psychospoleczne_uwarunkowania

Szkoła Policji w Katowicach
Nauki Prawne i Taktyka Kryminalna
Psychospołeczne uwarunkowania
przestępczości nieletnich
Opracowanie:
kom. mgr Jacek Firla
ŁA PO
O
CJ
LI
I
SZK
Zakład Nauk Prawnych i Taktyki Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2001
2
3
SPIS TREŚCI
WSTĘP
ROZDZIAŁ I
Przejawy społecznego wykolejenia się i przestępczości wśród nieletnich
1.1 Patologia społeczna
1.2 Niedostosowanie społeczne
1.3 Przestępczość jako efekt wykolejenia
ROZDZIAŁ II
Przyczyny przestępczości nieletnich
2.1 Rodzina jako czynnik wpływający na zachowanie się nieletnich
2.2 Wpływ grup rówieśniczych na zachowanie się nieletnich
2.3 Szkoła jako instytucja wpływająca na zachowanie się nieletnich
2.4 Wpływ środków masowego przekazu na powstawanie przestępczości nieletnich
ROZDZIAŁ III
Zadania Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępczości nieletnich
BIBLIOGRAFIA
4
5
WSTĘP
W ostatnich latach nastąpił niebywały wzrost przestępczości i innych
przejawów patologii społecznej. Jest to niepokojące zjawisko tym bardziej, że dotyczy
ono także przestępstw, które popełniają nieletni. W społeczeństwie występuje
tendencja wzrostu liczby nieletnich sprawców popełniających czyny niebezpieczne
dla
życia
i
zdrowia
w takich kategoriach przestępstw jak: rozboje, bójki, wymuszania rozbójnicze,
uszkodzenia ciała. Niepokojąco wzrasta brutalizacja, rośnie agresywność działań
nieletnich sprawców w stosunku do ofiar. Coraz częściej nieletni przestępcy działają
w zorganizowanych grupach przy użyciu niebezpiecznych narzędzi (także przy użyciu
broni). Wzrasta
również liczba sprawców nieletnich działających po spożyciu
alkoholu i narkotyków. Przestępstwa popełniają coraz młodsi sprawcy. Dlatego
ważnym jest, aby dogłębnie poznać wszystkie czynniki, które składają się na
przestępczość nieletnich .
Niniejsze opracowanie przedstawia przejawy
społecznego wykolejenia się
i przestępczości wśród młodzieży oraz przyczyny stymulujące te zjawiska.
Rozdział pierwszy zawiera objaśnienia terminologii używanej w skrypcie oraz
krótki
zarys
teorii
różnych
autorów
zajmujących
się
niedostosowaniem
i przestępczością nieletnich.
W rozdziale drugim omówiono przyczyny powstawania przestępczości wśród
nieletnich. Mocniej zaakcentowano niektóre z nich, np.: rodzinę, szkołę, grupę
rówieśniczą oraz środki masowego przekazu.
Ponieważ od wczesnego ujawnienia i podjęcia czynności zapobiegawczych
w stosunku do dzieci i młodzieży zależy skala i rozmiar przestępczości w tych grupach
wiekowych, w trzecim rozdziale przedstawiono zadania, metody i formy dotyczące
pracy Policji w tym zakresie.
6
7
ROZDZIAŁ I
PRZEJAWY SPOŁECZNEGO WYKOLEJENIA SIĘ
PRZESTĘPCZOŚCI WŚRÓD MŁODZIEŻY
1.1 Patologia społeczna
Termin patologia społeczna pojawia się coraz częściej. Można go spotkać
w prasie, telewizji, w licznych pracach naukowych. Posługują się nim także
nauczyciele, pracownicy organów ścigania i sądownictwa.
Termin pojawił się już na początku XX wieku w amerykańskiej
i angielskiej literaturze socjologicznej. Jego treść obejmuje zbiór danych o różnych
(indywidualnych i zbiorowych), negatywnych zjawiskach społecznych.
Zakres problemów i zjawisk, które usiłuje się włączyć do kręgu zainteresowań
patologii społecznej, jest duży i zróżnicowany, toteż nigdy nie doszło do
sformułowania zasad ogólnej teorii
naukowej, uznającej patologię społeczną za
odrębną dziedzinę nauki. Niemniej powstało wiele definicji próbujących określić
naukowo to zjawisko.
Według A. Podgóreckiego - jest to „ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji,
ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej,
nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które
w danej społeczności są akceptowane. Przy takim rozumieniu patologii życia
społecznego i w oparciu o znajomość elementów takich jak: podstawowe wartości
światopoglądowe oraz społeczne treści rozmaitych instytucji, zwyczajów, sposobów
zachowania się, itp. można stwierdzić, że w tym systemie społecznym zjawiska
patologiczne zachodzą, czy też nie. Lecz zawsze należy to stwierdzenie
relatywizować w stosunku do wartości, które w tym systemie i tylko w tym systemie,
który jest oceniany, są akceptowane”1.
1
A. Podgórecki, Patologia życia społecznego, Warszawa 1969, s.24-25.
8
Socjolog J. Wódz na podstawie badań przeprowadzonych w Nowej Hucie,
inaczej określa zjawisko patologii społecznej, ujmując je jako „niezgodne z wzorami
zachowań (czy postaw) zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności;
występujące w zwiększającym się nasileniu ilościowym (w okresie zmiany
społecznej), dysfunkcjonalne mające wyraźnie zakłócający wpływ na poszczególne,
istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych”2.
J. Bafia podaje bardzo rozwiniętą o refleksyjnym charakterze definicję patologii
społecznej. Według niego patologia społeczna „uzupełnia i tworzy szeroką bazę
zachowań niezgodnych z prawem, spośród których szczególnie niebezpieczne
społecznie są przestępstwa. Patologia życia społecznego jest socjologią, także tych
czynów społecznie niebezpiecznych, które nie zostały stypizowane jako przestępstwa
z uwagi na mniejszy stopień ich społecznego niebezpieczeństwa. Takimi
w szczególności są zachowania ludzi rozpoznawane przez sądy społeczne oraz
zachowania osób prowadzących pasożytniczy tryb życia, np. prostytutki. Patologia
życia społecznego ustala przy tym szereg nieprawidłowości w zachowaniu ludzi, które
mają istotne znaczenie w badaniach nad przestępczością”3.
Ponieważ skrypt dotyczy zachowań przestępczych młodzieży, należy
przytoczyć tutaj definicję M. Lipki, dotyczącą patologii społecznej, rozumianej jako
„określenie stanu postaw, zachowań i sytuacji życiowych młodzieży, które są
szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują ujemne następstwa
dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegają na
nieprzestrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych
i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie
zgodnych z interesami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju
kraju”4.
1.2 Niedostosowanie społeczne
2
J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Wyniki badań empirycznych w Nowej
Hucie, Wrocław-Gdańsk 1973, s.13-14.
3
J. Bafia, Przedmiot i zakres kryminologii, „Zeszyty Naukowe” Akademii Spraw Wewnętrznych 1973, Nr 2-3,
s.46 i inne.
9
Innym terminem pojawiającym się bardzo często jest pojęcie „niedostosowanie
społeczne”, często zamiennie nazywane nieprzystosowaniem społecznym. Pojęcie to
obejmuje zjawiska negatywne, których obecność coraz dotkliwiej odczuwa
społeczeństwo w miarę jego rozwoju.
Najpierw termin „niedostosowanie społeczne” pojawił się w literaturze
amerykańskiej, ale bardzo szybko zajęli się tym
zjawiskiem socjologowie
i psychologowie innych krajów.
W Polsce jako jedna z pierwszych opracowała definicję nieprzystosowania
Maria Grzegorzewska, która także spopularyzowała wśród pedagogów i psychologów
określenie młodzieży niedostosowanej społecznie sformułowane przez Światowy
Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. Określenie to brzmi: (młodzież
niedostosowana to) „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod
wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich,
wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować
metody specjalne, z drugiej strony zaś wychowawcy muszą się uciekać do sposobów
specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu
innych”5.
