczotką – kefélni czyścić tylko chemicznie – csak vegyileg tisztítható czyścić zęby – fogat mosni czyścić się [1. czyścić samego siebie; 2. być czyszczonym] – tisztálkodni czyście powariowali? – hát megbolondultatok? czyściec (łac. purgatorium) [1. według Kościoła katolickiego bolesne dochodzenie duszy do absolutnie doskonałej miłości, koniecznej do osiągnięcia szczęścia Nieba; 2. według religii katolickiej: miejsce, gdzie dusze zmarłych odbywają pokutę przed pójściem do nieba; 3. przen. stan dotkliwych przykrości, cierpień] – purgatórium (vagy tisztítótűz, tisztítóhely, vö. lat. purificatio = megtisztulás) [a katolikus egyház tanításában azok ideiglenes helye vagy állapota, akik a megszentelő kegyelem állapotában haltak meg, de még tisztulásra van szükségük ahhoz, hogy beléphessenek a mennyei boldogságba] Czyściec błotny (Stachys palustris L.) [1. gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w całej niemal Europie i na obszarach Azji o klimacie umiarkowanym, a częściowo również tropikalnym (Indie, Pakistan). W Polsce pospolity. 2. Miękko owłosiona bylina o pojedynczych, wzniesionych łodygach wysokości 30-100 cm i kłączu z rozłogami. Liście podługowatolancetowate, dolne krótkoogonkowe, górne siedzące, przechodzące w zwisające podsadki, z kątów których wyrastają 6-kwiatowe niby-okółki; kwiaty fioletowe, rzadko białe; na wardze dolnej ciemniejszy deseń. Rozmnaża się również wegetatywnie za pomocą rozłogów nad- i podziemnych; w jesieni końce rozłogów podziemnych bulwkowato grubieją; bulwki te są jadalne. Rośnie na mokrych łąkach, polach, w rowach, zaroślach; u nas pospolity w całym kraju po regiel dolny. Kwitnie VII-IX.] – Mocsári tisztesfű (Stachys palustris L.) [A tisztesfű fajok régóta ismert gyógynövények.] - Wersja 01 01 2017. czyściec lekarski (Stachys officinalis = Betonica officinalis) [zob. Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska] – bakfű v. betonikafű (Stachys officinalis, Betonica officinalis) Czyściec leśny (Stachys sylvatica L.) [Gęsto, miękko owłosiona bylina leśna o łodydze górą gałęzistej, wysokości 40-90 cm. Liście jaskrawozielone, cienkie, ogonkowe, sercowate, piłkowane; niby-okółki 6kwiatowe; podsadki lancetowate, krótkoogonkowe; tylko dolne podsadki dłuższe od kwiatów, pozostałe tej samej długości lub krótsze; korona 2 razy dłuższa od kielicha, warga dolna 3dzielna. Rośnie w lasach liściastych i mieszanych; u nas pospolity w całym kraju, w górach po regiel dolny. Kwitnie VI-IX.] – Erdei tisztesfű (Stachys sylvatica L.) Czyściec prosty (Stachys recta L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w Europie i na obszarach Azji zachodniej. W Polsce stanowiska koncentrują się w pasie wyżyn, poza tym na Dolnym Śląsku, Pomorzu Zachodnim, Kujawach i w dolinie dolnej Wisły. Tylko na pojedynczych stanowiskach notowany był w górach oraz w Polsce północnowschodniej i na Pomorzu Środkowym.] – hasznos tisztesfű [az ajakosvirágúak (Lamiales) rendjébe és az árvacsalánfélék (Lamiaceae) családjába tartozó faj.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. byzantina) [Szép szegélynövény gyapjas levelei miatt. Kora nyáron virágzik, ez visszacsíphetjük, hogy fokozzuk a növény növekedését de, csak ha nem akarunk gyönyörködni virágjaiban.] 