Wykluczenie społeczne a ekonomiczne praktyki

Wykluczenie społeczne a ekonomiczne praktyki
godpodarstw domowych w Nowej Hucie
dr Alison Stenning, Dariusz Świątek
Centre for Urban and Regional Development Studies, University of Newcastle upon Tyne,
Newcastle upon Tyne, UK
prof. Adrian Smith i dr Alena Rochovská
Department of Geography, Queen Mary, University of London, London, UK
1. WSTĘP
Przez ostatnie dwa lata w ramach projektu finansowanego przez UK Economic and Social
Research Council badane były sposoby, w dzięki którym jednostki i gospodarstwa domowe
zabezpieczały swoje podstawowe potrzeby (livelihood) i radziły sobie z problemem wykluczenia
społecznego w dwóch dużych dzielnicach mieszkaniowych miast Europy Środkowej: w Nowej
Hucie w Krakowie i Petržalce w Bratysławie. Podstawowym celem prowadzonych badań było
zidentyfikowanie strategii adoptowanych przez jednostki i gospodarstwa domowe w obliczu
zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych, łączenie formalnych i nieformalnych
aktywności ekonomicznych oraz sposoby, w jakich kształtują się one w różnym kontekście
geograficznym.
W badaniach wykorzystane zostało multimetodologiczne podejście, w którego skład wchodziły:
• statystyczna analiza danych na temat wykluczenia społecznego;
• badanie kwestionariuszowe 350 gospodarstw domowych w dwóch obszarach miejskich;
• ustrukturyzowane wywiady pogłębione z 68 gospodarstwami domowymi, stanowiące
kontynuację badania kwestionariuszowego;
• wielomiejscowe badania etnograficzne o charakterze jakościowym, dotyczące obszarów
funkcjonowania gospodarstw domowych i lokalnych praktyk ekonomicznych;
• częściowo ustrukturalizowane wywiady z kluczowymi informatorami w znaczących dla
obszaru instytucjach.
Niniejszy raport zawiera zbiór wstępnych wniosków z badań, jak również zbiór wskazówek o
charakterze politycznym dotyczących interwencji na obszarach wiązanych z wykluczeniem
społecznym w miastach Europy Środkowej. W raporcie skoncentrujemy się na rezultatach badań
przeprowadzonych w Nowej Hucie, z nielicznymi odniesieniami do wyników badań z Petržalki.
1
2. GOSPODARSTWA DOMOWE I ICH OTOCZENIE
Podstawowa część badań nad gospodarstwami domowymi składała się z dwóch etapów: badań
kwestionariuszowych
przeprowadzonych
na
Nowa Huta
Liczba
Liczba
kwestionariuszy
wywiadów
grupie 350 gospodarstw domowych oraz
Górali
25
11
semistandaryzowanych wywiadów pogłębionych
Willowe
25
8
przeprowadzonych na grupie 68 gospodarstw
Przy Arce
50
7
Oswiecienia
50
6
domowych mieszkających w trzech osiedlach
Dywizjonu 303
50
6
Petržalki oraz pięciu osiedlach Nowej Huty.
Osiedla wyselekcjonowane zostały na podstawie szerokiej gamy kryteriów, w których skład
wchodziły m.in.: relatywny poziom wykluczenia społecznego, lokalizacja oraz dostępność
komunikacyjna do centrum Krakowa/Bratysławy, czy okres, w którym zostały one
skonstruowane. W Nowej Hucie obszar badań wyselekcjonowany został tak, aby odzwierciedlać
zróżnicowanie historyczne tej części miasta. Do badań włączone zostały nie tylko osiedla
zaliczane do tzw. ‘starej’ Nowej Huty, czy też wybudowane w latach 60. i 70., ale również
najnowsze osiedla zlokalizowane w północnej części dzielnicy Mistrzejowice. Następnie,
kierując się kryteriami socjoekonomicznymi, w ramach każdego z osiedli, dokonano wyboru
konkretnych bloków mieszkaniowych, w ramach, których losowo wybrano gospodarstwa
domowe, które uczestniczyły w późniejszym badaniu.
Nowa Huta
Willowe/Górali
Przy Arce
Dywizjonu 303
Oświecenia
2002
spis ludności
badanie
badanie
%
badanie
%
badanie
%
badanie
%
Populacja
216027
612
147
24.1
139
22.7
155
25.4
171
27.8
Ekonomicznie
aktywni
140411
(65.0%)
304
60
40.8
72
51.8
75
48.4
97
57.1
Bezrobotni
18.3
42
19
31.7
12
16.7
3
4.0
8
8.2
% osób z wyższym
wykształceniem
11.3
99
6
4.1
18
25
35
46.7
40
41.2
Czas powstania
1947 -1990
1947-1950
póżne lata 1960
1970
1970/80/90
W sumie w ramach 200 gospodarstw domowych, na których przeprowadzono badania w Nowej
Hucie, składało się z 612 osób. Większą część tej populacji stanowiły kobiety 52.8 % (mężczyźni
47.2 %). Dominującą kategorią wiekową była grupa osób aktywnych ekonomiczne, w jej skład
wchodziło prawie połowę badanej populacji (49.7 %). Około 20 % badanych były to dzieci w
wieku szkolnym lub młodsze, a dalsze 15 % stanowili emeryci.
Znaczny odsetek badanych gospodarstw domowych,
były to gospodarstwa składające się tylko z osób
dorosłych (65 %). W grupie tej pojawiły się
1 dorosła osoba
13.5
gospodarstwa, składające się z więcej niż dwóch
1 dorosły + dziecko/ci
2.5
2 dorosłych osób
22.0
dorosłych członków – były to zarówno dorosłe dzieci
2 dorosłych + dziecko/ci
18.0
(np. studenci lub młode osoby pracujące),
3 i więcej dorosłych
29.5
wielopokoleniowe
gospodarstwa domowe z dziećmi,
3 i więcej dorosłych +
29
14.5
dziecko/ci
rodzicami i dziadkami, czy dwu-rodzinne gospodarstwa
Razem
200
100.0
domowe dzielące to samo miejsce zamieszkania (np.
rodzina mieszkająca z rodzicami/teściami).
liczba
gosp.
domow.
27
5
44
36
59
%
2
Role, jakie wobec siebie pełnili członkowie gospodarstw domowych to m.in.: brat/siostra, ojciec/
matka, dziadek/babcia, wnuk/wnuczka, mąż/żona, matka/ojciec męża(żony), bratanek/bratanica
liczba
% gospodarstw
(siostrzeniec/siostrzenica), szwagier/szwagierka liczba dzieci w
%
gosp.
domowych z
(bratowa), syn/córka, zięć/synowa, ojczym/ gosp. domow.
domow.
dziećmi
macocha, niezamężny partner/partnerka i inne. 0
130
65.0
Większość
badanych
gospodarstw 1
43
21.5
61.4
24
12.0
34.3
deklarujących posiadanie dzieci, posiadało 2
3
2
1.0
2.9
jedno dziecko (61.4 %), w skład dalszych 34.3 4
1
0.5
1.5
% gospodarstw wchodziła dwójka dzieci, a Razem gosp.
70
35.0
100.0
tylko 4.4 % stanowiły tzw. gospodarstwa dom. z dziećmi
wielodzietne.
Prawie połowa badanej populacji (49.3 %) urodzona
Razem
%
została w Nowej Hucie, a dalsze 14.9 % w pozostałej Nowa Huta
302
49.3
części Krakowa. W sumie 34.8 % badanych urodzona Kraków
91
14.9
została poza granicami Krakowa. Badania wskazują, iż w Inne miasto
100
16.3
skład tej grupy wchodzą zarówno starsi mieszkańcy, Wieś
113
18.5
6
1.0
którzy wprowadzili się do Nowej Huty w latach 1950 i Inne
1960, jak również mieszkańcy, którzy przeprowadzili się
do Krakowa (i Nowej Huty) w czasie studiów, w poszukiwaniu pracy, czy z powodów
rodzinnych.
Gospodarstwa domowe zapytane zostały, kiedy po raz pierwszy ich rodzina wprowadziła się do
Nowej Huty, a jeżeli członkowie gospodarstwa domowego urodzili się w Nowej Hucie,
dopytywaliśmy się o to, kiedy w Nowej Hucie osiedlili się ich rodzice lub dziadkowie.
Odpowiedzi były bardzo zróżnicowane, najwcześniejszą datą, jaka się pojawiła był rok 1948, ale
można zaobserwować również wzmożony napływ ludności w latach 1950-54, 1960, pod koniec
lat 60. i w 1983 roku. Obraz ten posiada swoje odzwierciedlenie w chronologii budowy osiedli
mieszkaniowych w Nowej Hucie. Istnieje niewielki, ale w dalszym ciągu zauważalny, napływ do
Nowej Huty w latach 1990-tych i po roku 2000. Generalnie czas przeprowadzki do obecnego
miejsca zamieszkania, o który również pytaliśmy naszych respondentów, jest późniejszy niż
deklarowany czas przeprowadzki do Nowej Huty. Pokazuje to, iż znaczna część gospodarstw
20
30
20
10
Count
Count
10
0
1948
1954
1951
1960
1957
1966
1963
1972
1969
1979
1975
1987
1983
1997
1991
year moved to P/NH
Rok przeprowadzki do Nowej Huty
2003
2000
0
1950
1970
1965
1977
1973
1983
1980
1989
1986
1995
1992
2001
1998
2004
year moved to flat
Rok przeprowadzki do zajmowanego mieszkania
domowych i ich rodzin przynajmniej raz zmieniała miejsce zamieszkania po przeprowadzeniu się
na teren Nowej Huty. Można przypuszczać, iż większość z nich przeprowadziła się do nowszych
osiedli mieszkaniowych wybudowanych w latach 1980 i 1990. Istnieje znaczące zróżnicowanie
3
sposobów pozyskiwania mieszkań zajmowanych przez badane gospodarstwa domowe. Wynika
ono zarówno z różnych historii osiedli mieszkaniowych, ale również z indywidualnych historii
osiedleńczych poszczególnych gospodarstw domowych (np. 54 % gospodarstw domowych z
osiedla Oświecenie, otrzymało swoje mieszkanie z zakładu pracy). Większość tych, którzy
odziedziczyli mieszkanie od rodziców lub dziadków, mieszka przede wszystkim na osiedlach:
Willowym, Górali i Przy Arce (po raz kolejny jest to związane z historią poszczególnych osiedli).