W odróżnieniu od innych autorów Grzegorzewska ujmuje zjawisko
niedostosowania społecznego z punktu widzenia specjalnej troski, jaką winno
społeczeństwo
ludzi
„dostosowanych
społecznie”
poświęcić
osobom
„niedostosowanym”. Mamy tutaj do czynienia z położeniem nacisku na zobowiązania
społeczeństwa wobec dziecka niedostosowanego społecznie. Ponieważ definicja, którą
przytoczyła M. Grzegorzewska jest zbyt ogólnikowa, podaje ona w swoim skrypcie
najbardziej znamienne dla niedostosowania społecznego cechy: „Tendencje społecznie
negatywne, odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się
w akcji społecznie destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów.
Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego
mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedni stosunek do czynów
własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy.
Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Życie
4
M. Lipka, Zjawiska patologii społecznej. Studium Prawno-Kryminologiczne, Warszawa 1977, s.15.
10
chwilą, przygodą, awanturą. Duża wyobraźnia. Brak hamulców krytycyzmu.
Sugestywność.
Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej - społecznie pozytywnej. Nieumiejętność
wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w taką możliwość”6.
Cechy, które wymienia Grzegorzewska, wymieniane są także przez
psychologów przy definiowaniu „zaburzeń struktury osobowości”.
H. Spionek stwierdza, że za dzieci niedostosowane społecznie należy uznać te,
„u których zaburzeniu ulega sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru
i osobowości, co powoduje częste zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi,
a ich otoczeniem”7.
Inny psycholog O. Lipkowski przez niedostosowanie społeczne rozumie
„zaburzenia
charakterologiczne
o
niejednolitych
objawach,
spowodowane
niekorzystnymi, zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające
się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych
warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”8.
Wszystkie te definicje raczej ogólnie ujmują zjawisko niedostosowania
społecznego. Terminy dostosowanie i niedostosowanie są mało precyzyjne i trudne do
określenia.
Dlatego
należy
przyjąć
stosowaną
powszechnie
w
literaturze
pedagogicznej
i psychologicznej szeroką wersję tego terminu. Jest to wersja zgodna z potocznym
rozumieniem, tzn. należy uznać za „niedostosowanie społeczne” wszelkie formy
wadliwego stosunku do innych ludzi, wypływające z różnego rodzaju zaburzeń
emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie. Równocześnie można przy określaniu
zachowania jako „niedostosowanego” uwzględnić czynniki, na które zwróciła uwagę
H. Kołakowska-Przełomiec. Podaje ona trzy podstawowe elementy tego zjawiska. Są
to:
5
6
7
8
M. Grzegorzewska, Wybór pism, Warszawa 1964, s.317-318.
M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna, skrypt wykładów, Warszawa 1959, s.33.
H. Spionek, Zaburzenia psychologicznego rozwoju dziecka, Warszawa, 1965, s.275.
O. Lipkowski, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, Warszawa 1970. s.37.
11
„1. różne stopnie zachowania określane mianem „niedostosowanie” (chodzi tu
o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów);
2. uwzględnienie nie pojedynczych objawów w postaci izolowanej
lecz ich
zespołów;
3. wielokrotne występowanie tych zespołów objawów przybierające postać
systematycznego postępowania” 9.
Ponieważ pojęcie „niedostosowanie społeczne” ma zbyt szeroki zakres, należy
wyodrębnić z niego najczęstsze przejawy
niedostosowania społecznego z jakimi
spotykają się policjanci, pedagodzy, psycholodzy i inni. W praktyce resocjalizacyjnej
najczęściej można spotkać takie formy jak: zachowanie przestępcze, neurotyczne
i psychopatyczne.
Według K. Pospiszyla „Zachowanie przestępcze jest (...) określone na
podstawie stwierdzonego odstępstwa od umownych norm prawnych podczas, gdy
zachowanie neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od
tzw. normy psychicznej”10.
1.3 Przestępczość jako efekt wykolejenia
Bardzo często przestępczość uznaje się za krańcową formę zachowania
aspołecznego, jako bardzo drastyczny przejaw naruszenia norm współżycia
społecznego. W dodatku przestępczość jest coraz częściej przedstawiana jako skutek
długiego procesu charakteryzującego się licznymi, rozwijającymi się i narastającymi
demonstracjami „niedostosowania społecznego”. Dlatego ważnym jest, aby jak
najwcześniej rozpoznać i zrozumieć takie zachowania oraz przeprowadzić
odpowiednie działania wychowawcze tak, by nie dopuścić do dalszego rozwoju
niewłaściwych
form
zachowania.
Wśród
naruszających
normy
społecznego
zachowania jest coraz więcej dzieci i młodzieży. Zanim jednak popełnią one
9
H. Kołakowska-Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, (w:) Zagadnienia
przestępczości w Polsce, red. J. Jasiński, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975, s.25.
10
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985, s.17.
12
przestępstwo, bardzo często mają za sobą proces wykolejenia się. Młodzież rzadko
popełnia przestępstwa tzw. przypadkowe, nie poprzedzone procesem wykolejenia się.
M. Lipka definiuje wykolejenie społeczne tak: „Wykolejenie to wyraża się
w pozostawianiu nieletniego w stałym lub okresowym konflikcie z normami,
ustanowionymi w interesie ogólnospołecznym. Jest to antagonizm destrukcyjny,
naruszający uznawany powszechnie model społeczeństwa”.11 Wykolejenie społeczne
można dzielić na dwie grupy:
1. wykolejenie
obyczajowe
-
polegające
na
postępowaniu
sprzecznym
z normami moralnymi (alkoholizm, prostytucja, narkomania, włóczęgostwo),
2. wykolejenie przestępcze - wyrażające się w łamaniu przepisów prawa karnego.
Najczęściej
wykolejenie
przestępcze
jest
poprzedzane
wykolejeniem
obyczajowym. Do najczęściej spotykanych zjawisk wykolejenia się nieletnich zalicza
się:
a) wagary,
b) ucieczki z domu,
c) picie alkoholu,
d) narkomania,
e) prostytucja.
a) wagary
Bardzo dużo nieletnich, którzy popełnili przestępstwa zaczynało od
wagarowania. Jeżeli wagarowanie powtarza się często i nie są podejmowane przez
wychowawców czynności prowadzące do ukrócenia takich zachowań, taka sytuacja
doprowadza do zupełnego zlekceważenia przez ucznia nauki w szkole i jej porzucenia.
Przyczynia się to do powiększenia grona uczniów opóźnionych w terminowym,
normalnym kończeniu klas lub rezygnujących w ogóle z uzyskania świadectwa
ukończenia klasy lub szkoły.
11
M. Lipka, Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie, Warszawa 1971, s.13.
13
Wśród młodocianych przestępców można spotkać także takich, którzy nie
realizowali obowiązku ze względu na swoje upośledzenie umysłowe, kalectwo,
rzadziej chorobę. Jednak szkolnictwo jest tak zorganizowane, że niepodejmowanie
nauki przez młodzież, nie znajduje w zasadzie racjonalnego uzasadnienia.
„Charakterystyczne, iż we wszystkich prowadzonych w tym zakresie badaniach
podkreśla się, że trudności szkolne - wyrażające się w opóźnieniu szkolnym i
wagarach - wyprzedzają wyraźnie o parę lat pierwszą sprawę sądową. Im wcześniej
rozpoczął się proces demoralizacji, tym wcześniej wystąpiły owe trudności, można je
więc traktować jako istotne symptomy wykolejenia”12.
b) ucieczki z domu
Innym objawem dość zaawansowanego procesu wykolejenia nieletnich
przestępców są ucieczki z domów rodzinnych lub innych placówek wychowawczych.
Znamiennym jest fakt, że u większości nieletnich ucieczki z domu podejmowane były
wielokrotnie. W zależności od wieku, znaczenie ucieczki bywa inne. Wśród młodzieży
w wieku 14-16 lat ucieczki często powodowane są chęcią przygód, poszukiwaniem
nieznanych przeżyć, silnie zaznaczają się potrzebą swobody i niezależności wobec
starszych.
Dzieci
młodsze
traktują
dom
jako
miejsce
najbezpieczniejsze.