1053 Czyściec roczny (Stachys annua L.) [1. gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych; 2. Rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych, występujących w strefach umiarkowanych i ciepłych obydwu półkul z wyjątkiem Azji i Australii. Rośliny zielne lub półkrzewy. Grzbieciste, dwuwargowe, zebrane w nibyokółki. Roślina jednoroczna, jara, owadopylna i samopylna. Kwitnie od czerwca do października. Wysokość roślin 13- 35 cm. Łodyga prosta lub rozgałęziona. Korona biało- żółta. Nasiona kiełkują z głębokości nie większej niż 6 cm. Preferuje gliniaste i wapienne gleby. Rozsiewana przy udziale wiatru i zwierząt. W Polsce występuje na polach, przydrożach, miejscami zawleczony. Roślina lecznicza. Trujący dla zwierząt domowych. Ciekawostki: Gatunek ten notowany był w Europie w epoce brązu.] – egynyári tisztesfű v. tarlóvirág (Stachys annua) [az ajakosvirágúak rendjébe és az árvacsalánfélék családjába tartozó növényfaj] Czyściec wełnisty (Stachys byzantina L.) [gatunek wieloletniej rośliny. Pochodzi z Azji Mniejszej, Kaukazu oraz Iranu. Jest uprawiany w wielu krajach świata.] – Gyapjas tisztesfű, nyuszifül (Stachys czyściec, bukwica (Stachys L.) [rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.). Liczy ok. 300 gatunków, występujących w strefach umiarkowanych i ciepłych obydwu półkul z wyjątkiem Azji i Australii. W strefie tropikalnej spotykany tylko w górach. Gatunkiem typowym jest Stachys sylvatica L.. 2. roślina zielna rosnąca w strefie umiarkowanej, stosowana jako lek przeciw biegunce] Stachys fajok: Tarlóvirág, (Stachys annua L.), Havasi tisztesfű (Stachys alpina), erdei tisztesfű (Stachys sylvatica) stb. czyścioch [pot. ten, kto bardzo dba o czystość] – kínosan tiszta ember czyściocha [1. pot. kobieta bardzo dbająca o czystość; 2. pot. wódka czysta] – kínosan tiszta nő, leány v. asszony; tiszta vodka czyścioszek – kínosan tiszta emberke czyścioszka – kínosan tiszta nő, leány v. asszony czyściuchny, -a, -e; czyściutki, -a, -ie – kínosan tiszta, igen tiszta, nagyon tiszta, patyolattiszta czyśćcowy, -a, -e – (egyházi) a tisztítótűzben szenvedő czytać (czytam, czytasz, czytają) 1. śledząc wzrokiem napisane lub wydrukowane litery, zapoznawać się z treścią tego, co jest napisane lub wydrukowane; 2. mieć umiejętność odbioru tekstu pisanego; 3. przen. przepowiadać coś, domyślać się czegoś na podstawie jakichś znaków; 4. o komputerze: odnajdywać i odtwarzać dane zapisane na nośniku informacji +Ac=T. – olvasni (czyta i czeka – olvas és vár; czytamy i piszemy – olvasunk és írunk); jósol czyta książkę – könyvet olvas czytać bajkę – mesét olvasni czytać co w oryginale – eredetiben olvasni vmit czytać głośno – fennhangon olvasni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia czytać 1054 jednym ciągiem – egyfolytában, egyhuzamban olvasni czytać klasyków – klasszikusokat olvasni czytać literę po literze – betűzni (szót) czytać między wierszami – a sorok között olvasni czytać na głos – felolvasni; fennhangon v. hangosan olvasni czytać pracę domową – felolvassa a leckét v. a házi feladatot czytać prasę – sajtót olvasni czytać sylabę po sylabie [syn. sylabizować] – szótagolni czytać w czyichś oczach – olvasni vki szeméből; tekintetéből olvasni czytać w kimś jak w ksiązce – nyitott könyvként olvasni vkinek a gondolataiban czytać wyjątki przemówienia – szemelvényeket olvas a beszédből czytać z ręki – kézből olvasni; tenyérből