Wszyscy, którzy kupili swoje mieszkanie na prywatnym rynku uczynili to pomiędzy 1996 a 2005
rokiem. Tylko nieliczne z badanych gospodarstw domowych wynajmowały zajmowane
mieszkanie, jednakże ta forma dostępu do rynku mieszkaniowego rozwinęła się dopiero w latach
90.
%
Dywizjonu
303
%
%
%
odziedziczone
otrzymane z zakładu pracy
kupione od spółdzielni mieszk.
kupione na prywatnym rynku
przydzielone przez urząd miasta
wynajęte
zamienione na inne
inne
18
22
10
2
28
10
4
6
18
28
20
2
10
14
4
4
0
6
64
14
2
0
14
0
2
54
18
12
0
8
2
4
9.5
27.5
28
7.5
10
8
6
3.5
Razem
100
100
100
100
100
Mieszkanie:
Willowe/
Górali
%
przy Arce
Oświecenia
Razem
3. WYKLUCZENIE SPOŁECZNE, A ZABEZPIECZENIE PODSTAWOWYCH
POTRZEB (LIVELIHOODS) I ŚRODKI GOSPODARSTW DOMOWYCH.
Na potrzeby przeprowadzonych analiz, zaadoptowana została koncepcja zabezpieczenia
podstawowych potrzeb gospodarstwa domowego (livelihood) oraz środków (assets). W badaniu
przez „zabezpieczenie podstawowych potrzeb (livelihood) rozumieć będziemy, nie tylko
zabezpieczenie dochodu, ale również szereg aktywności, w skład, których wchodzą:
pozyskiwanie i utrzymywanie dostępu do różnych źródeł i możliwości, radzenie sobie z
ryzykiem, negocjowanie relacji społecznych i kierowanie sieciami społecznymi i instytucjami,
zarówno w ramach gospodarstw domowych, lokalnych społeczności oraz miast” (Beall i Kanij,
1999). Przez środki (assets) rozumiane są materialne i społeczne źródła pozostające w dyspozycji
jednostek i gospodarstw domowych, umożliwiające im uzyskanie dobrobytu, utrzymanie
materialnej egzystencji oraz zapewnienia reprodukcji społecznej. Zaliczane tu będą również, nie
tylko szeroko rozumiane środki trwałe jak nieruchomości i oszczędności, ale również więzi
społeczne, umiejętności, dostęp do świadczeń itp. W badaniu postawiliśmy sobie za cel ocenić,
jak zaspokajane są nie tylko podstawowe potrzeby gospodarstw domowych i jak rozlokowywane
są środki, bazując przede wszystkim, ale nie wyłącznie, na ich zróżnicowaniu w odniesieniu do
ekwiwalentnego dochodu gospodarstw domowych, wykorzystywanego przy obliczaniu
wskaźników lejkenowskich.
Najczęściej stosowanym sposobem szacowania zasięgu wykluczenia społecznego i biedy w
gospodarstwach domowych jest wskaźnik dochodu na jednego członka w odniesieniu do
mediany ekwiwalentnego dochodu rocznego. Jest to technika przyjęta przez Komisję Europejską
przy określaniu proporcji populacji Unii Europejskiej narażonej na ryzyko wykluczenia
społecznego. Większość badań, włącznie z prowadzonymi na zlecenie Komisji Europejskiej,
używa miary wykluczenia społecznego ustalanej w wysokości 60 % mediany ekwiwalentnego
dochodu rocznego, jako definicji poziomu zagrożenia biedą dla jednostki. Zgodnie z tymi danymi
4
dla Nowej Huty, 10 % badanych gospodarstw domowych znajduje się poniżej granicy zagrożenia
biedą, a sumie 38 % gospodarstw domowych objętych badaniem posiada dochód
umiejscawiający je poniżej mediany ekwiwalentnego dochodu rocznego. Nieco ponad 47 %
badanych gospodarstw domowych w Nowej Hucie posiada dochód przewyższający 140 %
mediany ekwiwalentnego dochodu, co ilustruje rosnącą polaryzację dochodów gospodarstw
domowych.
Wysokość
dochodu badanych
gospodarstw
domowych
60%
mediany
i poniżej
10.0
Nowa Huta
10161-100%
140%
mediany
mediany
%
18.0
powyżej
140%
mediany
60%
mediany
i poniżej
47.5
14.8
24.5
Petržalka
61101100%
140%
mediany mediany
%
36.2
18.8
powyżej
140%
mediany
30.2
Analizując ogólną strukturę gospodarstw domowych i poziom wykluczenia społecznego należy
stwierdzić, iż:
• prawie połowa badanych gospodarstw domowych składająca się z jednego (44 %),
dwóch (55 %), lub trzech i więcej (49.2 %) dorosłych członków skoncentrowana jest
w grupie o najwyższych dochodach przekraczających 140 % średniego dochodu,
podobanie w wysokim stopniu reprezentowane w tej grupie dochodowej są
gospodarstwa składające się z dwojga dorosłych i przynajmniej jednego dziecka;
• w najmniej korzystnej sytuacji pod względem dochodu gospodarstw domowych
znajdują się rodzice samotnie wychowujący dzieci, aż 60 % z nich posiada dochód
poniżej 60 % mediany;
• udział badanych gospodarstw domowych, których dochód znajduje się poniżej
poziomu zagrożenia biedą (poniżej 60 % mediany dochodu) jest znacznie mniejszy
wśród gospodarstw domowych nieposiadających dzieci;
• poziom wykształcenia jest bardzo ściśle związany z ryzykiem biedy: gospodarstwa
domowe, których członkowie posiadają wyższe wykształcenie znacznie częściej
pojawiają się w grupie o wysokim dochodzie, a gospodarstwa posiadające
wykształcenie podstawowe lub niższe skoncentrowane są w grupie deklarującej
najniższy poziom dochodu.
% badanych
gospodarstw
domowych
13.5
2.5
22.0
18.0
29.5
1 dorosła osoba
1 dorosły + dziecko/dzieci
2 dorosłych osób
2 dorosłych + dziecko/dzieci
3 i więcej dorosłych
3 i więcej dorosłych +
dziecko/dzieci
bez wykształcenia
wyksz. podstawowe
wyksz. zawodowe
wyksz. średnie
wyksz. wyższe
wyksz. ponad
wyższe
razem
60% mediany
i poniżej
61-100%
mediany
101-140%
mediany
powyżej 140%
mediany
14.8
60.0
4.5
13.9
3.5
11.1
0.0
20.5
8.3
16.9
29.6
20.0
20.5
27.8
20.3
44.4
20.0
54.5
50.0
59.3
13.8
37.9
31.0
17.3
14.5
60% mediany i
poniżej
50.0
29.4
15.9
3.7
5.9
0.0
61-100%
mediany
25.0
41.2
29.5
17.1
2.0
0.0
101-140%
mediany
25.0
5.9
31.8
28.0
19.6
0.0
powyżej 140%
mediany
0.0
23.5
22.7
51.2
72.5
100.0
10.0
18.0
24.5
47.5
5
Badanym gospodarstwom domowym zadaliśmy pytania pozwalające na subiektywną ocenę ich
sytuacji. Tylko około 20 % z nich przyznało, że jest usatysfakcjonowana lub w pełni
usatysfakcjonowana z poziomu posiadanego dochodu. Jakkolwiek prawie połowa (48 % w
Nowej Hucie i 43.4% w Petržalce) była niezadowolona lub średnio zadowolona ze swojego
miesięcznego dochodu. Większy odsetek gospodarstw domowych w Nowej Hucie (30.5 %), niż
w Petržalce (12.7 %) był zupełnie niezadowolony ze swojego miesięcznego dochodu. Natomiast
44 % badanych gospodarstw w Nowej Hucie doświadczyło znaczących trudności finansowych w
ciągu ostatnich 24 miesięcy.
Gospodarstwa
domowe, które
doświadczyły
trudności
finansowych w ciągu
ostatnich 2 lat
Willowe/Gorali
Przy Arce
ilość
%
ilość
%
32
64
19
38
Dywizjonu
303
ilość
%
22
44
Oswiecenia
Razem
ilość
%
ilość
%
15
30
88
44
Aż 14.3 % gospodarstw domowych w Nowej Hucie, na pytanie czy uważają się za biedne
dopowiedziało ‘jednoznacznie tak’, dalsze 49.5 % odpowiedziało ‘tak, w niektórych sytuacjach’,
a 33.5 % gospodarstw domowych odpowiedziało, iż nie uważają się za biedne. Dla wielu
gospodarstw domowych jednym z istotnych czynników powodujących trudności finansowe lub
wzrost zagrożenia biedą, były problemy zdrowotne. Ten rodzaj trudności – posiadający istotny
wpływ nie tylko na wzrost wydatków, ale i na redukcje dochodów – był często kluczowym
punktem zwrotnym w zapieczeniu podstawowych potrzeb gospodarstw domowych.
4. PRACA A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE
Wyjaśnienie powiązania pomiędzy zatrudnieniem i wykluczeniem społecznym wymaga
określenia zakresu, w jakim zatrudnienie tworzy podstawy do trwałego zabezpieczenia
podstawowych potrzeb gospodarstw domowych, wystarczających zarówno jednostkom jak i
gospodarstwom domowym, do zapewnienia przynajmniej podstawowego standardu życiowego.
Pomimo, iż ponad 50 % pracujących członków badanych gospodarstw w Nowej Hucie
zatrudnionych jest przy pracach fizycznych, zaobserwować możemy bardzo zróżnicowany profil
zatrudnienia w tej grupie. Stosunkowo niewielka ilość badanych osób posiada dobrze płatny
zawód lub kategorię zawodową o wysokim prestiżu.