Ze środowiskiem rodzinnym są silnie związane, a kontakty z rówieśnikami
wzbogacają ich przeżycia emocjonalne. Dzieci dziesięcioletnie i jedenastoletnie
uciekające z domu sygnalizują, że dom przestał być dla nich schronieniem, czują się w
nim zagrożone. Zagrożenie jakie odczuwają nieletni, może być natury fizycznej bicie, kary cielesne, awantury albo psychicznej - zaniedbywanie, odrzucenie dziecka
niekochanego, znęcanie się psychiczne. Konflikt, jaki narasta między dorosłymi i
dzieckiem jest tak silny, że nie jest ono w stanie dłużej go wytrzymać. Ucieczka jest
wtedy desperackim krokiem. Przeżywana jest w stanie silnego lęku. Dziecko boi się i
tego,
co
go
w domu, i tego co może go spotkać poza domem w czasie ucieczki.
12
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, op. cit., s 25.
czeka
14
„(...)Dlatego, pierwsza ucieczka jest najczęściej zdeterminowana jakimś
szczególnie ciężkim przeżyciem lub szokiem, który wyzwala tę niełatwą decyzję
opuszczenia domu. Po tej pierwszej decyzji wszystkie następne przychodzą łatwiej,
nie wymagają jakiejś wyjątkowej okazji. Wyzwala się bowiem pewien mechanizm
obronny, który dyktuje dalsze postępowanie. Dlatego też ucieczki z domu są nie tylko
groźne dla dziecka dlatego, że wyłączone spod kontroli i opieki domu dostaje się ono
pod wpływ ulicy, starszych od siebie i bardziej zdemoralizowanych osobników, ale
także znajduje tam różne okazje do dokonywania przestępstw - ucieczki te powinny
być sygnałem alarmowym (...)”13.
Jest to sygnał alarmowy mówiący o zerwaniu kontaktów emocjonalnych
między dzieckiem a rodziną i mówiący o potrzebie niesienia pomocy takiemu dziecku
zanim dopuści się przestępstwa.
c) nadużywanie alkoholu
Coraz częstszym zjawiskiem występującym wśród nieletnich jest nadużywanie
alkoholu. Jest to jeden z rodzajów wykolejenia społecznego młodzieży. „(...) Zatrucie
alkoholem niszczy organizm dziecka (...) nie w pełni jeszcze rozwinięty, nieodporny,
wpływa na zahamowanie jego rozwoju, zarówno sfery fizycznej jak i psychicznej.
Uniemożliwia ono naukę szkolną, wytrąca nieletniego z normalnego trybu życia,
wprowadza w świat zdemoralizowany, często przestępczy i proces wykolejenia
następuje wtedy nieuchronnie szybko”14. Picie alkoholu w wielu wypadkach bywa
bezpośrednią przyczyną popełnianych przestępstw przez nieletnich, zwłaszcza tych
o charakterze chuligańskim. Powody picia alkoholu przez młodzież są różne. Pije się
na prywatkach, pije się na dyskotekach, „oblewa” egzaminy i urodziny. Młodzież pije
z nudów i dla „szpanu”. Młodzi piją także, bo w domu pije się dużo, a nierzadko
ojciec lub matka są alkoholikami. W wielu przypadkach przed dokonaniem
przestępstwa młodzi ludzie piją alkohol, aby dodać sobie „odwagi”.
13
14
Tamże, s.27.
Tamże, s.27.
15
d) narkomania
Oprócz alkoholu, który jest przyczyną wykolejenia społecznego, duży odsetek
młodocianych przestępców miało kontakt z narkotykami. Dzieci mając już 10 lat,
próbują się narkotyzować, wąchając różnego typu kleje, starsi kupują substancje
uznawane za narkotyki miękkie lub coraz częściej kupują narkotyki tzw. twarde.
Młodociani popełniają przestępstwa nie tyle pod wpływem narkotyku, co w celu
zdobycia środków na jego zakup. Bardzo często wtedy młodzi dokonują włamań,
okradają przechodniów lub (co jest zjawiskiem coraz powszechniej spotykanym
w szkołach i na ulicach), wyłudzają pieniądze od młodszych, grożąc pobiciem.
e) prostytucja nieletnich
W Polsce prostytucja nie stanowi przestępstwa, jest jednak przejawem
wykolejenia społecznego. Uprawianie nierządu przez nieletnią często poprzedzone jest
ucieczką z domu rodzinnego. Rzadziej powodowane jest wzorami postępowania
matek - prostytutek. Zdarza się również, że do nierządu zmuszane są nieletnie przez
ojca lub obu rodziców celem wyniesienia korzyści materialnych. Częstym powodem
oddawania się młodych dziewcząt przygodnie poznanym mężczyznom jest ciekawość,
fantazja oraz otrzymywanie w zamian różnych, atrakcyjnych upominków.
„(...)Uprawianie przez nie prostytucji łączy się zwykle z nawiązywaniem kontaktów
przestępczych, popełnianiem przestępstw, przebywaniem w melinach i nadużywaniem
alkoholu”15. Równocześnie z uprawianiem przez nieletnie dziewczyny nierządu
upowszechnia się wśród młodych chłopców zjawisko homoseksualizmu. Bardzo
często ulegają oni namowom starszych mężczyzn, czerpiąc z tego procederu przede
wszystkich korzyści materialne. W tych przypadkach takim zachowaniom towarzyszy
nierzadko alkohol. Zdarza się także, że chłopcy okradają swoich partnerów i czasem
pozbawiają ich życia.
15
M. Lipka, Przestępczość ..., s. 32.
16
Opisane powyżej zjawiska wykolejenia się społecznego nieletnich są
początkiem drogi do popełniania przestępstw. Przypadki przestępczości nieletnich,
które nie są poprzedzone zachowaniem przypisanym wykolejeniu się, występują
niezwykle rzadko. Przestępstwo z reguły stanowi „uwieńczenie” długotrwałego
procesu wykolejania się nieletnich. Nawet najmłodsi przestępcy sygnalizowali
wcześniej swoim zachowaniem narastanie „niedostosowania społecznego”. Ważnym
jest, żeby od momentu popełnienia przez dziecko przestępstwa, choćby przyniosło ono
znikome straty, nie bagatelizować takiego postępowania. Nawet drobne w sensie
materialnym wykroczenia dają sygnał, że mamy do czynienia z potencjalnym
recydywistą. Z reguły dzieci popełniają przestępstwa we dwoje, troje, rzadziej
w pojedynkę.
O stopniu demoralizacji można także wnioskować ze sposobu popełnienia
przestępstwa. Im większy jest stopień demoralizacji, tym bardziej jest ono
przemyślane i dokładniej wykonane. Do najczęściej spotykanych przestępstw,
popełnianych przez nieletnich zalicza się: kradzieże, rozboje, handel narkotykami oraz
coraz częściej popełniane zabójstwa. Największy odsetek stanowią kradzieże,
połączone
z włamaniami do różnych obiektów (w tym do samochodów). Coraz częstszym
zjawiskiem są także rozboje i handel narkotykami.
Według encyklopedii przestępstwo to „zawinione zachowanie się człowieka,
zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczne; według
prawa polskiego przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki, nie są natomiast nimi
wykroczenia”16.
Analizując tę definicję, przestępstwo popełnia nieletni wtedy, kiedy naruszy
przepisy kodeksu karnego czyli popadnie w „kolizję z prawem”.
Tak rozumiane zachowanie nieletnich jest przedmiotem tej pracy.
17
ROZDZIAŁ II
PRZYCZYNY PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH
Już od wielu lat trwają badania mające na celu znalezienie i wyjaśnienie
przyczyn, które wpływają na nasilanie się patologicznych zachowań młodzieży
i małoletnich. Mimo, że badania przebiegają pod różnym kątem, występują w nich
pewne wspólne elementy, dotyczące zarówno podmiotu jak i przedmiotu badań.
Dlatego związane z tymi badaniami teorie dotyczące przyczyn przestępczości
nieletnich można sprowadzić do dwóch podstawowych grup.
Pierwszą grupę stanowią teorie, które uwzględniają wszystkie czynniki,
dotyczące
bezpośrednio
osoby
nieletniego.
Są
to
czynniki
biologiczne,
psychologiczne, natury fizjologicznej i medycznej, itp. Tkwią one niejako w samym
nieletnim, toteż nazywane są czynnikami endogennymi.