jósolni czytam polską gazetę – lengyel újságot olvasok czytam sobie – olvasok, olvasgatok (magamban) czytam tekst – szöveget olvasok czytam teraz polskie czasopismo – most lengyel folyóiratot olvasok czytam z książki – könyvből olvasok czyta się – (személytelen alak) az ember olvas; olvassák czytaj – olvasd, olvass czytadło [pot. książka, którą się łatwo, przyjemnie czyta, ale o niewielkiej wartości literackiej] – olvasmányos könyv czytający, -a, -e – olvasó czytanie [1. w parlamencie: zaznajamianie członków parlamentu z tekstem ustawy i dyskusja nad nią; 2. w czasie mszy św.: odczytywanie fragmentów Pisma Świętego; 3. element liturgii słowa w czasie mszy świętej.] – olvasás [coś do czytanie: olvasnivaló]; (parlamentben) interpelláció, felolvasás; olvasottság; (mise) Szentírás felolvasása Czytanie [pierwszą wzmiankę o czytaniu spotykamy w II Moj. 24;7. Mojżesz czytał Księgę Przymierza. Zakon także nakazywał przyszłemu królowi przygotować zwój z odpisem Prawa (Zakonu), który miał czytać 'po wszystkie dni żywota swego'. Zauważ także wyraźny nakaz czytania (Iz. 34;16). Pan czytał w bożnicy. Czytano także w bożnicach w sabat. Paweł polecał czytanie Tymoteuszowi. Warto wiedzieć o tym, że w okresie pierwotnych chrześcijan czytano już niektóre części Nowego Testamentu.] – (rel.) Olvasmány - Wersja 01 01 2017. czytanie (dźwięku) – lejátszás, visszaadás [magnószalagra, lemezre v. filmszalagra rögzített hangkép visszaalakítása hangjelekké] czytanie drugie [część "Liturgi słowa" we Mszy Świętej. Jest to odczytanie fragmentu Pisma Świętego (najczęściej z listów i Dziejów Apostolskich). Występuje zazwyczaj w niedziele i ważniejsze święta po psalmie responsoryjnym. Czytane jest zazwyczaj przez lektora, ale także księdza i diakona.] – szentlecke (a lat. lectio, 'olvasmány' szóból) [a II. Vatikáni Zsinatig az előmisében, 1969-: a szentmise igeliturgiájában az evangélium előtt olvasott szentírási rész. Az Újszövetség apostoli leveleiből olvasott szentlecke az epistola. - 3 olvasmányos szentmisében az 1. az olvasmány, a 2. a szentlecke, a 3. az evang. 2006: a lekcionáriumok minden olvasmányt tartalmaznak.] czytanie z warg, rozumienie mowy z ruchów warg – szájról olvasás czytanie ze Starego Testamentu – olvasmány az Ószövetségi Szentírásból czytanka [krótki tekst z podręcznika szkolnego; też: podręcznik zawierający takie teksty] – olvasmány, olvasókönyv czytany, -a, -e – olvasott czytelnia [1. sala przeznaczona do czytania książek, czasopism itp.; 2. wypożyczalnia książek] – olvasóterem, olvasó czytelnia czasopism – folyóirat-olvasó czytelniany, -a, -e – olvasótermi czytelnictwo [czytanie publikacji drukowanych, ujmowane jako zjawisko społeczne] – olvasótábor; olvasók köre, olvasóközönség; olvasómozgalom czytelniczka – nőolvasó, (női) olvasó czytelniczy, -a, -e – olvasói, olvasó czytelnie – olvashatóan czytelnicy – olvasók; olvasóközönség, olvasótábor czytelniczka – olvasó nő czytelnik [1. ten, kto czytuje książki, czasopisma itp.; 2. ten, kto wypożycza książki z biblioteki] – olvasó; (férfi) olvasó czytelność – olvashatóság, érthetőség czytelny, -a, -e [1. łatwy do odczytania; 2. zrozumiały] – olvasható; megérthető czytelny charakter pisma – olvasható kézaláírás czytnik [1. aparat powiększający mikroreprodukcje do czytelnej wielkości; 2. nadajnik automatyczny sygnałów dalekopisowych; 