Struktura zawodowa
Kategorie zawodowe
%
Stanowiska
kierownicze/specjaliści
Wykwalifikowani pracownicy
umysłowy
Niewykwalifikowani
pracownicy umysłowy
Wykwalifikowani pracownicy
fizyczny
Niewykwalifikowani
pracownicy fizyczny
Inni
Razem
8.3
28.0
4.3
34.7
20.7
4.0
100.0
%
Prawnicy, urzędnicy wysokiego
szczebla, kadra kierownicza,
specjaliści
Technicy i urzędnicy średniego
szczebla
Urzędnicy, pracownicy sfery usług i
handlu
Rzemieślnicy, rolnicy, operatorzy
maszyn i monterzy
Elementarne zawody
Pracownicy sił zbrojnych i inni
Razem
14.4
22.0
24.4
24.7
14.1
0.3
100.0
Przytłaczająca większość badanych osób zarówno w Nowej Hucie jak i w Petržalce zatrudniona
jest na pełny etat. W Nowej Hucie 12 % członków badanych gospodarstw domowych
zatrudniona jest na niepełny etat, a tylko 1.9 % traktuje pracę sezonową jako pracę główną. 51 z
6
wszystkich 612 badanych członków gospodarstw domowych podejmowało różnego rodzaju
prace dodatkowe (drugi etat, praca sezonowa, czy praca „na boku”). Stosunkowo niewiele
zarejestrowaliśmy respondentów samozatrudniających się, tylko 28 osób w Nowej Hucie
zadeklarowało ten sposób zatrudnienia.
20 % badanych gospodarstw domowych zagrożonych biedą i wykluczeniem społecznym w
Nowej Hucie deklarowało zatrudnienie, wskazuje to na duży zasięg zjawiska biedy wśród osób
pracujących. Nasuwa to istotne pytania, dotyczące charakteru lokalnego rynku pracy, poziomu
wynagrodzenia oraz możliwości otrzymywania sprawiedliwej płacy dla najmniej zaradnych
aktorów lokalnego rynku pracy.
Struktura zatrudnienia w
0-60% mediany
zależności od poziomu
dochodu gosp. domow. ilość osób
%
Zatrudnieni
7
20.0
Samozatrudnieni
0
0.0
Opiekunowie
0
0.0
Nie pracujący z powodów
5
14.3
zdrowotnych
Urlop macierzyński
1
2.9
Studenci
1
2.9
Bezrobotni
15
42.9
Pracyjący emeryci
0
0.0
Emeryci
5
14.1
Pracujący studenci
0
0.0
Inni
1
2.9
Razem
35
61%-100% mediany 101%-140% mediany
ilość osób
37
2
2
6
%
42.0
2.3
2.3
6.8
ilość osób
49
10
2
10
%
44.2
9.0
1.8
9.0
0
4
16
0
18
1
2
88
0.0
4.5
18.2
0.0
20.5
1.1
2.3
2
9
5
1
20
0
3
111
1.8
8.1
4.5
0.9
18.0
0.0
2.7
141% mediany
i powyżej
ilość osób
%
124
56.7
16
7.3
0
0.0
7
3.2
3
11
6
8
36
6
2
219
1.4
5.0
2.7
3.7
16.4
2.7
0.9
Analiza struktury zawodowej w ramach badanych gospodarstw domowych wskazuje, iż dla
rodzin zagrożonych biedą, podstawowym problemem jest nisko opłacana praca, będąca efektem:
niskich kwalifikacji zawodowych oraz pracy w zawodach o niskim prestiżu (najczęściej w
sektorze usług). Pojawiają się tu istotne kwestie dotyczące, do jakiego stopnia możliwości
stwarzane przez ‘nową ekonomię’ są w stanie ‘wynieść’ gospodarstwa domowe powyżej
poziomu zagrożenia biedą.
Struktura zawodowa w
0-60% mediany
zależności od poziomu
dochodu gosp. domow. ilość osób
%
Prawnicy, urzędnicy
wysokiego szczebla, kadra
1
10.0
kierownicza, specjaliści
Technicy i urzędnicy
0
0.0
średniego szczebla
Urzędnicy, pracownicy
3
30.0
sfery usług i handlu
Rzemieślnicy, rolnicy,
operatorzy maszyn i
2
20.0
monterzy
Podstawowe zawody
4
40.0
Pracownicy sił zbrojnych i
0
0.0
inni
Razem
10
61%-100% mediany 101%-140% mediany
141%- mediany
i powyżej
ilość osób
%
ilość osób
%
ilość osób
%
0
0.0
11
15.5
30
18.2
7
15.6
7
9.9
50
30.3
15
33.3
17
23.9
36
21.8
12
26.7
26
36.6
32
19.4
11
24.4
10
14.1
16
9.7
0
0.0
0
0.0
1
0.6
45
71
165
Pomimo złożonej relacji pomiędzy zatrudnieniem i biedą, średnio 59 % dochodu gospodarstw
domowych w Nowej Hucie pochodzi z pracy określanej jako podstawowe źródło zatrudnienia.
Wynagrodzenie pochodzące z legalnej pracy głównej, jest również najbardziej znaczącym
źródłem dochodu dla gospodarstw domowych zagrożonych biedą. Był to jedyny obszar gdzie
wystąpiły znaczące różnice pomiędzy Nową Hutą, a Petržalką: dochód pochodzący ze stosunku
pracy wydaje się mieć większe znaczenie w Petržalce, niż w Nowej Hucie, co znajduje swoje
7
odzwierciedlenie w większej liczbie nowohuckich gospodarstw domowych korzystających z
zasiłków i innych źródeł dochodu. Jednak dla gospodarstw domowych znajdujących się w grupie
zagrożonej biedą, dochód z pracy głównej stanowi poniżej jednej trzeciej ich budżetu. Przeciwnie
dochody najbogatszych gospodarstw domowych, w znacznym stopniu oparte są na zarobkach
pochodzących z formalnego źródła zatrudnienia, zależność ta jest o wiele wyraźniej widoczna
jest w Petržalce (92 % najbogatszych gopsodarstw domowych), niż w Nowej Hucie (72 %). W
Nowej Hucie najbiedniejsze rodziny jedynie w niewielkim stopniu opierają swój budżet o dochód
pochodzący z prac dodatkowych, co podyktowane jest ograniczonymi możliwościami na
lokalnym rynku pracy w szczególności wśród mieszkańców narażonych na wykluczenie.
Źródła dochodu w
Pozostałe
Główne
zależności od poziomu
źródła
źródło
Emerytury
dochodu gospodarstw
zatrudnienia zatrudnienia
domowowych
60% mediany i poniżej
25.3
0.0
14.5
61-100% mediany
49.1
6.8
22.3
101-140% mediany
53.1
3.9
29.6
Powyżej 140% mediany
71.9
5.8
18.8
Razem
58.5
4.9
21.6
Zasiłki
Zasiłek dla Inne zasiłki
Inne źródła
dziecięce bezrobotnych socjalne
10.8
0.7
0.5
0.1
1.4
15.0
3.8
0.0
0.1
2.3
3.3
0.5
0.3
0.8
0.9
31.1
16.8
12.6
2.5
10.5
Oprócz zatrudnienia w ramach formalnych umów o pracę, wiele osób, w szczególności
należących do biednych gospodarstw domowych, pracowało w ramach tzw. ‘szarej strefy’, co
wywoływało z czasem różnorodne praktyki pozostające często na granicy legalności. Dla
większości tych osób podejmowanie nielegalnego zatrudnienia wynikało nie z wyboru, a raczej z
konieczności. Dla wielu podejmowanie działalności w szarej strefie, było efektem problemów
związanych ze znalezieniem pracy w legalny sposób. Jak można było się spodziewać, dla osób
starszych oraz z niskim wykształceniem, dostęp do legalnego rynku pracy wydaje się być
szczególnie utrudniony. Pomimo powiększającego swoje rozmiary rynku pracy w obu miastach,
problem bezrobocia był charakterystyczny dla doświadczenia wielu biednych gospodarstw
domowych objętych badaniem. Niepewność tymczasowego zatrudnienia była częstym
doświadczeniem. Wiele z badanych gospodarstw domowych mogło jedynie uzyskać
wystarczający dochód poprzez łączenie aktywności podejmowanych w ramach formalnego, jak i
nieformalnego rynku pracy, zarówno o charakterze stałym, jak i tymczasowym. W rzeczywistości
przykłady gospodarstw domowych z ustabilizowaną sytuacją zatrudnienia należą do wyjątków w
tej grupie dochodowej.
W czasie realizacji badań udział bezrobotnych w ramach badanej populacji Nowej Huty sięgał
9.3 % (porównywany udział bezrobotnych w Petržalce wynosił 14.2 %). Problem bezrobocia
dotyczył szczególnie gospodarstw domowych posiadających dochód niższy niż 60 % mediany
ekwiwalentnego
dochodu
101%141%0-60% 61%-100%
140%
mediany i Razem
(odnotowaliśmy
32
%
gospodarstw
mediany mediany
mediany powyżej
domowych z dochodem poniżej tej
Bezrobotni
15
16
5
6
42
wartości w Petržalce oraz 29 % w
29.4%
13.8%
4.9%
3.2%
9.3 %
Nowej Hucie), znacznie rzadziej
obserwowany był w grupie deklarującej najwyższy dochód (1 % w Petržalce i 3 % w Nowej
Hucie). Charakterystycznym dla badanej populacji jest fakt, iż bezrobocie jest bardzo ściśle
związane ze zjawiskiem biedy. Przeprowadzone wywiady dostarczyły dodatkowych informacji
na temat jakości bezrobocia. Większość osób doświadczyło tego zjawiska w sposób długotrwały,
często trwający ponad 2 lata. Respondenci wspominali również o stosunkowo niewielkiej
efektywności działań związanych z poszukiwaniem pracy prowadzonymi w ramach form
instytucjonalnych jak np.: Urząd Pracy.
8
Również dla pracującej części badanej populacji, warunki pracy oraz płacy są rzadko stabilne.
Wielu z badanych wspominało o ograniczaniu dostępu do dodatkowych świadczeń w miejscu
pracy, jakie zuważyli w ostatnich kilkunastu latach. Generalnie jednak świadczenia socjalne
dostępne dla pracowników w miejscu pracy częściej występowały w Nowej Hucie niż w
Petržalce. Większość gospodarstw domowych korzystających z tej pomocy deklarowało dostęp
do odpłatnych wakacji, zasiłku chorobowego czy zasiłku wychowawczego bądź opiekuńczego.
Jakkolwiek dostęp do wymienionych środków był w mniejszym stopniu zabezpieczony dla osób
pracujących w zawodach charakteryzujących się niestabilnymi warunkami pracy; w jednym z
badanych gospodarstw domowych respondentka zmuszona była do zaakceptowania obniżki
wynagrodzenia w celu podpisania formalnej umowy o pracę i zabezpieczenia dostępu do
świadczeń socjalnych. Poza wspomnianymi świadczeniami o charakterze podstawowym, pewna
liczba gospodarstw domowych posiadała dostęp do darmowych lub subsydiowanych posiłków w
miejscu pracy, dopłat wakacyjnych (tzw. wczasy pod gruszą), czy o wiele rzadziej spotykanych:
subsydiowanego transportu lub zwrotu kosztów zakupu leków.