Druga grupa teorii to te, które wymieniają czynniki egzogenne, występujące
w otoczeniu nieletnich. Należą do nich wszelkie zjawiska socjologiczne, socjalne,
wychowawcze, polityczne, światopoglądowe, itp.17
H. i M. Veillard-Cybulski18 w badaniach uwzględniają następujące grupy:
socjologiczną, antropologiczną, biologiczną oraz psychologiczną i psychiatryczną.
C. Czapów
19
przytacza różne teorie, dotyczące przyczyn przestępczości
nieletnich. Opisuje takie teorie jak: Teoria zakazanych środków, Teoria dezorganizacji
społecznej, Teoria „konfliktu kultur”, Teorie biologiczne.
Niezależnie od tego jakie czynniki te teorie wymieniają, są to: czynniki tkwiące
w osobie przestępcy czyli psychologiczne oraz czynniki tkwiące w otoczeniu
nieletniego czyli społeczne.
16
17
18
19
Encyklopedia popularna PWN, wyd. V, Warszawa 1982, s.636.
M. Lipka, Przestępczość ...
H.i M. Veillard-Cybulski, Nieletni przestępcy w świecie, Warszawa 1968.
C. Czapów, Czy Johny stanie się gangsterem?, Warszawa 1959.
18
Jedną z pierwszych prac omawiających wpływ czynników biologicznych
i psychologicznych na przestępczość nieletnich była praca włoskiego lekarza
C. Lombrozo:
„O przyczynach i zwalczaniu przestępczości”. Praca ta była
opublikowana pod koniec XIX wieku
i jeszcze długo miała zwolenników, choć
globalnie spotkała się z krytyką. Otóż Lombrozo na podstawie badań nieletnich,
przebywających w zakładach poprawczych wysnuł teorię, iż: „skrzywienie moralne”
u dzieci przejawia się silniej niż u dorosłych, ale ma te same przyczyny - skłonności
dziedziczne. Lombrozo20 założył, że dzieci rodzą się z wrodzonymi skłonnościami do
popełniania przestępstw. Równocześnie podważał on znaczenie wychowania i innych
czynników wpływających na kształtowanie się zachowania człowieka. Do teorii
Lombrozo nawiązuje E. A. Hooton21, który także próbuje doszukać się źródeł
przestępczości w czynnikach biologicznych. Ten amerykański uczony doszukuje się
również związku między cechami rasowymi, a różnymi typami przestępstw. Podobnie
jak Lombrozo bada wielu nieletnich przestępców i wysuwa teorię, że zwyrodnieniu
psychicznemu towarzyszy zwyrodnienie organiczne. Człowiek, który ma skłonności
do popełniania przestępstw posiada określone, charakterystyczne cechy w wyglądzie,
na przykład zniekształcone muszle uszne, asymetria twarzy, itp.
Do bardzo ciekawych wyników w swych badaniach nad przestępczością
nieletnich doszedł J. Dollard22, który jej źródeł upatruje w stanach agresji i frustracji.
Człowiek nie mogąc zaspokoić swych potrzeb często popada we frustrację, a
nierzadko co za tym idzie, w agresję. Stany te występują bardzo często w okresie
dorastania.
Niezaspokojona
potrzeba
samodzielności,
potrzeba
sukcesu
czy
powodzenia lub autorytetu, stanowi źródło niezadowolenia. Niezaspokojenie którejś z
wymienionych potrzeb może spowodować frustrację. Skutkiem frustracji są często
nerwice
i schorzenia psychosomatyczne. Te z kolei prowadzą do agresji. Agresja u nieletnich
przybiera różne postacie. Najczęściej jej wynikiem są czyny chuligańskie, kiedy to
nieletni nie zawsze uświadamiają sobie przyczyny swojej złości i aby ją wyładować
20
21
22
M. Lipka, Przestępczość ...
C. Czapów, op. cit.
M. Lipka, Przestępczość ...
19
atakują bezmyślnie wszystko, co znajdą w zasięgu ręki i oka. Demolują obiekty, biją
inne osoby, dręczą zwierzęta lub biją się między sobą (w przypadku grup
przestępczych). Innym przejawem frustracji jest ucieczka od sytuacji powodującej
frustrację. Często jest to ucieczka z domu rodzinnego lub wagarowanie, mogą to być
także próby samobójcze.
„Niektórzy amerykańscy psychologowie społeczni twierdzą, że (...) frustracja
jest tym bardziej prawdopodobna, im niższy jest tzw. próg frustracji, tj. skłonność do
ulegania frustracji”23.
Ludzie mają różną odporność na frustrację. Jeżeli nieletni posiada niski próg
odporności, wówczas łatwo ulega sytuacjom frustracyjnym. Najczęściej jest to typ
człowieka, który żyje zachciankami i emocjami, toteż szybko popada w konflikt
z otoczeniem. Często zdarza się, że jego sposób rozwiązywania problemów nie jest
akceptowany i środowisko społeczne odsuwa się od niego. Następstwem jest
znalezienie sobie przez takiego człowieka środowiska zastępczego, które jest
najczęściej środowiskiem przestępczym. W takim wypadku nieletni tworzą gangi lub
do nich przystępują, nieletnie dziewczyny znajdują sobie takie środowiska
w grupach prostytutek lub oddają się pod opiekę dorosłym sutenerom. Stan agresji,
która jest wywołana frustracją prowadzi przeważnie do popełniania przez nieletnich
przestępstw.
Do czynników społecznych, które mogą mieć wpływ na nieprzystosowanie
społeczne nieletnich i popełnianie przez nich przestępstw możemy także zaliczyć:
rodzinę, grupę rówieśniczą, szkołę, najbliższe otoczenie. Oprócz tego wielu
socjologów wymienia inne czynniki mające wpływ na przestępczość nieletnich. Są to:
struktura społeczno-ekonomiczna społeczeństwa, stopień zorganizowania, stopień
rozwoju społeczeństwa, skład społeczny, itp.
Na początku tego rozdziału wymieniono kilka teorii przytoczonych przez
C. Czapowa24. Ponieważ dotyczą one społecznych czynników wpływających na
przestępczość nieletnich należy je pokrótce omówić. Pierwszą z nich jest teoria
dezorganizacji społecznej. „Według tej koncepcji, przestępcze środowiska nieletnich
23
C. Czapów, op. cit., s.23.
20
i młodocianych tworzą się wszędzie tam, gdzie ludzi nie łączy żadna solidarność,
żaden duch wspólnoty i kolektywu. Obszary dezorganizacji społecznej to obszary,
w których źle lub wcale nie funkcjonują normy, autorytety, prawo i opinia publiczna,
a więc czynniki koordynujące i organizujące działalność jednostek i zbiorowości”25.
W zdezorganizowanym społeczeństwie obserwuje się rozkład życia rodzinnego
i brak stosunków sąsiedzkich. W związku z tym nie występuje prawidłowe
wychowanie dzieci i młodzieży. Wchodzi ona w życie pozbawiona zakazów, nakazów
i nawyków, zainteresowań i potrzeb, które umożliwiają konstruktywne życie
w społeczeństwie. Jeżeli nie ukierunkuje się dziecku dążeń i zainteresowań, wówczas
może się w nim rozbudzić niechęć i obcość wobec otoczenia. Jest to naturalne źródło
wszelkiego rodzaju chuligaństwa i wandalizmu.
Drugą teorią, przytoczoną przez Cz. Czapowa
26
jest teoria „konfliktu kultur”,
która zakłada, że przestępczość nieletnich występuje wszędzie tam, gdzie nie ma
jednolitej kultury. Za jednolitą kulturę uważa się zespół stałych norm, wartości,
autorytetów, gdzie zderzają się odmienne wzory postępowania, odmienne poglądy,
które określają co wolno, a czego nie wolno. „Konflikt kultur jest często udziałem
młodych emigrantów oraz ludzi przybyłych ze wsi do miasta, a także tych, o których
dusze toczy się walka między wrogimi zbiorowościami”27.