3. urządzenie odczytujące informację zapisaną w sposób tradycyjny znakami graficznymi lub Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1055 zakodowaną w specjany sposób] – olvasó berendezés, leolvasó berendezés; leolvasó czytnik CD – CD-olvasó czytnik CD-ROM (ang. CD-ROM reader) [urządzenie wejściowe komputera umożliwiające czytanie informacji zapisanych na płytach CD-ROM, CD-R oraz CD-RW, popularnie nazywanych płytami kompaktowymi.] – CD-ROM olvasó czytnik kart pamięci [to urządzenie przenośne umożliwiające odczyt kart pamięci typu Flash.] − CR Card Reader (kártya olvasó) czytnik optyczny – optikai leolvasó berendezés czytywać (czytuje) [czytać od czasu do czasu] – olvasgatni, olvasni czytywanie – olvasgatás czyż, czyliż [partykuła wprowadzająca pytanie retoryczne, zaprzeczająca komunikowanej w nim treści, np. Czyż można było przyglądać się temu z obojętnością.] – vajon, vagy, avagy; ugyan czyż, czyżyk (Carduelis spinus) [mały ptak śpiewający o zielonawożółtym upierzeniu] – csíz (madár) Czyż zwyczajny, czyż pospolity, czyżyk (Carduelis spinus) [mały ptak z rodziny łuszczaków] – csíz (Carduelis spinus) [a madarak osztályának verébalakúak (Passeriformes) rendjébe és a pintyfélék (Fringillidae) családjába tartozó faj] - Wersja 01 01 2017. to, co zostało powiedziane, np. Czyżby pani miała zamiar wyjechać? II. wykrzyknik o intonacji pytania wyrażający powątpiewanie w prawdziwość tego, co zostało powiedziane] – hátha, vajon, avagy czyżby? – tényleg?, valóban?, igazán?, komolyan?; ugyan? czyże [z niem. Zause, w domowem staropolskiem tkactwie, dwie szerokie, druciane szczotki do „czyżowania” czyli czesania (gremplowania) wełny przed jej przędzeniem. Na jedną z tych szczotek nakłada się wełna, a drugą, mającą dwie rączki, grempluje się po niej, aby uczynić zdatną do przędzenia.] – kártolás; a szálas anyagok lazítását s párhuzamosítását végző munka; gyapjútépés [a mosott gyapjú (gyapjúmosás) fellazítása, szálasítása. Először kézzel csipdesik, szaggatják kis csomócskákra az összetapadt gyapjút, majd ezeket megfésülik a gerebenen, ill. mesteremberek megtépik a kézi kártolón, hogy a gyapjú szálas, laza, pihés legyen. A kártoló a gerebenből alakult ki: működési elvük azonos, de ez kimódoltabb mesterember-szerszám. A kézi kártoló is páros eszköz, az egyikkel rögzítve, a másikkal kézbe fogva dolgoznak. Ennek azonban nem két szegsora van csak, mint a gerebennek, hanem nyeles tábláján 25–30 sorban 5–600 villás, acéldrótból készült foga, rugalmasan bőrlapba ágyazva. A kis gyapjúcsomókat a tépőpadra szerelt kártolótábla fogaira teszik, s a másik táblával tépik, szálasítják. Körömpőnek, hörömpőnek, ritkán fésülőnek is nevezik.] Czyże (białorus. Чыжы, Czyży) [wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Czyże] – Czyże (belorusz falu) czyżby [I. partykuła wprowadzająca pytanie retoryczne, zaprzeczająca komunikowanej w nim treści lub podająca w wątpliwość Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017. Ć ć [1. litera odpowiadająca spółgłosce ć; 2. spółgłoska środkowojęzykowa, bezdźwięczna, miękka] – (vesszős c; zöngétlen lágy mássalhangzó és jele) ćma [1. motyl nocny; 2. daw. chmara, ciżba; 3. daw. ciemność] – (dawno) (mrok) homály, sötétség; tömeg, sokaság; éjjeli lepke; pille; árny, lidérc Ćmy, motyle nocne [grupa motyli prowadząca nocny tryb