W przeciwieństwie do zmian, jakie nastąpiły w sferze zatrudnienia, podział obowiązków
domowych wydaje się cechować stałość. Obraz ten odzwierciedla utrwalone normy kulturowe i
tradycyjny podział ról pomiędzy płciami. Kobiety przejawiają więcej aktywności w opiece nad
dziećmi, przygotowywaniu pożywienia, sprzątaniu, praniu, robieniu zakupów czy pomaganiu
dzieciom w odrabianiu prac domowych. O wiele rzadziej deklarują jednak uczestnictwo w takich
pracach domowych jak remonty i odnawianie mieszkań, czy urządzeń domowych, które
wykonywane są częściej przez mężczyzn.
5. ŚRODKI MATERIALNE
W tej sekcji zajmować się będziemy środkami trwałymi, jakie posiadają do dyspozycji
gospodarstwa domowe, aby wspierać i rozwijać zabezpieczenie swoich podstawowych potrzeb
życiowych. Dla badanych rodzin podstawowym składnikiem środków trwałych jest ich
mieszkanie. W większości z nich, na terenie obu obszarów badawczych, badane rodziny są
właścicielami zajmowanego przez siebie mieszkania, zjawisko to jest o wiele bardziej
zróżnicowane w Nowej Hucie, niż w Petržalce. Wynika to nie tylko z różnych historii miast, ale
również historii poszczególnych osiedli w Nowej Hucie/Petržalce. Szczególną uwagę
poświęciliśmy dużej liczbie gospodarstw domowych zamieszkujących mieszkania komunalne na
osiedlu Górali. Również na osiedlu Górali, ale i na osiedlach Willowym i Przy Arce,
przebadaliśmy grupę gospodarstw domowych wynajmujących mieszkania na prywatnym rynku.
Na dwóch pozostałych osiedlach Nowej Huty, na których przeprowadziliśmy badania:
Dywizjonu 303 i Oświecenia prawie wszystkie gospodarstwa posiadały mieszkania
własnościowe.
Rodzaj mieszkania
Nowa Huta
Petržalka
Mieszkanie własnościowe
Mieszkanie komunalne
Wynajęte mieszkanie
Mieszkanie należące do
dalszej rodziny
Inne
73.5
14.0
7.5
88.7
5.3
2.7
3.0
0.7
2.0
2.7
Razem
100.0
100.0
9
Średnia powierzchnia mieszkania w badanych gospodarstwach domowych Nowej Huty jest
znacznie mniejsza, niż średnia wielkość mieszkania w Petržalce (47.23 m2 w Nowej Hucie; 70.52
m2 w Petržalce), jak już wspomniano jest to wynik zróżnicowanej historii osiedli, ale również
dużej liczby mieszkań o małej powierzchni, które weszły w skład badanej populacji Nowej Huty
na osiedlu Górali. Średnia ilość metrów kwadratowych mieszkania przypadająca na jednego
mieszkańca, różni się znacznie pomiędzy Nową Hutą a Petržalką, przy stosunkowo niskich
wartościach odnotowanych w Nowej Hucie. Jak można było oczekiwać istnieją istotne różnice
pomiędzy powierzchnią mieszkaniową przypadającą na jednego mieszkańca w zależności od
przynależności do grupy dochodowej.
Pow.
mieszka2
nia (m )
Nowa
Huta
Petržalka
Min.
Max.
Śred
nia
15
87
47.23
20
100
70.52
Pow.
mieszkania
na osobę
(m2/os)
Nowa Huta
Petržalka
Min.
Max.
Średn
ia
3.60
8.8
72.00
80.0
18.62
25.74
Średnia pow.
mieszkania na
osobę w relacji
do dochodu (m2)
w Nowej Hucie
0-60% mediany
61%-100%
mediany
101%-140%
mediany
141%- mediany
Razem
Średnia
12.48
14.51
18.62
21.49
18.62
Wpływ powierzchni mieszkaniowej na inne strategie gospodarstw domowych jest bardzo istotny.
W ramach przeprowadzonych wywiadów, zidentyfikowaliśmy gospodarstwa wykorzystujące
dodatkowe miejsce w swoich mieszkaniach na prowadzenie działalności gospodarczej,
dodatkową pracę o charakterze nieformalnym (jak np. szycie, masaże, manicure, malowanie,
naprawy), ale również wynajmujące wolne pokoje. Z drugiej strony kilku respondentów było
niezadowolonych z powodu stosunkowo niewielkiej powierzchni swojego mieszkania, w którym
nie mogli wykonywać różnych czynności np. przygotowywać i przechować przetworów.
Dodatkowa przestrzeń mieszkaniowa nie zawsze postrzegana była w sposób pozytywny.
Niektóre gospodarstwa domowe – liczące niewielu i najczęściej dorosłych członków – narzekały
z powodu dodatkowych kosztów związanych z zajmowaniem za dużej powierzchni.
Dla wielu rodzin koszt opłat związanych z utrzymaniem mieszkania był bardzo istotną częścią
domowego budżetu. Szczególnie wyraźne widoczne było to u gospodarstwach domowych
posiadających olbrzymie zadłużenie czynszowe oraz kary za nielegalne wprowadzenie się do
pustostanu będącego własnością miasta. W trakcie przeprowadzonych wywiadów trafiliśmy, na
co najmniej kilka gospodarstwach domowych, które nielegalnie zajęły pustostan i z wielkim
trudem próbowały ustabilizować swoją sytuację finansową.
Wydatki
mieszkaniowe
gospodarstw
domowych w
relacji do dochodu
Czynsz lub spłata
pożyczki na
mieszkanie
Media
0-60%
mediany
61-100%
mediany
101-140%
mediany
140%+
mediany
udział
wydaktów w
budżetach
badanch
gospodarstw
18.7
20.0
20.2
13.3
16.7
15.3
18.4
17.0
13.2
15.3
Abstrahując od samych mieszkań, prawie wszystkie badane gospodarstwa domowe deklarowały
posiadanie piwnicy. Wiele z nich jednak rzadko była używana. Podczas wywiadów bardzo często
pojawiał się problem bezpieczeństwa w piwnicach – zarówno związanego z bezpiecznym
przechowywaniem różnych przedmiotów, ale również bezpieczeństwa osobistego związanego z
przebywaniem w piwnicy. W rzeczywistości nie udało się nam zidentyfikować gospodarstwa
10
domowego należącego do grupy biedniejszych gospodarstw, które używałoby piwnicy w innych
celach niż składowanie nieużytecznych przedmiotów. Wydaje się, iż jest to środek trwały,
którego możliwości są nie do końca wykorzystane i może potrzebne są działania, które wpłyną na
poprawę bezpieczeństwa w tym obszarze.
W Nowej Hucie 44 badane gospodarstwa domowe (22 %) posiadały dostęp do jakiegoś rodzaju
ziemi. W badanej grupie istnieje znaczące zróżnicowanie w dostępie do ziemi, jest ono
częściowo odzwierciedleniem poziomu dochodu oraz ekonomicznej sytuacji gospodarstwa
domowego. Najbiedniejsze gospodarstwa domowe o wiele rzadziej deklarują posiadanie, bądź
dostęp do ziemi, nieco inaczej wygląda sytuacja w grupie z dochodem pomiędzy 61-100 %
mediany, która znacznie częściej deklaruje dostęp do ziemi. Wskazuje to na istnienie
szczególnych barier – takich jak finanse, czas, transport czy inne środki – które utrudniają dostęp
do ziemi najbiedniejszym gospodarstwom. Z badanych gospodarstw deklarujących dostęp do
ziemi, większość w rzeczywistości używa jej w celach rekreacyjnych – jak uprawa kwiatów,
organizowanie spotkań towarzyskich (np. grill), czy w celu spędzenia czasu wolnego poza
miastem. Jedynie niewiele ponad jedna trzecia badanych gospodarstw używa ziemi jako
dodatkowego źródła pochodzenia żywności. Jest to często związane z szeroką siecią powiązań
społecznych w ramach, której badani wymieniają się warzywami i owocami z przyjaciółmi,
rodziną czy sąsiadami. Tylko 2.3 % badanych gospodarstw domowych używa posiadanej ziemi
jako podstawowego źródła pochodzenia żywności, jednakże pogłębione wywiady pozwoliły na
zidentyfikowanie gospodarstw domowych, dla których uprawa warzyw i owoców – jak również
hodowla kur czy królików - stanowiła podstawę zabezpieczenia podstawowych potrzeb.
%
Gospodarstwa
domowe z
dostępem do
ziemi
%
Gospodarstwa
domowe bez
dostępu do
ziemi
%
10.0
4.5
10.0
18.0
20.5
18.0
24.5
22.7
24.5
47.5
52.3
47.5
100.0
100.0
100.0
Badana
populacja
0-60%
mediany
61100%
mediany
101140%
mediany
141%+
mediany
Razem
Posiadana ziemia jest…
podstawowym źródłem
żywności
źródłem dodatkowej
żywności
źródłem dochodu na
czarną godzinę
hobby
inne
Razem
%
2.3
37.2
2.3
34.9
23.3
100.0
Posiadanie ziemi jest nie tylko powiązane z produkcją żywności czy rekreacją – niewielka, ale
znacząca liczba gospodarstw domowych kupiła ziemię w celach inwestycyjnych. Tego typu
inwestycje posiadają dwojaki charakter: zabezpieczają przyszłość, ale również są środkiem do
rozwoju alternatywnej strategii mieszkaniowej dla innych generacji, często wchodzącej również
w skład gospodarstwa domowego – jak np. budowa domu dla rodziców, którzy po
przeprowadzce przekażą nowohuckie mieszkanie dorosłym dzieciom, czy budowa domu dla
dorosłych dzieci i ich rodzin.
Poza gospodarstwami domowymi z dostępem do ziemi, w badaniach wyodrębnione została
również grupa otrzymująca owoce lub warzywa – zarówno w postaci przetworów, jak i
produktów do przetworzenia – od rodziny i przyjaciół posiadających ziemię. Dla niektórych były
to ‘lokalne’ nowohuckie znajomości, dla innych związki, które opierały się na odległych i
długotrwałych powiązaniach z obszarami wiejskimi, będącymi często ich miejscem pochodzenia.