W natłoku różnych wartości i autorytetów, wzorów postępowania młody
człowiek nie radzi sobie z wyborem właściwej drogi, w związku z czym nie przyswaja
sobie żadnego wzorca i nie ma żadnego respektu dla ustalonego porządku prawnego.
Wtedy łatwo schodzi na drogę przestępstwa.
Obie te teorie, choć są niekompletne, zakładają, iż nieletni przestępcy w ogóle
nie liczą się z jakimikolwiek normami i wzorami, co nie jest prawdą. Bardzo często
można zauważyć zwłaszcza w młodocianych grupach przestępczych istnienie
swoistego „kodeksu postępowania”.
24
25
26
27
Tamże.
Tamże, s.10.
Tamże, s.11.
Tamże, s.12.
21
2.1 Rodzina jako czynnik wpływający na zachowanie się nieletnich
Istotnym czynnikiem społecznym wpływającym na zachowanie się nieletnich
jest rodzina. Jest to naturalne środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży. Tworzy
ona „wspólnotę, w której uczestnictwo jest trwałe lub obejmuje dłuższy okres życia,
oparte jest na czynnikach naturalnych, takich jak urodzenie, zamieszkiwanie
w określonym terytorium, spontaniczne potrzeby wieku młodzieńczego, itp.
Zbiorowości społeczne określane mianem wychowawczych środowisk naturalnych
podlegają ewolucji, podobnie jak szersze zbiorowości społeczne, przeto określenie
środowisko naturalne należy dla nich przyjąć z podanymi wyżej zastrzeżeniami”28.
Życie współczesnej rodziny jest zdeterminowane w znacznym stopniu szybkimi
przemianami jakie zachodzą w krajach intensywnie rozwijających się, a do takich nasz
kraj niewątpliwie należy. Należy zatem brać pod uwagę wszystkie elementy jakie mają
wpływ na kształtowanie się współczesnej rodziny i wychowanie dzieci.
„Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny:
podejmowanych świadomie i celowo, przebiegających w sposób samorzutny,
okolicznościowy i nie zamierzony. Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości
jednostki”29. Mimo dokonujących się obecnie znacznych przeobrażeń rodziny, nadal
spełnia ona podstawowe funkcje, do których należą: biologiczno-opiekuńcza,
gospodarcza, kulturalna, wychowawcza. Funkcje te uważane są za podstawę więzi
wewnątrzrodzinnych oraz więzi ze społeczeństwem globalnym. Każda rodzina ma
obowiązek zapewnienia warunków bytowych - mieszkania, pożywienia, ubrań,
zapewnienia wypoczynku - snu, troska o zdrowie, ochrona przed niebezpieczeństwem.
Rodzice mają obowiązek zapewnić dziecku warunki do zdobycia wykształcenia
i zawodu.
Każda rodzina stwarza własne środowisko kulturowe, które tworzone jest
w ramach ogólnej kultury społecznej. Poprzez całe swoje życie wewnętrzne
28
J. Wojtyniak, H. Radlińska, Sieroctwo. Zasięg i wyrównanie, Łódź 1946, s 9.
22
przygotowuje dziecko do odbioru dóbr kultury. To w rodzinie dziecko uczy się jak
rozwijać swoje zainteresowania, organizować sobie zabawę i rozrywkę, jak dobierać
towarzyszy zabaw. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko poznaje zasady
zachowania się. Uczy się jak należy postępować zgodnie z występującymi w danym
społeczeństwie normami i zasadami współżycia i współdziałania. Ma zaspokojoną
jedną z najważniejszych jego potrzeb poczucia bezpieczeństwa. „W naszej kulturze
rodzice są dla dziecka bardzo długo najważniejszymi osobami, dysponującymi wobec
niego nagrodami i karami, zwłaszcza takimi, które polegają na dawaniu lub odbieraniu
opieki i miłości. Charakter związku między rodzicami a dzieckiem decyduje o tym,
czego się nauczy ono na zasadzie identyfikacji, naśladownictwa i stosowania nagród
i kar”30.
„Najobszerniejszą sferę negatywnych skutków oddziaływania na młodzież
środowiska rodzinnego stanowią: braki opieki wychowawczej lub stosowanie
niewłaściwych metod wychowawczych. W pierwszym wypadku chodzi o zupełny
brak dozoru wychowawczego nad małoletnim w domu poza nim oraz niezapewnienie
mu koniecznej w tym wieku troskliwości, opieki i ochrony”31. Rezultatem tego typu
zaniedbań jest zaniedbywanie obowiązków szkolnych, opuszczanie lekcji, zawieranie
niepożądanych znajomości.
„Natomiast w drugim wypadku mamy najczęściej do czynienia z wyraźną
bezradnością
rodziców,
wynikającą
z
niskiego
poziomu
intelektualnego
i nieznajomości podstawowych zasad pedagogiki, bądź z ich zupełnej ignorancji”32.
Objawami takiego zachowania są: nieutrzymywanie prawie żadnych kontaktów
ze szkołą, stosowanie wobec dzieci represyjnych środków w postaci gróźb i bicia,
zamiast udzielania rad i pomocy, brak korzystania z porad wychowawczych
specjalistów w tym kierunku, niestawianie i nieegzekwowanie odpowiednich
29
Z. Lubicz, Rodzina jako środowisko wychowawcze. Wychowanie i środowisko, red. J. Łyńska-Sztejnberg,
Warszawa 1979, s.113.
30
Nowe tendencje w postępowaniu z młodzieżą społecznie nieprzystosowaną, red. M. Ziemska, Warszawa
1980, s.140.
31
M. Lipka, Zjawiska ... , s 65.
32
Tamże, s 66.
23
obowiązków ułatwiających socjalizację lub korygujących jej wadliwość. Oprócz
wymienionych, negatywnych oddziaływań rodziny na nieletniego można jeszcze
wymienić parę innych.
Negatywny wpływ środowiska rodzinnego na dziecko uwidacznia się wyraźnie
na tle alkoholizmu rodziców. Rodzice nadużywający alkohol, czy to jedno z nich, czy
oboje, nie zapewniają dziecku podstawowych potrzeb. Dziecko wychowujące się
w rodzinie, gdzie występuje problem alkoholowy, często jest zdane samo na siebie.
Ponieważ nie jest w stanie sprostać przewyższającym go problemom zaczyna uciekać
z domu, wagarować, zaniedbywać naukę. Dochodzi do tego, że wiąże się ze
środowiskiem przestępczym (o ile jego rodzina już w nim nie jest). Dzieci z rodzin,
w których więcej wydaje się pieniędzy na alkohol niż na jedzenie w bardzo wczesnym
wieku same zaczynają pić. Najczęściej młodzież pije alkohol, aby dodać sobie odwagi
oraz poczucia ważności. Pod wpływem alkoholu przestają działać jakiekolwiek
„hamulce moralne” i często wtedy nieletni popełniają przestępstwa. W domach
z problemem alkoholowym nierzadko występuje przemoc i agresja wobec członków
rodziny. Dzieci często są świadkami lub ofiarami brutalnych pobić. Znoszą to
w milczeniu, ale częściej decydują się na ucieczkę, podczas której, aby przetrwać,
popełniają przestępstwa.
2.2 Wpływ grup rówieśniczych na zachowanie się
nieletnich
„Dziecko wychowuje się nie tylko w rodzinie, ale i w grupach rówieśniczych.
Obecność w grupie rówieśniczej stanowi naturalną potrzebę przeciętnego, normalnego
chłopca i przeciętnej, normalnej dziewczyny. Stąd postulat kształtowania właściwych
środowisk rówieśniczych”33.
„Młodzież i dzieci mogą należeć do różnych grup formalnych jakimi są np. koła
zainteresowań, różnego typu sekcje, harcerstwo, kluby sportowe, itp. Mają one
określone cele wychowawcze i prowadzone są przez specjalistów. Częściej jednak
dzieci i młodzież spędzają czas w grupach nie formowanych (pierwotnych)”34.
33
34
C. Czapów, op. cit., s.38.
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970.
24
Wynika to z faktu, że korzystają one z tego samego podwórka lub uczęszczają
do tej samej szkoły. „Między kolegami wytwarza się określony stopień zażyłości
indywidualnej lub w grupach nieformalnych, które powstają na gruncie wspólnych
zainteresowań jakąś dziedziną życia lub świadczenia sobie wzajemnej pomocy
w realizacji różnych pomysłów. Wśród nich są także takie, które prowadzą do
wykolejenia obyczajowego lub przestępczego”35.