życia] – éjjeli lepke 1056 ćma [ciemność] – [Słowniczek języka śląskiego] sötétség ćmawy [ciemny] – [Słowniczek języka śląskiego] sötét ćmawomodry [granatowy] – [Słowniczek języka śląskiego] sötétkék, tengerészkék ćmi mu się w głowie – megzavarodni ćmić [1. osłabiać widoczność; 2. palić się, świecić się słabo; 3. pobolewać; 4. pot. palić papierosa, fajkę] – elsötétíteni; szürkülni, sötétedni, besötétedni; (cigretta) füstölni, füstöt eregetni ćmić fajkę – pöfékelni, pipázni, pipálni ćmić papierosy – cigarettázni, dohányozni, füstölni ćmić się [zob. ćmić w zn. 1, 2.; ściemnia się] – lobbanni; elsötétülni, káprázni; sötétedni, besötétedni, elsötétedni ćmić się w oczach – káprázik a szeme ćmok, cima, cimok, ćma [ciemno, ciemność. Ale z ciebie ćmiok – Ale z ciebie ciemnota.] – [Słowniczek języka śląskiego] sötét, sötéten, sötétség Ćmy, motyle nocne [grupa motyli prowadząca nocny tryb życia] – éjjeli lepkék ćpać [1. pot. jeść żarłocznie; 2. pot. brać narkotyki] – tömi magába az ételt, habzsol; narkotikumot fogyasztani ćwiartka [1. czwarta część całości; 2. połowa tylnej lub przedniej części zabitego zwierzęcia; 3. miara będąca czwartą częścią litra, kilograma itp.; też: naczynie o takiej pojemności; 4. pot. ćwierć litra wódki; 5. czwarta część arkusza drukarskiego; 6. format książki wielkości czwartej części arkusza; też: książka tego formatu] – negyed, negyedrész; egy negyed liter vodka ćwiartka cielęciny – negyed borjú ćwiartka losu – negyed sorsjegy ćwiartka losu loteryjnego – negyed sorsjegy ćwiartka papieru – negyed ív papír ćwiartka wołowa – negyedmarha ćwiartka wódki – egynegyed liter pálinka ćwiartkować, ćwiartować [1. dzielić, rozcinać na ćwierci lub inne kawałki; ćwiartować (częściej, rzadziej); 2. dawniej: zadawać cierpienia polegające na krajaniu żywcem] – felnégyelni, negyedelni, felnegyedelni ćwiartkowy, -a, -e [drukarstwo: mający wymiar czwartej części arkusza drukarskiego] – negyedrét alakú ćwiartować mięso – feldarabolni a megölt állatot ćwiartowanie – negyedelés, felnégyelés ćwiartuchna [pot. ćwierć litra wódki] – (tréf.) egy negyed liter vodka ćwiczebny, -a, -e [1. używany przez wojsko przy ćwiczeniach; 2. wykonywany w wojsku dla nabrania w czymś wprawy] – gyakorló, gyakorlatozó ćwiczenia [czynności wykonywane w celu utrwalenia wiedzy, lub poprawienia kondycji fizycznej] – fogyasztó torna ćwiczenia aerobowe [ćwiczenia pobudzające pracę serca i płuc przez okres wystarczający do wywołania korzystnych zmian w organizmie] – aerob gyakorlatok ćwiczenia bojowe – (wojsko) gyakorlatok, hadgyakorlatok ćwiczenia cielesne – testedzés ćwiczenia dowolna – szabadon választott gyakorlatok ćwiczenia duchowne (exercitia spiritualia) – (lat.) exercitia spiritualia, elkigyakorlatok; a lelki élet felfrissítésére szolgáló ájtatossági gyakorlatok Ćwiczenia duchowne (hiszp. Ejercicios Espirituales, łac. Exercitia spiritualia) [książka św. Ignacego Loyoli, na której opiera się zespół ćwiczeń rekolekcyjnych (duchowość ignacjańska), opartych na głębokim rachunku sumienia (rozeznaniu duchowym) i rozmyślaniach, znany jako ćwiczenia ignacjańskie, rekolekcje ignacjańskie, medytacje ignacjańskie itp. Stworzona przez św. Ignacego podczas jego pobytu w Manresie (1522-1523). Zatwierdzone przez papiestwo w 1548.] – EXERCITIA SPIRITUALIA [Loyolai Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Ignác-nak, a