Czy istnieją granice wolności słowa?

Tomasz Kwarciński
Czy istnieją granice wolności słowa?∗
Scenariusz lekcji etyki, wiedzy o społeczeństwie lub godziny wychowawczej dla klas
ponadgimnazjalnych
Wolność słowa jest istotną wartością we współczesnym wielokulturowym i coraz
bardziej zglobalizowanym świecie. Zdarza się jednak, że wokół niej toczą się zażarte
społeczne i moralne spory. Przez jednych wolność słowa bywa wynoszona do grona wartości
absolutnych, niepodważalnych zdobyczy demokracji, inni zaś są gotowi do poświęcenia jej
dla życia, religii, czy nawet dobrobytu. W niniejszej lekcji proponuje się spojrzeć na
wspomniane spory, biorąc za podstawę zarówno tekst filozoficzny (J. S. Milla rozprawa O
wolności), jak i aktualne wydarzenia (np. niedawny przedruk w gazetach karykatur
Mahometa).
Cele operacyjne
Uczeń:
uczestniczy w burzy mózgów;
analizuje tekst filozoficzny i studium przypadku według wskazanych zagadnień;
podaje przykłady wolności pozytywnej i negatywnej.
Środki dydaktyczne
karty pracy dla grup(załączniki nr 1, 2, 3)
arkusze szarego papieru i flamastry dla każdej grupy
plansza ze schematem wolności pozytywnej i negatywnej (załącznik nr 4, 5)
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel stawiając pytanie „Co to znaczy wolność słowa?”, aranżuje burzę mózgów
(pomysły uczniów notowane są na tablicy).
∗
Scenariusz został przygotowany na podstawie pomocy dydaktycznych do warsztatów „Etyka słowa” w ramach
III Lubelskiego Festiwalu Nauki we wrześniu 2006 r., które przeprowadzili: Jacek Frydrych, Anna Gicala,
Joanna Jańczuk, Agata Kiryluk, Kamila Kisiel, Urszula Kmita, Ewelina Korycińska, Tomasz Kwarciński,
Marcin Lizut, Agata Łysakowska, Tomasz Mamełka, Rafał Pasternak SDS, Joanna Reczek, Małgorzata Szlęzak,
Joanna Trudzik.
2
2. Potem dzieli uczniów na grupy, z których każda dostaje inną kartę pracy (załącznik nr
1, 2, 3).
3. Po 15 min. narady grupy robią notatki z wnioskami (np. na arkuszu szarego papieru).
4. Przedstawiciele każdej z grup prezentują wyniki pracy, zaznaczając równocześnie,
które kwestie były szczególnie sporne.
5. Nauczyciel dokonuje interpretacji wypowiedzi uczniów wprowadzając pojęcie
„zasady nieszkodzenia” oraz koncepcję wolności pozytywnej i wolności negatywnej
(załącznik 5). Abstrakcyjne koncepcje wolności nauczyciel
ilustruje schematem
(załącznik 4) nawiązując do przykładów dyskutowanych w grupach. Zwraca uwagę,
że we wszystkich dyskutowanych przypadkach doszło do naruszenia wolności
negatywnej niektórych osób.
Praca domowa
Sporządź dowolny schemat lub rysunek, który będzie ilustrował kontrowersje wokół
wolności słowa. Napisz krótką interpretację tego, co przedstawia twój schemat lub rysunek.
(Prace powinny zostać omówione przez uczniów na kolejnej lekcji.)
Załącznik nr 1
Karta pracy A
John Stuart Mill, O wolności (analiza tekstu)
Przeczytaj uważnie poniższy fragment książki J. S. Milla O wolności. Następnie
ustosunkuj się do pytań zamieszczonych pod tekstem. Swoje stanowisko przedyskutuj
z pozostałymi członkami grupy.