Wprawdzie z pojęciem grupy przestępczej oraz przestępczości grupowej
spotykamy się także w środowisku dorosłych, niemniej szczególnie nasilenie tej formy
działania lub współdziałania spotyka się w środowisku nieletnich. Jeżeli chodzi
o współdziałanie to polega ona na współsprawstwie, chociaż zalicza się tu także
pomocnictwo, albo podżeganie do czynu przestępnego.
Do grupy przestępczej może należeć kilka lub kilkanaście osób, które mają
wspólny cel (tu popełnienie przestępstwa), odpowiednie elementy zorganizowania, np.
podział ról oraz własne normy postępowania. „Na swoistość grupy i aktywność
przestępczą jej członków wpływają: tryb życia, postępowanie, cel działania, stopień
zorganizowania, cechy osobiste i doświadczenie przywódcy grupy, możliwość
zaspokajania dążeń i potrzeb oraz osiągania korzyści osobistych, w tym także
materialnych”36.
Nieletni,
który
należy
do
grupy
przestępczej
zostaje
jej
podporządkowany. Nabiera nowych cech, które zostają mu narzucone przez
pozostałych członków grupy i zatraca niektóre cechy osobowości. Pod wpływem
oddziaływania członków grupy staje się po niedługim czasie zupełnie innym
człowiekiem. Odzwierciedla się to w jego dążeniach i motywach postępowania.
W młodym wieku psychika jest bardzo plastyczna, człowiek łatwo ulega wpływom
i naśladuje nowe wzory, w tym wypadku negatywne. Często zdarza się, że
w popełnieniu przestępstwa bezpośrednio bierze udział tylko część grupy, chociaż
reszta korzysta z jego efektów.
M. Lipka37 proponuje podzielić grupy przestępcze nieletnich na dwie kategorie.
35
36
37
A. Firkowska-Mankiewicz, Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich., Warszawa 1972, s.25 i inne.
M. Lipka, Zjawiska patologii ..., s.98.
Tamże, s.100.
25
Pierwszą kategorię stanowią te grupy, które tworzą się w sposób spontaniczny
już w trakcie popełniania przestępstwa. Charakterystycznym dla tych grup jest brak
planu działania i mała spoistość grupy. Nie ma w niej także podziału ról między
uczestnikami oraz solidarności.
Do drugiej kategorii zalicza się grupy przestępcze nieletnich powstałe w sposób
planowy. Są one w wysokim stopniu zorganizowane, istnieje w nich przywódca,
przydział zadań, podział ról. Członkowie posługują się pseudonimami, grupa ma stałe
miejsce spotkań, swoiste normy postępowania, cechuje się dużą solidarnością. Ta
kategoria grup przestępczych prowadzi systematyczną, dobrze zorganizowaną
działalność. Występuje tu także specjalizacja w popełnianiu przestępstw jednego
rodzaju, np. okradanie samochodów, włamanie do kiosków. Każdą z tych grup
cechują charakterystyczne metody działań.
Należy zwrócić także uwagę na sposób organizowania się takich grup.
Najczęściej grupa powstaje z osób, które znajdują się w podobnej sytuacji życiowej,
mają podobny sposób spędzania wolnego czasu, może to być sąsiedztwo w miejscu
zamieszkania czy wspólne dojazdy do szkoły. Niekiedy powstanie grupy jest
następstwem nawiązania kontaktów w zakładach poprawczych lub wychowawczych,
więzieniu czy w schronisku lub Policyjnej Izbie Dziecka. Czasami młodzież nawiązuje
kontakty będąc na plaży, koncercie, kręcąc się w określonych punktach miasta, na
wycieczce, boisku sportowym. Specyficzne grupy tworzą narkomani, związani
wspólną potrzebą zaspokajania głodu narkotykowego.
„W świetle badań nad etiologią przestępczości młodzieży można wysnuć
wniosek, że uczestnictwo w grupie przyśpiesza proces wykolejenia społecznego.
Wpływają na to swoiste procesy socjotechniczne i psychotechniczne. Okazuje się, że
osobnicy, których nie było stać na samodzielne popełnienie przestępstwa,
w towarzystwie innych osób nabierają odwagi i zuchwałości”38.
Członkowie nieletnich grup przestępczych dokonują włamań do różnych
obiektów, kradną najwięcej pojazdów. To oni właśnie są najczęściej sprawcami
38
Tamże, s. 102.
26
grupowych gwałtów, przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu oraz aktów chuligaństwa
i wandalizmu.
2.3 Szkoła jako instytucja wpływająca na zachowanie się młodzieży
„Do czynników, które mogą wpłynąć na przestępcze zachowania nieletnich
można zaliczyć szkołę. Współczesna szkoła jest instytucją masową i społeczną. Jej
podstawowymi funkcjami są: nauczanie i wychowanie dzieci i młodzieży. Szkoła
powinna także przygotować młode pokolenie do uczestnictwa w kulturze i nauczyć
jak zagospodarować sobie wolny czas. W tym zakresie powinna współdziałać
z różnymi instytucjami”39.
Jednakże obecna sytuacja w jakiej znajduje się nasze szkolnictwo nie sprzyja
wywiązywaniu się szkoły z tych zadań. Przeładowane klasy, przeładowane programy
nauczania, przestarzałe metody i środki nauczania i coraz gorsza sytuacja placówek
i nauczycieli prowadzi do tego, że szkoła bardziej skupiła się na nauczaniu niż na
wychowaniu młodzieży.
„Wielu badaczy przestępczości nieletnich podkreśla, iż złe warunki szkolne
odegrały decydującą rolę w wykolejeniu się dużego procentu młodzieży. Dzieci
niezdolne, zaniedbane pedagogicznie, upośledzone ekonomicznie, niejednokrotnie
właśnie w szkole nabywają wrogiego stosunku do społeczeństwa. Czują się gorsze,
niepotrzebne, obce środowisku szkolnemu, znajdują w gangu i w działalności
przestępczej
wyzwolenie
swej
nienawiści
i
zaspokojenie
potrzeby
oparcia
społecznego”40.
Pierwszymi objawami nieprzystosowania się do warunków szkolnych jest bunt,
arogancja wobec nauczycieli i kolegów. Potem pojawia się lekceważenie nauki
i innych obowiązków uczniowskich, niszczenie mienia szkolnego i mienia kolegów.
Następnym przejawem jest bicie i szantażowanie innych uczniów, wyłudzanie
pieniędzy pod groźbą pobicia, zmuszanie do pisania wypracowań, itp.
39
40
Pedagogika, podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, red. B. Suchodolski, Warszawa 1970.
C. Czapów, op. cit., s. 39.
27
Na tym etapie można zauważyć łączenie się takich uczniów w grupy, bowiem
w grupie działa się z mocniejszej pozycji i z przewagą siły. Do wyżej wymienionych
zachowań młodzieży nieprzystosowanej do warunków szkolnych dochodzą jeszcze
wagary i często, co jest skutkiem tych ostatnich, drugoroczność. Przy obecnym
systemie kar i nagród uczniowie czują się bezkarnie, bo oprócz obniżenia oceny
z zachowania lub karnego przeniesienia do innej szkoły (na co druga szkoła musi
wyrazić zgodę), nic gorszego spotkać ich nie może. Taka sytuacja sprzyja wykolejeniu
się młodzieży. Należy tu dodać, że coraz częściej nauczyciele muszą sami borykać się
z takimi problemami, ponieważ rodzice w pogoni za zapewnieniem warunków
bytowych nie mają lub mają coraz mniej czasu na interesowanie się życiem swoich
dzieci. Są także rodzice, którzy świadomie nie chcą współpracować ze szkołą w tym
zakresie.
2.4 Wpływ środków masowego przekazu na powstawanie przestępczości nieletnich
Duży wpływ na kształtowanie się postaw nieletnich mają środki masowego
przekazu. Jest to wprawdzie oddziaływanie pośrednie, ale bardzo istotne. Największą
rolę odgrywają tutaj filmy.