11
6. WIĘZI I ŚRODKI SPOŁECZNE
Wspomniane powyżej procesy wymiany uwydatniły jeden z czterech głównych obszarów
naszego zainteresowania – więzi i środki społeczne, do jakich posiadają dostęp gospodarstwa
domowe, są to: rodzina, przyjaciele, sąsiedzi i koledzy, grupy te mogą wspierać i wspierają
gospodarstwa w codziennym życiu zarówno w materialny, jak i nie materialny sposób. W trakcie
badań pytaliśmy gospodarstwa domowe o ich kontakty z różnymi wymienionymi powyżej
grupami.
Najstarsze osiedla z naszej próby badawczej: Willowe i Górali mają największy odsetek
codziennych kontaktów. Najbardziej popularna częstotliwość kontaktu w nowych osiedlach
(Dywizjonu 303 i Oświecenia) to kontakt raz w tygodniu. Generalnie częstotliwość spotkań w
nowszych osiedlach Nowej Huty jest niższa niż w starszych. Zjawisko to może być częściowo
wyjaśniane przez charakter tych osiedli – Willowe, Górali zamieszkiwane są w większości przez
emerytów, podczas gdy Dywizjonu 303 i Oświecenia przez osoby aktywne ekonomicznie, które
więcej czasu spędzają w pracy, przez co brakuje im czasu na kontakty sąsiedzkie. Większa
częstotliwość kontaktów sąsiedzkich może być również związana z kształtem osiedli. Niewysoka
dwu-trzypiętrowa zabudowa oraz tereny zieleni wypełniające przestrzeń pomiędzy blokami na
osiedlu Willowym z pewnością sprzyjają rozwijaniu sąsiedzkich relacji. Innym czynnikiem
kształtującym sąsiedzkie kontakty może być długość czasu zamieszkiwania na poszczególnych
osiedlach. Jak można było przewidzieć gospodarstwa domowe z wieloletnimi rodzinnymi
powiązaniami w Nowej Hucie deklarują największą ilość codziennych kontaktów z sąsiadami.
Jakkolwiek warto zaznaczyć, iż istnieje znaczna liczba gospodarstw domowych, które
wprowadziły się do tej części miasta przed 1960 rokiem i nie posiadają żadnych kontaktów z
sąsiadami – może to być powodowane wiekiem respondentów. Gospodarstwa domowe, które
wprowadziły się do Nowej Huty w ostatnich kilkunastu latach posiadają liczbę kontaktów
zbliżoną do średniej dla całej próby, z podwyższonym poziomem codziennych kontaktów.
Niektóre z badanych gospodarstw domowych doświadczyły erozji sieci sąsiedzkiej, jaka
nastąpiła po tym gdy sąsiedzi przeprowadzili się w inne miejsce lub cykl życia sąsiadującego
gospodarstwa domowego przeszedł do kolejnej fazy.
Odsetek gospodarstw domowych
wymieniających pomoc z sąsiadami
oni opiekują się naszym mieszkaniem
my opiekujemy się ich mieszkaniem
pożyczamy od nich żywność i inne dobra
pożyczają od nas żywność i inne dobre
dajemy im żywność i inne dobra
dostajemy od nich żywność i inne dobra
pożyczamy od nich pieniądze
pożyczamy im pieniądze
my opiekujemy się ich dziećmi
oni opiekują się naszymi dziećmi
odwiedzamy ich
odwiedzają nas
pomagamy im w naprawach
pomagają nam w naprawach
my pomagamy im w pracach na działce
oni pomagają nam w pracach na działce
Nowa Huta
Petržalka
41.5
42.0
27.5
32.5
16.0
24.0
21.5
25.0
12.0
13.5
49.5
48.5
34.0
25.0
2.5
2.5
40.0
42.0
24.0
23.3
20.7
20.0
10.7
10.7
9.33
10.7
53.3
52.7
20.7
18.0
1.33
Dla wielu gospodarstw domowych pomoc wymieniana z sąsiadami jest stosunkowo niewielka,
ale posiada istotne znaczenie dla ich codziennego funkcjonowania. Jak pokazuje powyższa
tabela, przepływ pomocy dotyczy m.in. pożyczania żywności, drobnych przedmiotów (takich jak
12
żarówki, środki przeciwbólowe), niewielkich sum pieniędzy, ale również pomocy w naprawach
sprzętu domowego czy opiekowaniu się mieszkaniem pod nieobecność właściciela.
W większości przypadków pojawiająca się w kontaktach sąsiedzkich pomoc była odwzajemniana
(przepływ świadczeń i dóbr występował zarówno do jak i od badanych gospodarstw domowych).
Jak można się było spodziewać, gospodarstwa o najniższym dochodzie są mniej skłonne do
pożyczania pieniędzy sąsiadom, a bardziej skłonne do zadłużania się u nich. Gospodarstwa z tej
grupy są również mniej skłonne do wzajemnego opiekowania się mieszkaniami z sąsiedztwa –
wynikać to może z mniejszych możliwości podróżowania, jak również z faktu, rodziny te
mieszkają najczęściej w osiedlach, na których występuje niższy poziom bezpieczeństwa, a co za
tym idzie zaufania (choć dane dotyczące kontaktów z sąsiadami wydają się przeczyć tej tezie).
Około 2/3 wszystkich gospodarstw domowych dostarcza i otrzymuje pomoc w ramach bliższej
lub dalszej rodziny. Prawie 1/3 gospodarstw otrzymuje lub dostarcza pomoc z codzienną lub
tygodniową częstotliwością. Pomimo, iż większość transakcji posiada charakter wzajemny,
istnieją jednak nierówności w przepływie pomocy. Gospodarstwa domowe z posiadające rodzię
żyjącą w pobliżu ich miejsca zamieszkania,
Nowa Huta
jak
często
oni
jak często
takie transakcje są bardzo częste. W
Kontakt z rodziną
pomagają
Państwo
rzeczywistości, rodzina, jak można się było
Państwu
pomagają im
tego spodziewać, jest niezmiernie istotnym codziennie
12.5
13
10
16
źródłem
wsparcia
dla
gospodarstw raz w tygodniu
przynajmniej
raz
w
mies.
12
13.5
domowych,
szczególnie
tych,
które
rzadziej niż raz w mies.
10
7.5
zmuszone są do radzenia sobie z wysokim rzadko
19.5
19
36
31
poziomem zagrożenia biedą. Rodziny nigdy
wspierają strategie gospodarstw domowych na rozliczne sposoby, zarówno materialne, moralne,
ale i poświęcając im swój czas czy oferując prace.
Gospodarstwa domowe zapytane, jakie obszary w są dla nich najważniejsze w kształtowaniu
kontaktów i znajomości – w przytłaczającej większości odpowiadały: ‘rodzina’. ‘Miejsce pracy’
okazuje się być następne w hierarchii ważności, poprzedza ono kategorię przyjaźni zawieranych
w czasach szkolnych i uniwersyteckich. Kościół oraz poprzednie miejsce zamieszkania
wskazywane były jako ważne lub bardzo ważne miejsca do zawierania znajomości i przyjaźni
przez około 30 % badanych gospodarstw domowych, podobny odsetek wskazuje na znajomości
zawierane w bloku lub sąsiedztwie. Oczywistym jest, że kontakty społeczne budowane są na
podstawie nakładających się na siebie obszarów codziennego życia. Niektórzy respondenci
celowo przeprowadzili się na teren osiedli na których mieszkają, aby mieszkać blisko przyjaciół z
czasów szkoły czy uniwersytetu, jak również w pobliżu rodziny; inni – w rezultacie polityki
mieszkaniowej poprzedniego reżimu – mieszkali i pracowali wspólnie z tą samą grupą osób; a
wielu respondentów zaprzyjaźniło się ze swoimi sąsiadami.
W ramach sieci społecznych, zidentyfikowane zostały rozliczne przepływy. Między innymi
badane gospodarstwa domowe wymieniały między sobą: żywność (zarówno kupioną,
samodzielnie wyprodukowaną czy przetworzoną), sprzęt, czy używane ubrania. Znacząca liczba
gospodarstw domowych pożyczała sobie niewielkie ilości pieniędzy, np. od 30 do 60 złotych, w
różnych dniach miesiąca w zależności od zróżnicowanych rytmów przychodów gospodarstw
domowych. Oprócz materialnych przepływów, gospodarstwa domowe oferowały sobie
wzajemnie czas i energię – zarówno w codziennych czynnościach, takich jak pomoc w zakupach
czy odbieraniu dzieci ze szkoły, ale również w poważniejszych zadaniach jak pomoc przy
budowach, renowacjach, czy pracach na działce. Jedna ze zidentyfikowanych kategorii pomocy,
okazała się mieć bardzo istotne znaczenie – w szczególności wśród biednych i szczególnie
13
narażonych na trudności gospodarstw domowych – były to wymiana informacji – na temat pracy,
świadczeń, sklepowych wyprzedaży oraz wielu innych rzeczy – i moralne wsparcie w radzeniu
sobie z biurokracją. Oczywistym jest, iż bez tak rozbudowanego wsparcia w ramach sieci
społecznych, większość gospodarstw domowych borykałaby się z problemami samodzielnie, bez
pomocy sąsiadów, przyjaciół czy rodziny. W rzeczywistości zarówno jednostki jak i
gospodarstwa domowe, które posiadały słabsze kontakty w ramach lokalnych sieci społecznych i
były bardziej odizolowane, musiały zmagać się z szeroko pojętym otoczeniem w celu
zachowania swojego dobrobytu.
Obraz ten był bardzo oczywisty, gdy zapytaliśmy o dostęp do szczególnych usług (takich jak
opieka medyczna, lepsze możliwości edukacyjne). Nieformalne kontakty z krewnymi, kolegami,
sąsiadami i przyjaciółmi, były bardzo często używane, aby uzyskać dostęp do tego rodzaju usług.