„Uznaliśmy zatem, że wolność opinii i jej wyrażania jest konieczna dla duchowego
szczęścia ludzkości. [...] Nikt nie utrzymuje, że czyny powinny korzystać z tej samej swobody
co opinie. Przeciwnie, nawet opinie tracą swoje przywileje, gdy są wyrażane w takich
okolicznościach, że stają się zachętą do szkodliwego czynu. Opinia, że handlarze zbożem
ogładzają biedaków, lub że własność prywatna jest kradzieżą, nie powinna być szykanowana,
gdy jest tylko ogłaszana drukiem, lecz może zasługiwać na karę, gdy się ją wypowiada ustnie
wobec podnieconego tłumu zgromadzonego przed domem handlarza zbożem lub gdy ktoś
rozrzuca ją wśród tego tłumu w postaci odezwy. Wszelkie czyny przynoszące innym szkodę
bez usprawiedliwionej przyczyny mogą, a w ważniejszych przypadkach muszą, wywołać
nieprzyjazne uczucia, a w razie potrzeby czynną interwencję społeczeństwa. Wolność
jednostki musi być ograniczona do tego stopnia, by nie sprawiała przykrości innym”.
2
3
J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 152, 155.
1) Przedstaw własnymi słowami sytuację, którą opisuje Mill. Zwróć uwagę na strony
konfliktu.
2) W jakich okolicznościach można swobodnie głosić swoje opinie? Dlaczego?
3) W jakich okolicznościach nie można swobodnie głosić swoich opinii? Dlaczego?
4) Co, według Milla, stanowi granicę wolności słowa?
5) Czy sądzisz, że granica wolności słowa wskazana przez Milla jest wystarczająca do
zapewnienia pokojowego współżycia społecznego?
6) Autor mówi o społecznych ograniczeniach wolności słowa. Podaj inne przykłady
tego typu ograniczeń.
Załącznik nr 2
Karta pracy B
Obława na Huberta H. za obrazę prezydenta (studium przypadku)
Przeczytaj uważnie fragment artykułu dotyczącego incydentu, który się zdarzył
siedem dni po zaprzysiężeniu Lecha Kaczyńskiego na prezydenta RP – 30 grudnia o godz.
6.20 na Dworcu Centralnym w Warszawie. Następnie ustosunkuj się do pytań
zamieszczonych pod tekstem. Swoje stanowisko przedyskutuj z pozostałymi członkami
grupy.
„«Prowadzący wędrowniczy tryb życia, przebywający w rejonie dworców kolejowych [cytat
z policyjnego wywiadu] po nocnym pijaństwie zaczął z mundurowymi dyskusję od słów:
‘Wy, kmioty Kaczyńskiego...’ ». Następnie puścił, jak się kiedyś mówiło, wiązankę.
«Słów tych było wiele i ewidentnie wszystkie one miały charakter zniewag głowy państwa» –
napisała potem prokurator Urszula Mirończuk w akcie oskarżenia. Epitety odnosiły się do
«Kaczyńskiego», «prezydenta », «kaczek», «Kaczyńskich». – Taką mamy pracę, było
złamanie prawa, dziś zrobiłbym to samo - mówił wczoraj st. posterunkowy Marcin Krzyżyk.
Przesłuchany na trzeźwo Hubert H. potwierdził, że klął i krzyczał, że on «taki kraj
p...». Zgodził się na dobrowolne poddanie się karze – grzywnę 500 zł. Ale prokurator na to
nie poszedł. Po zebraniu informacji (np. o wyrokach sprawcy za niepłacenie alimentów i
drobne kradzieże) zaangażował sąd. I nie zamierza się wycofać. Wczoraj prok. Mirończuk
3
4
mówiła dziennikarzom, że «prezydentowi nie może służyć mniejsza ochrona niż innym
funkcjonariuszom», choćby jej samej.
[...]
Proces Huberta H. budzi śmiech, ale i poważne komentarze. – Polityk w państwie
demokratycznym powinien mieć grubą skórę, odporność na krytykę, oszczerstwa – uważa
Adam Bodnar z Fundacji Helsińskiej”.
B. Wróblewski, „Gazeta Wyborcza”, 24-08-2006
1) Jaki problem dostrzegasz w zachowaniu Huberta H. oraz reakcji prokuratury?
2) W jakich okolicznościach krytyka drugiego człowieka, np. prezydenta, jest
dopuszczalna?