Wyniki amerykańskich badań41 potwierdzają tezę, że filmy ukazujące sposób
dokonywania przestępstw pozostawiają na widzach niezatarte wrażenia. Więcej niż
połowa młodocianych widzów stwierdziła, iż strzelanina, jaką oglądali na filmach
gangsterskich, wzbudziła w nich pragnienie łatwego zdobywania pieniędzy.
Stwierdzono także znacznie większy, pośredni wpływ filmu na powstawanie
przestępczości lub innych, negatywnych zjawisk. W wielu przypadkach film
inspirował ucieczkę z domu, inicjację seksualną czy skłonił do rozpoczęcia życia
wbrew normom. To w jaki sposób zareaguje człowiek na program telewizyjny zależy
od jego płci, poziomu inteligencji i innych cech charakteru.
Badania uczonych angielskich dotyczyły reagowania przez dzieci na programy
telewizyjne. „Na podstawie tego rodzaju badań wysunięto pogląd, iż oglądanie przez
dzieci aktów przemocy i gwałtu nie powoduje zmiany młodego człowieka o „dobrym
41
M. Lipka, Przestępczość ...
28
charakterze” na „agresywnego przestępcę”. Jedynie w wypadku tych dzieci, u których
stwierdzono już cechy agresywności, zauważono popadanie w stan skłonności do
popełnienia przestępstwa w związku z oglądanym programem”42
Łatwo można jednak zauważyć obserwując dzieci i młodzież, że przyjmują one
wzorce zachowań różnych bohaterów filmowych. Bardzo często nieletni identyfikują
się z postaciami filmowymi. Jest to niebezpieczne, ponieważ zatracają granicę między
światem fantazji i światem realnym. Rzadko zdają sobie sprawę z tego, że np.
zamordowany przez nich kolega nie wstanie po chwili, tak jak bohater, który pojawi
się w następnym filmie.
Charakterystyczne i groźne jest również przyjmowanie przez młodzież
w większości negatywnych wzorców filmowych. Nieletni czują się lepiej w roli
„czarnego charakteru”, bo mogą pokazać wtedy swoją siłę, przewagę, mogą nareszcie
imponować kolegom. Na wzór filmowych, młodzież tworzy gangi i zachowuje się tak,
jak gangi pokazane w filmie, kradnie, szantażuje i dokonuje rozbojów. Coraz częściej
dochodzi do morderstw, popełnianych przez nieletnich. Ich przebieg niejednokrotnie
przypomina akcję filmu obejrzanego przez młodocianego mordercę. Niemniej trudno
jest stwierdzić jednoznacznie, czy film jest inspiracją do popełnienia przestępstwa
przez nieletniego.
Wymienione w tym rozdziale czynniki wpływające na przestępczość nieletnich
nie są z pewnością jedynymi. Na ludzi działają różne bodźce, ulegają oni różnym
wpływom, naśladują różne wzory, dlatego każdy człowiek posiada swoistą motywację
działania. Na dzieci i młodzież największy wpływ wywiera życie rodzinne,
środowisko szkolne, film oraz grupy rówieśnicze, dlatego w tym rozdziale starano się
omówić szerzej te właśnie czynniki.
ROZDZIAŁ III
42
Tamże, s. 95.
29
ZADANIA POLICJI W ZAKRESIE ZAPOBIEGANIA
I ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH
Znając przejawy i przyczyny przestępczości nieletnich Policja może podjąć
wiele kroków prewencyjnych oraz zwalczających taką działalność. Zobowiązuje ją do
tego Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1997
roku43.
W postanowieniach ogólnych w paragrafie 4 mówiącym o szczególnych
zadaniach służb prewencyjnych Policji dowiadujemy się, że są one zobowiązane do:
„1. rozpoznawania środowisk
i rodzin kryminogennych, w których występują
takie
zjawiska jak: alkoholizm, narkomania, przestępczość kryminalna, a zwłaszcza
przestępczość przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży,
2. przekazywania informacji o nieletnich wychowujących się w środowiskach
i rodzinach, o których mowa w punkcie 1, sądom rodzinnym oraz instytucjom
samorządowym i organizacjom społecznym, zobowiązanym do udzielania pomocy
w zakresie opieki i poprawy warunków materialnych,
3. inicjowania i koordynowania działalności policjantów i jednostek policyjnych na
rzecz nieletnich”44.
Aby zapobiegać demoralizacji i przestępczości nieletnich Policja ma za zadania
ujawnić źródła demoralizacji i przestępczości nieletnich i współdziałać w ich
likwidowaniu, a także ścigać sprawców przestępstw i wykroczeń popełnionych na
szkodę nieletnich lub wspólnie z nieletnimi.
Szczególną rolę w zapobieganiu demoralizacji i przestępczości nieletnich mają
odgrywać dzielnicowi. Powinni oni:
„1. znać nieletnich sprawców czynów karalnych i zagrożonych demoralizacją,
43
Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1997 roku w sprawie form i metod
działań Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich.
44
Tamże, s. 3.
30
zwłaszcza przebywających w środowiskach kryminogennych, a nieletnich
sprawców nowo ujawnionych zgłaszać pisemnie specjaliście do spraw nieletnich,
2. znać kompetencje i adresy organów, instytucji i organizacji społecznych, które
mogą udzielić wszechstronnej pomocy opiekuńczo-wychowawczej i socjalnej
(materialnej i niematerialnej),
3. utrzymać stały kontakt ze szkołami, zakładami i placówkami dla nieletnich,
mającymi siedziby w jego rejonie,
4. objąć szczególnymi działaniami prewencyjnymi nieletnich:
a - sprawców czynów karalnych, którzy są:
• organizatorami i przywódcami grup przestępczych,
• wielokrotnymi sprawcami czynów karalnych,
• popełniającymi czyny karalne wspólnie z dorosłymi,
• oczekującymi na umieszczenie w zakładzie lub wobec których sąd
orzekł umieszczenie w ośrodku resocjalizacyjnym w zawieszeniu,
• ze względu na środowisko, w jakim przebywają, bądź cechy
osobowości mogą wkroczyć na drogę przestępstwa”45.
W ramach szczególnych działań dzielnicowy powinien także przeprowadzać
rozmowy z nieletnimi, ich rodzicami lub opiekunami, rodzeństwem, rówieśnikami
oraz z osobami dorosłymi, utrzymującymi z nim kontakty. Wszystkie działania
prewencyjne dotyczące nieletnich powinny być odnotowane w specjalnych arkuszach.
W paragrafie 12 Zarządzenia nr 15/97 znajdują się zadania obejmujące służby
kryminalne jednostek Policji, które:
„1. ścigają dorosłych sprawców, którzy dokonują przestępstw, bądź wykroczeń
na
szkodę nieletnich,
2. ujawniają nieletnich:
• organizatorów
kryminalnym,
i
przywódców
grup
przestępczych
o
charakterze
31
• sprawców działających w sposób świadczący o nabyciu umiejętności
przestępczych,
• wielokrotnych sprawców czynów karalnych,
• wkraczających na drogę nierządu,
• używających narkotyki lub inne środki odurzające bądź zajmujących się
dystrybucją tych środków,
• innych
nieletnich
zagrożonych
demoralizacją
stykających
się
ze
środowiskiem przestępczym,
3. w toku postępowań przygotowawczych prowadzonych o przestępstwa kryminalne,
a zwłaszcza przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży ujawniają
nieletnich zagrożonych demoralizacją,
4. wykonują czynności zlecone przez sędziego rodzinnego według zasad określonych
w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich”46.
Ponadto służby kryminalne organizują poszukiwanie wychowanków zbiegłych
z zakładów poprawczych i schronisk oraz placówek podległych resortowi edukacji.
Organizują i bezpośrednio prowadzą także poszukiwania zaginionych dzieci,
uciekinierów z domów rodzicielskich, uciekinierów z placówek opieki całkowitej
podległych innym resortom.
Natomiast policjanci służb patrolowo-obchodowych, oddziałów prewencji
i ruchu drogowego powinni ujawniać nieletnich zagrożonych demoralizacją w czasie
wykonywania zadań w miejscach publicznych, a także podczas:
„1.interwencji w związku z awanturami rodzinnymi,
2. czynności wykonywanych w pobliżu dyskotek, klubów młodzieżowych, lokali
rozrywkowych, itp.