Nowa Huta
Razem
60%
mediany
i poniżej
61-100%
mediany
101140%
mediany
powyżej
140%
mediany
Petržalka
%
kontakty
zawodowe
43.5
2.3
12.6
19.5
65.5
kontakty
zawodowe
57.3
krewni
63.0
9.5
16.7
28.6
45.2
krewni
59.3
przyjaciele
74.0
7.4
16.2
23.0
53.4
przyjaciele
64.0
kontakty
sąsiedzkie
28.5
8.8
21.1
28.1
42.1
‘właściwa osoba’
47.5
3.2
20.0
26.3
50.5
przeznty i łapówki
22.5
2.2
13.3
28.9
55.6
badana populacja
wg źródeł dochodu
100.0
10.0
18.0
24.5
47.5
kontakty
sąsiedzkie
‘właściwa
osoba’
przeznty i
łapówki
27.3
31.3
23.3
Oprócz wykorzystywania kontaktów w dostępie do szczególnych usług, 22.5 % gospodarstw
domowych w Nowej Hucie przyznała, iż wykorzystałaby ‘prezent’ lub łapówkę; fakt, iż 47.5 %
gospodarstw domowych w Nowej Hucie użyłoby ‘właściwej osoby’ sugeruje, iż w
rzeczywistości więcej osób zdecydowałoby się na użycie łapówki, lecz łatwiej było im
wykorzystać eufemizm aby opisać tą praktykę. Jak zasugerowały niektóre gospodarstwa
domowe, czasem trudno jest odróżnić prezent od łapówki, a granica pomiędzy jedną, a drugą
wydaje się być bardzo niestała.
Generalnie gospodarstwa domowe z niskim poziomem dochodu (poniżej 60 % średniej) są mniej
skłonne do używania prezentów i łapówek, szczególnie w przypadku Nowej Huty i rzadko
wykorzystują do tego celu kontakty zawodowe lub właściwą osobę. Sugeruje to, że biedniejsze
gospodarstwa domowe pozostają na gorszej pozycji, nie tylko przez ograniczone fundusze, które
mogą przeznaczyć na prezenty lub łapówki, ale również przez fakt, iż mają o wiele słabszy
dostęp do tego rodzaju specyficznych kontaktów (w szczególności kontaktów w sferze
zawodowej, ale również kontaktów z ‘odpowiednią osobą’), które mogą być użyteczne,
generalnie również są mniej skłonni szukać dostępu do dóbr i usług poprzez te kontakty.
7. ŚRODKI OBYWATELSKIE
Końcową składową przyjętej koncepcji są środki obywatelskie (citizenship assets), czyli
„oczekiwania, jakie mogą być skierowane do Państwa dotyczące emerytur, wspierania dzieci,
pomocy publicznej, zasiłków mieszkaniowych itp.” (Burawoy et al., 2000). Podczas gdy, jak
mogliśmy się przekonać, dla większości gospodarstw domowych praca jest najważniejszym
źródłem dochodu gospodarstw domowych, znaczące proporcje dochodów pochodzą również z
14
zasiłków, emerytur i innych źródeł. Dla gospodarstw domowych posiadających dochód w pobliżu
lub poniżej średniej krajowej dostęp do tego rodzaju środków publicznych jest sprawą kluczową.
W najniższej grupie dochodowej, dochód pochodzący ze stosunku pracy stanowi jedynie 33.3 %
średniego dochodu gospodarstwa domowego. W grupie tych gospodarstw domowych emerytury
stanowią ponad połowę dochodu budżetu, pozostałą część stanowią zasiłki (26.6 %) oraz
fundusze pochodzące z innych źródeł (29.4 % – w tym renta i pomoc od rodziny). W grupie tej
zasiłek dla osób bezrobotnych stanowi szczególnie istotną formę świadczenia. W całej badanej
populacji w Nowej Hucie 3.5 % (7 gospodarstw domowych) otrzymywało ponad 50 % dochodu
ze świadczeń socjalnych, a u dalszych 2 % (4 gospodarstwa domowe) świadczenia te stanowiły
od 25 do 50 % dochodu. Jeżeli jednak doliczymy do tej grupy emerytów, jej liczebność wzrasta
dramatycznie. Dla 34 % badanych w Nowej Hucie gospodarstw domowych ponad jedną czwartą
dochodu stanowią emerytury i zasiłki, a ponad połowa z tej grupy (36 gospodarstw domowych)
otrzymuje 75 % swojego dochodu ze źródeł państwowych. Większość z nich są to dwuosobowe
gospodarstwa domowe składające się z emerytów.
Gospodarstwa domowe, których znacząca część dochodu pochodzi z emerytur, zarówno w
Nowej Hucie jak i w Petržalce, stosunkowo rzadko znajdują się w kategorii gospodarstw
domowych o najniższym dochodzie, a skupione są raczej wokół średniej krajowej, co sugeruje,
że jeden lub więcej stały dochód w postaci emerytury chroni gospodarstwo domowe przed
zagrożeniem biedą. W obu obszarach badawczych, znaleźć możemy gospodarstwa domowe,
których członkowie są emerytami, a których dochód zaliczany jest do najwyższej kategorii,
jednak w Petržalce częściej są to emeryci, których emerytura stanowi poniżej 50 % ogólnego
dochodu gospodarstwa, co wskazuje na fakt, iż posiadają oni dochód wynikający ze stosunku
pracy, bądź oparty o inne strategie.
Przeciwnie, gospodarstwa domowe z dochodem, którego istotną składową stanowi przychód
pochodzący z zasiłku dla bezrobotnych, zgrupowane są poniżej poziomu średniego dochodu.
Jakkolwiek liczba gospodarstw, w których skład wchodzą osoby bezrobotne otrzymujące zasiłek
jest niewiarygodnie niska, co jest efektem zaostrzonych kryteriów przyznawania zasiłku osobom
bezrobotnym oraz czasu, na jaki ten zasiłek jest przyznawany. W Nowej Hucie, 35 z pośród 200
badanych gospodarstw domowych posiada przynajmniej jednego członka ze statusem
bezrobotnego, a tylko 6 z nich wymieniło zasiłek jako jedną z form przychodu.
Poziom pomocy otrzymywanej z administracji państwowej lub lokalnej w badanych
gospodarstwach domowych zarówno w Nowej Hucie, jak i Petržalce jest bardzo niski.
Najbardziej rozpowszechnioną formą pomocy, o jakiej wspominały badane gospodarstwa, były
zasiłki rodzinne oraz zwrot funduszy wydanych na leki i okulary. Jednak, gdy przyglądniemy się
dochodom gospodarstw domowych otrzymujących wspomnianą pomoc, to otrzymamy
interesujące wyniki. Oczywiście nowohuckie gospodarstwa domowe, znajdujące się w dwóch
najniższych kategoriach dochodu, częściej korzystają z różnorodnych form pomocy państwa, jest
jednak znaczna grupa gospodarstw znajdująca się w najwyższej grupie dochodowej (ponad 140
% mediany dochodu), która również deklaruje korzystanie z takiej pomocy.
15
Pomoc Państwa lub
Nowa Huta Petržalka
samorządu w ciągu
%
%
ostatnich 12 miesięcy
Zwolnienia podatkowe i
1.6
7.3
kredyty
Finansowe wsparcie rodziny
9.7
5.3
FInanswoe wsparcie
2.7
1.3
emerytów
Zwrot kosztów leków i
7.0
2.0
okularów
Pogotowie socjalne
2.2
3.3
Pomoc przedświąteczna
4.8
0.7
Pomoc materialna
3.2
0.0
(np.żywność darmowe
posiłki, ubrania)
Udział w programach
kulturalnych (np. wydarzenia
1.6
3.3
socjalne)
Inne
8.1
4.0
Pomoc szkolna w
ciągu ostatnich 12
miesięcy
Stypendia dla dzieci
Zwolnienia z opłat
Darmowe posiłki
Jednorazowa pomoc na
początku roku
szkolnego
Dostęp do świetlicy
szkolnej i kolonii
wakacyjnych
Jednorazowe
zasiłki/wypłaty
Inne
Nowa
Huta
Petržalka
%
%
5.6
25.6
15.6
2.0
1.3
1.3
18.9
0
12.2
2.7
1.1
0
2.2
0.7
Przyjmując, że 37 % badanych gospodarstw domowych posiada dochód lokujący ich
poniżej średniej krajowej, oczywistym wydaje się być, że wiele bardzo biednych
gospodarstw domowych nie posiada dostępu do całej gamy świadczeń potencjalnie dla
nich przeznaczonych. W trakcie wywiadów pojawiło się wiele dowodów na to, iż
najbiedniejsze i wykluczone gospodarstwa podejmują wysiłek uzyskania dostępu
zarówno do systemu opieki społecznej, jak i innych instytucjonalnych źródeł pomocy
(takich jak Polski Czerwony Krzyż czy Caritas). W jednym z najbiedniejszych, z pośród
badanych gospodarstw domowych, od lat borykającym się z problemem bezrobocia,
respondentka spędzała godziny usiłując uzyskać dostęp do należnych jej, jako rodzicu
samotnie wychowującemu dziecko, o bardzo niskim dochodzie, świadczeń socjalnych.
Zrezygnowała ze składania innych podań o pomoc, gdyż nie była pewna, iż uzyskana
pomoc warta będzie wysiłku, jaki należy wykonać, aby ją otrzymać. Inne gospodarstwa
domowe opisywały przypadki opiekunów społecznych funkcjonujących w ramach MOPS
lub innych organizacji, którzy byli niesamowicie pomocni w docieraniu do należnych im
form pomocy. W niektórych przypadkach, intensywne wysiłki członków gospodarstwa
domowego oraz wspierających go sieci społecznych były udaremniane przez czynniki
techniczne, takie jak pracodawca nieodprowadzający składek do funduszu ubezpieczeń
społecznych, brakujący jeden dzień zatrudnienia do spełnienia określonych wymagań
przy przyznawaniu zasiłku dla bezrobotnych, czy były-mąż wciąż zameldowany w tym
samym mieszkaniu, co respondentka.
8. PRZESTRZEŃ I INSTYTUCJE
Wymienione instytucje zarówno państwowe oraz inne są jedynie kilkoma z organizacji,
zarówno o charakterze formalnym jak i nieformalnym, wpływającymi na zabezpieczenie
podstawowych potrzeb gospodarstw domowych. Oprócz zwykłego dokumentowania
środków i źródeł będących w zasięgu gospodarstw domowych w Nowej Hucie i
Petržalce, byliśmy zainteresowani również zbadaniem roli przestrzeni oraz instytucji w
ramach, których odbywa się zabezpieczanie podstawowych potrzeb gospodarstw
domowych. Jak już mieliśmy okazję się przekonać, niektóre instytucje – takie jak
kościół, szkoły czy uczelnie – pełnią istotną rolę w kształtowaniu więzi i sieci
gospodarstw domowych. Powyżej udokumentowaliśmy jak istotną rolę odgrywają takie
16
źródła, jak przyjaźnie czy znajomości oraz co potwierdzone zostało w wywiadach jak
ważny jest wpływ wspomnianych instytucji na różnych etapach cyklu życia
gospodarstwa domowego.
W obu miejscach gdzie przeprowadzono badania (Nowej Hucie i Petržalce) kościół
wydaje się spełniać istotną rolę w kształtowaniu sieci społecznych i innych
mechanizmów wsparcia. Jak mieliśmy okazję się przekonać, znacząca liczba
gospodarstw domowych identyfikowała kościół jako kluczowe źródło zawierania nowych
znajomości i przyjaźni. Dla niektórych gospodarstw domowych, aktywności związane z
kościołem odgrywały kluczową rolę w kontakcie z szerszymi grupami społecznymi (jak
rodziny Romskie, rodzice samotnie wychowujący dzieci, gospodarstwa domowe w
podeszłym wieku). Przeznaczone dla nich nabożeństwa i spotkania odgrywały istotną
rolę w kształtowaniu ich społecznych i ekonomicznych aktywności.
Poza obszarem działalności pozarządowej, jedną z kluczowych organizacji kształtujących
ekonomie gospodarstw domowych są banki i inne finansowe instytucje, umożliwiające
powiększenie możliwości budżetowych lub podejmowanie działań przeciwdziałających
trudnościom finansowym. W grupie gospodarstw domowych deklarujących finansowe
trudności w Nowej Hucie, 57 % gospodarstw domowych zaciągnęło pożyczki lub
popadło w długi, aby poradzić sobie z problemami finansowymi. Materiał pochodzący z
wywiadów sugeruje, że zarówno przyjaciele, rodzina oraz firmy udzielające kredytów
komercyjnych są istotnym źródłem pochodzenia pożyczek. Dane pochodzące z badania
kwestionariuszowego nie wykazują istotnych zależności pomiędzy dochodem
gospodarstwa domowego, a zaciąganymi pożyczkami lub popadaniem w długi, jednakże
informacje pochodzące z wywiadów wskazują, że gospodarstwa domowe o niskim
poziomie dochodu mają duże trudności w dostępie do kredytów komercyjnych; wiele z
nich posiada za małe zdolności kredytowe lub za niskie dochody, aby kwalifikować się
do otrzymania kredytu. Niektórzy respondenci szukają dostępu do kredytów poprzez
instytucje, stanowiące alternatywę dla banków (jak np. SKOK), pobierajce niższe odsetki
od oferowanych kredytów oraz posiadajce bardziej elastyczne wymagania kredytowe,
jeszcze inni używają ‘swoich kontaktów’ w obejściu formalnych zasad kredytowania.
Dostępność kredytowa zależy nie tylko od poziomu otrzymywanego dochodu, ale
również warunków zatrudnienia. Jak wspomnieliśmy powyżej, gospodarstwa domowe,
których członkowie zatrudnieni są w ‘dobrych’ pracach często posiadają dostęp do
szerokiego zakresu świadczeń dostępnych w miejscu pracy, do jakich zaliczane są
również niskooprocentowane lub nawet nieoprocentowane pożyczki. 43.5 % badanych
gospodarstw domowych posiadało dostęp do takich pożyczek. Wywiady wskazały, że dla
tych, którzy posiadali dostęp do tego świadczenia, była to bardzo istotna składowa część
domowego budżetu. Ci, którzy ostatnio stracili opisywane świadczenie odczuli to
dotkliwie.
Niewielka liczba gospodarstw domowych (jakkolwiek większa w Nowej Hucie, niż w
Petržalce) korzysta z usług lombardów, jednakże jak wynika z przeprowadzonych
wywiadów instytucja ta okazywała się być bardzo istotna dla gospodarstw o bardzo
niskim dochodzie. W gospodarstwach tych, wartość posiadanych środków trwałych była
stosunkowo niska, a pod koniec miesiąca wyczerpywały się środki finansowe, bardzo
często zastawiano przedmioty, które pozostawały w dyspozycji gospodarstwa i posiadały
jakąkolwiek wartość, jak na przykład telefon komórkowy. Tego rodzaju efekt domina
pogłębiający deprawację jest niezmiernie istotny – już zmarginalizowanie gospodarstwo
17
domowe, będzie narażone na dalsze wykluczenie spowodowane utratą środka łączności z
przyjaciółmi i rodziną, czy potencjalnym pracodawcą.
Różnorodne instytucje i ich powiązania do rozlicznych strategii wypracowywanych przez
gospodarstwa domowe w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, wspólnie
oddziaływają na różnych płaszczyznach geograficznych – zarówno lokalnych, jak tych i
bardziej odległych. Jednak pod różnymi względami codzienne życie badanych
gospodarstw domowych na charakter bardzo lokalny. Wiele gospodarstw domowych
posiada rodzeństwo, kuzynów, czy innych członków bliskiej rodziny w tej samej okolicy,
zarówno na terenie tego samego osiedla, jak i w ramach innych, często sąsiednich osiedli.
Lokalizacja
rodziny
Dziadkowie
Rodzice
Mąż/Żona
Brat/Siostra
Dzieci
Wnuki
Ciotki/Wujowie
Kuzyni
W ramach
tego
samego
osiedla
%
Na
pozostałym
obszarze
NH
%
Na
pozostałym
obszarze
Krakowa
%
4.6
11.5
6.3
8.0
13.7
5.9
3.6
4.7
21.5
40.5
31.3
38.6
46.6
54.9
34.1
32.1
15.4
13.0
18.8
22.2
26.0
23.5
20.4
20.2
Mniej niż
25km od
Krakowa
Ponad
25km od
Krakowa
Za granicą
%
%
%
3.1
6.9
9.7
5.5
7.8
6.0
6.7
55.4
28.2
37.5
19.3
6.8
7.8
34.1
35.2
6.3
2.3
1.4
1.8
1.0
Jak już sugerowaliśmy, najistotniejsze źródła pochodzenia przyjaźni i znajomości wydają
się posiadać charakter lokalny i bardziej towarzyski, często realizowane są w
nowohuckich mieszkaniach przyjaciół i rodziny. Pomimo, iż wielu członków badanych
gospodarstw domowych odwiedza regularnie Kraków, jednak aktywności życia
codziennego wydają się być skoncentrowane nie tylko w granicach Nowej Huty, ale
nawet w ramach poszczególnych osiedli, na których mieszkają gospodarstwa domowe.
Na przykład robienie zakupów najczęściej odbywa się w lokalnych sklepach, położonych
zarówno w sąsiadujących z miejscem zamieszkania budynkach, jak i ‘po drodze’ do lub z
pracy czy szkoły. Stosunkowo dużo badanych gospodarstw domowych odwiedza
hipermarkety zlokalizowane na obrzeżach Nowej Huty, ale nie regularnie, jest to raczej
efekt organizowanych wyprzedaży lub obniżek cen – informacja o których
rozpowszechniana jest nie tylko formalnymi kanałami dystrybucji (jak reklamy i
ogłoszenia), ale również poprzez rozległe sieci społeczne. Mobilność gospodarstw
domowych jest oczywiście połączona z faktem posiadania samochodu, czy
odpowiednimi finansami pozwalającymi na podróżowanie środkami transportu
publicznego. Ci, którzy posiadają samochody deklarują częstszą ruchliwość nie tylko w
ramach miasta, ale i poza jego granicami. Część pozostałych członków gospodarstw
domowych posiada okresowe bilety na jedną linię autobusową lub tramwajową, co
ogranicza ich możliwości wykorzystywania sieci transportu miejskiego do jednej trasy.
Niektórzy z respondentów jeździli bez uiszczania opłaty za przejazd (‘na gapę’), a inni po
prostu kupowali jednorazowe bilety w zależności od potrzeb.
Geografia pracy, jak można było tego oczekiwać ma charakter niemal lokalny. W
przypadku polskiego obszaru badawczego współczesna lokalizacja miejsc pracy jest w
miarę równo podzielona pomiędzy Nową Hutą i resztą Krakowa. Jest to wyraźnie różna
sytuacja w stosunku do okresu poprzedzającego transformację, gdy przytłaczająca
większość mieszkańców Nowej Huty pracowała na miejscu, wskazuje to, że nowe
miejsca pracy w okresie transformacji kreowane są głównie w Krakowie.
18
Gospodarstwa domowe, posiadające ziemię są znacznie zróżnicowane pod względem jej
lokalizacji. Ogródki działkowe są najczęściej zlokalizowane na terenie Nowej Huty lub
Petržalki, jedynie niewielka ich część znajduje się regionie Krakowa lub Bratysławy.
Ziemia związana z domkiem letniskowym lub drugim domem występuje wyraźnie w
dwóch lokalizacjach: pierwsza grupa, są to obszary sąsiadujące z miejscem, w którym
zlokalizowane
jest
ogród
inny
gospodarstwo
domowe
w
ogródki
Lokalizacja ziemi
Razem
przydomrodzaj
działkowe
ramach
Petržalki
lub
owy
ziemi
Nowej
Huty,
druga
grupa
19
Nowa Huta
12
6
1
położona jest w bardziej
w pozostałej części
5
4
1
Krakowa
odległych
terenach
w innym mieście w
wiejskich.
Lokalizacja
2
1
1
tym województwie
posiadanej
ziemi
na
na wsi w tym
14
4
4
6
województwie
obszarach
wiejskich
w mieście w innym
zarówno
w
pobliżu,
jak i w
województwie
znacznym
oddaleniu
od
na wsi w innym
9
1
7
1
województwie
Krakowa, wskazuje, iż
Razem
22
17
10
49
niektóre
z
badanych
gospodarstw domowych posiadają dostęp do własności rodzinnej w miejscach swojego
pochodzenia, co jest niewątpliwym dowodem długotrwałych związków o charakterze
miejsko-wiejskim.