3) Kiedy krytyka staje się obrazą? Podaj przykłady.
4) W opisanej sytuacji mamy do czynienia z prawnymi ograniczeniami wolności słowa
(Hubertowi H. wytoczono proces). Podaj inne przykłady tego typu ograniczeń.
Załącznik nr 3
Karta pracy C
Karykatury Mahometa (studium przypadku)
30 września 2005 r. najpoważniejszy w Danii dziennik opublikował 12 karykatur
proroka Mahometa. „Jyllands-Posten” chciał w ten sposób sprowokować do debaty na temat
wolności wypowiedzi w świecie islamu. Rysunki przedstawiające Mahometa przedrukowały
liczne europejskie gazety, m.in. polski dziennik „Rzeczpospolita”. Publikacje te wzbudziły
oburzenie oraz gwałtowne protesty islamistów, w wyniku których zginęło kilkadziesiąt osób.
Przeczytaj uważnie poniższy artykuł prasowy. Następnie ustosunkuj się do pytań
zamieszczonych pod tekstem. Swoje stanowisko przedyskutuj z pozostałymi członkami
grupy.
„Konflikt dotyczący karykatur Mahometa zaszedł tak daleko, że chyba każda redakcja
w świecie zachodnim stanęła przed dylematem: publikować czy nie. Decyzja duńskiego
dziennika, który to pierwszy uczynił, nie uwzględniała wrażliwości wielu ludzi; zdecydowano
się na żart z tego, co dla nich święte.
Media europejskie są pluralistyczne. Niektóre z nich prowokują, obrażają, nie
przejmują się przekonaniami, wiarą, inne stają zdecydowanie w obronie wartości, religii,
Boga. Dzieje się tak, bo dla Europy, dla cywilizacji zachodniej wolność słowa jest wartością
4
5
fundamentalną. Ci którzy czują się dotknięci, uważają, że jest nadużywana, mogą dochodzić
swoich racji także w sądzie. I jest to jedyna akceptowana w świecie demokracji droga.
W tym przypadku obrażeni poczuli się muzułmanie na całym świecie. Nie można tego
ignorować, trzeba o tym pamiętać w przyszłości. Wyznawcy islamu sięgnęli jednak po
metody, które są obce naszej cywilizacji. Po publikacji prywatnego dziennika w małym kraju
europejskim państwa islamskie odwołują swoich ambasadorów i domagają się przeprosin od
polityków. W wolność mediów w Europie usiłują ingerować politycy państw islamskich.
Publicznie palone są flagi Danii, a terroryści grożą zamachami i porwaniem obywateli
krajów, w których wolne i niezależna od państwa dzienniki w imię solidarności opublikowały
karykatury. Wolna prasa i wolne państwa nie mogą ulec temu szantażowi.
Doszło do najpoważniejszego w ostatnim czasie zderzenia między dwiema wielkimi
kulturami. Spór dotyczy fundamentalnych dla nas wartości. Prawa do wolności, w tym
swobody wypowiedzi. Zdecydowaliśmy się przedrukować te karykatury, bo całkowicie
odrzucamy metody, do których odwołali się islamscy przeciwnicy publikacji. Wolności
wypowiedzi trzeba bronić. Także wtedy, kiedy nie zgadzamy się z ich treścią”.
G. Gauden, „Rzeczpospolita” 4-5 II 2006 str. A5.
1) Jaki cel chciano zrealizować, drukując po raz pierwszy karykatury Mahometa?
2) Dlaczego wydrukowanie tych karykatur wywołało falę protestów?
3) Czy uzasadnienie ich przedrukowania podane przez dziennikarzy „Rzeczpospolitej”
jest przekonujące?
4) Czy oburzenie wyznawców islamu jest wystarczającym powodem, by w przyszłości
zakazać podobnych publikacji? Swoje stanowisko uzasadnij.
5) W opisanej sytuacji mamy do czynienia z religijnymi ograniczeniami wolności
słowa. Podaj inne przykłady tego typu ograniczeń.