3. innych czynności i interwencji podejmowanych wobec osób, których tryb życia
wskazuje na możliwość demoralizowania nieletnich”47.
45
Tamże, s.5.
Tamże, s.7.
47
Tamże, § 15, s. 8.
46
32
Oprócz tego „Policjanci wszystkich służb zobowiązani są do reagowania na
zachowanie nieletniego niezgodne z obowiązującym porządkiem prawnym oraz na
zachowanie świadczące o objawach demoralizacji, a także do podejmowania
interwencji w interesie nieletniego w przypadkach, gdy nieletni znajduje się w sytuacji
zagrażającej życiu, zdrowiu lub grożącej demoralizacją”48.
Aby wyżej wymienieni funkcjonariusze mogli dobrze wykonywać swoje
zadania i żeby ich praca w tym zakresie była odpowiednio koordynowana, powołano
na wszystkich szczeblach jednostek policyjnych zespoły specjalistów do spraw
nieletnich, bądź stanowiska wykonawcze specjalisty do spraw nieletnich.
„Do podstawowych zadań specjalistów do spraw nieletnich Komend
Wojewódzkich, Rejonowych i Komisariatów Policji, należy:
1. zapewnienie właściwego obiegu informacji o nieletnim,
2. kontrola realizacji postanowień zawartych w Zarządzeniu,
3. merytoryczny nadzór nad prawidłowym załatwianiem spraw nieletnich i doborem
odpowiednich form oddziaływania prewencyjnego,
4. organizowanie współdziałania pionów jednostek Policji oraz wymiany informacji
o nieletnich zdemoralizowanych i sprawców czynów karalnych,
5. zapewnienie uwzględnienia problematyki nieletnich w planowaniu pracy jednostek
Policji oraz w programach wzmożonych działań i operacji o charakterze
prewencyjnym,
6. przygotowania materiałów i informacji popularyzujących pracę Policji na rzecz
dzieci i młodzieży”49.
Specjalista do spraw nieletnich powinien również utrzymać stały kontakt
z sądami rodzinnymi oraz z innymi organizacjami i instytucjami, zajmującymi się
problematyką dzieci, młodzieży i rodziny.
Ważnym jest jego udział w pracach zespołów i komisji, których działalność ma
na celu skoordynowanie działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych młodzieży.
48
49
Tamże, § 17, s. 9.
Tamże, § 24, s 16.
33
Specjalista do spraw nieletnich powinien organizować lub być uczestnikiem
spotkań z młodzieżą, rodzicami, pedagogami, opiekunami, itp., które miałyby na celu
omówienie istotnych spraw dotyczących problematyki związanej z demoralizacją,
przestępczością i innymi zjawiskami patologicznymi wśród nieletnich. Zwłaszcza ten
ostatni obowiązek powinien być jak najczęściej realizowany. Obecnie odczuwa się
wyraźny brak kontaktów przedstawicieli Policji ze środowiskiem młodzieży,
z nauczycielami lub rodzicami. Dopiero, gdy nieletni wejdzie na drogę przestępstwa,
nawiązuje się taki kontakt. Należałoby organizować jak najwięcej spotkań, pogadanek,
prelekcji na temat niebezpieczeństw jakie mogą spotkać młodzież i które często
przyczyniają się do jej demoralizacji, a nawet przestępczości.
Do
obowiązków
specjalisty
do
spraw
nieletnich
należy
jeszcze:
„ prowadzenie bezpośredniej pracy rozpoznawczej i profilaktycznej w środowisku
nieletnich zdemoralizowanych:
1. udział w typowaniu nieletnich sprawców czynów karalnych na podstawie własnego
rozpoznania oraz prowadzonej dokumentacji,
2. współdziałanie z jednostkami służby kryminalnej w sprawach rozpoznawania osób,
środowisk i zdarzeń oddziałujących demoralizująco na nieletnich,
3. egzekwowanie obowiązku sporządzania i nadsyłania przez poszczególne ogniwa
służbowe
informacji
i
notatek
o
nieletnich
zagrożonych
demoralizacją
i podejrzanych o popełnienie czynów karalnych,
4. udzielenie porad, wskazówek policjantom w podejmowaniu czynności i załatwianiu
spraw nieletnich,
5. bezpośrednie prowadzenie spraw wymagających natychmiastowego załatwienia lub
zawiłych,
6. szkolenie policjantów, jednostki w zakresie problematyki nieletnich, głównie na
podstawie aktualnych, obowiązujących przepisów prawa,
7. podejmowanie działań prewencyjnych w stosunku do nieletnich, wymagających
szczególnego zainteresowania,
34
8. opracowywanie analiz dotyczących demoralizacji, przestępczości, narkomanii,
alkoholizmu i innych zjawisk patologicznych, występujących wśród nieletnich”50.
Ponieważ praca specjalisty do spraw nieletnich dotyczy młodzieży oraz jej
rodziców, opiekunów, zaleca się, aby na to stanowisko zatrudniać osobę, która oprócz
kwalifikacji
policyjnych
miałaby
jeszcze
kwalifikacje
psychologiczne
lub
pedagogiczne. W tej pracy ważna jest umiejętność odpowiedniego podejścia
i nawiązywania kontaktów z nieletnimi.
Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji ma na celu kompleksowe
ujęcie zasad postępowania Policji z nieletnimi, zagrożonymi demoralizacją
i sprawcami czynów karalnych. Oprócz paragrafów mówiących o postępowaniu
wobec nieletnich, zawiera paragrafy dotyczące sposobów prowadzenia dokumentacji
związanej z czynami nieletnich. Zarządzenie określa dokładnie jak powinna wyglądać
współpraca w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości
nieletnich na wszystkich poziomach i szczeblach jednostek Policji.
50
Tamże, § 26, s. 16-17.
35
BIBLIOGRAFIA
1. Bafia J., Przedmiot i zakres kryminologii, „Zeszyty Naukowe”.
2. Czapów C., Czy Johny stanie się gangsterem?, Warszawa 1959 .
3. Encyklopedia Popularna PWN, wyd.V, Warszawa 1982.
4. Firkowska-Mankiewicz A., Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich,
Warszawa 1972.
5. Gertsman S., Rozmowa i wywiad z psychologii, Warszawa 1974.
6. Grzegorzewska M., Wybór pism, Warszawa 1964.
7. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, (skrypt wykładów), Warszawa 1959.
8. Kołakowska - Przełomiec H.,
Środowisko rodzinne w świetle badań
kryminologicznych, [w:] Zagadnienia przestępczości w Polsce, red. J. Jasiński,
Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975.
9. Lipka M. Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie,
Warszawa 1971.
10. Lipka M.,
Zjawiska patologii społecznej. Studium prawno-kryminologiczne,
Warszawa 1977.
11. Lipkowski O., Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja,
Warszawa 1970.
12. Lubicz Z., Rodzina jako środowisko wychowawcze. Wychowanie i środowisko,
red J.Łyńska-Szteinberg, Warszawa 1979.
13. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1987.
14. Nowe tendencje w postępowaniu z młodzieżą nieprzystosowaną, red. M. Ziemska,
Warszawa 1980.
15. Pedagogika, podręcznik dla kandydatów dla nauczycieli, red B. Suchodolski,
Warszawa 1972.
16. Pilch T., Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach
środowiskowych, Wrocław 1974.
17. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wrocław 1977.
36
18. Podgórecki A., Patologia życia społecznego, Warszawa 1969.
19. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie,
Warszawa 1985.
20. Spionek H., Zaburzenia psychologicznego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.
21. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970.
22. Wojtyniak J., Radlińska H., Sieroctwo. Zasięg i wyrównanie, Łódź 1946.
23. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Wyniki
badań empirycznych w Nowej Hucie, Wrocław-Gdańsk 1973.
24. Veillard-Cybulski H. i M., Nieletni przestępcy w świecie, Warszawa 1968.
25. Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1977
w sprawie form i metod działań Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania
demoralizacji i przestępczości nieletnich.
26. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986.