Poza powiązaniami o charakterze lokalnym czy nawet krajowym, podczas wywiadów
respondenci opowiadali również o powiązaniach międzynarodowych, do których nie
zawsze przyznawali się w badaniach kwestionariuszowych. Z 38 gospodarstw
domowych, w których przeprowadzone zostały wywiady pogłębione, 13 posiadało
przynajmniej jednego członka bliskiej rodziny mieszkającego za granicą w różnym
okresie, w ciągu ostatnich kilku lat lub miesięcy. W 15 przypadkach odnotowaliśmy
członków badanych gospodarstw domowych pracujących za granicą, zarówno obecnie,
jak i w przeszłości. Sugeruje to, iż praca za granicą oraz zagraniczne transfery środków
finansowych (zarówno w ramach, jak i z poza gospodarstwa domowego) są o wiele
bardziej częste niż wskazują na to dane z badania kwestionariuszowego. Mając na
uwadze, iż przeprowadzaliśmy te badania w czasie, gdy migracja zarobkowa (w
szczególności do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji, które w pełni otworzyły swoje
rynki pracy) gwałtownie wzrastała, mogliśmy również spotkać się z przykładami
gospodarstw domowych, których członkowie – w trakcie przeprowadzanych badań –
aktywnie uczestniczyli w krótkoterminowej migracji europejskiej. Dla wielu krótko
terminowa migracja zarobkowa jest w rzeczywistości jedną z opcji w ramach
podejmowanych strategii ekonomicznych. Oczywiście możliwości te zależne są od
struktury gospodarstwa domowego (m.in. wieku, umiejętności, niezależności jego
członków), a przez to nie są dostępne wszystkim; warto odnotować, iż znacząca liczba
gospodarstw domowych, w których przeprowadziliśmy wywiady, mówiła zarówno o
wjazdach w ramach migracji zarobkowej, ale również o powrotach swoich członków,
niejednokrotnie po stosunkowo nieudanym pobycie. Migracja zarobkowa jest, zatem
jedną z możliwych opcji, lecz nie zawsze rozwiązaniem łatwym.
19
9. WNIOSKI:
•
•
•
•
•
•
•
W obu badaniach zarówno w wywiadzie kwestionariuszowym jak i wywiadach
pogłębionych, mieliśmy okazję zidentyfikować rozliczne strategie adoptowane przez
gospodarstwa domowe, pozwalające im na funkcjonowanie w obecnych warunkach
społeczno-ekonomicznych
Gospodarstwa domowe posiadają dostęp do różnych zasobów, pozwalających
złagodzić lub wzmocnić doświadczenia związane z biedą i wykluczeniem
społecznym. Środki te używane są na rozmaite sposoby, tak aby osiągnąć lub
utrzymać stabilizacje w ramach gospodarstwa domowego.
Chociaż uwydatnione zostało jak ważną rolę w osiąganiu dobrobytu – używając
koncepcji zabezpieczenia podstawowych potrzeb życiowych – pełnią materialne,
społeczne i obywatelskie środki, jesteśmy jednak przekonani, iż dostęp do wysokiej
jakości, stabilnego zatrudnienia jest absolutnie najważniejszy.
Gospodarstwa domowe, których członkowie posiadają „dobre prace” są o wiele mniej
narażone na ryzyko biedy, natomiast ci, którzy posiadają gorszej jakości zatrudnienie
lub są bezrobotni znacznie częściej narażeni są to ryzyko.
Dla żyjących na granicy lub zagrożonych ryzykiem biedy, istotną rolę odgrywa
dostęp do informacji – na temat zasiłków, możliwości zatrudnienia, źródeł taniej
żywności i ubrań itp.; informacje te przekazywane są poprzez silnie rozbudowane
sieci społeczne. Ci bez silnych powiązań rodzinnych czy przyjacielskich wydają się
być szczególnie narażeni na wykluczenie.
Silne więzi społeczne funkcjonują również w grupie gospodarstw domowych z
najwyższej grupy dochodowej, niektóre z nich mogą w dalszym ciągu żyć w
niepewnych warunkach, wykorzystując skomplikowane strategie zapewniania sobie
podstawowych środków do życia.
Złożoność strategii wykorzystywanych do zapewniania podstawowych środków do
życia oznacza, iż wstrząsy, na jakie narażone są gospodarstwa domowe –
spowodowane np. chorobą, śmiercią, utratą pracy, rozpadem rodziny – mogą
skutkować biedą i wykluczeniem społecznym.
REKOMENDACJE POLITYCZNE:
Na podstawie przeprowadzonych w Nowej Hucie i Petržalce badań zidentyfikowana
została pewna liczba postulatów o charakterze politycznych. Jesteśmy przekonani, że oba
obszary badawcze posiadają olbrzymie zasoby zarówno w ramach swoich gospodarstw
domowych, jak i lokalnych społeczności. Wiele bardzo biednych gospodarstw
domowych radzi sobie nadzwyczaj dobrze z trudnymi okolicznościami w jakich się
znalazły. W rekomendacjach, skupimy się na inicjatywach, które umożliwią – w różnych
skalach – szerszej grupie gospodarstw domowych osiągnąć stabilizację ekonomiczną i
szeroko rozumiany dobrobyt. Niektóre z poniższych inicjatyw już funkcjonują w ramach
badanych społeczności i dlatego też pragniemy zachęcić do dyskusji na ich temat:
1. Stworzenie map zasobów lokalnych społeczności: W naszych badaniach
usiłowaliśmy zainicjować proces identyfikowania i dokumentacji tego, co jest bardzo
często niewidocznym i nieuświadamianym zasobem – jak: powiązania społeczne,
wsobna wiedza, organizacje wspierające, funkcjonujące grupy itp. Systematyczne
mapowanie zasobów lokalnych społeczności, przeprowadzane wspólnie z
kluczowymi dla tych społeczności aktorami, może być kolejnym krokiem do
pobudzania rozwoju na terenie Nowej Huty.
20
2. Sprawiedliwa płaca: W ciągu ostatnich kilkunastu lat w miastach Europy
Zachodniej i USA zaczęto zdawać sobie sprawę, że zatrudnienie często może być
ściśle związane z biedą, jako że niestabilna praca nie wystarcza do trwałego
zapewnienia podstawowych potrzeb życiowych zarówno gospodarstwom domowym
jak i jednostkom. Pojawiła się debata wokół potrzeby ustalenia poziomu
‘sprawiedliwej płacy’, która odzwierciedlała będzie poziom zarobków niezbędny do
trwałego zabezpieczenia podstawowych potrzeb życiowych.
3. Wzrastająca stabilność zatrudnienia: Dodatkowo przy niskim poziomie zarobków
oraz braku sprawiedliwej płacy, oczywistym jest, iż brak stabilizacji i bezpieczeństwa
zatrudnienia są podstawowymi czynnikami powodującymi trudności w zapewnianiu
podstawowych potrzeb życiowych gospodarstwom domowym. Z tego powodu wzrost
bezpieczeństwa, stabilizacji i niezawodności zatrudnienia są istotne dla trwałego
zapewnienia podstawowych potrzeb życiowych gospodarstwom domowym, jak
również umożliwienia im planowania przyszłości oraz pełnego uczestnictwa w życiu
społecznym.
4. Dostęp do mieszkań i niepewność mieszkaniowa: Dla wielu gospodarstw
domowych mieszkanie jest jednym z najtrudniejszych do osiągnięcia zasobów,
szczególnie widoczne jest to w przypadku rodzin młodych. Niepewność zatrudnienia
i brak wiarygodności kredytowej powoduje, że wiele z nich widzi się jako
wykluczonych z funkcjonowania na rynku mieszkaniowym i uzależnienia się od
rodziny lub dzielenia mieszkania. Dla innych utrzymanie dachu nad głową zagrożone
jest przez niepewność dochodu i wstrząsy, jakich doświadczają gospodarstwa
domowe
(choroby,
rozpady
rodziny,
utraty
pracy).
Zapewnienie
niskooprocentowanych pożyczek, dostępu do rynku kredytowego oraz wsparcie
sektora mieszkalnictwa socjalnego wydają się być kluczowe w umożliwieniu i
poprawieniu bezpieczeństwa mieszkaniowego.
5. Rozwój lokalnych instytucji finansowych: Pomimo, iż Polska posiada bardzo
dobrze rozwinięty system kas spółdzielczych, a niektóre gospodarstwa domowe
wciąż mają dostęp do kas zapomogowo-pożyczkowych, istnieją takie które usiłują
uzyskać dostęp do kredytów komercyjnych, jednak z powodu niskich zarobków i
wysokich odsetek, uzależniają się od niezmiernie drogich kredytów, lombardów lub
dobrej woli przyjaciół i rodziny. Instytucje finansowe osadzone w lokalnych
społecznościach, takie jak kasy spółdzielcze, mogłyby zaoferować biednym
gospodarstwom domowym dostęp do dogodniejszych form kredytowania.
6. Utrzymanie i poszerzanie zakresu świadczeń publicznych (włącznie z
emeryturami): W wielu gospodarstwach domowych dochód otrzymywany ze
świadczeń państwowych i emerytur ma znaczenie decydujące. Świadczenia te – w
szczególności emerytury – oferują stabilny dochód, który umożliwia gospodarstwom
domowym inwestowanie swojego czasu i energii w utrzymywanie lub poszukiwanie
pracy, bądź wspieranie rodziny. Poszerzenie zakresu świadczeń zapewnianych przez
Państwo spowodowałoby znaczne poprawienie zabezpieczenia podstawowych
potrzeb, szczególnie wśród najbiedniejszych gospodarstw domowych, a co za tym
idzie dramatycznie zmniejszyłoby ryzyko zagrożenia biedą.
7. Zwiększenie informacji na temat przysługujących uprawnień i możliwości:
Restrykcyjny reżim związany ze świadczeniami zaostrzany jest przez trudności
związane z dostępem do informacji na temat przysługujących uprawnień. Tego
rodzaju problemy pojawiają się zarówno ze strony niechętnie angażujących się
instytucji państwowych, jak również znużenia procedurami aplikacyjnymi. Wiele
gospodarstw domowych po prostu nie wie, jakie przysługują im świadczenia.
Niezależne biuro pomocy sąsiedzkiej gdzie mieszkańcy mogliby uzyskać tego typu
informacje niezmiernie wsparłoby gospodarstwa domowe. Tego typu centra nie
21
musiałyby ograniczać się do udzielania informacji na temat świadczeń, ale
funkcjonować również jako lokalny punkt informacyjny gdzie można by było
uzyskać informacje na temat innych form pomocy, ale również wydarzeń związanych
z życiem lokalnej społeczności.
22