5
6
Załącznik nr 4
Rodzaje wolności
Okrąg wewnętrzny symbolizuje „wolność od”, zaś okrąg zewnętrzny „wolność do”. Litery A
oraz B symbolizują dwie osoby. Sytuacja (1) ma charakter idealny: żaden z rodzajów
wolności nie zachodzi na siebie – osoby nie ograniczają nawzajem swojej wolności. W
sytuacji (2) zakresy „wolności od” obydwu osób zachodzą na siebie. Obszar krzyżowania się
zakresów wolności pozytywnej stanowi potencjalne pole zawierania kompromisów. W
sytuacji (3) istnieje konflikt, „wolność do” osoby B narusza „wolność od” osoby A.
„Do której z przedstawionych na schemacie sytuacji pasują przykłady dyskutowane w
grupach?” (do trzeciej).
6
7
Załącznik nr 5
Dodatek dla nauczyciela
a) Zasada nieszkodzenia
Zasada nieszkodzenia głosi, że wolność wypowiadania własnej opinii (wolność słowa)
powinna być ograniczona wyłącznie w przypadku, gdy powoduje bezpośrednią krzywdę
innych ludzi. Nauczyciel zwraca uwagę na wieloznaczność słowa „krzywda” oraz problem
wykazania bezpośredniego związku między czyjąś wypowiedzią a doznaną przez innych
ludzi krzywdą. Nauczyciel wyjaśnia znaczenie „zasady nieszkodzenia” w oparciu o
przykłady, na temat których uczniowie dyskutowali w grupach. Mówi m.in., że negatywna
opinia o handlarzu zbożem wygłoszona w obecności rozgniewanego tłumu, który protestuje
pod jego domem może stać się bezpośrednią przyczyną wyrządzenia krzywdy handlarzowi
(karta pracy A). Podobnie słowem można wyrządzić komuś krzywdę znieważając go (karta
pracy B) lub wyśmiewając wartości, które wyznaje (karta pracy C).
b) Wolność pozytywna i negatywna
Wolność negatywna („wolność od”) jest tym obszarem ludzkiej aktywność, w który żaden
inny człowiek, czy państwo nie powinno ingerować. Jest to wolność od ingerencji innych w
moje prywatne życie (obszar prywatności, intymności). Wolność pozytywna („wolność do”)
jest natomiast zakresem działalności, w jakim dany człowiek może realizować własne plany
życiowe wchodząc w relacje z innymi ludźmi. Jest to wolność do realizacji moich zamierzeń
w ramach życia społecznego. Nauczyciel prosi uczniów by podali przykłady obydwu
rodzajów wolności słowa.
c) Rodzaje ograniczeń wolności słowa:
-
ograniczenia prawne – zakaz wypowiedzi uzasadniony naruszeniem przepisów
prawa (ściganie z mocy prawa osób znieważających głowę państwa – przykład
Huberta H.),
-
ograniczenia
społeczne
(obyczajowe)
–
zakaz
wypowiedzi
uzasadniony
naruszeniem społecznych zwyczajów, konwenansów (społeczeństwo nie zgadza
się na podżeganie tłumu do nienawiści – przykład z tekstu J. S. Milla),
7
8
-
ograniczenia religijne – zakaz wypowiedzi uzasadniony naruszeniem wartości lub
uczuć
religijnych
(protest
muzułmanów
przeciw
drukowaniu
karykatur
Mahometa),
-
ograniczenia moralne – zakaz wypowiedzi uzasadniony naruszeniem godności
osoby, czyli wszelkiego rodzaju poniżaniem człowieka, bez względu na to, jaka
jest jego przynależność polityczna, rola społeczna, czy wyznanie religijne.
d) Spis lektur
Berlin Isaiah, Cztery eseje o wolności, tłum. H. Bartoszewicz, D. Grinberg, D. Lachowska, A.
Tanalska-Dulęba, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Krąpiec Mieczysław Albert, Ludzka wolność i jej granice, Polskie Towarzystwo Tomasza z
Akwinu, Lublin 2004.
Mill David van, Freedom of Speech, w: The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N.
Zalta (red.), URL = http://plato.stanford.edu/entries/freedom-speech/
Mill John Stuart, Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. Kurlandzka,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
8