jezsuita rend alapítójának híres könyve.] ćwiczenia gimnastyczne – tornagyakorlatok 1057 ćwiczenia izometryczne [ćwiczenia polegające na statycznym napinaniu mięśni bez wykonywania ruchów kończynami] izometriás gyakorlatok ćwiczenia marszowe – menetgyakorlat ćwiczenia na koniu (z łękami) – lólengés ćwiczenia na mięśnie brzucha – hasizomgyakorlatok ćwiczenia oddechowe – légzőgyakorlatok ćwiczenia rozluźniające [ćwiczenia powodujące rozprostowanie mięśni] – lazító gyakorlatok ćwiczenia seminaryjna – szemináriumi gyakorlatok ćwiczenia siłowe [ćwiczenia wyrabiające siłę] – erősítő gyakorlatok, edzés ćwiczenia sprawnościowe ćwiczenia wyrabiające sprawność ruchową] – ügyességi gyakorlatok ćwiczenia w formie zabawowej – játékos gyakorlatok ćwiczenia wojskowe – hadgyakorlat; fegyvergyakorlat ćwiczenia wolne [ćwiczenia gimnastyczne bez przyrządów] – szabad gyakorlatok [azok a gyakorlatok, amelyeket vagy egészen szer nélkül vagy kézi szerekkel, súlyzókkal, botokkal vagy rudakkal végeznek] ćwiczenia zaprawowe – edzőgyakorlatok ćwiczenia zręcznościowe – ügyességi gyakorlatok ćwiczenie [1. czynność wykonywana i powtarzana w celu opanowania jakiejś umiejętności; 2. krótki tekst do przepisania lub przeczytania, służący jako zadanie szkolne; też: podręcznik zawierający takie teksty; 3. zajęcia uniwersyteckie; 4. utwór muzyczny wykonywany dla uzyskania biegłości w grze] – gyakorlat, gyakorlás, gyakorlatozás; feladat, lecke, dolgozat; gyakorlatok Ćwiczenie (grec. gumnazo) [po narodzeniu się na nowo, tzn. gdy człowiek stał się prawdziwym chrześcijaninem, przychodzi okres wzrostu w znajomości dróg Bożych i wprawianie się w dzieło Pańskie.] – [gimnasztika < görög: gümnasztikosz (testedzési) < gümnazo (edz < "meztelenül edz") < gümnosz (meztelen)] vallási gyakorlat ćwiczenie cielesne – testgyakorlat ćwiczenie gimnastyczne – tornagyakorlat ćwiczenie językowe – nyelvgyakorlat, beszédgyakorlat - Wersja 01 01 2017. ćwiczenie muzyczne – zenegyakorlat ćwiczenie na koniu (z łękami) – lólengés ćwiczenie na przyrządach – szertorna, gyakorlat v. gyakorlatok a szeren ćwiczenie napisane – sok hibával megírt lecke v. dolgozat ćwiczenie oddechowe, ćwiczenie oddechu – légzési gyakorlat ćwiczenie pobożne – lelkigyakorlat ćwiczenie rekrutów – újoncképzés ćwiczenie robi mistrza – közm. gyakorlat teszi a mestert ćwiczenie rózgą – megvesszőzés, ostorozás ćwiczenie sportowe – sportgyakorlat ćwiczenie wyczynowe – ügyességi szám v. gyakorlat ćwiczenie wolne – szabadgyakorlat ćwiczenie z czytania – olvasási gyakorlat ćwiczeniowy, -a, -e – gyakorlati ćwiczony, -a, -e – beegyakorolt, gyakorlott, begyakorlott; ügyes ćwiczony głos – iskolázott hang ćwiczyć (ćwiczy) [1. zaprawiać do czegoś; 2. doskonalić w czymś; 3. powtarzać jakąś czynność dla osiągnięcia wprawy; 4. chłostać; 5. wykonywać czynności utrwalające wiedzę, lub poprawiające kondycjię fizyczną] – gyakorolni; gyakoroltatni, begyakoroltatni; tornáztatni; (hangszeren) skálázni ćwiczyć coś – gyakorolni vmit ćwiczyć batem – megostorozni, ostorral verni ćwiczyć gamy – skálázni ćwiczyć gimnastykę – tornázni, tornászni ćwiczyć nogi – tornáztatja a lábát ćwiczyć rózgą – megvesszőzni, botozni, megbotozni, elverni ćwiczyć się [1. doskonalić się w czymś przez ćwiczenie; 2. chłostać samego siebie] – begyakorolja magát, tornázni, gyakorolni, gyakorlatozni; edzi magát; gyakorolja magát (vmiben) ćwieczek [1. nieduży ćwiek – gwóźdź; 2. zob. ćwiek w zn. 2.] – szegecske, ékecske; kis ék ćwiek [1. gwóźdź z szeroką główką; 2. szewska szpilka drewniana do przybijania podeszew] – ék [zabić (komu) ćwieka w głowę: szöget üt (vkinek) a fejébe] ćwiek szewski – cipészszeg ćwiekować [1. nabijać ćwiekami; 2. ozdabiać świeży mur kamykami, kawałkami szkła itp.] – ékelni; (ép) a falat (vakolatot) kővel v. üvegdarabokkal díszíteni ćwierciok lub ćwiara [ćwiartka wódki lub naczynie o takiej pojemności] – [Słowniczek języka śląskiego] negyed vodka Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 1058 ćwierciowy, -a, -e – nyegyedćwierć [I. liczebnik oznaczający jedną z czterech części danej całości; II. ćwiartka] – negyed, (vminek) negyede, negyedrész ćwierć (ćwiartka) fali – negyedhullám ćwierć kilo (kilograma) – negyed kiló ćwierć litra – negyed liter ćwierć taktu – negyedütem ćwierć wołowa – negyedmarha ćwierć- [pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający czwartą część tego, co wyraża drugi człon złożenia] – negyedćwierćfinalista, ćwierćfinalistka – elődöntös (ffi/nő) ćwierćfinał [jeden z końcowych etapów rozgrywek eliminacyjnych, w którym bierze udział ośmiu przeciwników] – elődöntő ćwierćfinałowy, -a, -e – elődöntőćwierćinteligent [pogard. człowiek mało wykształcony, mało inteligentny] – [negyedintelligens] félművelt ćwierćnuta [czwarta część całej nuty; też: znak graficzny oznaczający tę wartość] – (zene) negyedhang; negyedhangjegy ćwierćroczny, -a, -e – negyedévi, évnegyedi ćwierćton [muz. «interwał wynikający z podziału oktawy na 24 równe części] – (zene) negyedhangúság, tetratónia ćwierćtonowy, -a, -e [ważący ćwierć tony] – (zene) tetratónikus ćwierćwiecze [okres dwudziestu pięciu lat] – negyedszázad ćwierćwiekowy, -a, -e – negyedszázados ćwierknąć — ćwierkać (ćwierka) [1. o ptakach, świerszczach: wydać krótki, wysoki - Wersja 01 01 2017. dźwięk; 2. ćwierkać: o dzieciach, młodych kobietach: szczebiotać] – csivitelni, cirpelni, csiripelni, csipogni ćwierkanie – ciripelés, csiripelés, csipogás, csivitelés ćwiertować, ćwiartować – felnégyelés ćwiertowanie [Do liczby okrutnych kar, które w wiekach średnich w powszechnem były użyciu w Europie całej i w Polsce, a miały cel przerażenia tłumów i powstrzymania złych ludzi od zbrodni, należało „ćwiertowanie”. Przestępcę, po pozbawieniu go życia przez powieszenie lub ścięcie, ćwiertowano, t. j. rozcinano zwykle na 4 części, które zawieszano na słupach i szubienicach w okolicy, gdzie zbrodnia była spełniona.] – felnégyelés; kalodába zárás ćwik1 [I. daw. człowiek doświadczony, przebiegły; II. daw. istota nierozwinięta płciowo; III. Ćwik, znaczy ćwiczony, wyćwiczony, czyli doświadczony, szczwany, przebieglec, nienowak, niefryc, bywalec, wyjadacz, weteran, kuty na cztery nogi, karmiony szpakami.] – tapasztalt ember, vén róka; nemileg fejletlen v. viszamaradt lény 2 ćwik [w XVI w. worek, sakwa na pieniądze] – (daw) pénzeszsák ćwikła [buraki ćwikłowe zmieszane z tartym chrzanem i octem] – cékla; a) megfőzött cékla reszelve, ecetből, köménymagból, tormából és citromléből készült öntettel ízesítve; b) céklapüré liszttel, ecettel, cukorral, olajjal, tejföllel elkészítve ćwikłowy, -a, -e – cékla- Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone