kultura bezpieczeństwa nauka – praktyka – refleksje kbnpr

Transkrypt

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie
KULTURA BEZPIECZEŃSTWA
NAUKA – PRAKTYKA – REFLEKSJE
KBNPR
SECURITY CULTURE. SCIENCE – PRACTICE – REVIEW
Redakcja
Juliusz Piwowarski
Andrzej Czop
Nr 17
styczeń – marzec 2015
Redaktorzy tomu
Juliusz Piwowarski, Ph.D., Polska
Andrzej Czop, Ph.D., Polska
Rada Naukowa
Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Litwa)
Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Słowacja)
Janusz Gierszewski, Ph.D., (Polska)
Assoc. Teresa Grabińska, Ph.D., (Polska)
Rastislav Kazanský, Ph.D., (Słowacja)
Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Słowacja)
Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D., (Słowacja)
Assist. Prof. Mojmir Mamojka, Ph.D.,
(Słowacja)
Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Słowacja)
Doc. Ing. Jana Müllerová, Ph.D., (Słowacja)
Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Czechy)
Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Polska)
Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Polska)
Doc. JUDr. Karel Schelle, CSc., (Czechy)
Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA)
Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk, (Ukraina)
Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Polska
Recenzenci
Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D., (Polska)
prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc. (Słowacja)
Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Polska)
Robert Częścik, Ph.D., (Polska)
Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D.,
(Polska)
COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czechy)
prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc.,
dr h. c. mult. (Czechy)
Ing. Dana Roubinková, Ph.D. (Czechy)
Robert Socha, Ph.D., (Polska)
Bartosz Soliński, Ph.D., (Polska)
Rostyslav Sopilnyk, Ph.D. (Ukraina)
PaedDr. Samuel Uhrin, CSc. (Słowacja)
Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D., (Polska)
Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D., (Ukraina)
Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Polska)
Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M., MBA.
(Czechy)
Przygotowanie do wydania
Radosława Rodasik, Jarosław Dziubiński
Copyright © by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”
w Krakowie, Kraków 2015
Kwartalnik „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” indeksowany jest
w bazach
6 pkt.4,52 pkt.
ISSN 2299-4033
Nakład: 100 egz.
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie,
ul. Krupnicza 3, 31–123 Kraków
Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25
e-mail: [email protected] www.apeiron-wydawnictwo.pl
Wersja elektroniczna jest wersją pierwotną
Editorial Committee
Juliusz Piwowarski, Ph.D., Poland
Andrzej Czop, Ph.D., Poland
Editorial Advisory Board
Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Lituania)
Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Slovak Republic)
Janusz Gierszewski, Ph.D., (Poland)
Assoc. Teresa Grabińska, Ph.D. (Poland)
Rastislav Kazanský, Ph.D., (Slovak Republic)
Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Slovak Republic)
Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D.,
(Slovak Republic)
Assist. Prof. Mojmir Mamojka, Ph.D.,
(Slovak Republic)
Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Slovak Republic)
Doc. Ing. Jana Müllerová, Ph.D.,
(Slovak Republic)
Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Czech Republic)
Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Poland)
Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Poland)
Doc. JUDr. Karel Schelle, CSc.,
(Czech Republic)
Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA)
Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk,
(Ukraine)
Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Poland)
Reviewers
Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D.,
(Poland)
prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc. (Slovakia)
Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Polska)
Robert Częścik, Ph.D., (Poland)
Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D.,
(Poland)
COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czech Republic)
prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc.,
dr h. c. mult. (Czech Republic)
Ing. Dana Roubinková, Ph.D.
(Czech Republic)
Robert Socha, Ph.D., (Poland)
Bartosz Soliński, Ph.D., (Poland)
Rostyslav Sopilnyk, Ph.D. (Ukraine)
PaedDr. Samuel Uhrin, CSc. (Slovakia)
Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D., (Poland)
Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D., (Ukraine)
Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Poland)
Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M., MBA.
(Czech Republic)
Prepared for editing by
Radosława Rodasik, Jarosław Dziubiński
The quartely journal is index in the following databases
6 points 4,52 points
ISSN 2299-4033
Circulation: 100 cop.
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie,
Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25
Electronic version constitutes a primary version of the journal
Редакционный совет журнала
Юлиуш Пивоварски, д-р филос. наук, Польша
Анджей Чоп, д-р, Польша
Научный совет
Проф. Станислав Дадело, д-р., (Литва)
Штефан Галла, д-р инж., (Словакия)
Януш Гершевски, д-р, (Польша)
Проф. Тереза Грабинска, д-р, (Польша)
Барбара Качмарчик, д-р, (Польша)
Растислав Казански, д-р, (Словакия)
Штефан Кочан, д-р, доц., (Словакия)
Антон Лисник, д-р, доц., (Словакия)
Асс. проф. Моймир Мамойка, д-р,
(Словакия)
Йозеф Мартинка, д-р инж., (Словакия)
Яна Мюллерова, д-р, доц., (Словакия)
Бриг. ген. Ондрей Новосад, (Чехия)
Проф. Ежи Охман, д-р, (Польша)
Юлиуш Пивоварски, д-р филос. наук,
(Польша)
Карел Шелле, канд наук, доц., (Чехия)
Витольд М. Соколовски, д-р, (США)
Проф. Любомир Сопильнык, (Украина)
Анджей Вавжусишин, д-р, (Польша)
Рецензенты
Проф. Тадеуш Амброжи, д-р, (Польша)
Проф. Ян Бузалка, д-р, (Словакия)
Войцех Чайковски, д-р, (Польша)
Ролберт Честик, д-р, (Польша)
Проф. Кшиштоф Каганек, д-р, (Польша)
Полк. Иво Пикнер, д-р, (Чехия)
Проф. Виктор Порада, д-р юрид. наук.,
д-р инж., dr. h. c. mult, (Чехия)
Дана Роубинкова, д-р инж., (Чехия)
Роберт Соха, д-р, (Польша)
Бартош Солински, д-р, (Польша)
Ростислав Сопильнык, д-р, (Украина)
Самуэль Ухрин, д-р пед. наук., (Словакия)
Проф. Бернард Висневски, д-р, (Польша)
Василий Заплатинский, д-р, доц., (Украина)
Проф. Янина Земба-Палюс, д-р, (Польша)
Владимир Зоубек, д-р, доцент, (Чехия)
Подготовили к печати
Радослава Родасик,
Ежеквартальник индексирован в следующих базах:
6 баллов4,52 балла
ISSN 2299-4033
Тираж: 100 экземпляров.
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie /
Высшее учебное заведение публичной и индивидуальной безопасности «Апейрон»
в Кракове, Польша
Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25
Электронная версия ежеквартальника является первичной версией.
•5
Wytyczne dla autorów
Maszynopis Artykuły prosimy przesyłać w wersji elektronicznej w formacie Word. Redakcja przyjmuje
do druku oryginalne artykuły naukowe, doniesienia wstępne, artykuły przeglądowe, studia
przypadków oraz z praktyki dla praktyki. Maszynopis w języku polskim lub języku kongresowym nie powinien przekraczać 22 stron (format A4, Times New Roman 12 pkt., interlinia 1,5), pisany bez podziału na kolumny (łącznie 40 000 znaków razem ze spacjami).
Definicje typów artykułów
1. Oryginalny artykuł naukowy – opisane są w nim wyniki dotychczas niepublikowanych
badań i eksperymentów naukowych autora lub bezpośrednio mu podlegającego zespołu
naukowego, nowych w stosunku do dotychczasowej wiedzy i dorobku w danej dziedzinie, stanowiących oryginalny wkład w światową naukę. Publikacje naukowe są zazwyczaj
naukowym źródłem pierwotnym.
2. Doniesienie wstępne (komunikat z badań) – opisane są w nim wstępne, ale już na tym
etapie obiecujące wyniki prowadzonych, lecz jeszcze nieukończonych badań;
3. Artykuł przeglądowy – opisuje obecny stan wiedzy w danym obszarze tematycznym,
czasem przy uwzględnieniu kontrowersyjnych lub spornych kwestii, zawiera opis zarówno teoretyczny, aktualną i właściwie dobraną literaturę źródłową, jak i praktyczny aspekt
zagadnienia; autor powinien uwzględnić nierozwiązane w danej kwestii problemy.
4. Studium przypadku – analiza zdarzeń rzeczywistych – artykuł zawiera opis zdarzenia
lub przypadku (jednego lub kilku), ciekawego z naukowego lub praktycznego punktu
widzenia; analizę tego zdarzenia, dyskusję opartą na najnowszym piśmiennictwie oraz
wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy.
5. Z praktyki dla praktyki – podstawą tego artykułu są doświadczenia związane z prowadzonymi akcjami ratowniczym lub innymi praktykami stosowanymi w ochronię przeciwpożarowej, z których wnioski mogą mieć zastosowanie praktyczne w innych tego
typu przypadkach.
Abstrakty ustrukturyzowane
Artykuł zgłaszany do redakcji musi być poprzedzony dwujęzycznym abstraktem ustrukturyzowanym według jednego z poniższych przykładów. Artykuły z abstraktem nieustrukturyzowanym krótszym niż 2400 znaków ze spacjami nie będą kwalifikowane
przez redakcję do procesu recenzyjnego.
1. Struktura abstraktu dla oryginalnego artykułu naukowego/doniesienia wstępnego
• Cel – powinien jasno przedstawiać hipotezę postawioną w artykule;
• Projekt i metody – narzędzia i metody użyte w badaniach;
• Wyniki – rezultaty badań;
• Wnioski – w odniesieniu do hipotezy oraz możliwe kierunki przyszłych badań.
6•
2. Struktura abstraktu dla artykułu przeglądowego/studium przypadku – analiza zdarzeń
rzeczywistych
• Cel – główne pytania postawione w artykule
• Wprowadzenie – kontekst/tło przedstawionego w artykule zagadnienia/problemu/zdarzenia
• Metodologia – użyte do omówienia/analizy tematu metody/narzędzia
• Wnioski – główne wnioski wynikające z analizy przeglądowej/analizy zdarzenia rzeczywistego
3. Struktura abstraktu dla artykułu z praktyki dla praktyki
• Cel – główne pytania postawione w artykule
• Wprowadzenie – kontekst/tło przedstawionego w artykule zagadnienia/problemu
• Wnioski – główne wnioski wynikające z artykułu i ich znaczenie dla dziedziny
• Znaczenie dla praktyki – przedstawienie sugerowanego wykorzystania dla praktyki
Jeśli artykuł nie pasuje do żadnej z powyższych struktur, należy użyć odpowiednio podobnej struktury. Autorzy mają obowiązek podania informacji, jaki rodzaj artykułu przesyłają do redakcji (oryginalny artykuł naukowy, artykuł przeglądowy, doniesienie naukowe, studium przypadku – analiza zdarzeń rzeczywistych lub z praktyki dla praktyki).
Struktura artykułu
A. Struktura oryginalnego artykułu naukowego/doniesienia wstępnego:
1) Tytuł – w jęz. polskim lub w jęz. rosyjskim (Times New Roman 16 pkt., WERSALIKI)
oraz w języku angielskim (Times New Roman 14 pkt., tekst zwykły)
2) Abstrakt ustrukturyzowany – cztery akapity z nagłówkami zapisanymi pogrubioną
czcionką, około 2500 znaków ze spacjami w jęz. polskim oraz około 2500 znaków ze spacjami w jęz. angielskim (jednak nie krótsze niż 2400 znaków); Times New Roman 10 pkt.
(W przypadku autorów anglojęzycznych wymagany jest tylko abstrakt w jęz. angielskim).
3) Słowa kluczowe (w jęz. polskim i angielskim lub w jęz. rosyjskim i jęz. angielskim lub
tylko w jęz. angielskim w przypadku autorów anglojęzycznych, łącznie do 10 wyrazów;
Times New Roman 10 pkt.)
4) Wprowadzenie
5) Metody
6) Wyniki
7) Dyskusja nad metodami i wynikami
8) Podsumowanie/Wnioski
9) Literatura
10) Nota biograficzna o autorze/autorach
B. Struktura artykułu przeglądowego/studium przypadku/z praktyki dla praktyki:
1) Tytuł – w jęz. polskim lub w jęz. narodowym autora (Times New Roman 16 pkt., DRUKOWANY) oraz w języku angielskim (Times New Roman 14 pkt., tekst zwykły)
2) Abstrakt ustrukturyzowany – cztery akapity z nagłówkami zapisanymi pogrubioną
czcionką, około 2500 znaków ze spacjami w jęz. polskim oraz około 2500 znaków ze spacjami w jęz. angielskim (jednak nie krótsze niż 2400 znaków); Times New Roman 10 pkt.
(W przypadku autorów anglojęzycznych wymagany jest tylko abstrakt w jęz. angielskim).
•7
3) Słowa kluczowe (w jęz. polskim i angielskim lub tylko w jęz. angielskim w przypadku
autorów anglojęzycznych, łącznie do 10 wyrazów; Times New Roman 10 pkt.) Literatura
Odwołania do literatury umieszcza się na końcu artykułu w kolejności alfabetycznej.
Przypisy bibliograficzne należy podawać w jednolitej wersji. Nazwiska i tytuły pisane
cyrylicą powinny być podane w transliteracji zgodnie z normą GOST 52535.1-2006.
Zalecane jest odwoływanie się głównie do publikacji recenzowanych. W przypadku dokładnego cytowania w tekście obok numeru przyporządkowanego publikacji zamieszczonej w spisie Literatury podaje się również numer strony, z której pochodzi cytat –
np. [2, s. 166]. Cytaty należy umieszczać w cudzysłowach. Przykłady tworzenia odsyłaczy
bibliograficznych w spisie literatury (oparte o system cytowania Chicago http://www.
chicagomanualofstyle.org/):
Tabele, ryciny, ilustracje
Podpisy do tabel, rycin i ilustracji oraz treść w tabelach, rycinach i ilustracjach należy podawać w języku, w którym został napisany artykuł, oraz w języku angielskim. Tabele należy dodatkowo przygotować w oddzielnym załączniku. Rysunki należy nadsyłać w formie
gotowej do druku jako oddzielne pliki w formacie jpg, png lub tiff (min. 300 dpi, wielkość
około 1 MB). Wykresy tworzone w programie Excel (lub w jego odpowiedniku) należy
przesyłać w formacie .xls (format programu Excel).Artykuły bez elementów graficznych
odpowiedniej jakości nie będą przyjmowane do druku. Przy wszystkich tabelach, rycinach, wykresach, zdjęciach itd. należy podać źródło, z którego pochodzą, lub umieścić
informację „Opracowanie własne”.
Skróty
Rozwinięcia wszystkich użytych w artykule skrótów należy podać w formie wykazu na
końcu artykułu.
Autor
W przypisie do nazwiska autora należy podać pełną nazwę instytucji oraz adres korespondencyjny (jak również adres e-mailowy). Autorzy proszeni są o załączenie krótkiej noty
biograficznej (ok. 50 słów). Jeśli artykuł ma więcej niż jednego autora, należy podać udział
procentowy poszczególnych osób w powstaniu artykułu oraz zakres wkładu merytorycznego (zob. współautorstwo artykułu). Redakcja zobowiązuje się do zachowania poufności
informacji dotyczących szczegółowych danych osobowych autorów i recenzentów.
Współautorstwo artykułu
Zgodnie z definicją współautorstwa zawartą w publikacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. „Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności
intelektualnej” to pojęcie należy rozumieć w następujący sposób:
„Współautor to każdy, kto napisał niewielki nawet jego fragment, wniósł twórczy wkład
w jego koncepcję lub układ, brał udział w projektowaniu badań naukowych, których wy-
8•
nikiem jest dany utwór. Współautorem nie jest osoba, która wykonywała czynności administracyjne związane z pracą nad stworzeniem dzieła naukowego (np. szef placówki
naukowej, osoba pozyskująca środki do badań, osoba zbierająca dane lub wykonująca
obliczenia statystyczne). Prawa do współautorstwa nie nabywa również konsultant, dzielący się swą wiedzą”.
W związku z powyższym Redakcja zobowiązuje autorów do podawania w artykułach
wkładu procentowego oraz wykazywanie zakresu wkładu poszczególnych współautorów
w powstanie artykułu, czyli tzw. atrybucji (autor koncepcji, założeń, metod.
Redakcja zobowiązuje również autora/autorów do podania informacji o źródle finansowania badań. Odpowiedzialność za prawdziwość powyższych danych ponosi osoba
przedkładająca artykuł do druku.
Zapora ghostwriting i guest autorship
Mając na uwadze prawdziwość publikowanych danych o wkładzie autorskim w powstanie zgłaszanych do druku artykułów i by uniknąć zjawisk typu ghostwriting i guest autorship, Redakcja kwartalnika „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”
zobowiązuje autorów do rzetelnego wykazywania udziału osób trzecich w procesie powstawania artykułu.
1) Ghostwriting ma miejsce wtedy, gdy wkład w powstanie artykułu wniosła osoba niewymieniona w wykazie autorów lub w podziękowaniach.
2) Guest autorship zachodzi wtedy, gdy artykuł powstał bez udziału osoby wymienionej
w wykazie autorów lub wniosła ona znikomy wkład w powstanie danej publikacji.
Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja prosi autorów o ujawnianie wkładu poszczególnych osób w powstanie artykułu przez podawanie
udziału procentowego w przypisie do tytułu artykułu. W przypadku stwierdzenia zjawisk
typu ghostwriting lub guest autorship Redakcja będzie informowała o tym jednostkę naukową zatrudniającą autora, inne stowarzyszenia, których jest on członkiem, inne ośrodki naukowe i redakcje czasopism.
Etyka
Dane opublikowane w kwartalniku „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” powinny być oryginalne. Nie należy przesyłać tekstów, które zostały wcześniej
opublikowane w innym czasopiśmie lub monografii. Podawanie fałszywych danych, plagiaty oraz inne działania, które mogą prowadzić do fałszywych wniosków, są nieetyczne.
Szczegółowe informacje o etyce publikacji i stwierdzeniu nadużycia w publikacji
(opartych na zaleceniach Elsevier i wytycznych COPE dla wydawców czasopism),
z którymi należy zapoznać się przed zgłoszeniem artykułu do redakcji, znajdą Państwo
w poniższym linku.
http://www.elsevier.com/editors/perk/about-cope
System antyplagiatowy
Artykuły nadsyłane do redakcji są poddawane ocenie przez internetowy system antyplagiatowy (Plagiat.pl). Nadesłanie artykułu jest równoznaczne z akceptacją faktu, że artykuł
•9
może zostać poddany takiej ocenie. Wszystkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej redakcja będzie zgłaszać do odpowiednich organów instytucjonalnych.
Copyright
Autor przesyła do Wydawcy pocztą tradycyjną oświadczenie, w którym przekazuje zbywalne prawa autorskie na rzecz Wydawcy na wszelkich polach eksploatacji umożliwiających publikowanie i powielanie w wersji drukowanej i elektronicznej oraz na jego publikowanie w innych zintegrowanych naukowych źródłach informacyjnych z możliwością
wglądu, pobierania i zwielokrotniania. Autor poświadcza również, że praca nie była
wcześniej publikowana, a także nie narusza ona praw autorskich innych osób.
Polityka Open Access
Kwartalnik „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” jest publikowany
w darmowym i otwartym dostępie tzn. każdy użytkownik ma prawo czytać, kopiować,
drukować, rozpowszechniać, cytować i przeszukiwać zasoby otwarte, w tym pełne teksty
artykułów, z zachowaniem praw autorskich ich twórców. Użytkownik korzysta z zamieszczonych w Kwartalniku artykułów zgodnie z obowiązującymi przepisami o dozwolonym
użytku, podając na kopii utworu informację o źródle i autorze/ach.
Zapraszamy Autorów, niezależnie od afiliacji, do nadsyłania swoich prac.
Artykuły należy przesyłać na adres mailowy Redakcji: [email protected]
10 •
Guide for Authors
Typescript
Articles should be submitted electronically in word format. Editors will accept for publication original research material, review articles and case studies – analysis of actual
events. The script should be in the Polish language or offical languages of the United
Nations and not exceed 20 sides (A4, Times New Roman 12 pts., 1.5 interspaced), written
without a division into columns (Total 40,000 characters, including spaces).
Types of articles
A. Original scientific article – describes the results of not yet published research and scientific experiments carried out by the author, or a team of scientists directly subordinated
to him/her. The results are new in relation to the foregoing knowledge and achievements
in the particular field, and constitute original contribution to the world’s science. Such
publications are usually scientific primary sources.
B. Short scientific report (initial report; survey report) – describes initial but at this
stage promising results of conducted, but still unfinished research;
C. Review article – describes the current state of knowledge in the particular thematic
field, sometimes providing controversial issues and contentions; involves both theoretical
(current and properly chosen literature) and practical description of the topic; the author
should include into the article unresolved problems related to the issue.
D. Case study – analysis of actual events – an article of this type includes: description of
the untypical event / case (one or more), difficult from the scientific and practical point
of view; the analysis of this event, discussion based on the up-to-date literature and conclusions derived from the conducted analysis.
E. Best practice in action – the basis for this type of article are experiences related to
carried out rescue actions and other fire protection operations, conclusions of which can
have practical application in other similar cases.
Structured abstracts
An article submitted for publication shall have a structured abstract written in two languages. Articles without structured abstracts and with less than 2400 symbols including
spaces will not be qualified for the reviewing process.
1) Abstract structure of an original scientific article / short scientific report
• Purpose – should clearly state the hypothesis which is formulated in the article
• Project and methods – tools and methods used in the research
• Results – the outcome of the study
• Conclusions – the outcome in relation to the hypothesis and possible directions for
future research
2) Abstract structure of a review article / case study – analysis of actual events
• Purpose – main questions made in the article
• 11
• Introduction – context / background of the issue/problem introduced in the article
• Methodology – methods or tools used in the analysis
• Conclusions – main conclusions derived from a review article / analysis of actual events
3) Abstract structure of an article best practice in action
• Purpose – main questions made in the article
• Introduction – context / background of the issue / problem introduced in the article
• Conclusions – main conclusions derived from the review article / analysis of actual
events
• Practical significance – presentation of suggested application for practice
If the article does not fit none of the aforementioned structures, a most adequate structure shall be applied.
Authors are obliged to inform the editorial office about the type of article they are sending
(an original scientific article, a review article, a scientific report, a case study – analysis of
actual events or best practice in action article).
Article’s structure
A. Structure of an original scientific article/short scientific report:
1) Title – in one of offical languages of the United Nations (Times New Roman 16 pts.,
upper-case CAPITALS) and in English (Times New Roman 14 pts., lower-case)
2) Structured Abstract – four paragraphs with headings in boldface type, about 2500
characters - including spaces in main language’s title (but not less than 2400) and about
2500 characters - including spaces in English (but not less than 2400); Times New Roman
10 pts. (Native English-speaking authors are requested to provide the abstract only in
English language)
3) Keywords (in Polish, official languages of the United Nations, or only in English in
case of native English-speaking authors, a total of 10 phrases; Times New Roman 10 pts.)
4) Introduction
5) Methods
6) Results
7) Discussion about methods and results
8) Summing-up/Conclusions
9) Literature
10) Biographical note about the author(s)
B. Structure of a review article/case study – analysis of actual events / best practice in
action article:
1) Title – in Polish (Times New Roman 16 pts., upper-case CAPITALS) and in English
(Times New Roman 14 pts., lower-case)
2) Structured Abstract – four paragraphs with headings in boldface type, about 2500
characters (but not less than 2400) and about 2500 characters - including spaces in
English (but not less than 2400); Times New Roman 10 pts. (Native English-speaking
authors are requested to provide the abstract only in English language)
3) Key words in Polish or official languages of the United Nations and English, or only
12 •
in English in case of native English-speaking authors, a total of 10 phrases; Times New
Roman 10 pts.) Literature
Literature references are identified at the end of the article in a sequence as they appear
in the text. Bibliographic commentary should be in a uniform version. Names and titles,
written in Cyrillic should appear in the transliteration in accordance with the standard
GOST 52535.1-2006. It is recommended that, in the main, referenced material should
be publications, which have been reviewed. In the case of precise quotations in the text
against the number of an assigned publication located in the literature index, one should
also include the page number, of the quotation source e.g. [2, p. 166]. Polish quotations
and quotations in other languages should be inserted within quotation marks. Examples of bibliographic references in the literature index (based on the Chicago
Citation Style http://www.chicagomanualofstyle.org/):
Tables, figures and illustrations
Captions for tables, figures and illustrations as well as texts in tables, figures and illustrations should be in the language in which the article was written and in English. Tables should be incorporated in the text and, additionally, produced in a separate file and
submitted as an enclosure to the article. As a rule, figures should be submitted in a form
ready for printing, in separate files (jpg or tiff format – minimum 300 dpi, about 1MB).
Diagrams made in Excel (or its analogue) should be sent in .xls format.
Articles without graphic elements of appropriate quality will not be printed. Authors shall
always indicate sources while presenting tables, figures, diagrams and photographs or
inform about own elaboration using caption: “Author’s own elaboration”.
Abbreviations
At the end to the article the author should draw up the list of abbreviations used in the
paper with the information what they stand for.
Author
The authors name should be accompanied by a note reflecting the full name of the institution, and the address for correspondence (e-mail address). Authors are requested to
enclose a short biographical note (about 50 words). If an article has more than one author,
it is necessary to indicate the percentage contribution of each individual to the creation of
the article as well as the scope of authors’ contribution (see Co-authorship)
Editors are obliged to preserve the confidentiality of personal information about authors
and reviewers.
Co-authorship
Co-authorship, as defined by the Polish Ministry of Science and Higher Education in the
publication ‘Reliability in research and respect for intellectual property rights’ should be
understood in the following way:
• 13
A co-author is a person who has: written even a small fragment, made a creative contribution to the concept or format, participated in the design of a research project, from
which a given piece of work represents the outcome. A co-author is not a person who
performs administrative tasks related to a research project (e.g. head of a research establishment, a person raising research funding, a person engaged with data collection or
someone performing statistical calculations). The right to co-authorship is not acquired
by a consultant who shares his/her knowledge.
Accordingly, authors are obliged to identify, in percentage terms, co-author contributions
and reveal the actual input of an individual co-author to original scientific papers, i.e. attribution (author of the concept, assumptions, methods).
Authors are also requested to provide information about funding sources supporting the
work described in an article. Responsibility for veracity of the above mentioned information rests with the person submitting the script for publication.
Ghost-writing and guest authorship boundaries
In scientific research articles, ghost-writing and guest authorship is considered a misconduct.
1) Ghost-writing occurs when the input to an article is by a person who is not named in
the list of authors or excluded from acknowledgements.
2) Guest authorship describes a situation where an article is created without participation
or with a negligible contribution of a person named in the list of authors.
In accordance with directions from the Minister of Science and Higher Education, the
Editorial Board requires authors to disclose individual contributions to articles in percentage terms, by an annotation to the title of an article.
With due regard to the need for integrity of information concerning authors and to avoid
situations known as ghost-writing and guest authorship, the Editorial Board requires authors to disclose honest information about third parties who participate in the creation
of submitted articles. Where ghost-writing or guest authorship is identified, the Editorial
Board will inform the author’s Research Establishment, associations of which the author
is a member, other Research Centres and Editorial Boards of different publications about
the incident.
Ethics
Material published in ‘Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje’ should be
original. Articles reproduced previously in other journals and specialist study publications should not be submitted. Falsified data, plagiarism and any other inappropriate act,
which could lead to false conclusions, is unethical.
Detailed information concerning Publication Ethics and Publication Malpractice Statement (based on Elsevier recommendations and COPE’s Best Practice Guidelines for Journal Editors) which should be read before submitting the article for publication, can be
found under the following link.
14 •
Anti-plagiarism system
The articles sent to the editing office are checked by Internet anti-plagiarism system (Plagiat.pl). If an author sends his/her article to the editing office he or she automatically
accepts the fact that the article can be assessed in such a context. All cases of author’s
unreliability in research will be reported by the editing staff to appropriate administrative
authorities.
Copyright
The author of the article sends the Publisher via traditional post a declaration, by means
of which he or she transfers his or her all copyright to the Publisher so that the Publisher
can make use of the article in any way, including publishing, copying in print and electronic version and publishing in other integrated scientific resources with the possibility
for reading, downloading and copying. The author also confirms that the work has not
been published previously and that the article does not infringe other persons’ copyright.
Open access policy
The Quarterly „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” is published in
free and open access, i.e., each user can read, copy, print, spread, cite and search open
resources, including full texts of articles, respecting the copyright of its authors. A user
can take advantage of articles published in the Quarterly in accordance with binding law
on permitted use, indicating on the copy of the material information about the source
and authors.
We invite Authors, regardless of their affiliation, to submit their papers.
e-mail: [email protected]
• 15
Инструкция для авторов
Машинопись
Просим присылать статьи в электронной версии в формате Word. Редакция принимает к печати оригинальные научные статьи, предварительные доклады, обзорные статьи, тематические исследования и статьи из практики для практики.
Машинопись на польском, английском, французском, немецком, испанском или
русском языке не должна превышать 22 страниц (формат А4, Times New Roman
12 pkt., междустрочный интервал 1,5), без разделения на столбцы (всего 40 000
символов, включая пробелы).
Определение видов статей
1. Оригинальная научная статья – в ней описаны результаты неопубликованных
исследований и научных экспериментов автора или непосредственно подлежащего ему научного коллектива, новых в сравнении с существующими знаниями
и достижениями в данной области, являющихся оригинальным вкладом в мировую науку. Научные публикации обычно являются научным первоисточником.
2. Предварительный доклад (сообщение по результатам исследования) – в нём
описаны предварительные, но уже на этом этапе многообещающие результаты,
проводимых, но еще незавершенных исследований.
3. Обзорная статья - описывает настоящее состояние знаний в данной области, иногда принимая во внимание спорные вопросы, включает описание как теоретической, текущей и правильно подобранной литературы, так и практический аспект
вопросов; автор должен учитывать нерешенные в данном вопросе проблемы.
4. Тематическое исследование - анализ реальных событий - статья содержит описание события или случая (одного или нескольких), интересного с научной или
практической точки зрения; анализ этого события, обсуждение, основанное на
ктуальной литературе, и выводы, следующие из проведённого анализа.
5. Из практики для практики - основой этой статьи является опыт, связанный
с культурой безопасности в широком понимании, выводы из которого могут
практически применяться в подобных случаях.
Структурированная аннотация
Присылаемым в редакцию статьям должна предшествовать двуязычная аннотация, структурированная по одному из следующих примеров.
Статьи с неструктурированной аннотацией, включающей меньше, чем 2400
символов с пробелами, не будут квалифицироваться редакцией для рецензионного процесса.
1. Структура аннотации для оригинальной научной статьи / предварительного доклада.
• Цель – должна чётко представлять поставленную в статье гипотезу;
16 •
• Проект и методы - инструменты и методы, используемые в исследовании;
• Результаты исследований;
• Выводы – в соотношении с гипотезой а также возможные направления будущих исследований.
2. Структура аннотации для обзорной статьи / тематического исследования – анализа актуальных событий
• Цель – главные вопросы, поставленные в статье;
• Введение – контекст представленного в статье вопроса / проблемы / случая;
• Методология – использованные для обсуждения / анализа темы методы / инструменты;
• Выводы – главные выводы из обзорного анализа / анализа актуального события.
3. Структура аннотации для статьи из практики для практики.
• Цель – главные вопросы, поставленные в статье;
• Введение – контекст изложенного в статье вопроса/проблемы;
• Выводы – главные выводы, вытекающие из статьи, и их значение для данной
области исследований;
• Значение для практики – презентация предлагаемого использования для практики.
Если статья не соответствует ни одной из вышеописанных структур, следует использовать соответственно похожую структуру. Авторы обязаны предоставить
информацию, какого вида статью они присылают в редакцию (оригинальные научные статьи, предварительные доклады, обзорные статьи, тематические исследования или статьи из практики для практики).
Структура статьи
А. Структура оригинальной научной статьи / предварительного доклада:
1) Название – на польском или русском языке (Times New Roman 16 pkt., ВСЕ ПРОПИСНЫМ ШРИФТОМ) и на английском языке (Times New Roman 14 pkt., обычный текст).
2) Структурированная аннотация - четыре абзаца с заголовками, записанными
жирным шрифтом, ок. 2500 знаков с пробелами на польском языке и ок. 2500 знаков с пробелами на английском (но не менее 2400 знаков); Times New Roman 10 pkt.
(В случае англоязычных авторов - только аннотация на английском языке).
3) Ключевые слова (на польском и английском языке или на русском и английском,
или только на английском языке для англоязычных авторов, в общем до 10 слов;
Times New Roman 10 pkt.).
4) Введение.
5) Методы.
6) Результаты.
7) Дискуссия над методами и результатами.
8) Резюме и выводы.
9) Библиография.
10) Краткая биография автора/авторов.
• 17
Б. Структура обзорной статьи / тематические исследования / статьи из практики для практики:
1) Название – на польском или родном языке автора (Times New Roman 16 pkt.,
ВСЕ ПРОПИСНЫМ ШРИФТОМ) и на английском языке (Times New Roman
14 pkt., обычный текст).
2) Структурированная аннотация - четыре абзаца с заголовками, записанными
жирным шрифтом, ок. 2500 знаков с пробелами на польском языке и ок. 2500
знаков с пробелами на английском (но не менее 2400 знаков); Times New Roman
10 pkt. (В случае англоязычных авторов - только аннотация на английском языке).
3) Ключевые слова (на польском и английском языке или на русском и английском,
или только на английском языке для англоязычных авторов, в общем до 10 слов;
Times New Roman 10 pkt.).
Библиография
Ссылки на литературу должны помещаться в конце статьи в алфавитном порядке.
Библиографические ссылки следует подавать в одной версии. Фамилии и названия, записанные кириллицей, следует записать в транслитерации согласно ГОСТ
52535.1-2006. Рекомендуется ссылаться в основном на рецензируемые публикации.
В случае точного цитирования в тексте возле номера, связанного с публикацией,
находящейся в библиографии, указывается также номер страницы, откуда взята
цитата: напр. [2, ст. 166]. Цитаты следует заключить в кавычки.
Примеры создания библиографических ссылок в библиографии опираются на
чикагскую систему цитирования: http://www.chicagomanualofstyle.org/.
Таблицы, графики, иллюстрации
Названия таблиц, график, иллюстраций и текст в таблицах, графиках и иллюстрациях следует подавать на языке, на котором написана статья, а также на английском
языке. Таблицы должны быть дополнительно подготовлены в отдельном приложении. Рисунки должны быть представлены в готовом к печати виде как отдельные
файлы в формате jpg, png или tiff (мин. 300 dpi, размер примерно 1 МБ). Диаграммы,
созданные в Excel (или его эквиваленте), должны быть отправлены в формате .xls
(формат Excel). Статьи без графики соответствующего качества не будут приниматься к печати. Для всех таблиц, график, фотографий, графиков и т.д. необходимо
указать их источник, или поставить информацию «Собственная работа».
Сокращения
Объяснения ко всем используемым в статье сокращениям следует представить
в виде списка в конце статьи.
Автор
В примечании к фамилии автора необходимо представить полное название институции а также почтовый адрес (и адрес электронной почты). Просьба к авторам
приобщить краткую биографическую справку (около 50 слов). Если статья имеет
18 •
более, чем одного автора, следует указать процентный вклад отдельных лиц в создание статьи и масштаб существенного вклада (см. соавторство статьи). Редакция
обязуется сохранять конфиденциальность информации, касающейся персональных данных авторов и рецензентов.
Соавторство статьи
В соответствии с определением соавторства, содержащимся в публикации Министерства науки и высшего образования под названием «Точность в научных исследованиях и уважение к интеллектуальной собственности», это понятие следует
понимать следующим образом:
«Соавтором является каждый, кто написал даже небольшую его часть, сделал
творческий вклад в его концепцию или структуру, принимал участие в разработке
исследований, результатом которых является данное произведение. Соавтором не
является лицо, которое выполняло административные задачи, связанные с работой по созданию научного произведения (напр. руководитель научного учреждения, лицо, приобретающее средства для исследований, лицо, собирающее данные
или выполняющее статистические вычисления). Права к соавторству не приобретает также консультант, делящийся своими знаниями».
В свете вышеизложенного редакция требует от авторов представлять в статьях
процентный вклад и указывать объём вклада отдельных соавторов в создание
статьи, то есть так называемую компетенцию (автор концепции, предположения, методов).
Редакция также требует от автора/авторов предоставлять информацию об источнике финансирования исследований. Ответственность за достоверность приведенных выше данных лежит на лице, представляющем статью к печати.
Брандмауэр ghostwriting и guest autorship
Учитывая достоверность публикуемых данных об авторском вкладе в создание
предъявляемых к печати статей и во имя избежания явлений типа ghostwriting
и guest autorship, редакция журнала «Культура безопасности. Наука – практика размышления» требует от авторов честного предъявления участия третьих сторон в процессе создания статьи.
1. Ghostwriting имеет место в том случае, когда вклад в создание статьи сделало
лицо, не перечисленное в списке авторов или в благодарностях.
2. Guest autorship происходит в том случае, когда статья была создана без участия
лица, упомянутого в списке авторов, или это лицо внесло незначительный вклад
в создание данной публикации.
В соответствии с руководящими принципами Министерства науки и высшего
образования редакция просит авторов раскрывать вклад отдельных лиц в создание статьи путём предъявления процентного вклада в сноске к названию статьи.
В случае установления явлений типа ghostwriting или guest autorship редакция
проинформирует научное учреждение, являющееся работодателем автора, дру-
• 19
гие организации, членом которых он является, другие научные центры и редакции журналов.
Этика
Данные, опубликованные в ежеквартальнике «Культура безопасности. Наука –
практика - размышления», должны быть оригинальными. Не следует отправлять
текстов, которые были ранее опубликованы в другом журнале или монографии.
Подача фальшивых данных, плагиат и другие действия, которые могут привести
к ложным выводам, являются неэтичными.
Подробная информация об этике публикации и установлении мошенничества
в публикации (на основе рекомендаций Elsevier и руководящих принципов COPE
для издательств журналов), с которыми следует ознакомиться перед отправкой
статьи в редакцию, вы найдете в следующей ссылке.
Система антиплагиат
Статьи, отправленные в редакцию, проходят оценку в интернет-системе антиплагиат (Plagiat.pl). Отправление статьи равносильно признанию того факта, что статья может быть подвергнута такой оценке. О всех обнаруженных случаях научной
недобросовестности редакция будет сообщать в соответствующие органы.
Copyright
Автор высылает издателю традиционной почтой заявление, в котором передаёт
переводные авторские права в пользу издателя во всех областях эксплуатации для
публикации и тиражирования в печатной и электронной версии и его публикации
в других интегрированных источниках научной информации с возможностью доступа, загрузки и воспроизведения. Автор также удостоверяет, что работа не была
ранее опубликована и что она не нарушает авторские права других лиц.
Политика Open Access
Ежеквартальник «Культура безопасности. Наука – практика - размышления»
публикуется в бесплатном и открытом доступе, т.е. каждый пользователь имеет
право читать, копировать, печать, распространять, цитировать и пересматривать
открытые ресурсы, включая полные тексты статей, со сбережением авторских
прав их создателей. Читатель пользуется включенными в ежеквартальник статьями в соответствии с действующими положениями о разрешенном использовании,
представляя на копии произведения информацию об источнике и авторе/ах.
Приглашаем авторов, независимо от принадлежности, к отправлению своих работ.
Статьи следует присылать на адрес электронной почты редакции:
[email protected].
Kultura Bezpieczeństwa
Nauka – Praktyka – Refleksje
Nr 17, 2015 (21–39)
EKSPRESYJNY WYMIAR SZTUK WALKI
Wojciech J. Cynarski
Uniwersytet Rzeszowski
Abstract
The author presents the mythical and archetypical roots common for
martial arts and theatre. He also describes Far-Eastern rituals and theatre,
the film of martial arts, the relations of martial arts with dance, as well
as aesthetical and meta-aesthetical relations. He writes about knowledge
encoded in movement, in the forms of martial arts. These forms are close
to theatrical performance. The record of the technical fighting movement
(Jap. kata), passed on in unchanged form through centuries, makes the
one who exercises the martial arts almost an actor. It is known otherwise,
that everyone executes, a given form differently adding elements of his
own personality to it. The article contains the reflection based on the humanistic theory of Far-Eastern martial arts and many years author’s experience in training practice.
The Chinese, Japanese or Korean martial arts transfer in form of the “kata”
the technical and tactical knowledge of the former masters, experience
from performed fights, but also a large load of cultural and symbolic
knowledge which hides in names the gestures and spiritual dimension
of its practice. Similarly to the theatre, Far-Eastern martial arts originate
from (or they reflect strong connection with) magic and religious rituals,
what can be observed on the example of sumō wrestling. It is possible to
22 • Wojciech J. Cynarski
formulate here the chain of connections: magic – ritual – dance – theatre,
and, further – the cinema and film.
Key words: martial arts, theatre, chain of connections, record of the
movement, archetype, ritual of movement, self-expression, performative
phenomenon
Słowa kluczowe: sztuki walki, teatr, łańcuch powiązań, zapis ruchowy, archetyp, rytuał ruchu, samowyrażenie, zjawisko performatywne
•
Wprowadzenie
Niniejszy tekst stanowi rozwinięcie wykładu przedstawionego na sesji naukowej pt. Droga aktora a droga wojownika, odbytej w Łódzkim Domu
Kultury, Łódź, 4–5.04.2003, oraz artykułu opublikowanego w czwartym
tomie „Ido – Ruch dla Kultury / Movement for Culture” [Cynarski 2004b;
Cynarski, Litwiniuk 2004].
Jest to esej, w którym autor podejmuje problem związków sztuk walki
z teatrem i filmem, bazując przy tym głównie na humanistycznej teorii
sztuk walki i antropologii sztuk walki. Jest to jednocześnie kontynuacja
tego kierunku badań, porównań i interpretacji sztuk walki, realizowanych
na pograniczu nauk o człowieku i kulturze.
O aktorstwie wypowiadały się już takie sławy – wybitni artyści sztuk
walki, jak Bruce Lee i Chuck Norris. Także nieprzypadkowo okładkę czasopisma „Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology” (wydawanego pod patronatem IMACSSS – International Martial Arts
and Combat Sports Scientific Society) [Cynarski, Reguli 2014] zdobi aktor
z klasycznego, japońskiego teatru „no”.
Klasyczne formy (kata) w iaidō i kobudō (jak w szkołach takeda-ryū,
tenshin shōden katori shintō-ryū i innych) bliskie są spektaklowi teatralnemu. Zapis ruchowy technik walki, przekazywany w niezmienionej postaci
przez wieki, czyni z ćwiczącego sztuki walki w pewnym sensie aktora. Skądinąd wiadomo, że daną formę każdy wykonuje nieco inaczej, odciskając
na niej piętno swej osobowości.
Ekspresyjny wymiar sztuk walki • 23
Perspektywa teoretyczna dla tychże badań wynika z humanistycznej
teorii sztuk walki, antropologii sztuk walki, teorii widowiska i obszarów
pokrewnych [por. Kauz 1977; Tokarski 1989; Tharnbury 1995; Kosiewicz
2000; Jones 2002; Cynarski 2004a, 2012a, b].
David E. Jones [2002] rozwija antropologię sztuk walki z perspektywy
amerykańskiej antropologii kultury. Koncepcja sztuki walki jest tu rozumiana w bardzo szerokim sensie. To dotyczy różnych form przygotowania
do walki - magicznych, szkolenia wojskowego i rytualnych form walki.
Obejmuje również prymitywne formy walki i umiejętności wojskowych.
Naukowcy wykorzystują tutaj etnograficzne, i antropologiczno-kulturowe
metody związane z hoplologią [por. Jones 2002; Green, Svinth 2010].
Antropologia Jonesa jest związana z koncepcją „teorii sztuk walki jak
sztuki performatywnej” (performance art) [Klens-Bigman 1999, 2002].
Ujęcie takie jest odpowiednie dla rytualnych form, jak na przykład iaido.
Natomiast dla całego continuum różnych sztuk walki ma słabą moc wyjaśniającą. Wewnętrzna droga sztuk walki, a także duchowe samodoskonalenie, nie są na pokaz.
Postrzeganie sztuki walki jest obecnie uzależnione od kultury masowej
(zwłaszcza filmu, filmowej sztuki), która przedstawia stare i nowe mity
i archetypy. Pauka [1998] pisał o związkach i zależnościach między teatrem
i sztukami walki w West Sumatra (w Minangkabau). Anderson [2001] o ogólnych powiązaniach kina sztuk walki i tańca. Harasymowicz [2011]
– o sztukach walki w edukacji aktorów. Na tym obszarze perspektywa teoretyczna według koncepcji Klens-Bigman [2002] mogłyby być przydatna.
W typologii sztuk walki zaproponowanej przez Bolelli’ego [2008: 115140] performance arts są jedną z pięciu wyróżnionych grup, obok sztuk
wewnętrznych, sztuk walki tradycyjnymi broniami, samoobrony i sportów walki (chwytanych, uderzanych i mieszanych). Dotyczy to np. form
pokazowych, wykonywanych w ramach odpowiednich konkurencji sportowych (w wushu, karate, taekwondo ITF, judo lub kick-boksingu). Ocena
wykonania owych form decyduje o zwycięstwie w rywalizacji sportowej,
co przypomina gimnastykę artystyczną lub jazdę figurową na lodzie.
Wykonywanie form technicznych jest najstarszym sposobem nauczania umiejętności technicznych i formą ćwiczeń w praktyce sztuk walki, co
może mieć zastosowanie w rekreacji, jako odmiana „sportu całego życia”
[Yi, Park 2000; Pańczyk, Cynarski 2006]. Może to być też forma samorealizacji przez studia estetyki ruchu – wdzięku kobiecego ciała w wykony-
waniu technik sztuk walki. Tak ukazują to autorzy albumu, z akcentem
na ekspresję i urodę; są to: kung-fu wushu - Zhang Xiao Yen kobieta-wąż
[Willemin, Mairet, Nisse 1996: 278-291] i „alegoryczna” ekspertka taiji
i pagua zhang - Isabelle Croset [Willemin, Mairet, Nisse 1996: 68-81]. Tak
więc trening wewnętrznych stylów nie wyklucza się z wymiarem ekspresyjnym. Oczywiście estetyka wykonywania form technicznych sztuk walki
nie dotyczy jedynie kobiet.
Sens praktyki (treningu) sztuk walki, drogi wojownika i mistrzostwa,
jak również definicje podstawowych pojęć przyjmujemy tu zgodnie z humanistyczną teorią sztuk walki [Cynarski, Sieber 2006; Zeng, Cynarski,
Xie 2013; Cynarski, Lee-Barron 2014; Cynarski, Skowron 2014].
Korzenie mityczne i archetypowe
Podobnie jak teatr, dalekowschodnie sztuki walki wywodzą się (lub wiążą w dużym stopniu) z magii i rytuałów religijnych, czego przykładem są
chociażby zapasy sumō. Można tutaj wymienić łańcuch powiązań: magia
– rytuał – taniec – teatr [Cynarski 1999; Steiner 2002], a w dalszej konsekwencji – kino. Magiczno – taneczne rytuały opisane są w Kojiki i w mitologii chińskiej [Künstler 1985]. Taoistyczną magię realizują systemy ćwiczeń qi gong i podobne wizualnie do tańca „wewnętrzne style” taiji quan.
Archetyp jest zachowanym w nieświadomości, symbolicznym zapisem
doświadczeń ludzkości od praprzodków Według teorii archetypów Carla
G. Junga [Jung 1976; por. Fromm 1977], bohater męski to najczęściej albo
wojownik, albo mędrzec. Mistrzostwo w sztukach walki łączy obydwie
archetypowe potrzeby, co zresztą nie dotyczy jedynie mężczyzn [Cynarski 2001b]. Mityczne korzenie obrzędów magicznych, z których rozwinął
się taniec, starożytne zapasy, formy teatralne lub także ćwiczenia wojowników, są podobne. Gniewni bogowie starożytnych kultur, podobnie jak
ówcześni władcy, lubili widowiska i walkę. Wiele odmian teatru i współcześnie uprawianego sportu wywodzi się z różnych pogańskich rytuałów
bądź igrzysk.
Zdaniem Ericha Fromma wszelkie mity zostały zapisane ‘językiem
symbolicznym’, a symbol pozostaje w istotnym związku z doświadczeniem
wewnętrznym. Tezę tę potwierdzają badania introspekcyjne i kulturowe
analizy osób penetrujących tradycje mistyczne lub systemy medytacyjne
Wschodu. Należy tutaj zwrócić uwagę na różne, niekiedy sprzeczne interpretacje tych samych symboli w kręgach różnych kultur [Grossman 1998;
Eberhard 2001; Cynarski, Duriček 2001; Cynarski, Obodyński 2009], co
oczywiście dotyczy wszelkich form ruchowej ekspresji. Azjatyckie sztuki walki dysponują tutaj bogactwem symbolicznych treści, wyrażających
między innymi doświadczenia wewnętrzne, lub którym przypisywane są
znaczenia magiczne. Fakt psycho-społeczny: „archetypowy bohater pokonuje smoka lub demona” można przekazać w tradycji ustnej (pieśni, poezja), rytuału i tańca, muzycznego teatru lub też „zaszyfrować” w ruchowych formach walki.
W wywodzących się z Azji Wschodniej sztukach walki wyrazem
symbolicznym [Guiroud 1974] poruszania się na granicy życia i śmierci (wymiar dramatyczny), mocy, odwagi i pokonania przeciwnika są ‘cios
kończący’ w sportowym karate, rzut oceniony na ‘ippon’ w jūdō, ostatnie
cięcie w formach iaidō itp. Formy (jap. kata) sztuki dobywania miecza –
iaidō – stanowią ruchowy zapis mitu, pamiątkę dokonań mistrza-bohatera
lub twórcy szkoły, albo tajemnicę doświadczeń bojowych kilku pokoleń
mistrzów. Są zapisem krwawych i śmiertelnych rozstrzygnięć, gdy umiejętności sztuk walki stanowiły o życiu i śmierci. Z tej wojskowej praktyki
wyrosły dzisiejsze sztuki walki, w których pozostał nie tylko tradycyjny
strój, gesty, terminologia, mimika, pozy historycznych lub wyidealizowanych wojowników. Nauczyciel iaidō przyjmuje rolę samuraja, a dōjō
(miejsce poznawania drogi; sala ćwiczeń sztuki walki) kojarzyć można
z teatrem starej sztuki wojennej, czy wręcz magicznym dramatem archetypowych herosów walczących ze złem. Podobnie dotyczy to form różnych
odmian sztuk walki, których symboliczne i poetyckie nazwy, a także nazwy poszczególnych technik i znaczenia gestów (‘spojrzenie na Niebo’, ‘pokój’, ‘nieskończoność’) odnoszą się do kulturowej tradycji poszczególnych
narodów i grup etnicznych.
Stopnie ‘dan’ stanowią potwierdzenie męstwa, mocy i duchowej dojrzałości, etykieta jest wyrazem szacunku i czci, a kolory pasów i inne atrybuty – symbolizują drogę postępu. Drogi sztuk walki, tak jak pierwotny
teatr lub rytuał ruchu (ukazujący walkę z demonami), są zasadniczo drogami do świętości (wyzwolenia, zbawienia) [por. Simpkins C., Simpkins
A. 2007; Brown, Jennings, Molle 2009; Molle 2010; Jennings, Brown, Sparkes 2010]. Jednak duchowy wymiar sztuk walki nie powinien być utożsamiany z religią [por. McFarlane 1990; Maliszewski 1996; Sieber, Cynarski,
Litwiniuk 2007]. Stanisław Tokarski [1989: 10] wyróżnia ich trzy podstawowe funkcje sztuk walki: samorealizacji, samoobrony i samowyrażania.
Chińskie taiji lub starojapońskie sumo zawierają symbolikę religijnofilozoficzną, gdzie niemal każdy ruch i gest mają znaczenie. Dotyczy to
również wielu form zachowanych do dziś w różnych odmianach budo,
szkołach kung-fu itp. Sam fenomen walki ma kluczowe symboliczne i archetypowe znaczenie, towarzysząc najstarszym mitom i dzisiejszej postaci
kina [por. Mintz 1978].
Dalekowschodnie rytuały i teatr
Wywodzący się z magicznych i religijnych rytuałów chiński lub japoński teatr obrzędowy określany jest jako „zjawisko per formatywne”, jak nazywa je
badaczka z Hongkongu M. Steiner [2002]. Innym razem sztuki walki określane są jako rodzaj przedstawienia [Klens-Bigman 1999]. Formy obrzędowe i teatralne łączy z dalekowschodnimi sztukami walki pokrewieństwo
aspektów ruchowej ekspresji [por. Tokarski 1989]. Na uwagę zasługuje tu
obecność ćwiczeń walki, popisów sprawności i akrobatyki w operze chińskiej, którą Łabędzka nazywa teatrem muzycznym [Łabędzka 1999]. Z tej
formy sztuki wywodzi się popularny aktor filmów sztuk walki - Jackie Chan.
Związki z tańcem występują zarówno w japońskich widowiskach ludowych i teatrze nō [Tharnbury 1995], w chińskich rytuałach walki na
miecze i w staroindyjskich sztukach walki (vajramushti) [Cynarski 2004a].
Specyficzny rytualny taniec wykonuje przed walką wojownik muai-thai
lub thai-boxingu. Z kolei tańce, np. okinawskie lub koreańskie [Ogarek
-Czoj 1981], zawierają wyraźne nawiązanie do sztuk walki. Notabene kozacki taniec stanowi podstawową metodę treningową we współczesnym
ukraińskim systemie walki wręcz zwanym sobor lub hopak [Pilat 2010],
jak również w bardziej znanym brazylijskim „tańcu-walce” – capoeira.
W odmianach sztuk walki, zwłaszcza wyrosłych z tańca, wymiar ekspresyjny znajduje szczególne miejsce, jak dotyczy to właśnie brazylijskiego
tańca-walki capoeira lub ukraińskiego hopaka. Ruchy quasi-taneczne zawierają także formy malezyjskiego silat [por. Rut 2014]. Obydwie formy
kulturowe mogą być opisywane przez teorię rytmu Svena R. Hooge [2003,
2004] lub na gruncie antropologii sztuk walki.
Sporne są podstawowe interpretacje dotyczące istoty tego, czym capoeira jest lub nie jest. Czy jest tylko sztuką tańca [Almeida 2006], czy szczególną postacią martial art – sztuki walki [Assuncao 2005; Reis 2005; Sonoda-Nunes, De Oliveira, Wanderley 2009] czy fighting art/combat sport
– sportu walki [Arauho, Jaqueira 2011]? Czy jest tradycją afro-brazylijską
[Green 2003; Assuncao 2005; Ślęzak 2007], czy tworem stricte brazylijskim
[Almeida 2006; Arauho, Jaqueira 2011]? Rzeczywistość społeczno-kulturowa jest zazwyczaj bardziej skomplikowana, niż podziały dwudzielne.
Stąd wynikają błędy uproszczeń w próbach jednoznacznej interpretacji.
Klasyczny teatr chiński częstokroć przedstawia sceny walki, ilustrując powieść „Wędrówka na Zachód”, „Walkę w ciemnościach” i inne perły
chińskiej tradycji „literacko-teatralnej”. Podobnie jest w związanym z samurajską kulturą teatrze japońskim i w hinduskiej tradycji przedstawiania Ramajany i Mahabharaty [Cynarski 2000a; Pauka 1997, 1998; Kusio
2002]. Obok „zewnętrznych”, akrobatycznych i widowiskowych stylów
kung-fu, formą modlitwy, medytacji, magicznego tańca i taoistycznego rytuału są style „wewnętrzne”. Qigung stanowią zestawy ćwiczeń, będące dla
taoistycznych alchemików sekretem eliksiru witalności i nieśmiertelności. Taiji quan to układy ruchów i gestów walki o symbolicznych nazwach
i znaczeniach. Dla taoistów stanowią wyznanie ich wiary, dla ludzi Zachodu – zwłaszcza zdrowotną gimnastykę. Podobnie jak w aikidō bardziej
chodzi tu o harmonię niż walkę [Westbrook, Ratti 1970; Grossman 1998;
Dykhuizen 2000].
Obecnie następuje wtórna rytualizacja niektórych sztuk walki, np. aikidō [por. Cynarski 1997] i kyūdō. Zresztą sport (np. jūdō) jest także swoistym rytuałem, w którym to widowisku obecny jest czynnik aleatoryczny
[Kosiewicz 2000], pokrewny artystycznej improwizacji. Oczywiście, spektakl sportowy jest specyficzną formą widowiska [por. Kosiewicz 1997].
Tematem sesji naukowej zorganizowanej w Łodzi w dniach 4-5 kwietnia 2003 roku była „Droga aktor a droga wojownika”. Zaproszonym prelegentami byli wówczas prof. dr hab. Stanisław Tokarski i dr Wojciech J. Cynarski [Cynarski, Litwiniuk 2004]. Tokarski opowiedział o własnych doświadczeniach w roli mistrza judo, kaskadera w filmach akcji i badacza.
Cynarski zwrócił uwagę, że chiński, japoński i koreański transfer wiedzy
technicznej i taktycznej dawnych mistrzów sztuki walki w formie „kata”,
to zwłaszcza doświadczenia z przeprowadzonych walk. Ale formy są także
zapisem wiedzy kulturowej i symbolicznej, która kryje w nazwach, gestach
i duchowym wymiarze praktyki. Podobnie do teatru, dalekowschodnie
sztuki walki pochodzą z (lub odzwierciedlają silny związek z rytuałów lub
magią) danej tradycji religijne, co można zaobserwować na przykładzie
sumo. Formy te są zbliżone do spektaklu teatralnego. Występują tu estetyczne i meta-estetyczne relacje i podobieństwa.
Film sztuk walki
Sztuki walki są zasadniczo składową kultury fizycznej [Cynarski, Sieber,
Szajna 2014], ale wchodzą także do innych obszarów kultury. W kulturze
masowej istnieją za sprawą nieśmiertelnych mitów i dzisiejszych mediów,
z ich kultem cielesności, a także przemocy [por. Skidmore 1991; Bolelli
2008: 75-86; Cynarski, Obodyński 2011]. Ponadto uczestniczą one w kulturowych dialogach i wymianach w skali globalnej [Cynarski, Ebishima,
Litwiniuk 2010].
Film sztuk walki zaistniał na początku lat 70 XX wieku [por. Mintz
1978; Skidmore 1991; Zygmunt 1998; Cynarski 2001c, d], ale są liczne
kontrowersje dotyczące definicji tegoż jako gatunku filmowego. Na przykład John Kreng [2008: 23] myli film sztuk walki z filmem sportowym
(np. „Rocky”, 1976), a Marilyn Mintz [1978] miesza film sztuk walki z filmami płaszcza i szpady („Zorro”) i różnymi innymi.
Film sztuk walki, jako wyodrębniony gatunek filmowy, ukazuje w różnych konwencjach – filmów akcji, przygody i sensacji, historycznych lub
rysunkowych – techniki i duchowość, trening i walkę, przemoc i piękno
sztuk walki [Mintz 1978; Cynarski 2000a, c]. Gatunek ten rozwinął się
z dramatu samurajskiego, filmu kung-fu (made in Hongkong) itp. W kulturze popularnej obecne są także popularne japońskie „kreskówki” – manga
i anime – oraz gry komputerowe o tematyce sztuk walki [Cynarski 2000a].
Ponadto telewizja przedstawia relacje z widowisk światowego ruchu Martial Arts takich, jak: festiwale i gale sztuk walki, mistrzostwa, turnieje i pokazy mistrzów. Wymiar widowiskowy sztuk walki powoduje, że wybitna
sprawność ekspertów stanowi obiekt zainteresowania środków masowego
przekazu. Media pokazują mistrzów, którzy bez specjalnego przygotowania są w stanie demonstrować swą – praktykowaną codziennie od wielu
lat – sztukę. Toteż liczni specjaliści od dalekowschodnich sztuk i sportów
walki, jak Bruce Lee, Carlos (Chuck) Norris, Billy Blanks, Dolph Lundgren, Jeff Spaekmann, otrzymali angaże do filmów pomimo braku wykształcenia aktorskiego.
Moda na sztuki walki spowodowała, że sceny walki w nowych filmach
akcji zawierają elementy tychże sztuk walki o proweniencji wschodniej, co
stało się już poniekąd standardem. W przypadku aktorów nie będących
specjalistami w tej dziedzinie powoduje to konieczność, po pierwsze, nadzoru eksperta przy choreografii scen walki, po drugie, treningu aktora,
aby był w stanie wykonać opisane w scenariuszu wyczyny. Toteż przygo-
towanie aktora do roli w filmie sztuk walki, nawet jeśli zna on karate lub
inne odmiany sztuk walki, wymaga solidnego treningu i wielokrotnego
powtarzania kręconych scen. Z dobrze dopracowanych scen walki słyną
filmy Bruce’a Lee i Jean-Claude van Damme. Mistrz sztuk walki ma większe szanse być także dobrym aktorem, niż aktor – mistrzem sztuk walki.
Tokarski napisał także o micie Bruce’a Lee – o jego „poezji Kung Fu”.
Lee przeszedł metamorfozę od punka do mnicha; z silnego miłośnika pięści do osoby postępującej na drodze wschodniej ascezy [Tokarski 1989].
Lee pobudził wyobraźnię i zapoczątkował szeroką popularność filmów
sztuk walki.
Według Sławomira Zygmunta, nie było aż do śmierci B. Lee i premiery
filmu „Wejście smoka”, że film sztuki walki traktowano jako osobny gatunek filmowy [Zygmunt 1998]. Wcześniej „filmy kung-fu” były zdominowane przez brutalność z powtarzającym się motywem zemsty. Przełom
nastąpił w latach siedemdziesiątych dzięki osobowości takich artystów, jak
B. Lee i J. Chan. Od momentu pojawienia się pierwszej dużej koprodukcji
amerykańsko-chińskiej (Enter the Dragon, 1973) możemy mówić o zaistnieniu współczesnego gatunku (lub odmiany gatunku kina akcji) filmu
sztuk walki, który zdobył publiczność Zachodu. Poza scenami walk pojawiają się elementy filozoficzne, szerszy kontekst kulturowy, jak również
sprawniej napisany scenariusz i bardziej sensowna fabuła.
Widowiskowy wymiar powoduje, że sztuki walki są przedmiotem zainteresowania mediów, a eksperci - mistrzowie sztuki walki – zostali gwiazdami filmu sztuk walki. Ale nie tylko wymiar estetyczny jest tu ważny.
Duchowo młodzi ludzie potrzebują bohaterów prawa moralnego. „Kodeks przestrzeganych reguł sumurajów, studentów i mistrza jest używany
jako norma odniesienia dla oczekiwanego zachowania moralnego. Kodeks
Bushido, kodeksy karate i kung-fu, sztuki walki Wschodu i Zachodu, są
oparte na historycznej konieczności zapewnienia systemu ochrony dla
przetrwania; powstały one dla zrozumienia wśród osób z różnorodnych
grup ich wspólnoty interesów. To sprawia, że większość ludzi przyjmuje
określone zasady ze względu na potrzeby kulturowe i porządku społecznego. Istnieją rozpoznane uniwersalne typy postępowania występujące w podobnych sytuacjach. Sympatie publiczności są chwiejne, gdyż uwarunkowane są one własnymi przekonaniami” - podkreśliła Mintz [1978: 206].
Na przykład film „Ostatni samuraj” pokazuje nie tylko sposób uprawiania sztuk walki dla poprawy osobowości, charakteru i moralności, ale
raczej użytecznej sztuki walki japońskich bushi – bujutsu, doskonalonej
przez setki lat. Podziwiamy szkolenia i walki z użyciem miecza, włóczni,
łuku, rzucanie nożem tanto, walki wręcz (jujutsu); oglądamy taktykę prowadzenia walki w sytuacji przewagi ilościowej poczwórnej przeciwnika.
Duchowy rozwój „białego barbarzyńskiego” kapitana Algrena występuje
spontanicznie, jakby to była naturalną konsekwencją jego autorefleksji,
dialogów zen (mondo) z panem Katsumoto i szkolenia sztuk walki. Bohaterem filmu „The Last Samurai” ulega urokowi Kraju Wschodzącego
Słońca, podobnie jak bohater serialu „Shogun”. Jednak wybór Algrena jest
dobrowolny, motywowany chęcią moralnej rehabilitacji. „Ostatni samuraj” i kilka innych obrazów pokazują czas historyczny, ale zmagania bitewne i pojedynki bohaterów są bardziej atrakcyjne i przedstawiają inny rodzaj problemu, którym jest tutaj szczególnie konflikt tradycji kulturowych
(i konflikt etyczny).
Należy pochwalić twórców filmu nie tylko dla udanych scen batalistycznych, ale także i przede wszystkim dla poziomu umiejętności szermierczych przedstawionych przez amerykańskiego aktora, który dzierży
miecz katana bardzo dobrze. Znacznie lepiej niż Scot Glenn (jak amerykański bokser Rick) w „The Challenge” lub Christopher Lambert (amerykański biznesmen, oczywiście) w podobnych rolach („Highlander III.
Mag”, „Hunted”).
Nowa era filmu jest współtworzona przez różne czynniki, spośród których można wymienić: postęp technologiczny w dziedzinie efektów specjalnych, sięganie do korzeni kulturowych, społeczną fascynację etosem
i potrzebę odrodzenia kultury honoru. Sztuki walki mogą stać się pomocne w tworzeniu nowych lub przywróceniu starych etosów. Tym bardziej,
że zachowują one swój sens i etos moralny w przekazie dawnych mistrzów
(archetypowe mędrców). Wuxia (archetypowi chińscy bohaterowie) i Bruce Lee, mistrzowie sztuk walki i kino tychże sztuk walki, Kurosawa i epopeja Tolkiena stają się inspiracją dla takich współczesnych reżyserów, jak
Jackson, Lucas, Zwick, Ang Lee, Tarantino, bracia Wachowscy [por. Cynarski, Obodyński 2004].
Związki estetyczne i pozaestetyczne
Dalekowschodnie sztuki walki są istotnie ruchowymi formami ekspresji
filozofii Wschodu. Jednakże błędne jest rozumienie owych sztuk w kategoriach jedynie estetycznego ich pojmowania. Błędnym, redukcjonistycz-
nym ujęciem sztuk walki jest ich estetyzacja i eksponowanie widowiskowego charakteru. Wśród badaczy reprezentujących tę orientację są także
polscy antropolodzy społeczni, jak Agata Chałupnik [2005].
Podobnie błędem jest dostrzeganie sztuki w samej tylko doskonałości
technicznej lub skuteczności w walce [Tokarski 1989; Cynarski 2000b].
Filozofia sztuk walki nawiązuje do dawnych traktatów, ale zasadniczo formułowana jest współcześnie [por. Cynarski 1997, 2012a; Kim, Back 2000;
Maroteaux, Cynarski 2002-2003; Matsunaga et al. 2009; Piwowarski 2011].
Taką współczesną filozofię współczesnego wojownika – artysty sztuk
walki, podążającego ową szlachetną drogą, twórczego homo creator nobilis, który dąży do duchowego mistrzostwa – zaprezentowano m.in. w kilku
artykułach, opublikowanych na łamach Rocznika Naukowego „Idō – Ruch
dla Kultury / Movement for Culture” i kwartalnika „Ido Movement forCulture. Journal of Martial Arts Anthropology” [Cynarski 2000d, 2001a,
2013; Piwowarski 2013; Shishida, Flynn 2013].
Rzekome lub prawdziwe związki sztuk walki z buddyzmem zen propagują zwłaszcza wyznawcy owej religijno-filozoficznej doktryny. Czynią
tak od paru stuleci nauczyciele i propagatorzy tej szkoły buddyzmu (S. Takuan, D. T. Suzuki, D. Taisen i inni). Z drugiej strony badacze sztuk walki
zwracają uwagę na fakty, wskazujące na to, iż nawet w samej Japonii zen
był jedną z wielu religii bądź filozofii powiązanych w różnym zresztą stopniu ze sztukami walki. Karate z Okinawy nawiązywało jedynie do konfucjanizmu, a dopiero współcześnie „dorabiana” jest mu ideologia bushidō
i zen [Egami 1986; Goldner 1992; Cynarski 2004a]. Stare, klasyczne szkoły
sztuk walki, jak pochodząca z XV wieku tenshin shōden katori shintō-ryū,
nawiązuje głównie do taoistycznej magii i shintoizmu. Aikidō posiada
własną religijną podbudowę, nadaną mu przez Moriheia Ueshibę. Jedynie
uprawiane w Japonii współczesne kendō i kyūdō autentycznie nawiązują
do bushidō i zen, co wynika zwłaszcza z przekonań religijnych uprawiających je osób.
Najistotniejszymi cechami wyróżniającymi sztuki walki wśród innych
przejawów kultury fizycznej wydają się być: dążenie do harmonii ciała,
ducha i umysłu (czego narzędziem jest psychofizyczny trening), łączenie
wiedzy i filozofii z codzienną praktyką i obecność etosu rycerskiego [Cynarski 2002; Cynarski, Sieber, Szajna 2014].
Wiedza zakodowana w ruchu
O korzyściach wynikających z treningu walki z cieniem w odniesieniu
do boksu i szermierki pisze (m.in.) Czajkowski [2002]. Zwraca uwagą na
przygotowanie psychoruchowe i automatyzację niektórych odpowiedzi,
z wykorzystaniem technik walki, co przyczynia się do wzrostu efektywności w sytuacji realnej walki. To samo dotyczy jednak w większym nawet
stopniu form technicznych, zwanych po japońsku kata, a obecnych w systemie nauczania większości dalekowschodnich sztuk walki.
Chińskie, japońskie lub koreańskie sztuki walki przenoszą w tej postaci
wiedzę techniczną i taktyczną dawnych mistrzów, doświadczenia z przebytych walk, ale także duży ładunek wiedzy kulturowej, symbolicznej, co
kryje się w nazwach, gestach i duchowym wymiarze praktyki [Cynarski,
Duriček 2001].
Można powiedzieć, że trening kata jest zadaniem porównywalnym do
buddyjskiego kōanu, wymagającego rozwoju intuicji i umiejętności koncentracji, i stanowiącego w jakimś stopniu warunek samopoznania osoby
ćwiczącej. Ćwiczenie wolnej walki można natomiast porównać do mondō
– zdobywania wiedzy poprzez dialog z nauczycielem. Partner jest tutaj nauczycielem, przy czym walczący nie są ograniczeni schematem wykonania
formy. Ten wyraz swobodnej inwencji i umiejętność szybkiego reagowania
na zmieniające się sytuacje świadczą już o dojrzałości technicznej ucznia.
Często, aby doskonalić umiejętności ataku i obrony, kontrolować dystans,
czas (tzw. timing) i rytm, włączane są do programu szkolenia formy wykonywane w parach. Jest to podstawowa metoda treningowa w klasycznych
szkołach kung-fu, karate, jūjutsu i kenjutsu.
Konkluzje
Uczniowie realizują pewną z góry określoną rolę, podobnie jak aktorzy.
Ich swoboda „gry” pozwala na różny, w zależności od konwencji, zakres
improwizacji. Nauczyciel zaś jest kimś podobnym do reżysera, realizując
każdy trening nieco inaczej, dostosowując program ćwiczeń do obecnych
w dōjō uczniów (mniej lub bardziej zaawansowanych) i zakładanych celów. Nauczyciel (sensei) przekazuje uczniom sztukę, której dziełem jest
sama osoba mistrza. Uczy ruchu, w którym zakodowane jest dziedzictwo
kulturowe dawnych wojowników.
Błędnym merytorycznie, redukcjonistycznym ujęciem sztuk walki jest
ich estetyzacja i eksponowanie jedynie widowiskowego charakteru. Formy
techniczne są ruchowym zapisem technik walki. Formy te i poszczególne
techniki mają w swym zewnętrznym kształcie znaczący składnik widowiskowy, przy czym zawierają specyficzny wyraz symboliczny. Wynikają stąd podobieństwa do innych sztuk per formatywnych, ekspresyjnych.
Występuje tu łańcuch powiązań: magia – rytuał – taniec – teatr, a w dalszej konsekwencji – kino i film, lub także gry komputerowe.
Bibliografia
1. Almeida Bira (2006), Capoeira – brazylijska forma sztuki. Historia, filozofia, praktyka, Purana, Wrocław.
2. Anderson A.D. (2001), Asian martial arts cinema, dance, and the cultural languages of gender, “Asian Journal of Communication, vol. 11, no. 2,
pp. 58-78.
3. Arauho P.C. de, Jaqueira A.R.F. (2011), Capoeira – fighting sport: its applications to educational environments [in:] A.A. Figueiredo, C. Gutierrez-Garcia [eds.], 2011 Scientific Congress on Martial Arts and Combat
Sports, Viseu-Portugal. Proceedings, Viseu (Portugal), pp. 17-18.
4. Assuncao M.R. (2005), Capoeira. The History of an Afro-Brazilian Martial Art, Routledge, London-NY.
5. Bolelli D. (2008), On the warrior’s path. Philosophy, fighting, and martial
arts mythology, Blue Snake Books, Berkeley, Calif.
6. Brown D.H.K., Jennings G., Molle A. (2009), Exploring Relationships between Asian Martial Arts and Religion, “Stadion”, no. 35, pp. 47–66.
7. Chałupnik A. (2005), Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, UW, Warszawa.
8. Cynarski W.J. (1997), Tradycja starego japońskiego aiki-jutsu i jego ewolucja do form współcześnie praktykowanych, „Roczniki Naukowe AWF
w Warszawie”, t. XXXVI, s. 109–132.
9. Cynarski W.J. (1999), Dziedzictwo kultury wojowników. Założenia filozoficzne i funkcje pedagogiczne dalekowschodnich sztuk walki, „Roczniki
Naukowe AWF w Warszawie”, t. XXXVIII, s. 55–76.
10. Cynarski W.J. (2000a), Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. Naukowe WSP, Rzeszów.
11. Cynarski W.J. (2000b), Struktura i funkcje dalekowschodnich sztuk walki, „Roczniki Naukowe AWF w Warszawie”, t. XXXIX, s. 71–90.
12. Cynarski W.J. (2000c), Film gatunku sztuk walki 1969–1999, Rocznik
Naukowy „Idō – Ruch dla Kultury”, t. I, s. 240–248.
13. Cynarski W.J. (2000d), W kierunku nowej, humanistycznej nauki o człowieku. Antropologia psychofizycznego postępu, Rocznik Naukowy „Idō –
Ruch dla Kultury”, t. I, s. 99–103.
14. Cynarski W.J. (2001a), Od zenu walki do humanizmu – od pierwotnych
kultur wojowników do homo creator nobilis przyszłości, „Idō – Ruch dla
Kultury / Movement for Culture”, t. II, s. 215–233.
15. Cynarski W.J. (2001b), Dynamiczna kobieta ponowoczesna, „Idō –
Ruch dla Kultury / Movement for Culture”, t. II, s. 180–192.
16. Cynarski W.J. (2001c), Martial arts phenomenon in mass culture, ”Physical Education and Sport”, no. 2, pp. 261-270.
17. Cynarski W.J. (2001d), Commercialization Process of the Far East Martial Arts, ”Studies in Physical Culture and Tourism”, vol. 8, p. 191-201.
18. Cynarski W. J. (2002), Proces globalizacji. Dialog kultur czy konflikt
wartości?, Instytut Europejskich Studiów Społecznych w Rzeszowie,
Rzeszów.
19. Cynarski W.J. (2004a), Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki
w perspektywie europejskiej, Wyd. UR, Rzeszów.
20. Cynarski W.J. (2004b), Związki dalekowschodnich sztuk walki z teatrem,
„Ido – Ruch dla Kultury / Movement for Culture”, t. IV, s. 256-261.
21. Cynarski W.J. (2012a), Anthropology of Martial Arts. Studies and Essays of the Sociology and Philosophy of Martial Arts, Rzeszow University
Press, Rzeszów. The Lykeion Library edition, vol. 16 [in Polish].
22. Cynarski W.J. (2012b), Martial Arts Phenomenon – Research and Multidisciplinary Interpretation, Rzeszow University Press, Rzeszów.
23. Cynarski W.J. (2013), General reflections about the philosophy of martial arts, “Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology”, vol. 13, no. 3, pp. 1–6.
24. Cynarski W.J., Duriček M. (2001), Symbolika wschodnioazjatyckich
sztuk walki, „Przegląd Naukowy Instytutu Wychowani Fizycznego
i Zdrowotnego UR”, nr 2, s. 167–175.
25. Cynarski W.J., Ebishima H., Litwiniuk A. (2010), Globalizacja na obszarze kultury sportowej - przykłady systemów pochodzenia pozaeuropejskiego [w:] Z. Dziubiński, P. Rymarczyk [red.], Kultura fizyczna a globalizacja, SALOS RP / AWF, Warszawa, s. 139-150.
26. Cynarski W.J., Lee-Barron J. (2014), Philosophies of martial arts and
their pedagogical consequences, “Ido Movement for Culture. Journal of
Martial Arts Anthropology”, vol. 14, no. 1, pp. 11-19. doi: 10.14589/
ido.14.1.2
27. Cynarski W.J., Litwiniuk A. (2004), Droga aktora a droga wojownika,
sesja naukowa, „Ido – Ruch dla Kultury / Movement for Culture”, t. IV,
s. 436-439.
28. Cynarski W.J., Obodyński K. (2004), Ethos of martial arts in the movie
at the beginning of the 21st century [in:] J. Kosiewicz, K. Obodyński [eds.],
Sports involvement in changing Europe, PTNKF, Rzeszów, pp. 136-152.
29. Cynarski W.J., Obodyński K. (2009), The symbolic dimension of Japanese budō [in:] D.H. Jütting, B. Schulze, U. Müller [eds.], Local Sport in
Europe, Waxmann, Münster-New York-München-Berlin, pp. 67-75.
30. Cynarski W.J., Obodyński K. (2011), Self-identification through bodily
awareness in the contemporary mass culture [in:] W.J. Cynarski, K. Obodyński, N. Porro [eds.], Sport, Bodies, Identities and Organizations: Conceptions and Problems, Rzeszów University Press, Rzeszów, pp. 27-39.
31. Cynarski W.J., Reguli Z. (2014), Martial arts science institutionalisation: specialized scientific periodicals, “Ido Movement for Culture.
Journal of Martial Arts Anthropology”, vol. 14, no. 1, pp. 54-62. doi:
10.14589/ido.14.1.5
32. Cynarski W.J., Sieber L. (2006), Training of martial arts – holistic concept, “Sport Wyczynowy”, no. 11–12, pp. 4–14.
33. Cynarski W.J., Sieber L., Szajna G. (2014), Martial arts in physical culture, “Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology”, vol. 14, no. 4, pp. 31-38.
34. Cynarski W.J., Skowron J. (2014), An analysis of the conceptual language used for the general theory of martial arts - Japanese, Polish and English terminology, “Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts
Anthropology”, vol. 14, no. 3, pp. 49-66. doi: 10.14589/ido.14.3.7
35. Czajkowski Z. (2002), Tajemnice walki z cieniem, „Sport Wyczynowy”,
nr 11–12, s. 119–123.
36. Dykhuizen J.C. (2000), Culture, training, and perception of the martial
arts: Aikido example, “Journal of Asian Martial Arts”, vol. 9, no. 3, pp. 9-31.
37. Eberhard W. (2001), Chinese symbols. Dictionary, Universitas, Kraków.
38. Egami S. (1986), The Heart of Karate-Do, Kodansha, Tokyo.
39. Fromm E. (1977), Zapomniany język, PIW, Warszawa.
40. Goldner C.G. (1992), Fernöstliche Kampfkunst. Zur Psychologie der
Gewalt im Sport, AHP Verlag, München [in German].
41. Green T.A. (2003), Surving the Middle passage: traditional African
martial arts in the Americas [in:] T.A. Green, J.R. Svinth [eds.] (2010),
Martial Arts of the World: An Encyclopedia of History and Innovation,
ABC-Clio, Santa Barbara (CA), pp. 129-148.
42. Green T.A., Svinth J.R. [eds.] (2010), Martial Arts in the World: An Encyclopedia of History and Innovation, ABC-Clio, Santa Barbara (CA).
43. Grossman E. (1998), Towards a semiosis of the martial arts: Aikido
as a symbolic form of communication, “Journal of Asian Martial Arts”,
vol. 7, no. 2.
44. Guiroud P. (1974), Semiologia, Warszawa.
45. Harasymowicz J. (2011), Tradition of physical exercises and martial arts
in actors’ education, “Arch Budo”, vol. VII, no. 2, pp. 65-71.
46. Hooge S.R. (2003), Pakiet rytmu [w:] W.J. Cynarski, K. Obodyński
[red.], Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki – koncepcje i problemy, Rzeszów, s. 143-149.
47. Hooge S.R. (2004), Theorie des Rhytmus im Kampfsport, „Ido – Ruch
dla Kultury / Movement for Culture”, t. IV, s. 286-292.
48. Jennings G., Brown D.H.K., Sparkes A.C. (2010), It Can Be a Religion
If You Want: Wing Chun Kung Fu as a Secular Religion, “Ethnography”,
vol. XI, no. 4, pp. 533–557.
49. Jones D.E. [ed.] (2002), Combat, Ritual, and Performance. Anthropology of the Martial Arts, Praeger, Westport, CT.
50. Jung C.G. (1976), Archetypy i symbole, Czytelnik, Warszawa.
51. Kauz H. (1977), The Martial Spirit: An Introduction to the Origin, Philosophy and Psychology of the Martial Arts, The Overlool Press, New York.
52. Kim D., Back A. (2000), The Way do Go: Philosophy in Martial Arts
Practice, Nanam, Seoul.
53. Klens-Bigman D. (1999), Toward a theory of martial arts as performance art, „Journal of Asian Martial Arts”, vol. 8, nr 2.
54. Klens-Bigman D. (2002), Toward a theory of martial arts as performance art [in:] D.E. Jones [ed.], Combat, Ritual, and Performance. Antropology of the Martial Arts, Praeger, Wesport, Connecticut – London, Westport, Connecticut – London, pp. 1-10.
55. Kosiewicz J. (1997), The structure of a sports spectacle [w:] Philosophy
of physical culture, Palacky University, Olomouc.
56. Kosiewicz J. (2000), Widowisko sportowe w świetle założeń aleatoryzmu – stałe i przypadkowe elementy struktury spektaklu [w:] J. Kosiewicz, Kultura fizyczna i sport w perspektywie filozofii, AWF, Warszawa
(Studia i Monografie nr 83), s. 191–198.
57. Kreng J. (2008), Fight choreography. The art of non-verbal dialogue,
Thomson Cours Technology PTR, Boston (USA).
58. Kusio J. (2002), Terukkuttu – tamilski teatr ludowy, „Przegląd Orientalistyczny”, PTO Warszawa, nr 1–2, s. 59–67.
59. Künstler M. J. (1985), Mitologia chińska, Wydawnictwa Artystyczne
i Filmowe, Warszawa.
60. Łabędzka I. (1999), Obrzędowy teatr Dalekiego Wschodu, Wyd. UAM,
Poznań.
61. Maliszewski M. (1996), Spiritual Dimensions of the Martial Arts,
C.E. Tuttle Company, Rutland-Tokyo.
62. Maroteaux R.J., Cynarski W.J. (2002-2003), On philosophy of Japanese
martial arts – questions and answers, ”Ido – Ruch dla Kultury / Movement for Culture”, t. III, s. 48-55.
63. Matsunaga H. et al. (2009), Budo: The Martial Way of Japan, Nippon
Budokan, Tokyo.
64. McFarlane S. (1990), Mushin, morals, and martial arts – a discussion
of Keenan’s Yogacara critique, “Japanese Journal of Religious Studies”,
vol. 17, no. 4, pp. 397-420.
65. Mintz M.D. (1978), The Martial Arts Film, A.S. Barnes and Company,
South Brunswick and New York, Thomas Yoseloff Ltd., London.
66. Molle A. (2010), Towards a Sociology of Budo: Studying the Implicit,
”Implicit Religion”, vol. XIII, no. 1.
67. Ogarek-Czoj H. (1981), Pradzieje i legendy Korei, Iskry, Warszawa.
68. Pańczyk W., Cynarski W.J. (2006), Imitative forms of movement as a way
of counteracting physical passivity of a contemporary man, “Archives of
Budo”, vol. II, pp. 45-52.
69. Pauka K. (1997), A flower of martial arts: The randai folk theatre of the
Minangkabau in West Sumatra, „Journal of Asian Martial Arts”, vol. VI,
nr 4.
70. Pauka K. (1998), Theater & Martial Arts in West Sumatra: Randai & Silek of the Minangkabau, Ohio University Press, USA.
71. Pilat W. (2010), Żowtiak: Bojowyj Hopak. Kozackie licarskie mistectwo,
ukraińskie bojowe mistectwo; bazowa technika Bojowoho Hopaka, Społom, Lviv [in Ukrainian].
72. Piwowarski J. (2011), Bezpieczeństwo i samodoskonalenie jako elementy świętej Drogi Wojownika, Zeszyt Naukowy „Apeiron”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego w Krakowie, no. 6,
pp. 231-245.
73. Piwowarski J. (2013), Moral strength and safety culture. Revitalizing
the West in view of Japanese conceptions, “Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology”, vol. 13, no. 4, pp. 7–15.
doi: 10.14589/ido.13.4.2
74. Reis A. (2005), Capoeira: Health & Social Well-Being, Thesaurus, Brasilia.
75. Rut P. (2014), Gala & Congress: IMACSSS 2014, documentary (a film).
76. Shishida F., Flynn S.M. (2013), How does the philosophy of martial arts
manifest itself? Insights from Japanese martial arts, “Ido Movement for
Culture. Journal of martial Arts Anthropology”, vol. 13, no. 3, pp. 29-36.
77. Sieber L., Cynarski W.J., Litwiniuk A. (2007), Spheres of fight in martial
arts, ”Archives of Budo”, vol. 3, pp. 42-48.
78. Simpkins C., Simpkins A. (2007), Confucianism and the Asian Martial
Traditions, “Revista de Artes Marciales Asiáticas”, vol. II, no. 2, pp. 46–53.
79. Skidmore M.J. (1991), Popular culture – the martial arts, “Journal of
Popular Culture”, vol. 25, no. 1, p. 129.
80. Sonoda-Nunes R.J., De Oliveira S.R., Wanderley M. Jr. (2009), Capoeira: The Brazilian martial art and infantil school education, „Ido – Ruch
dla Kultury / Movement for Culture”, vol. 9, pp. 130-138.
81. Steiner M. (2002), Uwagi na marginesie książki Izabelli Łabędzkiej „Obrzędowy teatr Dalekiego Wschodu”, „Kultura i Społeczeństwo”, Kultura
współczesna i media, ISP PAN, t. XLVI, nr 1, s. 157–179.
82. Ślęzak M. (2007), Capoeira według M.R. Assuncao, „Ido – Ruch dla
Kultury / Movement for Culture”, vol. 7, pp. 228-229.
83. Tharnbury B.E. (1995), Behind the mask: community and performance
in Japan’s folk performing arts, „Asian Theatre Journal”, t. XII, nr 1.
84. Tokarski S. (1989), Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii
Wschodu, Glob, Szczecin.
85. Westbrook A., Ratti O. (1970), Aikido and the Dynamic Sphere: An Illustrated Introduction, C.E. Tuttle, Vermont.
86. Willemin V., Mairet S., Nisse B. (1996), Mystere des Arts Martiaux, Guy
Tredaniel Ed., Paris [in French].
87. Yi Duk-moo, Park Je-ga (2000), Muye Dobo Tongji. Comprehensive Illustrated Manual of Martial Arts. By order of King Jungjo, trans. by Sang
H. Kim, Turtle Press, Hartford.
88. Zeng H.Z., Cynarski W.J., Lisheng Xie (2013), Martial Arts Anthropology, Participants’ Motivation and Behaviours. Martial Arts in Chanshu:
Participants’ Motivation, Practice Times and Health Behaviours, Lambert
Academic Publishing, Saarbrücken.
89. Zygmunt S. (1998), From Bruce Lee to van Damme. Lexicon of films
(CD-ROM, wyd.. Wiedza i Życie), no. 1.
•
Prof. dr hab. Wojciech J. Cynarski
Wydział Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski
Kontakt: [email protected]
Nr 17, 2015 (40–51)
BEZPIECZEŃSTWO W EDUKACJI:
PERSPEKTYWA UCZNIA. SZKOLNE
PROGRAMY PROFILAKTYCZNE
SAFETY AND SECURITY IN EDUCATION:
A STUDENT’S PERSPECTIVE.
SCHOOL-BASED PREVENTION PROGRAMS
MALWINA DANKIEWICZ
Uniwersytet Jagielloński
Abstract
The article presents the problem of safety and security in school from the
perspective of a student. The necessity of system solutions for dealing with
the phenomena of aggression and violence in schools and the need for the
introduction of prevention programs in schools was indicated. The paper
presents an analysis of the undertaken so far by the schools prevention
activities which have not led to a decrease in the most common pathological behaviors among children and adolescents. The Olweus Bullying
Prevention Program (OBPP), taking into account the remedial measures
at the school, classes and individuals level and model Aggression Replacement Training (ART) recommended by the Ministry of National Education were presented.
Keywords: safety and security in education, school aggression and violence, school-based prevention program, The Olweus Bullying Prevention
Program (OBPP), Aggression Replacement Training (ART)
Bezpieczeństwo w edukacji: perspektywa ucznia… • 41
Abstrakt
W artykule przedstawiono problem bezpieczeństwa w szkole z perspektywy ucznia. Wskazano na konieczność systemowych rozwiązań dotyczących
radzenia sobie ze zjawiskami agresji i przemocy w szkole oraz potrzebę
wprowadzania programów profilaktycznych do szkół. Przedstawiono analizę dotyczącą podejmowanych do tej pory przez szkoły działań profilaktycznych, które nie doprowadziły do spadku najczęstszych zachowań patologicznych wśród dzieci i młodzieży. Zaprezentowano skuteczny program
zapobiegania agresji w szkole D. Olweusa uwzględniający środki zaradcze
na poziomie szkoły, klasy i jednostki oraz modelowy Trening Zastępowania
Agresji (ART) rekomendowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo w edukacji, agresja i przemoc w szkole,
szkolny program profilaktyczny, program zapobiegania agresji w szkole
D. Olweusa, Trening Zastępowania Agresji (ART)
•
Wprowadzenie
Bezpieczeństwo w edukacji rozumiane w kategoriach przeciwdziałania zagrożeniom dla dobrostanu danego ucznia lub nauczyciela, w tym zachowaniom patologicznym, takim jak agresja i przemoc1, jest zagrożone, gdy
zawodzi istotne ogniwo, jakim jest szkoła.
Od 2002 roku szkoły są zobligowane rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, aby wprowadzać szkolne programy profilaktyki
problemów dzieci i młodzieży2, jednak wielu nauczycielom nadal brakuje poczucia pewności, czy poprawnie przeprowadzili diagnozę problemu
i prawidłowo interpretują uzyskane rezultaty, a także czy zaplanowane
działania są adekwatne do potrzeb uczniów i całego środowiska. Według
Stanisława Orłowskiego częstym zjawiskiem wśród nauczycieli jest poczucie frustracji spowodowane niewielką efektywnością prób oddziaływania na agresywne zachowania pojawiające się w szkole. Niska skutecz1 E. de Waal, M.M. Grosser, Safety and security at school: A pedagogical perspective,
„Teaching and Teacher Education”, 2009, nr 25, s. 697–706.
2 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola
oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 10, poz.96).
42 • Malwina Dankiewicz
ność spowodowana jest brakiem odpowiednich umiejętności nauczycieli
i działaniem bez wsparcia innych. Działaniu nauczycieli można zarzucić
m.in. brak zagłębiania się w szczegóły w sytuacji konfliktu; powierzchowne ocenianie sytuacji w celu uzyskania szybkiego rozwiązania; obwinianie prześladowanej osoby, zacierające różnicę pomiędzy obroną i atakiem
oraz utrudniające właściwą reakcję; brak reakcji nauczycieli na wszystkie
dostrzegalne, nawet drobne, sytuacje przemocowe, których są świadkami
oraz ułatwianie przypisania dziecku niskiej pozycji w klasie i wpisania go
w rolę „kozła ofiarnego” poprzez publiczne krytykowanie. Nauczyciele
mogą być wówczas spostrzegani przez ofiary bullyingu jako współsprawcy
przemocy lub jej inicjatorzy i nie będą szukać u nich pomocy3.
Z subiektywnym przekonaniem nauczycieli pokrywają się wyniki badań, które wskazują na narastający problem. Najskuteczniejsze ze znanych
narzędzi zapobiegania zagrożeniom w szkole, jakim są programy profilaktyczne, okazuje się nie spełniać swojej roli: najnowsze badania wykazują
odwrócenie trendu spadkowego w odniesieniu do agresji uczniowskiej.
Diagnozy tego problemu podjęła się Najwyższa Izba Kontroli.
Z kontroli NIK wynika, że podejmowane przez szkoły działania profilaktyczne (w latach 2011/2012-2012/2013) nie doprowadziły do spadku
najczęstszych zachowań patologicznych wśród dzieci i młodzieży. Kontroli
zostały poddane 34 szkoły dla dzieci i młodzieży różnych typów. W ocenie
NIK słabym ogniwem przeciwdziałania zjawiskom patologii w szkołach
był sposób przygotowania szkolnych programów profilaktyki, na których
powinny opierać się późniejsze działania zapobiegawcze nauczycieli i pedagogów. Dyrektorzy szkół nie dopasowywali działań profilaktycznych do
potrzeb i zagrożeń, działali na podstawie źle przygotowanych szkolnych
programów profilaktycznych i wychowawczych, które były sporządzane
bez przeprowadzenia pogłębionej diagnozy wśród uczniów, rodziców
i nauczycieli. Dyrektorzy szkół opierają się na ogólnodostępnych danych
lub powielają te same działania w ciągu kolejnych lat bez zidentyfikowania
faktycznych problemów w swojej placówce (np. jedno z kontrolowanych
gimnazjów realizowało ten sam program przez 10 kolejnych lat). W rezultacie profilaktyka nie jest adekwatna do zagrożeń. Według NIK w części
skontrolowanych szkół programy były zbyt ogólnikowe i sformułowane
w sposób, który nie pozwalał na ocenę ich skuteczności. Ponadto stwier3 S. Orłowski, Szkoła wobec agresji i przemocy, [w:] Profilaktyka w szkole. Poradnik dla
nauczycieli, B. Kamińska–Buśko, J. Szymańska (red.), CMPPP, Warszawa 2005.
dzono, że szkoły nie wykorzystują gotowych – skutecznych i sprawdzonych – programów profilaktycznych, rekomendowanych w krajowym
Systemie Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia
Psychicznego (korzysta z nich tylko jedna piąta skontrolowanych szkół).
Na tym nie kończą się zarzuty: kadra pedagogiczna nie jest odpowiednio przygotowana do rozpoznawania zagrożeń i wczesnej interwencji,
prawie 30% nauczycieli przyznało, że wciąż nie ma dostatecznej wiedzy
na temat ryzykownych zachowań uczniów, pomimo organizacji szkoleń
dotyczących sposobu reagowania na zjawiska patologiczne przez wszystkie skontrolowane szkoły. Ponadto aż jedna trzecia szkół nie uczy swoich
nauczycieli, jak prawidłowo sporządzać i skutecznie realizować programy
profilaktyczne dostosowane do potrzeb konkretnych grup dzieci i młodzieży. Do prawidłowych działań na rzecz bezpieczeństwa w szkole można
zaliczyć jedynie kierowanie programów profilaktycznych do całej społeczności szkolnej, tzn. uczniów, nauczycieli oraz rodziców, co miało miejsce
w połowie skontrolowanych szkół (17) oraz działania dyrekcji włączające
rodziców w działania zapobiegawcze (9 szkół).
Z kontroli NIK wynika niestety również, że dyrektorzy szkół nie mają
znaczącego wsparcia w walce z patologiami we władzach samorządowych.
Prawie połowa skontrolowanych gmin (46%) przeznaczała dochody z opłat
za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych na cele inne niż na walkę z problemami alkoholowymi i narkomanią. Opłacano z nich np. zobowiązania gminy albo deficyt budżetowy, łamiąc w ten sposób art. 18 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Także
działania samorządów podejmowane w ramach tzw. gminnych strategii
rozwiązywania problemów społecznych nie doprowadziły do spadku zachowań patologicznych wśród uczniów. Część gmin (56%) nie prowadziła
nawet świetlic szkolnych, a inne nieprawidłowo monitorowały realizację
obowiązku nauki do 18 roku życia, choć wagary i nieprzygotowanie do lekcji to dwa z trzech najczęściej wymienianych przez nauczycieli zachowań
patologicznych, zaraz po agresji słownej skierowanej wobec rówieśników4.
Wymienione powyżej błędy i niedopatrzenia powodują, że programy
profilaktyczne, zamiast stanowić odpowiedź na zagrożenia szkolne, mogą
stać się dodatkowym źródłem problemów.
4 Informacja o wynikach kontroli „Przeciwdziałanie zjawiskom patologii wśród dzieci
i młodzieży szkolnej”, NIK, Warszawa 2014.
Program zapobiegania agresji w szkole D. Olweusa
Według Dana Olweusa5 celem programu zapobiegania zachowaniom
agresywnym uczniów w szkołach i poza nią powinno być utrwalenie przeświadczenia, że żaden uczeń nie może być nękany ani dyskryminowany.
Program zaradczy powinien skutkować zmniejszeniem lub eliminacją ze
szkół zjawiska agresji we wszelkich jej postaciach, a także zapobiegać jego
powstawaniu. Dotyczy to również podtypu zachowań agresywnych występujących w środowisku szkolnym, jakim jest dręczenie szkolne (ang.
bullying), czyli specyficzny rodzaj przemocy rówieśniczej (która jest podtypem agresji), gdy „ofiara jest w dłuższym okresie wielokrotnie narażona
na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób”6, charakteryzujący
się dysproporcją między agresorem i ofiarą, długotrwałością stosowania
przemocy oraz uwikłaniem w proces całej grupy7. Opracowany przez Olweusa program skutecznej interwencji w sytuacjach występowania agresji
w szkołach, pomimo że nie powstał na potrzeby polskich szkół ani nie
jest programem nowym (z lat 80-tych ubiegłego wieku), jest dobrze dostosowany do współczesnych realiów i potrzeb systemu szkolnego w Polsce.
Program ma charakter całościowy: zawiera opis oddziaływań adresowanych do szkoły, do klasy oraz do poszczególnych osób uwikłanych w sytuacje związane z przemocą.
Ramowy program zapobiegania agresji w szkole D. Olweusa8 koncentruje się w pierwszej kolejności na agresji bezpośredniej, czyli widocznych, otwartych atakach na innych uczniów, nie pomijając jednak agresji
pośredniej, czyli działań prowadzących do wyobcowania danego ucznia
i wykluczenia go z grupy, a więc takich jej form jak np. plotka, prowokacja,
fałszywe oskarżenia, manipulacja, próby wyizolowania ucznia z klasy lub
niedopuszczania do zabawy. Zwalczaniu agresywnych zachowań uczniów
powinno towarzyszyć docenienie istniejących zachowań nieagresywnych
5 D. Olweus, Mobbing: fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Wydawnictwo Jacek
Santorski & Co, Warszawa 2007.
6 Ibidem, s. 21.
7 D. Olweus, Bullying at school: What we know and what we can do, Blackwell Publishers,
Oxford 1993.
C. Salmivalli, Bullying and the peer group: A review, „Aggression and Violent Behavior”,
2010, Nr 15(2), s. 112-120.
P. K. Smith, Bullying: Recent developments, „Child and Adolescent Mental Health”, 2004,
Nr 9 (3), s. 98-103.
8 S. Orłowski, Szkoła wobec agresji i przemocy, [w:] Profilaktyka w szkole. Poradnik dla
nauczycieli, B. Kamińska–Buśko, J. Szymańska (red.), CMPPP, Warszawa 2005.
i modelowanie nowych (asertywnych i prospołecznych), ponieważ samo
karanie zachowań negatywnych bez wzmocnienia zachowań pozytywnych
jest mało skuteczne. Istotna jest świadomość nauczycieli odnośnie rzeczywistej skali problemu i chęć zmiany panującej sytuacji.
Program z podziałem na 3 poziomy interwencji został zaprojektowany
następująco:
1. Środki zaradcze na poziomie szkoły:
• przeprowadzenie ankiety wśród uczniów i analiza sytuacji,
• wprowadzenie dnia poświęconego problemowi bullyingu w szkole zamiast zwykłych lekcji,
• zwiększenie kontroli podczas przerw (wprowadzenie dyżurów), częstsze interwencje,
• zwiększenie ilości ciekawych zajęć pozalekcyjnych,
• uruchomienie telefonu kontaktowego czynnego przez kilka godzin w tygodniu, aby umożliwić anonimowe rozmowy o zaistniałych problemach,
• wprowadzenie ogólnoszkolnego zebrania rodziców,
• doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli (wprowadzenie grup rozwojowych),
• rozwój współpracy dom – szkoła.
2. Środki zaradcze na poziomie klasy:
• regulamin klasowy powinien zawierać normy postępowania zapobiegające bullyingowi, definicję problemu oraz nagrody i kary,
• przynajmniej jedna godzina wychowawcza powinna zostać poświecona
problemowi bullingu,
• wprowadzenie nauki poprzez współpracę, dającą możliwość bliższego
poznania się,
• odbywanie wspólnych zajęć wzmacniających więzi miedzy uczniami,
• zwoływanie zebrań rodziców i ewentualne indywidualne rozmowy z rodzicami.
3. Środki zaradcze na poziomie jednostki:
• przeprowadzanie rozmów ze sprawcami i ofiarami bullyingu,
• przeprowadzanie rozmów z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, ewentualnie także w obecności dzieci,
• wykorzystanie pomocy ze strony „neutralnych” uczniów,
• udzielenie pomocy i wsparcia dla rodziców ze strony szkoły,
• udzielenie fachowej pomocy przez psychologa (psychoterapeutę) rodzicom i uczniom szykanowanym, ale także szykanującym,
• możliwość zmiany klasy lub szkoły.
Na potwierdzenie skuteczności programu zaradczego Olweus przytacza
wyniki badań, z których wynika, że w ciągu dwóch lat realizacji programu
w 42 szkołach w Beren liczba przypadków bullyingu zmalała w badanych
szkołach o co najmniej 50%. Zaobserwowano poprawę klimatu panującego w szkole i samopoczucia uczniów, wzrost porządku i dyscypliny oraz
lepszy stosunek uczniów do kolegów i szkoły. Dzięki programowi nastąpiło zmniejszenie skali istniejącego problemu, ale także wykazano jego oddziaływanie prewencyjne: o ponad 50% zmalała liczba nowych przypadków bullyingu.
Coraz szerzej wprowadzany jest w szkołach również Trening Zastępowania Agresji ART – program profilaktyczny dla grup zwiększonego
ryzyka mający na celu zmianę zachowań agresywnych i przemocowych
na zachowania pożądane i społecznie akceptowane. Skuteczność metody
TZA – ART została potwierdzona w badaniach ewaluacyjnych, przeprowadzonych również w Polsce, dzięki czemu metoda ta jest rekomendowana jako modelowy program zalecany do realizacji przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej9. Inne rekomendowane programy profilaktyczne podawane w literaturze psychologiczno-pedagogicznej to m.in. Golden Five,
Rozwiązywanie konfliktów w szkole, Spójrz inaczej na agresję i Porozumienie w szkole10.
Trening zastępowania agresji (art)
Trening ART (ang. Aggression Replacement Training) jest to poznawczo-behawioralny program profilaktyczny opracowany przez prof. Arnolda Goldsteina w latach 80-tych, aktualnie rekomendowany przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej. Podstawą teoretyczną treningu jest teoria uczenia się
i założenie, że agresja jest zachowaniem wyuczonym poprzez obserwację,
naśladownictwo, bezpośrednie doświadczenie oraz powtarzanie. Agresja
jest zatem wyuczona w taki sam sposób, w jaki nabywane są inne zachowania. To znaczy, że dzieci i młodzież uczą się zarówno zachowań prospołecznych, powodowanych altruizmem, chęcią współpracy i empatią, jak i antyspołecznych, takich jak manipulacja, kłamstwa, złośliwości i znęcanie się.
9 Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny dla
nauczycieli, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2004.
10 K. Ostrowska, Zachowania agresywne uczniów. Badania porównawcze 1997-20032007, Warszawa 2007, http://www.ore.edu.pl/s/274 (08.03.2015).
Profilaktyka agresji i przemocy w szkole, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa
2014.
Nauka następuje pod wpływem bezpośrednich doświadczeń ze względu na
korzyści, jakie przynosi nam własne zachowanie, albo pośrednio poprzez
obserwację innych osób, które są nagradzane za swoje zachowanie11.
Ideą treningu jest zmiana agresywnych zachowań u dzieci i młodzieży
na prospołeczne oraz zmiana sposobu myślenia o sobie i o innych dzięki
nabywaniu umiejętności społecznych. U podstaw metody leży przekonanie, że podstawowymi przyczynami agresywnych zachowań są deficyty
w trzech głównych obszarach: kontrolowaniu własnej impulsywności,
znajomości alternatywnych wobec agresji sposobów zachowania i umiejętności ich stosowania oraz rozwoju myślenia moralnego, które powinno
pełnić rolę korygującą niepoprawne zachowania.
Program składa się z trzech elementów12:
1. Trening kontroli złości (emocje) – polega na nauce zatrzymania ekspresji złości, aby dać sobie możliwość zastanowienia nad wyborem
adekwatnego zachowania. Celem treningu kontroli złości jest podwyższenie poziomu samokontroli, ograniczenie i kontrolowanie gniewu
i agresji. W czasie zajęć uczestnicy uczą się identyfikować czynniki wywołujące złość poprzez zewnętrzny wyzwalacz (co się wydarzyło?) oraz
wewnętrzny wyzwalacz (co wówczas sobie pomyślałeś, jakie znaczenie
nadałeś temu, co się wydarzyło?), identyfikować sygnały płynące z ciała
(co się zmieniło w twoim ciele, kiedy się zezłościłeś?), używać techniki
służące do zmniejszania poziomu złości z zastosowaniem reduktorów
złości, stosować monity (autoinstrukcje używane w celu obniżenia
znaczenia jakie nadaliśmy zdarzeniu, które wywołało w nas złość) oraz
stosować samoocenę (nagradzać siebie za skuteczne wykonanie zadania
w celu wzmocnienia pozytywnych zachowań).
2. Trening umiejętności prospołecznych (zachowanie) – polega na systematycznym uczeniu się umiejętności prospołecznych (wybranych z pełnej
listy 97-miu lub z ograniczonej do 50-ciu), które służy zastępowaniu nie11 S. Orłowski, Trening Zastępowania Agresji Arnolda Goldsteina - informacje na
temat metody, materiały Pracowni Profilaktyki Centrum Metodycznego Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej.
12 B. Glick, J. C. Gibbs, Trening zastępowania agresji (ART): kompleksowa interwencja
wobec młodzieży agresywnej, Instytut Amity, Warszawa 2011.
B. Glick, A. P. Goldstein, Aggression Replacement Training, „Journal of Counseling and
Development”, 1987, Nr 65, s. 356-362.
kontrolowanych zachowań destrukcyjnych, zachowaniami konstruktywnymi. Uczenie się następuje przy pomocy następujących procedur:
• modelowanie („pokaż”) – demonstrowanie umiejętności przez trenera,
• odgrywanie ról („zrób”) – nabywanie umiejętności przez trenujących,
• informacja zwrotna („omów”) – opinie grupy i trenera wskazujące na
to, co zostało wykonane dobrze (wzmocnienie pozytywne) i co można
zrobić inaczej (dzielenie się doświadczeniem),
• transfer treningu („przećwicz”) – ćwiczenie w grupie i ćwiczenia domowe w celu zwiększenia transferu umiejętności w odniesieniu do realnych sytuacji życiowych i podtrzymania nabytych umiejętności.
3. Trening wnioskowania moralnego (wartości) – polega na tworzeniu
grupowej definicji wartości, która zmienia się w zależności od rozwoju
osobowości członków grupy. Celem treningu jest wywołanie dysonansu
poznawczego i refleksji nad wyznawanymi wartościami, skutkujących
podwyższeniem poziomu uczciwości i sprawiedliwości oraz liczeniem
się z potrzebami i prawami innych. W czasie treningu grupa dąży do
znalezienia dojrzałych moralnie powodów, decyzji i wartości odnoszących się do określonych sytuacji problemowych.
Główny nacisk położony jest na modelowe przedstawienie wybranych
zachowań. Uczenie się tych zachowań odbywa się poprzez granie ról,
otrzymywanie informacji zwrotnych i przenoszenie nabytych umiejętności do codziennego życia. Gdy podstawowe kroki zostaną utrwalone,
istnieje wysokie prawdopodobieństwo zastosowania ich w konkretnych
życiowych sytuacjach. Trening ma zastosowanie wobec osób w różnym
wieku, o różnym poziomie agresywności i o różnych doświadczeniach
społecznych. Jest skierowany do szerokiej grupy odbiorców: dzieci w wieku przedszkolnym, uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych, licealnych i technicznych oraz destrukcyjnych subkultur. Metoda początkowo
była skierowana do osób z zaburzeniami zachowania oraz narkomanów,
stopniowo zaczęto ją stosować także w profilaktyce agresji13.
Program ART może być stosowany na wszystkich trzech poziomach
profilaktyki (pierwszo- drugo- i trzeciorzędowej). Sprawdza się w szeroko
rozumianej profilaktyce społecznej, zarówno jako propozycja nauczania
13 B. Glick, J. C. Gibbs, Trening zastępowania agresji (ART): kompleksowa interwencja
wobec młodzieży agresywnej, Instytut Amity, Warszawa 2011.
B. Glick, A. P. Goldstein, Aggression Replacement Training, „Journal of Counseling and
Development”, 1987, Nr 65, s. 356-362.
postaw i zachowań prospołecznych oraz jako oferta diagnostyczno-terapeutyczna zmiany zaburzonych zachowań. W Polsce jest upowszechniany
od 1999 roku, między innymi w latach 2004-2006 w ramach realizacji Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży przez Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej na zlecenie MEN14.
Podsumowanie
Zarówno badania zagraniczne, jak i polskie, wskazują na klimat szkoły
jako na istotny czynnik związany z poziomem agresji i przemocy szkolnej, które nie rozgrywają się w wyizolowanej relacji między ofiarą i napastnikiem, ale w pewnym kontekście społecznym15. Stąd podstawą skuteczności podejmowanych działań zapobiegawczych jest ścisła współpraca
różnych podmiotów odpowiedzialnych za wychowanie dzieci i młodzieży,
przede wszystkim rodziny i szkoły. Nasilenie zjawisk związanych z agresją i przemocą w szkołach skłania do podejmowania działań, które pomogą nauczycielom rozwiązywać tego rodzaju problemy16 Od 2000 roku
Ministerstwo Edukacji Narodowej systematycznie podejmuje działania
zmierzające do ograniczania negatywnych zjawisk na terenie szkoły, takie
jak intensywne próby wprowadzenia programów profilaktycznych jako
standardowych działań programowych szkoły. W tym celu przystosowano
do warunków polskich niektóre programy sprawdzone w innych krajach,
a także opracowano autorskie17
Szkoła jest skomplikowanym systemem, dlatego rozwiązywanie problemów z agresją i przemocą na jej terenie wymaga podejścia systemowego.
Aby podejmowane działania były skuteczne powinny być spełnione następujące warunki: działania powinny mieć charakter ciągły, systematyczny,
obejmować całą społeczność szkolną (uczniów, nauczycieli i rodziców –
każda z tych grup powinna uczestniczyć w zajęciach edukacyjnych); mu14 S. Orłowski, Trening Zastępowania Agresji Arnolda Goldsteina - informacje na temat metody,
materiały Pracowni Profilaktyki Centrum Metodycznego Pomocy PsychologicznoPedagogicznej.
15 A. Komendant-Brodowska, Agresja i przemoc szkolna. Raport o stanie badań, Instytut
Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
16 Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik metodyczny dla
nauczycieli, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2004.
17 K. Ostrowska, Zachowania agresywne uczniów. Badania porównawcze 1997-20032007, Warszawa 2007, http://www.ore.edu.pl/s/274 (08.03.2015).
szą istnieć jasne, wspólne dla wszystkich zasady i procedury interwencji
(doraźne i długofalowe); decyzje dotyczące wewnętrznej polityki szkoły
wobec zjawiska agresji i przemocy oraz stworzenia i wdrożenia programu
profilaktycznego powinny być podejmowane wspólnie przez grono nauczycielskie, dyrekcję szkoły i pracowników niepedagogicznych, a także
powinno istnieć powszechne przekonanie o potrzebie takich działań18.
Bibliografia:
1. Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych. Poradnik
metodyczny dla nauczycieli, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu,
Warszawa 2004.
2. Czemierowska-Koruba E., Koruba K., „Szkoła bez przemocy” program
społeczny – przewodnik po dobrych praktykach, Warszawa 2007.
3. Glick B., Gibbs J. C., Trening zastępowania agresji (ART): kompleksowa interwencja wobec młodzieży agresywnej, Instytut Amity, Warszawa
2011.
4. Glick B., Goldstein A. P, Aggression Replacement Training, „Journal of
Counseling and Development”, 1987, Nr 65, s. 356-362.
5. Informacja o wynikach kontroli Przeciwdziałanie zjawiskom patologii
wśród dzieci i młodzieży szkolnej, NIK, Warszawa 2014.
6. Komendant-Brodowska A., Agresja i przemoc szkolna. Raport o stanie
badań, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
7. Olweus D., Bullying at school: What we know and what we can do, Blackwell Publishers, Oxford 1993.
8. Olweus D., Mobbing: fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 2007.
9. Orłowski S., Szkoła wobec agresji i przemocy, [w:] Profilaktyka w szkole. Poradnik dla nauczycieli, B. Kamińska–Buśko, J. Szymańska (red.),
CMPPP, Warszawa 2005.
10. Orłowski S., Trening Zastępowania Agresji Arnolda Goldsteina - informacje na temat metody, materiały Pracowni Profilaktyki Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
11. Ostrowska K., Zachowania agresywne uczniów. Badania porównawcze 1997-2003-2007, Warszawa 2007, http://www.ore.edu.pl/s/274
(08.03.2015).
18 E. Czemierowska-Koruba, K. Koruba, „Szkoła bez przemocy” program społeczny –
przewodnik po dobrych praktykach, Warszawa 2007.
12. Profilaktyka agresji i przemocy w szkole, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2014.
13. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów
publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 10, poz.96).
14. Salmivalli C., Bullying and the peer group: A review, „Aggression and
Violent Behavior”, 2010, Nr 15(2), s. 112-120.
15. Smith P. K., Bullying: Recent developments, „Child and Adolescent
Mental Health”, 2004, Nr 9(3), s. 98-103.
16. de Waal E., Grosser M. M., Safety and security at school: A pedagogical
perspective, „Teaching and Teacher Education”, 2009, nr 25, s. 697–706.
•
Malwina Dankiewicz, mgr psychologii UJ, doktorant w Instytucie
Psychologii UJ. Członek Zarządu Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Zastępca Przewodniczącej Oddziału
Krakowskiego PTP w kadencji 2012-2015, Przewodnicząca Koła Młodych
Psychologów przy Oddziale Krakowskim PTP w kadencji 2012-2015. Zainteresowania naukowe: psychologia agresji, osobowości, edukacji, pamięci i uczenia oraz snu i marzeń sennych.
E-mail: [email protected]
Nr 17, 2015 (52–80)
SPRAWCY PRZESTĘPSTW
ZORGANIZOWANYCH Z TERENU
WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W ŚWIETLE
BADAŃ AKTOWYCH ZA LATA 2004-2014
Jerzy Gąsiorowski
Wstęp
Przestępczość zorganizowana jest zbiorem zachowań społecznie niebezpiecznych, groźnych dla państwa, jak i społeczeństwa, i jak wiele innych
patologicznych zjawisk społecznych jest w określonym stopniu negatywnym efektem postaw ludzkich, zjawiskiem, które występuje w każdym
społeczeństwie, niezależnie od formy ustroju społeczno-ekonomicznego.
Niezależnie od wymienionych względów, jak również i od stanu i poziomu przestępczości naruszającej bezpieczeństwo i porządek publiczny
w państwie istotne miejsce w tym systemie przypisać należy sprawcy tych
przestępstw. Jest to o tyle istotne, iż sylwetka współczesnego sprawcy przestępstw na przestrzeni ostatnich lat ulega dynamicznym zmianom. Sprawca ten to przede wszystkim przestępca uniwersalny, dokonujący rozmaitych przestępstw, tak pospolitych, jak i gospodarczych, z uwzględnieniem
ich zorganizowanego charakteru.
Na sylwetkę współczesnego sprawcy przestępstw zorganizowanych
wpływ mają różne czynniki, tak egzo-, jak i endogenne. Ich precyzyjne
ustalenie jest jednak niezmiernie trudne. Istotny walor poznawczy, co do
możliwości stworzenia sylwetki współczesnego sprawcy tej kategorii przestępstw mają dane uzyskiwane w oparciu o badania empiryczne, dlatego
też podjęto się uzyskania takich danych w oparciu o przeprowadzone w sądach województwa śląskiego badania aktowe spraw karnych obejmując:
Sprawcy przestępstw zorganizowanych z terenu województwa śląskiego… • 53
rozmiary przestępczego działania, kwalifikację prawną, wysokość strat,
jak też charakterystykę sprawców (z uwzględnieniem struktury ilościowej,
ich wieku, wykształcenia i źródeł utrzymania), wychodząc z założenia, iż
takie dane umożliwią w miarę pełne opracowanie, w ujęciu kryminologicznym, socjologicznym i prawno-kryminalistycznym, sylwetki współczesnego sprawcy przestępstw zorganizowanych.
1. Pojęcie i istota przestępczości zorganizowanej
Zdefiniować przestępczość zorganizowaną jest niezwykle trudno. Wynika
to z faktu, że zjawisko to ma charakter dynamiczny, bardzo szybko dostosowuje się do sytuacji specyficznej dla określonego miejsca i czasu. Cechę
tę można uznać za jeden z elementów charakterystycznych dla przestępczości zorganizowanej1.
Zasadniczym aktem prawnym definiującym oraz regulującym zasady
zwalczania i zapobiegania przestępczości zorganizowanej jest uchwalona w dniu 15.11.2000 r. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko
międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (tzw. Konwencja z Palermo)2 w myśl której (art. 2a) zorganizowaną grupą przestępczą jest: „posiadająca strukturę grupy składającej się z trzech lub więcej osób, istniejącej
przez pewien czas oraz działającej w porozumieniu w celu popełnienia jednego lub więcej poważnych przestępstw określonych na podstawie niniejszej
konwencji, dla uzyskania, w sposób bezpośredni lub pośredni, korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej”.
Na gruncie prawa polskiego pojęcie przestępczości zorganizowanej
pojawiło się po raz pierwszy w art. 5 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego z dnia 12.10.1994 r.3 natomiast na potrzeby praktyki przyjęto zakres
pojęciowy tej kategorii prezentowany przez Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 19.01.1962 r. stwierdzający, że „zorganizowaną grupę stanowi takie porozumienie co najmniej trzech sprawców, w którym istnieje element
organizacji, polegającej na ustaleniu podziału ról i koordynacji działania
uczestników przy popełnianiu przestępstw, przy czym organizacja ta musi
1 W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana – system zwalczania, Warszawa 2008,
s. 38-39.
2
Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości
zorganizowanej, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia
15.11.2000 r. (Dz.U. z 2005 r., Nr 18, poz. 158).
3 Ustawa z dnia 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego (Dz.U. Nr 126, poz. 615).
54 • Jerzy Gąsiorowski
być tego rodzaju, iż umożliwia lub ułatwia popełnienie przestępstw, lub
utrudnia jego wykrycie”4.
Biorąc pod uwagę potrzeby praktyki, i posiłkując się dyspozycją art.
258 Kodeksu karnego5, przyjąć należy definicję proponowaną przez J. Gołębiewskiego, że zorganizowana grupa przestępcza to związek przestępczy,
którego celem jest popełnianie przestępstw, a zatem „grupa osób pozostających w związku, w organizacji o hierarchicznej strukturze z jednym bądź
kilkoma przywódcami, czerpiąca z planowanych przestępstw w sposób świadomy źródło dochodu. Celem każdej zorganizowanej grupy przestępczej jest
bowiem osiąganie korzyści materialnych, osobistych, władzy, wpływu bądź
wszystkich tych elementów łącznie”6.
2. Sprawcy przestępstw zorganizowanych
Sprawcy przestępstw zorganizowanych stwarzają szczególne zagrożenie
dla bezpieczeństwa państwa, jak i bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Wynika to z faktu, iż funkcjonują oni w zorganizowanych grupach przestępczych, które w swej strukturze są przestępczością wielopostaciową,
charakteryzującą się licznymi i wysoce zróżnicowanymi, a niejednokrotnie także i wysublimowanymi formami postępowania7.
4 Uchwała całej Izby Karnej Sądu Najwyższego z dnia 19.01.1962 r., VI KO-90/60,
Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Warszawa 1962.
5 Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2007 r. Nr 78, poz. 483, z późn.
zm.). Zgodnie z treścią art. 258 § 1: Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo
związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2: Jeżeli grupa albo związek określone
w § 1 mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze
terrorystycznym, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3: Kto grupę albo związek określone w § 1 w tym mające charakter zbrojny zakłada lub
taką grupą albo związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat
10. § 4: Kto grupę albo związek mające na celu popełnienie przestępstwa o charakterze
terrorystycznym zakłada lub taką grupą lub związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 3.
6 J. Gołębiewski, Praca operacyjna w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, Warszawa
2008, s. 12-13; także: W. Kurowski, Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości
zorganizowanej, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 1, s. 26-43.
7 J . Gąsiorowski, Sprawcy przestępstw gospodarczych, „Acta Securitatea. Wybrane zagadnienia
problematyki bezpieczeństwa wewnętrznego” (red. M. Capiga, B. Galica, J. Harasim,
M. Kula, M. Palupska, K. Pera, I.M. Smandek, M. Wróblewska-Banaś, K. Znaniecka),
Katowice 2011, Nr 1, s. 47-81.
Członkowie zorganizowanych grup przestępczych prowadzą zróżnicowaną pod względem kategorii i rodzajów działalność przestępczą, a zależne jest to od czynników o egzo-, jak i endogennym charakterze. W zależności od kategorii przestępcy, w jego zainteresowaniu (podyktowanym
wykształceniem i zajmowaną pozycją społeczną) i sposobie popełniania
przestępstwa, dostrzec można szereg zależności oraz istotnych rozbieżności pozwalajacych przybliżyć jego sylwetkę, tak w sensie ogólnym, jak i indywidualnym, a więc przyczyniającym się z prawno-kryminalistycznego
punktu widzenia do jego grupowej, a nawet i indywidualnej identyfikacji.
Przestępca pospolity („kryminalny”) najczęściej dopuszcza się czynów
wymierzonych przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu, z uwzględnieniem
tzw. „przestępstw narkotykowych”8, natomiast gospodarczy realizuje czyny
zabronione skierowane na „podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego,
którymi są uczciwa konkurencja, poszanowanie dobrych obyczajów oraz
słusznych interesów konsumentów”9.
Aby zrealizować tego typu założenia członkowie zorganizowanych
grup przestępczych zazwyczaj szybko dostosowują się do zmieniających
się warunków (politycznych, gospodarczych, społecznych), w jakich w danym czasie działają. W głównej mierze jednak działalność ta polega przede
wszystkim na tym, że:
• grupy te kierowane są albo przez jednego lidera lub mają zespół kierujący, a nieczęsto także zarządzane są przez rozbudowany zarząd;
• zasięg działania grupy ulega częstym zmianom, najczęściej występuje
ekspansja grupy z dzielnicowej lub obejmującej zasięgiem działania pewien obszar (np. kilku dzielnić czy jednego lub kilku miast) na grupy
o zasięgu regionalnym, ogólnopolskim, jak i – szczególnie po otwarciu
granic – grup o zasięgu międzynarodowym;
• skład etniczny grup, zazwyczaj grup polskich (przede wszystkim o znacznym stopniu zorganizowania), ulega poszerzeniu o obcokrajowców
(z państw ościennych) nadając im charakteru grup międzynarodowych;
• kierunki działania grupy obejmują grupy o charakterze kryminalnym,
często też narkotykowym, oraz grup działających w obszarze przestęp8 Przestępstwa narkotykowe polegają na: „nielegalnej produkcji i wyrobie narkotyków,
handlem nimi oraz wprowadzaniem do obrotu” (M. Jędrzejko, K. Piórkowska,
Leksykon narkomanii, Pułtusk 2004, s. 154) określonych w ustawie z dnia 29.07.2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.).
9 J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 16.
czości gospodarczej, jak i – co jest coraz częściej spotykane w praktyce –
grup multi-przestępczych.
Bez względu na kategorię prowadzonej działalności przestępczej,
sprawcy przestępstw działając w strukturze zorganizowania wypracowali
szereg zasad i reguł oraz podjęli się realizacji przedsięwzięć, które pozwalają im osiągać znaczne i stałe zyski oraz – co jest nie mniej istotne – zapewnić bezpieczeństwo członkom grupy. Wśród tych przedsięwzięć wymienić należy takie, które polegają na: zorganizowaniu i zapewnieniu hierarchicznej struktury wzorowanej na podmiotach gospodarczych, gdzie
podział zadań zależny jest od kwalifikacji danego członka, wewnętrznej
i zewnętrznej hermetyczności prowadzenia działań oraz mobilności i międzynarodowym charakterze.
Na przestrzeni ostatnich lat daje się jednak zauważyć istotna zmiana
w strukturze funkcjonowania powyższego modelu zorganizowanej grupy
przestępczej: członkowie tych grup dostosowując się do zmieniających się
warunków [prawno-organizacyjnych (m.in. i aktywizacji organów ścigania itp.)] zmieniają strukturę typu hierarchicznego na strukturę tzw. „sieci
przestępczych”10, a więc rozproszoną, elastyczną, składającą się z wielu elementów (zwanych też węzłami lub ogniwami), którymi są osoby lub grupy
osób, wraz z odnoszącymi się do nich wzajemnymi, dwustronnymi lub
wielostronnymi, relacjami o charakterze przestępczym lub gospodarczym.
Elementy te nie są ze sobą powiązane w sposób stały, ale współpracują na
zasadzie doboru, uwzględniając posiadane umiejętności lub możliwości
finansowe. Doboru takiego dokonuje się pod kątem konkretnego zadania (przestępstwa) bądź też krótkich horyzontów czasowych11. Poza tym
utrata jednego z węzłów nie destabilizuje całości organizacji, co pozwala
dalej skutecznie realizować wyznaczone cele przestępcze. Przy tego typu
10 W
literaturze przedmiotu spotkać się można również z pojęciem „sieci kryminalnej”,
określając ją jako „trwały związek przestępców z luźną strukturą hierarchiczną,
obejmującą swoim zakresem zarówno sieci funkcjonujące jako kartele, które przypominają
związku handlowe, oraz te, które zapewniają utrzymanie prostych kontaktów między
jej członkami” – patrz: K. Harężlak, M. Kozielski, Metody analizy sieci kryminalnych,
„Studia Informatica” 2010, nr 2A (89), s. 35-36.
11 M. A. Kędzierski, Sieciowość współczesnych organizacji przestępczych funkcjonujących
w obszarze przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, „Przegląd Bezpieczeństwa
Wewnętrznego” (red. A. Podolski), Wydawnictwo: Agencja Bezpieczeństwa
Wewnętrznego. Centralny Ośrodek Szkolenia w Emowie, Warszawa Nr 10 (6) 2014,
s. 74.
konstrukcji funkcjonowanie organizacji nie wymaga stałej aktywności
przywództwa i prowadzenia bieżącego nadzoru nad wykonawstwem. Są to
zatem zorganizowane sieci przestępcze (ang. organised criminal network),
w ramach których „osoby indywidualne podejmują przestępczą działalność
w często zmieniających się konfiguracjach personalnych; nie muszą uważać
się za jedną, stałą grupę; ich pozycja i udział zależy od ich predyspozycji,
umiejętności lub kapitału, jaki mogą wnieść do przedsięwzięcia; należy podkreślić, że są to zwykle – znani w środowisku – zawodowi przestępcy”12.
Reasumując stwierdzić należy, że członkowie współczesnych form
przestępczości zorganizowanej, bez względu na strukturę prowadzonej
działalności przestępczej (typu hierarchicznego czy sieciowego) tworzą
„trwałe sprzysiężenia o wielopoziomowej strukturze, mające na celu planową, długofalową działalność obejmującą zarówno naruszanie prawa, jak
też osiąganie legalnych celów za pomocą nielegalnych środków”13, często
o mniej lub bardziej brutalnym charakterze, ale i cechujących się oszukańczymi formami postępowania. Zbieżne bywają też cele ich działania
oraz sposoby realizacji tych celów, z uwzględnieniem wszelkich przedsięwzięć nastawionych na osiągnięcie zysku. Tak więc zorganizowane działania przestępcze są z reguły realizowane w sposób racjonalny, strategiczny
i planowy stwarzając istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego państwa14.
Istotne zagrożenie stwarzają zorganizowane grupy przestępcze o charakterze kryminalnym i narkotykowym, ale przede wszystkim dobrze
zorganizowane podmiotowo i przestrzennie działające grupy przestępcze
o charakterze quazi- lub gospodarczym, które swoją działalność koncentrują przede wszystkim na „przestępczej przedsiębiorczości”, czyli na nielegalnych działaniach gospodarczych lub osłonie legalnych przedsięwzięć
gospodarczych (z uwzględnieniem szarej strefy), wykorzystując wszelkiego rodzaju niekorzystne zjawiska o charakterze przestępczym, w tym i pa12 W. Filipkowski, Przestępczość zorganizowana – ujęcie prawne i kryminologiczne,
„Prokuratura i Prawo” 2006, nr 12, s. 65.
13 A. Marek, Przestępczość zorganizowana. Zarys problematyki, „Kryminologiczne
i prawne aspekty przestępczości zorganizowanej. Studia i materiały” (red. A. Marek,
W. Pływaczewski), Szczytno 1992, s. 25.
14 J. Gąsiorowski, Przestępczość gospodarcza – istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa
państwa, „Bezpieczeństwo jako podstawowa potrzeba człowieka. Zbiór studiów”
(red. K. Flaga-Gieruszyńska, E. Cała-Wacinkiewicz, D. Wacinkiewicz), Gorzów
Wielkopolski 2014, s. 377-402.
tologie w sferze gospodarczej, i z konieczności „korzystają” z przestępstw
pospolitych w których dominują czyny przeciwko mieniu oraz życiu
i zdrowiu. Jest to możliwe, bowiem pojedynczy członkowie tych organizacji posiadają często wysoką specjalizację i są wybitnymi specjalistami
– prawnikami, księgowymi, ekonomistami. Ludzie ci wtapiają się w różne grupy społeczne, towarzyskie, utrzymują bliskie kontakty z osobami
publicznymi, przez co mają dostęp – za ich pośrednictwem, do organów
ścigania czy wymiaru sprawiedliwości.
Te elementy powodują, że przestępczość zorganizowaną, a szczególnie
zorganizowaną przestępczość gospodarczą15 należy zaliczyć do czynników
entropijnych, tzn. takich, które wprowadzają chaos. Naruszają one równowagę systemów społecznych i często zakłócają ich spójność oraz przyczyniają się do destabilizacji. Działają wbrew ładowi społecznemu, tak pod
względem gospodarczym, prawnym, jak też moralnym. Główne niebezpieczeństwo ze strony przestępczości zorganizowanej polega na tym, że
jest ona elastyczna, wielopostaciowa i może przy poparciu świata polityki
i wykorzystaniu konfliktów na szczytach władzy tak samo korzystać z wolności i szans społecznych, jak to się dzieje w gospodarce legalnej.
Przestępczość zorganizowana, szczególnie o zabarwieniu gospodarczym, przynosi największe zyski, a jej sprawcy uznawani są za tych, którzy
działają „w sposób wysoce wyspecjalizowany w niezwykle skomplikowanych
dziedzinach”. Są oni przy tym „niejednokrotnie przybrani w szaty godnych
szacunku ludzi interesu”16. Cechy te powodują, że przestępczość zorganizowana odznacza się dużą zdolnością dostosowywania struktur przestępczych do aktualnie panujących warunków zewnętrznych kształtowanych
przez czynniki sprzyjające powstawaniu i rozszerzaniu się tej przestępczości, szczególnie w tych obszarach, w których powstają warunki do pro15 Zorganizowaną przestępczością gospodarczą jest „działanie określonego, względnie
trwałego układu organizacyjno-ekonomicznego, mającego strukturę rzeczową i osobową,
powstałego w celu popełnienia jedno- lub różnorodnych przestępstw prowadzących do
pozyskiwania wartości materialnych, a niekiedy również wpływu na władzę” – szerzej
patrz: L. Sklepkowski, D. Woźniak, Zorganizowana przestępczość gospodarcza w Polsce,
„Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej” (red. W. Pływaczewski,
J. Świerczewski), Szczytno 1997, s. 117. W oparciu o praktyczne doświadczenia
stwierdzić można, że przestępczość ta może się całkowicie lub częściowo nakładać na
legalne struktury gospodarcze czy polityczne jednego państwa lub wielu państw.
16 E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej
(ze szczególnym uwzględnieniem RFN), Warszawa 1992, s. 50.
wadzenia działalności przestępnej, dzięki czemu pojawiać się mogą jej
liczne przejawy, jako następstwo funkcjonowania nowych układów przestępczych lub poszerzania się zakresu działania dotychczas istniejących,
z wprzęgnięciem w swe struktury przestępczości pospolitej.
Zaznaczyć należy, że na przestrzeni ostatnich lat w strukturze zorganizowanej przestępczości gospodarczej członkowie tych grup swoją uwagę
skoncentrowali również na spenalizowanych w przepisach kodeksu karnego i innych ustawach przestępstwach skierowanych m.in. przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej17, których katalog jest bogaty, i które
charakteryzują się niejednolitym ciężarem gatunkowym, niejednolitymi
ramami prawnymi oraz proceduralnymi18.
3. Zakres przedmiotowy badań aktowych
Sprawców wchodzących w skład zorganizowanych grup przestępczych
można klasyfikować w sposób różny, a więc według powszechnie przyjętych typologii. Wynika to z faktu, że zorganizowane grupy przestępcze
zakresem swojego działania obejmują szeroką sferę działalności, a więc
popełniają przestępstwa o charakterze kryminalnym, narkotykowym i gospodarczym, a niejednokrotnie łączą te wszystkie kategorie przestępczości
realizując przy popełnianiu przestępstw znamiona wszystkich typów czynów zabronionych.
Tak skonstruowana przestępczość zorganizowana w swej strukturze
niewątpliwie podnosi stopień zagrożenia dla bezpieczeństwa i porządku
publicznego, czyni ją bardziej brutalną, a jednocześnie doskonali mechanizmy wykonawcze w jej różnych przejawach, co utrudnia jej rozpoznanie
i zwalczanie. Jest to szczególnie widoczne w dużych, zindustrializowanych
i zurbanizowanych ośrodkach miejskich, gdzie zorganizowanym grupom
przestępczym działa się swobodniej ze względu na dużą liczbę podmiotów
(osób fizycznych i prawnych), które mogą stać się przedmiotem działań
przestępnych. Jednym z bardziej zagrożonych tego typu przestępczością
miejsc jest województwo śląskie19. Dlatego też aby rozpoznać mechanizmy
17 Konwencja o ochronie interesów finansowych wspólnot europejskich z 26.07.1995 r.
(Dz.U. z 2009 r., Nr 208, poz. 1603). W Konwencji tej spenalizowano przestępstwa
skierowane przeciwko wydatkom (niewłaściwe wykorzystanie lub bezprawne
zatrzymanie funduszy) i przeciwko dochodom (bezprawne uszczuplenie dochodów).
18 J. Gąsiorowski, op. cit., s. 381-383.
19 W
ojewództwo śląskie – jednostka samorządu terytorialnego i jednostka podziału
administracyjnego Polski o powierzchni 12.333,09 km², położona na obszarze
przestępczych działań o charakterze zorganizowanym poddano analizie
akta spraw karnych, których przedmiotem były sprawy karne podlegające
jurysdykcji Sądu Okręgowego w Katowicach, Sądu Okręgowego w Bielsku
Białej oraz sądów rejonowych kilkunastu miast woj. śląskiego20 o zróżnicowanej liczbie mieszkańców. Badaniami objęto okres od 2004 do 2014 roku
w kategorii przestępstw zorganizowanych. Przedmiotem każdej badanej
sprawy karnej były podejmowane przez sprawców zorganizowane działania przestępcze ukierunkowane na osoby fizyczne, jak też na instytucje
państwowe i prywatne prowadzące działalność finansową, usługową (bez
względu na ich formy organizacyjno-prawne, jak i kapitał). Badaniami
empirycznymi objęto już zakończone prawomocnym wyrokiem sprawy
karne o tego typu przestępstwa znajdujące się w zasobach archiwalnych
lub w sekcjach wykonawczych sądów.
Niziny Śląskiej, Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Kotliny Oświęcimskiej, Pogórza
Zachodniobeskidzkiego, Beskidów Zachodnich. Obejmuje wschodnią część
historycznych ziem Górnego Śląska i część zachodniej Małopolski, w tym Zagłębie
Dąbrowskie, Zagłębie Krakowskie, Żywiecczyznę i Częstochowę. Zamieszkuje je
4,59 mln osób (co stanowi niemal 12% ludności Polski). Województwo śląskie jest drugim
województwem pod względem liczby ludności w Polsce (po woj. mazowieckim). Jest
województwem o najwyższym stopniu urbanizacji i gęstości zaludnienia. Siedzibą władz
województwa są Katowice. Województwo śląskie jest podzielone na 19 miast na prawach
powiatów oraz 17 powiatów. Na III stopniu podziału administracyjnego, województwo
składa się ze 167 gmin, w tym 49 gmin miejskich, 22 gmin miejsko-wiejskich oraz
96 gmin wiejskich. Województwo jest położone w południowej Polsce i graniczy
z: Czechami, Słowacją oraz oraz z województwami: łódzkim, małopolskim, opolskim
i świętokrzyskim. Głównymi gałęziami gospodarki woj. śląskiego są usługi i przemysł.
Najmniej ludności pracuje w rolnictwie i leśnictwie – źródło: http://pl.wikipedia.org/
wiki/Wojew%C3%B3dztwo%C5%9Bl%C4%85skie (dostęp: 29.03.2015 r.).
20 Sąd Okręgowy (V i XVI Wydział Karny) w Katowicach i w Bielsku Białej (Wydział III
Karny) rozpatrywał sprawy karne kierowane tam zgodnie z właściwością rzeczową
w I instancji, oraz sprawy rozpatrywane w ramach odwołania (II instancja) przez sądy
rejonowe z podległych terytorialnie różnych miast: Będzin (65 tyś. mieszkańców;
w obrębie jurysdykcji SR leżą również: Łagisza, Wojkowice, Grodziec, Czeladź –
37 tyś. mieszkańców), Bielsko-Biała (177 tyś.), Bytom (183 tyś.), Chorzów (115 tyś.),
Cieszyn (36 tyś.), Częstochowa (241 tyś.), Dąbrowa Górnicza (140 tyś. mieszkańców,
przynależą także: Łosień, Łęka, Okradzionów), Gliwice (196 tyś.), Jaworzno (95
tyś.), Katowice (312 tyś.), Mikołów (39 tyś.), Mysłowice (76 tyś.), Pszczyna (27 tyś.),
Ruda Śląska (143 tyś.), Rybnik (142 tyś.), Sosnowiec (225 tyś.), Siemianowice Śląskie
(71 tyś.), Świętochłowice (55 tyś.), Tychy (130 tyś.), Tarnowskie Góry (61 tyś.),
Zabrze (79 tyś. mieszkańców).
Biorąc pod uwagę fakt, że funkcjonowanie zorganizowanych grup
przestępczych opiera się na „porozumieniu co najmniej trzech sprawców,
w którym istnieje element organizacji, polegającej na ustaleniu podziału ról i koordynacji działania uczestników przy popełnianiu przestępstw,
(...)” istotnym wyróżnikiem tego działania – obok „zorganizowania taktycznego i technicznego”, związanego ze sposobem i środkami popełniania przestępstw – jest „zorganizowanie osobowe”, dotyczące podmiotów
popełnianych przestępstw21. Dlatego też dla uzyskania pełnego obrazu tej
działalności omawianego zjawiska pod względem statystycznym analizie
poddano dane członków zorganizowanych grup przestępczych, takich jak
ich wiek, wykształcenie i źródło utrzymania.
3.1. Analiza ilościowa badanych spraw karnych
Powyższym kryteriom odpowiadało 112 spraw karnych podlegających jurysdykcji SO w I instancji, jak i spraw karnych orzekanych w wybranych miastach na terenie woj. śląskiego, a w SO rozpatrywanych w II instancji, jak też
sądach rejonowych znajdujących się na terenie woj. śląskiego, za lata 20042014 i w wybranych kategoriach przestępstw przeciwko mieniu. Ich strukturę
według poszczególnych kategorii przestępstw prezentuje tabela nr 1:
Tabela nr 1
Ilość spraw karnych według kategorii przestępstw.
Lp.
1
2
3
Łącznie:
Kategoria przestępstwa
Przestępstwa pospolite
Przestępstwa narkotykowe
Przestępstwa gospodarcze
Łączna ilość spraw karnych
47
26
39
112
Źródło: Opracowanie własne.
Jak z powyższej tabeli wynika na przestępstwa pospolite przypadało
47 spraw karnych (co stanowi 41,96% całości analizowanych spraw), na
przestępstwa narkotykowe 26 (23,22%), a na przestępstwa gospodarcze –
39 (34,82%) zbadanych spraw karnych.
W wielu przypadkach działalność poszczególnych grup przestępczych
nie ograniczała się wyłącznie do jednej kategorii, a przeplatała się z prze21 O. Krajniak, Zorganizowane grupy przestępcze. Studium kryminalistyczne, Warszawa
2011, s. 42.
stępstwami innych kategorii, jak np. popełnianie przestępstw gospodarczych i pospolitych i/lub narkotykowych czy narkotykowych i gospodarczych (np. pranie pieniędzy pochodzących z przestępczości narkotykowej), co powodowało, że w większości spraw karnych przy kwalifikacji
przestępstw stosowano różne przepisy jednej ustawy, jak i czyny przestępne zawarte w różnych ustawach penalizujących popełniane przez sprawców czyny przestępcze.
3.2. Kwalifikacja prawna analizowanych spraw karnych
Biorąc pod uwagę ogólny podział sprawców przestępstw na przestępców kryminalnych i gospodarczych dokonano analizy akt spraw sądowych przedmiotem których były zorganizowane przedsięwzięcia sprawców przestępstw w kategoriach takich, jak: przestępstwa kryminalne,
z uwzględnieniem wydzielonej kategorii przestępstw narkotykowych oraz
przestępstwa gospodarcze.
Wśród przestępstw kryminalnych, a więc czynów karalnych ukierunkowanych na osiągnięcie korzyści majątkowej poprzez wejście przez sprawców w sposób nielegalny (również z użyciem siły lub groźby karalnej)
w posiadanie cudzego mienia ruchomego, z uwzględnieniem przestępstw
przeciwko życiu i zdrowiu, w badanych sprawach karnych występowały
m.in. przestępstwa określone w art. 278-281 k.k. i art. 148 k.k., przy czym
zastosowanie tu miały przepisy art. 258 k.k. w zakresie udziału w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie przestępstwa
i art. 65 k.k. (przesłanki zaostrzenia odpowiedzialności karnej sprawcy,
który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu lub
popełnił przestępstwo w zorganizowanej grupie przestępczej)22.
Dokonując analizy tej kategorii przestępstw uwzględniono także kategorię tzw. przestępstw narkotykowych spenalizowanych w ustawie z dnia
24.04.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii23 i ustawie z dnia 29.07.2005
r. o przeciwdziałaniu narkomanii, przy czym zastosowanie tu miały również przepisy kodeksu karnego w zakresie udziału w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie przestępstwa (art. 258 k.k.
i art. 65 k.k.).
22 Dominowały tu następujące rodzaje przestępstw: art. 148 k.k.; art. 239 k.k.; art. 263
k.k.; art. 270 k.k.; art. 272 k.k.; art. 275 k.k.; art. 276 k.k.; art. 278 k.k.; art. 279 k.k.;
art. 280 k.k.; art. 281 k.k.; art. 288 k.k.; art. 291 k.k.; art. 294 k.k. oraz art. 258 k.k.
23 Dz.U. Nr 75, poz. 468 z późn. zm.
Odrębną kategorią analizowanych zorganizowanych grup przestępczych były grupy działające w obrębie tzw. przestępczości gospodarczej.
W sprawach tych wśród przestępstw gospodarczych wystąpiły m.in. przestępstwa stricte gospodarcze, stanowiące „trzon” tej kategorii przestępstw
(czyli przestępstwa spenalizowane w kodeksie karnym w rozdziale XXXVI
– Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu), jak również przestępstwa o charakterze gospodarczym, a więc mające związek z obrotem gospodarczym, jak np. fałszowanie dokumentów (art. 270 k.k. i nast.) i pieniedzy (art. 310 k.k. i nast.) włącznie z posługiwaniem się nimi w obrocie
gospodarczym24 itp. W przypadku tej kategorii przestępstw również zastosowanie miały przepisy art. 258 k.k. i art. 65 k.k., ale także czyny pozakodeksowe spenalizowane w różnych aktach prawnych, jak np. w: ustawie
z 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy25, ustawie z 4.02.1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych26, ustawie z 13.09.2002 r. o napojach spirytusowych27, ustawie z 18.10.2006 r. o wyrobie napojów spirytusowych
oraz rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych28, ustawie z 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych z nielegalnych lub nieujawnionych
źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu29, ustawie z dnia
29.09.1994 r. o rachunkowości30, ustawie z dnia 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego31, ustawie z dnia 29.08.1997 r. – Prawo bankowe32 czy ustawie z dnia
28.04.1936 r. – Prawo czekowe33.
W tej kategorii przestępstw w wielu przypadkach zorganizowana działalność przestępcza również nie ograniczała się wyłącznie do jednej kategorii, a przeplatała się z przestępstwami innych kategorii, jak np. popełnianie przestępstw gospodarczych i pospolitych i/lub narkotykowych.
24 Dominowały tu następujące rodzaje przestępstw: art. 228 k.k.; art. 231 k.k.; art. 272
k.k.; art. 274 k.k.; art. 286 k.k.; art. 294 k.k.; art. 296 k.k.; art. 297 k.k.; art. 298 k.k.;
art. 299 k.k. oraz art. 258 k.k.
25 T.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.
26 T.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.
29 Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1505 z późn. zm.
30 Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn. zm.
3.3. Straty spowodowane przez sprawców
przestępczości zorganizowanej
Z analizy akt spraw karnych wynika, iż straty, jakie spowodowali sprawcy
przestępstw, jak też osiągnięte przez nich korzyści majątkowe z przestępczej działalności (w przypadku przestępstw narkotykowych), w analizowanym okresie były znaczne. Prezentuje to tabela nr 2.
Tabela nr 2
Straty łączne spowodowane przez zorganizowaną
działalność przestępczą
Lp. Kategoria przestępstwa
Straty w PLN
1 Przestępstwa pospolite
2 Przestępstwa narkotykowe
3 Przestępstwa gospodarcze
Razem:
Łącznie:
6.381.711
66.337.936
72.719.647
73.396.006
Korzyść majątkowa
w PLN
676.359
676.359
Łączna kwota strat spowodowanych przez członków zorganizowanych
grup przestępczych o charakterze kryminalnym i gospodarczym osiągnęła
sumę 72.719.647 zł., co stanowi 99,08% całej kwoty, natomiast osiągnięte korzyści majątkowe w ramach przestępczości narkotykowej wyniosły
kwotę 676.359 zł. (0,92%), co łącznie dało kwotę 73.396.006 zł.
Skuteczność sprawców przestępstw poszczególnych kategorii była zróżnicowana i:
• w przypadku przestępstw pospolitych objęła kwotę 6.381.711 zł., co stanowi (8,69%) całej kwoty; ponadto na tle ekonomicznym straciło życie
11 osób,
• przestępstw narkotykowych – korzyść majątkową w wysokości
676.359 zł. (0,92%),
• a w przypadku przestępstw gospodarczych – kwotę 66.337.936 zł. strat
(co stanowi 90,39% całej kwoty), co łącznie dało kwotę 73.396.006 zł.
Powyższe straty (łącznie z osiągniętymi z przestępstw narkotykowych
korzyściami majątkowymi) powstały w ramach realizacji prostych czynności przestępnych, jak i szeregu skomplikowanych działań o mniej lub
bardziej złożonej formie, przy czym poszczególne ataki kierowane były na
różnorodne dobra możliwe do zdobycia w ramach przestępstw kryminalnych, jak i w ramach prowadzonej działalności gospodarczej osób prawnych i fizycznych. Przedmiotem wykonawczym, na którym sprawcy grup
przestępczych realizowali swoje zachowania przestępcze były m.in.:
• pieniądze, jako szczególna postać rzeczy, które przez sprawców przestępstw kryminalnych były pozyskiwane w gotówce podczas realizacji
różnych przestępstw, jak np. kradzieży, kradzieży z włamaniem, rozbojów, wymuszeń rozbójniczych czy oszustw itp., a w przypadku przestępstw gospodarczych były przedmiotem cywilnoprawnej umowy handlowej, umowy o kredyt, dotacji, subwencji itd.);
• ich substytut – czyli przedmioty posiadające wartość użytkową i materialną dające się wyrazić w pieniądzu (np. sprzęt RTV, Hi-Fi, AGD,
wyposażenie mieszkań czy samochody, dzieła sztuki, alkohol, papierosy itd.), ale na równi z pieniędzmi przez sprawców pożądane;
• dokumenty – w tym dokumenty tożsamości (dowody osobiste, paszporty), którymi sprawcy posługiwali się potwierdzając swoją tożsamość,
oraz dokumenty stanowiące podstawę zawarcia umowy handlowej (czeki, faktury, rachunki, oświadczenia) i kredytowej (wnioski, zaświadczenia). Sprawca realizując swe przestępcze działania na dokumentach przypisuje zawartym w nich danym takie cechy dodatnie, których
w rzeczywistości podmioty ubiegające się o zawarcie umowy handlowej
lub kredyt (czy poręczyciele) nie posiadają, a które w następstwie ich
przedłożenia u potencjalnego kontrahenta czy w instytucji finansowej
wpływają na pozytywną decyzję handlową, kredytową itd.;
• narkotyki i substancje psychotropowe (oraz oprzyrządowanie służące do realizacji tych przestępstw), którymi sprawcy handlowali w celu
osiągnięcia korzyści materialnej.
Ubocznym przedmiotem wykonawczym, będącym najczęściej skutkiem podejmowanych działań przestępczych były: zdrowie i życie ofiar,
przy czym motywem działania sprawców, tj. pozbawienie życia ofiar była
wyłącznie chęć osiągnięcia korzyści majątkowej.
Dla większości sprawców mających podjąć decyzję o popełnieniu przestępstwa obojętna była forma własności podmiotów pokrzywdzonych.
Wyboru podmiotu, tak osób fizycznych, jak i prawnych dokonywano raczej przypadkowo (co nie znaczy, że w trakcie przygotowania przestępstwa
nie zwracano uwagi na stan majątkowy ofiary, łatwość w dokonaniu czynu
zabronionego itp.), co wynika z treści składanych przez te osoby wyjaśnień
w trakcie prowadzonych postępowań przygotowawczych i sądowych.
W przypadku osób fizycznych (lub obiektów należących do osób fizycznych, jak mieszkania, garaże, pojazdy mechaniczne itp.) sprawcy kryminalni popełniali przestępstwa niejednokrotnie pod wpływem chwili,
potrzeb, często działając okazjonalnie lub/i sytuacyjnie. Natomiast w przypadku instytucji finansowych, jak banki czy instytucje udzielające dotacji, subsydiów itd., przy typowaniu podmiotu brano pod uwagę bardziej
dostępność kredytów, dotacji lub subsydiów oraz mniejszy w porównaniu do wymogów innych banków lub instytucji stopień sformalizowania
procedur (kredytowych, dotacyjnych itd.), a więc i ilość, i jakość niezbędnych do przedłożenia dokumentów. Ten element był szczególnie pożądany
przez sprawców, którzy przy realizacji przestępstw wykorzystać chcieli posiadaną przez siebie czy też dostępną im bazę techniczną niezbędną przy
fałszowaniu dokumentów.
Jak ustalono, na łączną liczbę 112 spraw karnych w 5 sprawach (co
stanowi 4,46% analizowanych spraw) sprawcom przedstawiono zarzuty
za popełnienie zabójstwa (148 k.k.). Wśród sprawców było 16 mężczyzn
(co stanowi 14,28% całej populacji sprawców), którzy współdziałali przy
realizacji przestępstw ze sobą wykonując zadania wynikające z planowanych działań w zorganizowanych grupach przestępczych. W sprawach tych
w czterech przypadkach (rozpatrywanych przez SO w Katowicach) stwierdzono współsprawstwo sprawców (3 sprawy po 3 osoby, którym przedstawiono zarzuty z art. 258 k.k. i 148 k.k. oraz 1 sprawa, w której uczestniczyły przy realizacji przestępstwa 4 osoby), natomiast w SO w Bielsku-Białej
– jedną sprawę, w której 3 współsprawcom również przedstawiono zarzut
z art. 258 k.k. i 148 k.k. Motywy, którymi kierowali się ci sprawcy popełniając przestępstwo zabójstwa zaliczyć należy do motywów ekonomicznych.
4. Sprawcy przestępstw zorganizowanych
w świetle badań aktowych
W ramach prowadzonych badań ustalono, iż w realizacji działań przestępczych zorganizowanych grup przestępczych uczestniczyło łącznie
735 osób, w tym 640 mężczyzn i 95 kobiet (odpowiednio 87,07% i 12,93%
sprawców). Strukturę tego zagadnienia ilustruje poniższa tabela34:
34 W tabeli poszczególne skróty oznaczają: Kr – przestępstwa kryminalne, Nr –
przestępstwa narkotykowe, Pg – przestępstwa gospodarcze.
Tabela 3
Struktura ilościowa sprawców przestępstw zorganizowanych
Płeć
Ogółem
Mężczyźni 640
Kobiety
95
Kr
Mężczyźni 247
Kobiety
21
Razem:
268
Łącznie: 735
Nr
134
19
153
Skazania
Pg
259
55
314
632
92
Kr
246
21
267
724
Nr
132
19
151
Pg
254
52
306
Uniewinnienia
3
Kr Nr Pg
1 1 1
- - 1 1 1
3
Umorzenia
5
3
Kr
8
Razem
Nr
1
1
Pg
4 640
3 95
7 735
735
Jak z powyższych danych wynika, najliczniejszą grupę sprawców stanowią sprawcy przestępstw gospodarczych – łącznie 314 osób (co daje 42,72%
całej populacji), w tym 259 mężczyzn (35,24%) i 55 kobiet (7,48%). Drugą
co do wielkości liczbę sprawców stanowią sprawcy przestępstw pospolitych – 268 osób (36,46% całej populacji), w tym 247 mężczyzn (33,60%)
i 21 kobiet (2,86%). Sprawcy przestępstw narkotykowych natomiast stanowią najmniej liczną grupę, w skład której wchodzi 134 mężczyzn (18,24%)
i 19 kobiet (2,58%), co stanowi łącznie 153 sprawców (20,82% całej populacji) tej kategorii przestępstw.
Z łącznej liczby 735 sprawców uczestniczących w realizacji przestępstw
zorganizowanych skazano 724 osoby (98,50% populacji), w tym 306 sprawców przestępstw gospodarczych (41,63%), 267 sprawców przestępstw pospolitych (36,32%) i 151 sprawców przestępstw narkotykowych (20,55%).
W 8 przypadkach, co stanowi 1,08% populacji [w tym 4 mężczyzn (0,54%)
i 3 kobiety (0,40%)] umorzono warunkowo sprawy na etapie postępowania sądowego, a w 1 przypadku (0,14%) umorzenie nastąpiło ze względu
na zgon sprawcy. W 3 przypadkach (0,40%) sprawców uniewinniono ze
względu na brak dowodów winy.
Jeżeli chodzi o strukturę wiekową badanej populacji to stwierdzić należy, że kształtuje się ona w sposób zróżnicowany. Informacje o płci uczestników działań przestępczych zawiera tabela nr 4.
Tabela 4
Wiek sprawców przestępstw zorganizowanych
Wiek
Do 20
21-30
31-40
41-50
51-60
61-70
Powyżej
70
Ogółem
Łącznie
Ogółem
Kr Nr
35
24
84
82
38
85
25
11
Pg
3
76
Mężczyźni
Kr Nr Pg
32 22 3
80
75
61
9
67
39
5
3
2
2
-
10
4
2
1
-
259
21
19
101 72
21
47
5
77
36
28
6
-
-
268
735
153 314 247 134
640
1
2
7
3
26
1
-
Kobiety
Kr Nr
3
2
2
-
81
4
10
95
Pg
15
20
10
8
2
55
Razem
62
245
208
126
81
10
3
735
735
Jak z powyższego zestawienia wynika, ze względu na wiek w chwili podjęcia się przestępczej działalności, najliczniejszą grupę stanowili sprawcy
w wieku od 21 do 30 lat (245 osoby) i od 31 do 40 lat (208 osób) co odpowiednio stanowi 33,33% i 28,30% badanej populacji. W grupie tej, liczącej
łącznie 453 osoby (61,63% całej populacji), było 390 mężczyzn (53,06%),
a w 63 przypadkach (8,57%) sprawcami były kobiety.
Następnymi w kolejności byli sprawcy w wieku od 41 do 50 lat –
126 osób (17,14%), natomiast sprawców w wieku od 51 do 60 lat – 81 osób
(11,02%), zaś poniżej lat 20 zarejestrowano 62 osoby (8,43%), a w przedziale od 61 do 70 lat – 10 osób (1,36%).
Znamienny jest fakt, iż w grupie sprawców odnotowano również 3 osoby [mężczyźni (0,40%)], które w chwili dokonywania przestępstw miały
powyżej 70. lat.
Jak z powyższego wynika, zdecydowaną większość wśród badanych
sprawców stanowili mężczyźni – 640 (87,07% całej populacji), przy czym
ich dominująca grupa zamyka się w liczbie 563 (76,59%) i w przedziale
wiekowym od 21 do 50 lat. Udział kobiet w tej grupie wiekowej ograniczał
się do 77 osób (10,47%).
W sposób zróżnicowany kształtuje się również wykształcenie i źródło
utrzymania – wyniki analizy prezentują tabele nr 5 i 6.
Tabela 5
Wykształcenie sprawców przestępstw zorganizowanych
Płeć
Ogółem
Mężczyźni 640
Kobiety
95
Kr Nr
Mężczyźni 247 134
Kobiety
21 19
Razem:
268 153
Łącznie:
735
Pg
259
55
314
Podstawowe
124
14
Kr Nr Pg
58 38 28
10 4 68 42 28
138
Zawodowe
279
18
Kr Nr Pg
151 69 59
8
5 5
159 74 64
297
Średnie
170
45
Kr Nr Pg
37 25 108
1 10 34
38 35 142
215
Wyższe
67
18
Kr Nr Pg
1 2 64
2 - 16
3 2 80
85
Wykształcenie sprawców występujących w analizowanych sprawach
przedstawia się następująco: 297 sprawców (40,40%) legitymowało się wykształceniem zawodowym, wykształceniem średnim 215 osób (29,25%)
a 138 – wykształceniem podstawowym (18,78%). Wykształceniem wyższym legitymowało się 85 sprawców, co stanowi 11,57% populacji.
Z danych tych wynika, że dominowali sprawcy z wykształceniem zawodowym – 297 osób, co stanowi 40,40% badanej populacji, w tym
259 (35,23%) mężczyzn i 18 (2,44%) kobiet.
W pozostałych grupach również mężczyźni stanowili zdecydowaną
większość: na 361 mężczyzn (56,40% z łącznej liczby 640) wykształcenie średnie miało 170 (26,56%), podstawowe – 124 (19,37%), a wyższe
– 67 (10,46%) mężczyzn. Kobiety odpowiednio: na 77 (81,05% z łącznej
liczby 95) wykształcenie średnie miało 45 (58,44%), wyższe – 18 (23,37%),
a podstawowe – 14 (18,18%).
W przypadku sprawców zorganizowanych grup przestępczych istotne znaczenie przypisać należy źródłom utrzymania. Jak bowiem wynika z analizy spraw karnych, motywy którymi kierowała się część tych
sprawców przystąpując do działalności przestępczej w zorganizowanych
grupach nie wynikała wyłącznie z chęci zdobycia korzyści majątkowych,
a niejednokrotnie z konieczności utrzymania się z powodu braku stałego
źródła dochodu35.
35 Ze składanych przez wielu sprawców wyjaśnień w trakcie postępowań karnych decyzję
o przystąpieniu do zorganizowanych grup przestępczych podejmowali oni ze względu
na brak zatrudnienia (na co rzutowało np. zbyt niskie wykształcenie), a w wielu
przypadkach znajomość z członkami tych grup przestępczych.
Tabela 6
Deklarowane źródło utrzymania sprawców przestępstw
zorganizowanych
L.p. Źródło utrzymania
Łącznie
1
Przedsiębior- 50
stwa państwowe / instytucje
państwowe /
samorządowe
2
Właściciel /
25
współwłaściciel
firmy prywatnej
3
Pracownik fir- 221
my prywatnej
4
Emerytura /
38
renta
5
Renta socjalna 46
/ zapomogi /
zasiłek dla bezrobotnych
6
Praca dorywcza 162
7
Nie pracuje
67
8
Na utrzymaniu 76
rodziny
9
Uczeń / student 50
Razem:
735
Łącznie:
Ogółem
Kr Nr Pg
9
3
38
Mężczyźni
Kobiety
Kr Nr Pg Kr Nr Pg
8 3 31 1 - 7
-
-
25
-
65
46
12
8
14 -
-
11
110 62
43 101 3
3
9
2
24
11
2
24 1
-
-
8
30
5
6
25 3
2
5
25
23
23
104 29 22 3
18 20 17 2
24 18 16 6
1
4
5
3
6
7
107 30
20 24
30 23
-
17 17 16 15 13 9 2 4 7
268 153 314 247 134 259 21 19 55
735
640
95
Stałym źródłem dochodów (w tabeli nr 6 objętych pkt. 1-4) wykazały
się 334 osoby (45,44%) z badanej populacji [w tym 299 mężczyzn (40,68%)
i 35 kobiet (4,76%)], przy czym:
• w przedsiębiorstwach państwowych (kopalnie, huty, szkoła średnia, teatr, Państwowa Straż Pożarna, policja itd.) zatrudnionych było 50 osób,
co stanowi 6,80% całej populacji, natomiast w stosunku do osób deklarujących stałe źródło dochodów – 14,97%;
• 25 sprawców (3,40% całej populacji i 7,48% stałego źródła dochodu)
było właścicielami własnych przedsiębiorstw, zazwyczaj niewielkich
o profilu handlowo-usługowym, z reguły o lokalnym zasięgu [14 mężczyzn (1,91%) i 11 kobiet (1,49%) całej populacji i odpowiednio – w populacji właścicieli: 4,19% mężczyzn i 3,29% kobiet];
• pracownikami zatrudnionymi w różnych firmach prywatnych było
221 sprawców (30,06% całej populacji i 66,16% deklarujących stałe źródło dochodu), z czego większość – 215 (odpowiednio – 29,25%
i 64,37%) stanowili mężczyźni, natomiast w 15 przypadkach były to kobiety (odpowiednio – 2,04% i 4,49%);
• utrzymaniem w oparciu o emeryturę lub rentę wykazało się 38 osób
(5,17% całej populacji i 11,37% utrzymujących się ze stałych źródeł dochodów) [odpowiednio 37 mężczyzn (11,07%) i 1 kobieta (0,30%) populacji osób mających stałe źródło dochodów].
Innymi, jednak nie o stałym charakterze, źródłami utrzymania wykazali się pozostali sprawcy. I tak:
• utrzymaniem z zasiłków dla bezrobotnych (oraz z doraźnych zapomóg
instytucji socjalnych i rent socjalnych) – 46 sprawców (6,25% badanej
populacji), w tym 36 mężczyzn (4,89%) i 10 kobiet (1,36%);
• pracę dorywczą deklarowało 162 sprawców (22,04%), w tym 155 mężczyzn (21,08%) i 7 kobiet (0,96%), przy czym w trakcie postępowań
osoby te w większości przypadków nie określiły bliżej miejsca, rodzaju
i czasookresu zatrudnienia;
• na utrzymaniu rodziny było 76 sprawców (10,34%) [odpowiednio
58 mężczyzn (7,89%) i 18 kobiet (2,45%)]. W grupie tej znalazło się
także 50 sprawców (6,80%), którzy w czasie popełniania przestępstw
w zorganizowanej grupie przestępczej byli uczniami szkół lub studentami, w tym 37 mężczyzn (5,04%) i 13 kobiet (1,76%);
• z wyjaśnień złożonych przez 67 sprawców (9,11%) wynika, że nie posiadali oni jakichkolwiek źródeł utrzymania, odmawiając informacji co
do warunków bytowych [55 mężczyzn (7,48%) i 12 kobiet (1,63%)]36.
Wśród sprawców zorganizowanych grup przestępczych dominującą
grupę stanowili mężczyźni w wieku od 21 do 50 lat [390 (53,06%)] o wy36 Utrzymywanie się z działalności przestępczej w praktyce procesowo-kryminalistycznej
zazwyczaj nie jest deklarowane przez sprawców przestępstw, choć zdarzają się
jednostkowe przypadki (motywowane różnymi przyczynami) – patrz: J. Gąsiorowski,
Sprawcy przestępstw gospodarczych …, op. cit., s. 69.
kształceniu zawodowym i średnim [449 (61,08%)], utrzymujący się zatrudnienia w prywatnych przedsiębiorstwach handlowo-usługowych
[221 (30,06%)] oraz wykonywania prac dorywczych [162 (22,04%)].
Zaznaczyć należy, iż deklarowane przez sprawców źródła utrzymania
(poświadczone często nie budzącymi wątpliwości dokumentami) nie są
jedynymi źródłami utrzymania. Jak dowiodły prowadzone postępowania
karne oraz przewody sądowe, obok oficjalnych źródeł utrzymania wielu
członków zorganizowanych grup przestępczych z popełniania przestępstw
uczyniło sobie stałe źródło dochodu. Świadczy o tym struktura postawionych im zarzutów z art. 258 § 1 i § 2 k.k., a więc w stosunku do osób, które brały udział w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu
popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego (§ 1) albo osób –
członków grup albo związków określonych w § 1, które miały charakter
zbrojny albo których celem działania było popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym (§ 2).
5. Ściganie karne sprawców przestępstw zorganizowanych
5.1. Struktura jakościowa (typologia) sprawców
przestępstw zorganizowanych
Ustalenia wynikające z przeprowadzonych badań aktowych dają podstawę
do wysunięcia tezy, że nie istnieje jednolity typ przestępcy zorganizowanego. Członkowie zorganizowanych grup przestępczych, także w poszczególnych jej kategoriach, również są niejednolitą i złożoną w swej strukturze grupą sprawców przestępstw. Jak wynika z analizy akt, sprawcy ci
różnią się między sobą cechami zewnętrznymi i wewnętrznymi i często
charakteryzują się diametralnie różnymi strukturami osobowościowymi.
Różne też bywają motywy uczestniczenia w strukturach zorganizowanych
grup przestępczych, w tym też skłaniających ich do popełnienia zarzucanych im przestępstw.
W oparciu o zaprezentowany materiał badawczy wyszczególnić można sprawców kwalifikujących się – w zależności od kategorii prowadzonej
zorganizowanej działalności przestępczej oraz zajmowanej w tych strukturach pozycji – do różnych typologii znanych z literatury przedmiotu.
Biorąc pod uwagę pozycję sprawcy, tak w społeczeństwie, jak i w strukturach zorganizowanej grupy przestępczej zastosowanie mają tu typologie
uwzględniające sprawców z warstwy górnej, średniej i dolnej37.
Do warstwy górnej w strukturach zorganizowanych grup przestępczych
o profilu kryminalnym zaliczyć należy ludzi piastujących w tych grupach
funkcje kierownicze, a więc „bossów”, którzy często grupą zarządzają „żelazną ręką”, sprawując kompleksowy nadzór nad całością członków grupy,
jak i poszczególnymi jej członkami, a tym samym nad całością przestępczej działalności. W warstwie średniej ulokowani są ludzie pełniący funkcje kierownicze średniego szczebla nadzorujący – na zlecenie bosów – pracę członków grupy zaliczanych do warstwy dolnej czyli tzw. „żołnierzy”,
a więc osób popełniających zlecane im przestępstwa.
W grupach przestępczych o profilu gospodarczym powyższa struktura kształtuje się podobnie: wśród „bossów” znajdują się osoby często prowadzące własną działalność gospodarczą albo zatrudnione w prywatnych
przedsiębiorstwach na różnych (wyższego, jak i średniego) szczeblach kadry kierowniczej, a w instytucjach państwowych osoby piastujące funkcje
kierownicze lub wykonujące samodzielną pracę w administracji lub produkcji na szczeblu średnim. Osoby z warstwy dolnej to zazwyczaj szeregowi pracownicy wykonawczy realizujący zlecane prace bez których niejednokrotnie nie byłoby możliwe dokonywanie przestępstw.
Z wyjaśnień składanych przez wielu sprawców w trakcie postępowań
karnych, motywem decydującym o przystąpieniu do zorganizowanych
grup przestępczych i podejmowania się przestępnego działania była pauperyzacja społeczeństwa (ograniczenia rynku pracy), często też złożona sytuacja rodzinna [rozbite rodziny, wielodzietność, patologie (alkoholizm,
narkomania), niskie wykształcenie nie gwarantujące zatrudnienia], które
powodowały biedę. Istotnym elementem podjęcia takiej decyzji w wielu
przypadkach była też znajomość i współpraca w ramach wykonywanego
zawodu z członkami istniejących już grup przestępczych. Równie często
artykułowanym motywem podejmowania się działalności przestępczej
była chęć wzbogacenia się. Najbardziej uwidacznia się to w prywatnych
przedsiębiorstwach, gdzie przestępczą działalność prowadzili ludzie usytuowani na każdym szczeblu zatrudnienia, a więc począwszy od szczebla
właścicielskiego, kierowniczego, poprzez pracowników szczebla średniego
37 O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 33-34;
patrz też: J. Gąsiorowski, op. cit., s. 52.
i najniższego, tj. pracowników szeregowych, którzy w ten sposób chcieli
„dorobić” do zazwyczaj niezbyt wysokich dochodów. Innymi motywami
przestępczych działań, często nie mniej ważnymi były np. niewypłacalność
przedsiębiorców, z którymi prowadzone były interesy, ale także i podjęcie
czy prowadzenie działalności gospodarczej bez odpowiedniego profesjonalnego przygotowania i niezbędnego finansowego zaplecza (zabezpieczenia), jak i ryzykowne przedsięwzięcia podejmowane przy korzystnej koniunkturze, a które przy jej załamaniu przekroczyły możliwości finansowe
przedsiębiorstwa. Ponadto część sprawców deklarowała, że do popełnienia
przestępstwa skłoniły ich nieuczciwe poczynania konkurentów i kontrahentów. W wielu przypadkach motywem przestępczego działania była jednak chęć szybkiego wzbogacenia się.
Specyficzną kategorią sprawców są sprawcy przestępstw gospodarczych
operujący w sferze tzw. „przestępstw menedżerskich”38, a więc należący do
ściśle określonej kategorii biznesmenów – „menedżerów”, którzy w ramach
swych uprawnień zarządzają powierzonym im kompleksem majątkowym.
Ich decyzje bowiem bezpośrednio wpływają na wartość przedsiębiorstw
czy realizowanych przedsięwzięć gospodarczych, ale także na jakość określonych grup interesów akcjonariuszy, pracowników, dostawców i odbiorców. Sprawcy ci mieszczą się w klasycznej typologii wybitnego amerykańskiego kryminologa i socjologa, E.H. Sutherlanda39. Chodzi tu oczywiście
o przestępców w „białych kołnierzykach”, wywodzących się z warstwy górnej, o wysokiej randze społecznej (i cieszących się znacznym szacunkiem
społecznym), którzy dopuszczają się przestępstw przy wykonywaniu swego zawodu [jako właściciele przedsiębiorstw (w tym także współsprawcy
pełniący odpowiedzialne funkcje) lub ich pracownicy wyskoiego lub średniego szczebla].
Analizując materiał badawczy daje się jeszcze zauważyć jeden podział
sprawców działających w zorganizowanych grupach przestępczych. Chodzi tu o typologię (głoszoną przez K. Tiedemanna)40, która ma także pełne zastosowanie również do sprawców/członków grup zorganizowanych
38 Są to przestępstwa z rozdz. XXXVI k.k. z 1997 r.: Przestępstwa przeciwko obrotowi
gospodarczemu, a mianowicie w art. 269 i 297 oraz 300-305 k.k. Ten wybór łączy
kilka cech strukturalnych, w których kluczową rolę spełnia okoliczność podmiotowa
definiująca adresatów norm zakazu określonych w tych przepisach – por.: D. Czajka,
Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2000, s. 47 i nast.
39 E. H. Sutherland, On analysing crime, Chicago 1973.
40 O. Górniok, op. cit., s. 33.
w badanych sprawach, a których można podzielić w tym kontekście na
trzy grupy, tj.: 1) zawodowych, tj. utrzymujących się wyłącznie z popełniania przestępstw, 2) sytuacyjnych, a więc tych, którzy tylko w obliczu tzw.
konieczności egzystencjalnej dopuszczają się przestępstwa oraz 3) okazjonalnych, którzy na codzień w zasadzie nie popełniają przestępstw, a na
ich popełnienie decydujących się tylko wtedy, gdy nadarza się okazja do
łatwego zysku, przy uwzględnieniu (w świadomości sprawcy) zminimalizowania ujawnienia tego faktu i poniesienia konsekwencji prawnych.
Istotny wpływ na skuteczność przedsiębranych przez sprawców działań
przestępnych ma poziom wykształcenia, wiedza i inteligencja oraz inwencja twórcza sprawców [mająca szczególny wpływ na doskonalenie mechanizmów wykonawczych w jej różnych przejawach wyrażająca się zróżnicowanym sposobem popełniania przestępstw (modus operandi)], którzy
działając w sposób indywidualny lub zorganizowany są w stanie dobrze
zaplanować przestępstwo, metodycznie i precyzyjnie je zrealizować osiągając tym samym zakładany skutek.
Bez względu na typologię sprawców/członków zorganizowanych grup
przestępczych funkcjonariusze służb zwalczających przestępczość zorganizowaną winni – obok w/w cech charakteryzujących poszczególne typy
sprawców – zwrócić uwagę na inne (szczególnie przydatne przy realizacji
procesu wykrywczego) specyficzne cechy pozwalające ustalić symptomy
przestępczej działalności, jak np.: życie ponad stan, nadmierne dążenie
do sukcesu, prowadzenie spekulacyjnych inwestycji, ścisłe powiązania
z dostawcami lub klientami, ale też wysokie zadłużenie będące skutkiem
dużych strat finansowych, niska wiarygodność kredytowa, poczucie, że
otrzymywane wynagrodzenie jest za niskie, wcześniejsze konflikty z prawem, niechętne korzystanie z urlopów lub zupełny ich brak, nieujawnione konflikty interesów, niezadowolenie z pracy, zagrożenie zwolnieniem
z pracy w ramach redukcji, ale też i uzależnienie od hazardu, problemy
z alkoholem, narkotykami lub innymi uzależnieniami. Ponadto znaczenie
przypisać należy nieustabilizowanemu życiu osobistemu, braku etyki czy
łączeniu prywatnych interesów z pracą.
Zakończenie
Przestępczość zorganizowana jest przestępczością wielopostaciową, charakteryzującą się licznymi i zróżnicowanymi oraz wysublimowanymi formami postępowania sprawców, którzy działają w sposób zróżnicowany,
specyficzny i często wyrafinowany, jak też w wielu przypadkach nie wymagający większego wysiłku z ich strony.
Członkowie zorganizowanych grup przestępczych, dostosowując się
do zmieniających się warunków społecznych, gospodarczych oraz prawno
-organizacyjnych dostosowują dotychczas funkcjonujące struktury grup
przestępczych typu hierarchicznego do tzw. „sieci przestępczych”, a więc
rozproszonych i elastycznych, składających się z wielu elementów grup
przestępczych o dwu- lub wielostronnych relacjach o charakterze przestępczym. Wynika to z „demokratyzacji”, a przyczyniają się do tego współczesne techniczno-organizacyjne metody gospodarowania, jak i postępująca
organizacja przestępczości, w tym szczególnie gospodarczej, która łamie
bariery jakie dotychczas oddzielały sprawców z podziemia gospodarczego
od kryjących się za pozorami legalnej działalności przestępców gospodarczych41. Wpływ na taki stan rzeczy mają również postęp techniczny, który
sprawia, iż obecnie również tradycyjna przestępczość zorganizowana wymaga tzw. intelektualnego wsparcia oraz uczestnictwo w coraz ostrzejszej
walce konkurencyjnej osób, które odpowiadają – ze względu na swą pozycję społeczną i działalność zawodową – klasycznemu typowi przestępcy
zorganizowanego, a zmieniające się koniunktury społeczne i gospodarcze
stawiają ich niejednokrotnie w trudnej sytuacji ekonomicznej.
Sprawcy przestępstw zorganizowanych nie mniejsze znaczenie przywiązują, przy organizowaniu się, ryzyku wykrycia i poniesienia konsekwencji
prawnych oraz – co jest chyba największym magnesem funkcjonowania
tego typu grup przestępczych – osiągnięciu jak największego zysku, który
osiągnąć można dzięki możliwości „rozgałęziania się”, a więc wprowadzenia „przestępczości towarzyszącej”.
Reasumując, stwierdzić należy, że powyższe względy – aby podnieść
bezpieczeństwo państwa w aspekcie ekonomicznym – winny przesądzić
o zwróceniu na tę kategorię przestępczości wzmożonej uwagi w celu
41 Tezę tę potwierdza pogląd K. Tiedemanna, że w zasadzie każdy, biorący udział
w działalności gospodarczej, w pewnych warunkach gotów jest popełnić przestępstwo
gospodarcze – H. Egli, Grundformen Wirtschaftsverbrecher, Aktuelle Beitrage
zur Wirtschaftskriminalitat, Schriftenreihe, Schimmelpfeng, 1974, t. 4, s. 33.
podjęcia próby doszukania się przyczyn i uwarunkowań jej zaistnienia,
kształtowania się oraz ewolucji poprzez analizę jurydycznych, kryminologicznych, kryminalistycznych i politycznokryminalnych aspektów, aby
takie służby państwowe, jak organy ścigania, kontroli i wymiaru sprawiedliwości mogły skutecznie przeciwdziałać oraz zwalczać tę przestępczość
(a ustawodawcy poprzez tworzenie prawa karnego materialnego, jak i prawa gospodarczego). Nie ulega bowiem wątpliwości, że efekt przeciwdziałania przestępczości o tak skomplikowanych mechanizmach, jakie stosują
współcześnie sprawcy przestępstw zorganizowanych, zależny jest nie tylko od sprawnego narzędzia jakim dysponują organy zwalczające tę przestępczość, tj. od aktualnie obowiązującego systemu prawnego – ale także
(a może przede wszystkim) od specjalistycznego przygotowania osób, które tym prawem będą się posługiwać w celu zapewnienia jak najwyższego
stopnia bezpieczeństwa ekonomicznego państwa.
Bibliorgafia:
1. Czajka D., Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2000.
2. Egli H., Grundformen Wirtschaftsverbrecher, Aktuelle Beitrage zur Wirtschaftskriminalitat, Schriftenreihe, Schimmelpfeng, 1974, t. 4.
3. Filipkowski W., Przestępczość zorganizowana – ujęcie prawne i kryminologiczne, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 12.
4. Gąsiorowski J., Sprawcy przestępstw gospodarczych, „Acta Securitatea.
Wybrane zagadnienia problematyki bezpieczeństwa wewnętrznego”
(red. M. Capiga, B. Galica, J. Harasim, M. Kula, M. Palupska, K. Pera,
I.M. Smandek, M. Wróblewska-Banaś, K. Znaniecka), Katowice 2011,
Nr 1.
5. Gąsiorowski J., Przestępczość gospodarcza – istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, „Bezpieczeństwo jako podstawowa potrzeba człowieka. Zbiór studiów”, (red. K. Flaga-Gieruszyńska, E. Cała-Wacinkiewicz, D. Wacinkiewicz), Gorzów Wielkopolski 2014.
6. Gołębiewski J., Praca operacyjna w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2008.
7. Górniok O., Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994.
8. Harężlak K., Kozielski M., Metody analizy sieci kryminalnych, „Studia
Informatica” 2010, nr 2A (89).
9. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon narkomanii, Pułtusk 2004.
10. Kędzierski M.A., Sieciowość współczesnych organizacji przestępczych
funkcjonujących w obszarze przestępczości zorganizowanej i terroryzmu,
„Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” (red. A. Podolski), Wydawnictwo: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Centralny Ośrodek
Szkolenia w Emowie, Warszawa Nr 10 (6) 2014.
11. Krajniak O., Zorganizowane grupy przestępcze. Studium kryminalistyczne, Warszawa 2011.
12. Marek A., Przestępczość zorganizowana. Zarys problematyki, „Kryminologiczne i prawne aspekty przestępczości zorganizowanej. Studia
I materiały”, A. Marek, W. Pływaczewski (red.), Szczytno 1992.
13. Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana – system zwalczania,
Warszawa 2008.
14. Pływaczewski E., Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej (ze szczególnym uwzględnieniem RFN), Warszawa 1992.
15. Sutherland E.H., On analysing crime, Chicago 1973.
16. Sklepkowski L., Woźniak D., Zorganizowana przestępczość gospodarcza w Polsce, „Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej”
(red. W. Pływaczewski, J. Świerczewski), Szczytno 1997.
17. Skorupka J., Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005.
Akty prawne:
18. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej
przestępczości zorganizowanej, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych dnia 15.11.2000 r. (Dz.U. z 2005 r., Nr 18,
poz. 158).
19. Konwencji o ochronie interesów finansowych wspólnot europejskich
z 26.07.1995 r. (Dz.U. z 2009 r., nr 208, poz. 1603).
20. Decyzji Rady 2007/533/WSiSW z dnia 12.12.2007 r. w sprawie utworzenia, funkcjonowania i użytkowania Systemu Informacyjnego Schengen
drugiej generacji.
21. Rozporządzenia (WE) 1987/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 20.12.2006 r. w sprawie utworzenia, funkcjonowania i użytkowania Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji.
22. Ustawa z dnia 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego
(Dz.U. Nr 126, poz. 615).
23. Ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2007 r. Nr 78,
poz. 483, z późn. zm.).
24. Ustawa z dnia 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2007
r. nr 111, poz. 765 z późn. zm.).
25. Ustawa z dnia 06.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
26. Ustawa z dnia 24.04.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii
(Dz.U. Nr 75, poz. 468 z późn. zm.)
27. Ustawa z dnia 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii
(Dz.U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.).
28. Ustawa z dnia 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661
z późn. zm.).
29. Ustawa z dnia 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 z późn. zm.)
30. Ustawa z dnia 13.09.2002 r. o napojach spirytusowych (Dz.U. nr 166,
poz. 1362 z późn. zm.).
31. Ustawa z dnia 18.10.2006 r. o wyrobie napojów spirytusowych oraz
rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych
(Dz.U. nr 208, poz. 1539 z późn. zm.).
32. Ustawa z dnia 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych z nielegalnych lub nieujawnionych
źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2003 r.
nr 153, poz. 1505 z późn. zm.).
33. Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 2002 r. nr 76,
34. Ustawa z dnia 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie
niektórych przepisów prawa karnego (Dz.U. nr 126, poz. 615 z późn. zm.).
35. Ustawa z dnia 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939
z późn. zm.).
36. Ustawa z dnia 28.04.1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. nr 37, poz. 283
z późn. zm.).
37. Ustawa z dnia 20.06.1985 r. o prokuraturze (t.j.: Dz.U. z 2002 r., Nr 21,
38. Ustawa z dnia 6.04.1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2011, nr 287, poz. 1687
z późn. zm.).
39. Ustawa z dnia 26.06.2014 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. z 2014 r. poz. 1199).
40. Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. Nr 123,
41. Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych
(t.j. Dz.U. z 2002 r., Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
42. Ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2001 r.
Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).
43. Uchwała całej Izby Karnej Sądu Najwyższego z dnia 19.01.1962 r.,
VI KO-90/60, Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Warszawa 1962.
44. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo%C5%9Bl%C4%85skie (dostęp: 29.03.2015 r.).
Nr 17, 2015 (81–91)
Teoretické východiská skúmania
problematiky definovania
konfliktov
Theoretical backround
for the research
of definition problems
of the Conflicts
RADOSLAV IVANČÍK
RASTISLAV KAZANSKÝ
Generálny štáb Ozbrojených síl SR
Uniwersytet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy
Abstract
Armed conflicts represent an inseparable part of the development of human civilisation from its beginning till today. Regardless the type of conflict, intrastate or international, their destructive power is tremendous, and
therefore they cause enormous human, economic, social, environmental
and further damages. As the number of conflicts, the destructiveness of
used weapons and weapons systems, the number of casualties and amount
of caused damages has grown, conflicts have become one of the most intensive and serious global security problems. For that reason, the research
of conflicts has become an inseparable part of security science.
82 • Radoslav Ivančík, Rastislav Kazanský
Key words: Conflict, security, research, causes of conflicts, mankind, and
society.
Abstrakt
Ozbrojené konflikty predstavujú neoddeliteľnú súčasť vývoja ľudskej civilizácie od jej vzniku až po súčasnosť. Bez ohľadu na to, či ide o konflikty
vnútroštátne alebo medzištátne, ich deštrukčná sila je obrovská a preto
spôsobujú enormné ľudské, hospodárske, ekonomické, sociálne, environmentálne a ďalšie škody. Tým ako rástol počet konfliktov, ako rástla ničivosť v nich používaných zbraní a zbraňových systémov a ako rástol počet
ich obetí a objem spôsobených škôd, stali sa jedným z najintenzívnejšie
vnímaných globálnych bezpečnostných problémov. Aj z tohto dôvodu sa
problematika skúmania konfliktov stala neoddeliteľnou súčasťou bezpečnostného výskumu.
Kľúčové slová: Konflikt, bezpečnosť, výskum, príčiny konfliktov, ľudstvo,
spoločnosť.
•
Úvod
Jeden z najvážnejších problémov, s ktorým sa stretávame pri výskume
konfliktov, predstavuje neexistencia unifikovanej a všeobecne platnej definície konfliktu. A to aj napriek tomu, že pojem konflikt sa dnes používa pomerne veľmi často, najmä v politike, v oblasti bezpečnosti a obrany,
v medzinárodných vzťahoch alebo v žurnalistike, v rôznych správach, reportážach alebo komentároch, v rámci informovania divákov a poslucháčov prostredníctvom masovokomunikačných prostriedkov, ale aj v bežných rozhovoroch obyčajných ľudí.
Pritom v odbornej literatúre sa môžeme stretnúť s pomerne veľkým
počtom rôznych definícií konfliktov, z ktorých niektoré sa používajú častejšie, niektoré menej často, a niektoré sa okrem konkrétnej publikácie,
v ktorej sú uvedené, nepoužívajú takmer vôbec. Vyplýva to nielen z toho,
že konflikt predstavuje veľmi zložitý a multidimenzionálny sociálny jav,
ale aj z toho, ako na problematiku konfliktov nazerajú autori jednotlivých
definícií. Z iného uhla pohľadu sa totiž na konflikt díva vojak, inak politik,
inak politológ, inak sociológ a inak ekonóm alebo bezpečnostný expert.
Odlišný pohľad na konflikt je tiež ovplyvnený tým, aké osobné skúsenosti
Teoretické východiská skúmania problematiky definovania… • 83
majú jednotliví odborníci s konfliktom alebo národy či krajiny, z ktorých
pochádzajú, alebo v ktorých výskum konfliktov prebieha. Samozrejme,
na výskum vplývajú aj mnohé ďalšie faktory, ktoré ho vo väčšej či menšej
miere ovplyvňujú.
V odbornej literatúre sa preto nachádzajú definície, ktoré definujú konflikt veľmi všeobecne a vytvárajú len základné východiská pre skúmanie
tohto javu, ale na druhej strane tiež definície, ktoré sa podrobnejšie venujú
určitým, konkrétnym a špecifickým vlastnostiam konfliktov. Pre analýzu
a definovanie konfliktu z pohľadu medzinárodnej bezpečnosti je potrebné
stanoviť predovšetkým tie vlastnosti a prvky, ktoré sú spoločné pre všetky
konflikty všeobecne, bez ohľadu na ich špecifikáciu alebo typológiu.
Teoretické východiská skúmania problematiky
definovania konfliktov
V odbornej literatúre sa možno stretnúť s viacerými definíciami konfliktov od významných zahraničných i domácich autorov.
Zo zahraničných autorov, Wallensteen prezentuje názor, podľa ktorého konflikt predstavuje viac než len určité správanie či konanie, a preto
musí obsahovať určitý prvok nezlučiteľnosti, teda vážnej nezhody medzi
minimálne dvoma stranami, ktorých požiadavky nemôžu byť naplnené
v rovnaký čas. Nezlučiteľnosť ich pozícii spočíva v nedostatku obmedzených zdrojov. Je to stav, kedy protivníci vzájomný spor vnímajú ako hru
s nulovým súčtom. Základnými prvkami konfliktu sú podľa neho aktéri, konanie a nezlučiteľnosť záujmov, podľa ktorých je sformovaná aj jeho
definícia konfliktu ako „sociálnej situácie, v ktorej minimálne dvaja aktéri
(strany) usilujú v jednom časovom bode o získanie obmedzených zdrojov,
pričom úsilie strán zahŕňa širokú škálu akcií od vyhrážania sa až po vedenie
vojny a za zdroje sa nepovažuje iba ekonomické bohatstvo, ale všetko o čo
má aktér (strana) záujem – od riešenia otázok spravodlivosti či morálky cez
získanie politickej moci až po kontrolu určitého teritória“.1
Podobnú definíciu vytvorili Bartos a Wehr, ktorí definujú konflikt ako
„situáciu, v ktorej aktéri využívajú konfliktné správanie voči sebe navzájom, aby dosiahli nezlučiteľné ciele a/alebo vyjadrili svoje nepriateľstvo“.2
Vo svojej analýze sa podrobnejšie venujú práve téme nezlučiteľnosti zá1 WALLENSTEEN, P. 2007. Understanding Conflict Resolution: War, Peace and the Global
System. SAGE Publications, 2007. 311 s. ISBN 978-1-41292-859-5, s. 15
2 BARTOS, J. O. – WEHR, P. 2002. Using Conflict Theory. Cambridge : University Press,
2002. 219 s. ISBN 978-0-52179-446-6, s. 13.
ujmov, cieľov, vývoja konfliktného správania a nepriateľstva ako príčin
vzniku konfliktov.
Pfetsch a Rohloff zasa chápu konflikt ako „stret prekrývajúcich sa záujmov v oblasti národných hodnôt a tém, ako sú nezávislosť, právo na sebaurčenie, územie, hranice, distribúcia domácej a medzinárodnej moci, a prístup
k moci “.3
Heidelbergský inštitút pre výskum medzinárodných konfliktov (HIIK –
Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung) považuje konflikt za „stret záujmov (odlišných pozícií) o národných hodnotách, ktorý má
určité trvanie a závažnosť (rozsah) a prebieha aspoň medzi dvomi stranami
(organizovanými skupinami, štátmi, organizáciami, skupinami štátov), ktoré sú odhodlané sledovať svoj zámer a dosiahnuť svoj cieľ“.4
Glasl zasa definuje konflikt ako „interakciu medzi agentmi (jednotlivcami, skupinami alebo organizáciami), kde najmenej jeden agent chápe nezlučiteľnosť medzi jeho zmýšľaním, myšlienkami, vnímaním a/alebo pocitmi a/
alebo vôľou a zmýšľaním, myšlienkami, vnímaním a/alebo pocitmi a/alebo
vôľou iného agenta (alebo agentov) a cíti sa obmedzený jeho (ich) činnosťou“.5
Mischnicková vníma konflikt ako „súperenie medzi dvomi smermi konania, ktoré sú buď protikladné alebo sa vzájomne vylučujú“.6
Uvedené definície nazerajú na konflikt z rôznych perspektív a zdôrazňujú odlišné elementy. Každá z nich je však založená na existencii minimálne dvoch aktérov, medzi ktorými je určitá nezlučiteľnosť záujmov
a ktorí aktívne konajú, aby dosiahli svoj cieľ.
Podľa Webera je spoločnosť tvorená skupinami, ktoré sa navzájom odlišujú svojím statusom, a vzhľadom na rozdielny status majú aj rozdielne
záujmy, ktoré vyvolávajú konflikty. Akékoľvek nádeje na možnosť odstránenia konfliktov zo života ľudskej spoločnosti sú teda v nadväznosti na
3 PFETSCH, F. R. – ROHLOFF, CH. 2013. National and International Conflicts, 19451995: New Empirical and Theoretical Approaches. New York : Routledge, 2013. 304
s. ISBN 978-1-13635-781-7.
4 HIIK. 2005. Conflict barometer 2005. Crisis, wars, coups d’état, negotiations, mediations,
peace settlements. Dostupné na internete na: <http://hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/
ConflictBarometer_2005.pdf>
5 GLASL, F. 1999. Confronting Conflict: A First Aid Kit for Handling Conflict. Pennsylvania
: State University, 1999. 186 s. ISBN 978-1-86989-071-1.
6 MISCHNICK, R. 2007. Nenásilná transformácia konfliktov. Bratislava : PDCS. 162
s. 2007, s. 23
existenciu rozdielneho statusu skupín iluzórne, a preto sa treba zmieriť
s večným bojom jedných proti druhým. V tejto súvislosti si je však potrebné uvedomiť, že záujmy skupín i jednotlivcov nie sú len protichodné, ale aj
zhodné, čo vytvára predpoklady pre rovnováhu a dosiahnutie konsenzu.7
Simmel pri skúmaní konfliktov vychádzal z toho, že egoistické skupiny,
ktoré existujú v spoločnosti, nie sú od seba izolované, ale naopak, sú prepletené tisíckami neviditeľných nití. Práve prieniky skupinových záujmov
podľa neho zmierňujú konflikty a vytvárajú pôdu pre stabilitu spoločnosti.
Napriek tomu, konflikty sú neoddeliteľnou súčasťou života spoločnosti.8
Myšlienky Simmela rozvíjal Coser, ktorý sa vo svojej práci zameriaval na analýzu pozitívnych funkcií konfliktu. Podľa neho konflikt môže
prispievať k udržaniu alebo adaptácii existujúcich sociálnych vzťahov či
štruktúr. Práve u Cosera sa objavila jedna z ústredných myšlienok teórie
konfliktu, podľa ktorej spoločensky nebezpečnými nie sú samotné konflikty, ale absencia pravidiel na ich zvládanie. Prítomnosť konfliktov je
prirodzeným stavom spoločnosti. Nie prítomnosť, ale absencia pravidiel
konfliktov v spoločnosti by bola podľa neho nenormálnym javom. Konflikt definoval ako „zápas o hodnotu, o určitý status, moc a zdroje, v ktorom
cieľom je neutralizácia, spôsobenie škody alebo odstránenia súpera“. Podstatu konfliktu videl v strete hodnôt a záujmov rôznych sociálnych skupín.9
Zo slovenských autorov, Kusá definuje „konflikt ako stav, v ktorom jeden
alebo dvaja (či viacerí) ľudia a spoločenstvá ľudí majú pocit, že ich záujmy
sú nezlučiteľné. Väčšinou k sebe zaujmú antagonistický prístup, ktorý sa prejavuje spôsobovaním ujmy druhej strane. Usilujú sa presadiť svoje záujmy
ovplyvňovaním druhej strany“.10
Podľa Hofreitera „konflikt predstavuje určitú kvalitu vzájomných
vzťahov medzi jednotkami sociálneho prostredia – aktérmi, ktorými môžu
byť jednotlivci, sociálne skupiny, štáty alebo koalície štátov, prejavujúce sa
7 HOFREITER, L. – ŠIMKO, J. 2007. Zdroje a oblasti konfliktov súčasného sveta.
Liptovský Mikuláš : Akadémia ozbrojených síl gen. M. R. Štefánika. 2007. 95 s. ISBN
978-80-8040-330-0.
8 SIMMEL, G. 1918. Der Konflikt Der Modernen Kultur. Nabu Press. 2010. 34 p. ISBN
978-1-17192-928-4.
9 COSER, L. A. 1964. The Functions of Social Conflict. Free Press. 1964. 16th ed. 192
p. ISBN 978-0-02906-810-6.
10 KUSÁ, D. 2006. Riešenie konfliktov. Dostupné na internete na: <http://www.academia.
edu/2556851/ Riešenie_konfliktov_I_a_II>
v ich úsilí o presadenie svojich potrieb, dosiahnutie svojich záujmov a cieľov na úkor a proti vôli svojich oponentov, resp. ktoré sú protichodné so
záujmami protistojacej strany“.11
V Terminologickom slovníku vybraných základných pojmov a skratiek
z bezpečnostného prostredia a vojenstva je konflikt definovaný ako „výsledok eskalácie krízovej situácie spôsobenej sledovaním protikladných a nezlučiteľných záujmov v jednej alebo viacerých zhodných oblastiach, pričom zisk
jednej strany znamená stratu druhej strany. Proti sebe stojace strany sa snažia presadiť svoju vôľu prostredníctvom porážky druhej strany konfliktu“.12
Z českých autorov, Waisová definuje konflikt ako „sociálnu skutočnosť,
kde sú v rozpore minimálne dve strany (indivíduá, skupiny, štáty), ktoré
majú diferentný pohľad na dané fakty, prípadne rozdielne alebo protichodné
záujmy“. Zároveň podľa nej „konflikt predstavuje situáciu, kedy v tom istom
okamihu minimálne dvaja aktéri usilujú o získanie toho istého statku, ktorý
je deficitný a nedokáže uspokojiť potreby oboch (všetkých) aktérov“.13
Bednařík vo svojej publikácii o riešení konfliktov uvádza definíciu,
podľa ktorej konflikt predstavuje „vyjadrenie súčasného nároku dvoch, na
opačných stranách stojacich záujemcov (jednotlivcov, skupín) o tú istú vec,
ochotných o ňu bojovať. Je to stretnutie dvoch alebo viacerých do určitej miery sa vylučujúcich či protichodných snáh, síl a tendencií“.14
Krejčí zasa definuje konflikt ako „situáciu, kedy určitá skupina (kmeň,
etnická skupina, ideologické zoskupenie či štát) alebo jednotlivec je v cieľavedomom spore s jednou alebo viacerými skupinami či jednotlivcami.“ Konflikt taktiež podľa neho „predstavuje zápas o hodnoty týkajúce sa zachovania alebo zvýšenia sociálnych istôt, statusu či moci, pričom odporcovia
sa prostredníctvom konfliktu snažia neutralizovať, zraniť či odstrániť rivala
alebo rivalov“.15
11 HOFREITER, L. 2008. Teória a riešenie konfliktov. Liptovský Mikuláš : Akadémia
ozbrojených síl generála M. R. Štefánika, 2008. 206 s. ISBN 978-80-8040-347-8, s. 33
12 ŠILHA, J. a kol. 2006. Terminologický slovník vybraných základných pojmov a skratiek
z bezpečnostného prostredia a vojenstva. Liptovský Mikuláš : Národná akadémia obrany
maršala Andreja Hadika, 2006. 84 s. ISBN 80-89221-01-7.
13 WAISOVÁ, Š. 2005. Úvod do studia mezinárodních vztahů. Plzeň : Vydavatelství
a nakladatelství Aleš Čeněk, 2005. 174 s. ISBN 978-80-8689-833-9, s. 35
14 BEDNAŘÍK, A. 2011. Riešenie konfliktov. Bratislava : PDCS, 2. vyd., 2003. 201 s. ISBN
80-968095-4-7, s. 17
15 KREJČÍ, O. 2010. Mezinárodní politika. Praha : EKOPRESS, 4. vyd. 2010. 756 s. ISBN
978-80-86929-60-6, s. 142
Autori tejto state považujú konflikt za „sociálny vzťah dvoch alebo viacerých aktérov s protichodnými záujmami v tej istej oblasti, v ktorom aspoň jeden z aktérov systematicky používa ozbrojené násilie s cieľom presadiť svoje
politické a/alebo iné záujmy“. Z pohľadu naplnenia cieľov tohto článku táto
definícia zahŕňa aspekt systematickosti, teda organizovaného, cieleného
a kontinuálneho použitia ozbrojenej sily, čím odlišuje ozbrojený konflikt
od organizovaného zločinu, alebo náhodných patologických javov. Zároveň obsahuje prvok používania násilia pre dosiahnutie svojich cieľov.
Pri charakteristike a skúmaní politických konfliktov je potrebné zadefinovať aj pojem politická kríza, ktorý predstavuje začiatok vojenského
riešenia sporov záujmov a mocí. Slovo kríza sa v postmodernom ponímaní stalo výrazom pre nepokoj a chaos v medzinárodnej politike, rovnako
aj pojmom pre definovanie nesúladu a neporiadku v globálnej oblasti.
Nie každý konflikt predstavuje politickú krízu, ale každá kríza v sebe
obsahuje stav konfliktu. Kríza prestavuje zvyčajne konflikt, ktorý vychádza zo sporu o konkrétny problém. Jedná sa o fázu zmeny stability na nestabilitu či istoty na neistotu v určitých procesoch vývoja. Kríza je určitý
moment, alebo časové obdobie, po ktorom môže nastať podstatný zvrat vo
vývine deja alebo systému.
Kríza je viac ako normálne napätie, nepokoj alebo rozkol v medzinárodných vzťahoch. Podľa Krejčího predstavuje „typ konfliktu, ktorého špecifickým rysom je náhly výbuch neočakávaných udalostí a nepriateľských
akcií spôsobených existujúcim konfliktom“.16 Krízu v medzinárodnej politike charakterizujú nepredpokladané a neočakávané reakcie sporných strán,
pocit veľkého nebezpečenstva, pocit nedostatku času na prijatie záverov
a rozhodnutí a pocit hrozivých dôsledkov z nečinnosti.
Konflikty, ktorým dnes čelí ľudská civilizácia, sú v dôsledku globalizácie oveľa komplexnejšie a náročnejšie na riešenie ako kedykoľvek predtým. V medzi-
národných vzťahoch v 21. storočí charakterizujú konflikty štyri základné
komponenty:
a)aktéri konfliktov,
b)oblasti sporných hodnôt,
c)postoje,
d)akcie.
a)Medzi aktérov konfliktov v medzinárodnej politike najčastejšie zaraďujeme štáty. Na druhej strane môžu byť týmito aktérmi aj medzinárodné
16 Tamtiež, s. 142
organizácie, neštátne organizácie, revolučné hnutia či etnické skupiny.
Len pre ilustráciu v období rokov 1818 až 1996 sa mocnosti (štáty) podieľali na 41 % konfliktov. Patrili k rozhodujúcim faktorom v iniciovaní konfliktov a zároveň boli najangažovanejšími aktérmi v medzinárodných konfliktoch. V súčasnosti ich podiel v angažovanosti v konfliktoch
klesá v prospech nárastu podielov neštátnych aktérov.
b)V oblasti sporných hodnôt ide najmä o predmet aktérov a pozíciu, ktorú
chcú zastávať. Zúčastnené strany konfliktu, napríklad spomenuté štáty,
sa snažia získať určité hodnoty, ktoré na jednej strane posilňujú ich moc
a mocenský potenciál a na druhej strane im ju čiastočne odoberajú. Ide
napríklad o územia všeobecne, o bezpečné územia a regióny, kontrolu
nad zdrojmi, svetovú revolúciu alebo rozbitie nejakého štátu a pod. Konfliktné správanie účastníkov sporu v sebe zahŕňa postoje a akcie. Takéto
správanie je spôsobené tým, že jeden z aktérov zaujíma určité postavenie, čo je v protiklade so zámermi, ideami a záujmami druhého aktéra.
c)Postoje vyjadrujú predpokladané správanie sa štátov (mocností). Súvisia s nepriateľstvom, nedôverou, stereotypom a pocitom spravodlivosti.
Predstavujú zdroj napätia a umožňujú vytvárať alebo podieľať sa na vytváraní odhodlania revolučných vodcov a obyvateľov aktívne konať.
d)Akcie, ktoré v sebe konflikty obsahujú, môžu byť diplomatické, propagandistické, obchodné alebo iné. Sporné strany ich pri konfliktoch stavajú voči sebe.17
Záver
Fakt, že konflikty sprevádzajú vývoj ľudstva od jeho vzniku až po súčasnosť vyplýva najmä z toho, že na svete ani v minulosti, ani v súčasnosti
a s najväčšou pravdepodobnosťou ani v blízkej budúcnosti nebude existovať žiadny vyšší sudca, rozhodca alebo nadriadený orgán, ktorý by zaistil
bezpečnosť a ochranu oprávnených záujmov jednotlivých štátov. Štáty sú
tak nútené zaistiť si svoju bezpečnosť, obranu, slobodu, nezávislosť, integritu a ochranu svojich politických, ekonomických, bezpečnostných, energetických, kultúrnych a ďalších záujmov samé.
Navyše, sklon k násiliu, najmä kolektívnemu v podobe vojen či genocídy, je človeku vlastný. Bol to totiž človek, kto viedol prvú vojnu, a s najväčšou pravdepodobnosťou to tiež bude človek, kto bude viesť vojnu poslednú.
17 KREJČÍ, O. 2010. Mezinárodní politika. Praha : EKOPRESS, 4. vyd. 2010. 756 s. ISBN
978-80-86929-60-6, s. 143-145
Boj je zároveň prirodzenou súčasťou a podmienkou spoločenského pohybu, a tak sa spory medzi ľuďmi, kmeňmi, národmi či štátmi dlhé stáročia
riešili prostredníctvom zbraní. I preto je veľmi zložité konflikty zastaviť.
A je to aj jeden z dôvodov prečo sa predstava, že sa podarí konflikty
vylúčiť zo života ľudskej spoločnosti dnes javí ako veľmi nepravdepodobná a nereálna, a prečo viaceré väčšie či menšie konflikty možno očakávať
aj v budúcnosti. Napriek tomu sa však s takýmto konštatovaním nemožno
uspokojiť, ale je aj naďalej potrebné vyvíjať úsilie a prijímať opatrenia, ktoré by zabránili vzniku ďalších konfliktov, a tak na národnej, regionálnej,
ako i na globálnej úrovni. Jednou z ciest je aj ich teoretické skúmanie a široká medzinárodná spolupráca nielen na poli politickom, ekonomickom
alebo bezpečnostnom, ale aj na poli akademickom a vedeckom.
Literatúra
1. Axt, H. J. a kol. 2006. Conflict – a literature review. Duisburg: Institute
for Political Science. Dostupné na internete na: http://www.europeanization.de/downloads/conflict_ review_fin.pdf.
2. BARTOS, J. O. – WEHR, P. 2002. Using Conflict Theory. Cambridg, University Press, 2002. 219 s. ISBN 978-0-52179-446-6.
3. BEDNAŘÍK, A. 2011. Riešenie konfliktov. Bratislava : PDCS, 2. vyd., 2003.
201 s. ISBN 80-968095-4-7.
4. COSER, L. A. 1964. The Functions of Social Conflict. Free Press. 1964.
16th ed. 192 p. ISBN 978-0-02906-810-6.
5. GLASL, F. 1999. Confronting Conflict: A First Aid Kit for Handling Conflict. Pennsylvania : State University, 1999. 186 s. ISBN 978-1-86989071-1.
6. HIIK. 2003. Methodological Approach since 2003. Dostupné na: http://
hiik.de/en/methodik/ methodik_ ab_2003.html.
7. HIIK. 2005. Conflict barometer 2005. Crisis, wars, coups d’état, negotiations, mediations, peace settlements. Dostupné na internete na:
8. <http://hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ ConflictBarometer_2005.pdf>
9. HOFREITER, L. – ŠIMKO, J. 2007. Zdroje a oblasti konfliktov súčasného sveta. Liptovský Mikuláš : Akadémia ozbrojených síl gen. M. R. Štefánika. 2007. 95 s. ISBN 978-80-8040-330-0.
10. HOFREITER, L. 2008. Teória a riešenie konfliktov. Liptovský Mikuláš :
Akadémia ozbrojených síl generála M. R. Štefánika, 2008. 206 s. ISBN
978-80-8040-347-8.
11. Kazanský, R. 2013. Súčasné problémy výskumu medzinárodných konfliktov a kríz a ich riešenia. Banská Bystrica : Vydavateľstvo Univerzity
Mateja Bela – Belianum, 2013. 215 s. ISBN 978-80-557-0573-6.
12. KREJČÍ, O. 2010. Mezinárodní politika. Praha: EKOPRESS, 4. vyd. 2010.
756 s. ISBN 978-80-86929-60-6.
13. KUSÁ, D. 2006. Riešenie konfliktov. Dostupné na internete na: <http://
www.academia. edu/2556851/ Riešenie_konfliktov_I_a_II>
14. LASICOVÁ, J. – UŠIAK, J. 2012. Bezpečnosť ako kategória. Bratislava :
Veda – vydavateľstvo SAV, 2012. 264 s. ISBN 978-80-224-1284-1.
15. MISCHNICK, R. 2007. Nenásilná transformácia konfliktov. Bratislava : PDCS. 162 s. 2007.
16. PFETSCH, F. R. – ROHLOFF, CH. 2013. National and International
Conflicts, 1945-1995: New Empirical and Theoretical Approaches. New
York : Routledge, 2013. 304 s. ISBN 978-1-13635-781-7.
17. SIMMEL, G. 1918. Der Konflikt Der Modernen Kultur. Nabu Press.
2010. 34 p. ISBN 978-1-17192-928-4.
18. ŠILHA, J. a kol. 2006. Terminologický slovník vybraných základných
pojmov a skratiek z bezpečnostného prostredia a vojenstva. Liptovský Mikuláš : Národná akadémia obrany maršala Andreja Hadika, 2006. 84 s.
ISBN 80-89221-01-7.
19. UCDP. 2011. Definitions. Dostupné na internete na: <http://www.pcr.
uu.se/research/ ucdp/definitions>
20. WAISOVÁ, Š. 2005. Úvod do studia mezinárodních vztahů. Plzeň : Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk, 2005. 174 s. ISBN 978-80-8689833-9.
21. WAISOVÁ, Š. 2011. Řešení konfliktů v mezinárodních vztazích. Plzeň :
Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk, s.r.o., 2011. 250 s. ISBN 97880-7380-339-1.
22. WALLENSTEEN, P. 2007. Understanding Conflict Resolution: War, Peace and the Global System. SAGE Publications, 2007. 311 s. ISBN 978-141292-859-5.
•
plukovník gšt. Ing. Radoslav Ivančík, PhD.
Generálny štáb Ozbrojených síl SR,
[email protected]
doc. PhDr. Rastislav Kazanský, PhD.
Katedra bezpečnostných štúdií,
Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov,
[email protected]
Nr 17, 2015 (92–109)
UPRZYWILEJOWANA POZYCJA SKARBU
PAŃSTWA W SPÓŁKACH KAPITAŁOWYCH
A OCHRONA STRATEGICZNYCH
INTERESÓW PAŃSTWA
KAJA KOWALCZEWSKA
Abstract
The synthesis of the privatisation process concerning state-owned enterprise is presented in combination with the privileged position of the Treasury. The concept of a golden share is juxtaposed with the principle of equal
treatment of the shareholders and the qualification of enterprises strategic
because of the important public interest. Examples of Polish regulations
are presented in the light of the case law of the European Court of Justice.
Keywords golden share, privileged position, equal treatment, corporate
governance
Abstrakt
Artykuł przedstawia w sposób syntetyczny problematykę prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych i powiązaną z nią uprzywilejowana pozycją
Skarbu Państwa. Instytucja złotej akcji zostaje zestawiona z zasadą równego traktowania akcjonariuszy w spółkach kapitałowych oraz kwalifikacją
spółek strategicznych ze względu na ważny interes publiczny. Przykładowe
polskie regulacje zostaję zaprezentowane w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Uprzywilejowana pozycja Skarbu Państwa w spółkach kapitałowych… • 93
Słowa kluczowe: złota akcja, pozycja uprzywilejowana, zasada równego
traktowania, nadzór właścicielski
•
Transformacja ekonomiczna mająca miejsce w Polsce od lat 90 - tych
przyczyniła się nie tylko do podniesienia efektywności działania polskich
przedsiębiorstw, które w większości zostały przekazane w prywatne ręce,
ale także umożliwiła Polsce przystąpienie do Unii Europejskiej i jej jednolitego rynku. Bez wzrostu konkurencji, a co za tym idzie poprawy jakości
i obniżenia cen produktów i usług, polski rynek nie mógłby sprostać wymogom swobodnego przepływu towarów, usług, kapitału i pracowników 1.
Między innymi na skutek wymogów i żądań Komisji Europejskiej stojącej
na straży reguł konkurencji na wolnym rynku, dzisiaj jedynie 3% (czyli
242 podmioty według stanu na 30 czerwca 2014 r.) z początkowej liczby
8453 przedsiębiorstw państwowych (stan na 1990 rok) znajduje się pod
nadzorem właścicielskim Ministra Skarbu Państwa (dalej: MSP)2. Jednym
ze sposobów realizowania owego nadzoru jest wykonywanie uprawnień
z tzw. “złotej akcji” należącej do Skarbu Państwa (dalej: SP). W niniejszym
eseju zostanie przedstawiony zarys problematyki prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, zasada równego traktowania akcjonariuszy w spółkach kapitałowych w świetle kodeksu spółek handlowych oraz dopuszczalne odstępstwa na rzecz Skarbu Państwa motywowane ważnym interesem
publicznym. W dalszej części, zostanie podjęta próba opisania sposobu
kwalifikacji podmiotów do kategorii spółek strategicznych objętych wyjątkowym traktowaniem. W końcu, polskie regulacje na przykładzie zapisów statutu Grupy Azoty Tarnów S.A. zostaną zaprezentowane w świetle
orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS).
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
Golden share czyli inaczej złota akcja jest jednym z pojęć nieodłącznie
powiązanych z realizacją przekształceń własnościowych mających na
celu sukcesywne ograniczanie liczby podmiotów kontrolowanych i nadzorowanych przez SP na rzecz prywatnych właścicieli, czyli prywatyzację
1 Art. 26 ust. 2 TFUE (dawny Art. 14 ust. 2 TWE).
2
Ministerstwo Skarbu Państwa, “Priorytety zarządzania portfelem podmiotów
nadzorowanych przez Ministra Skarbu Państwa do roku 2015”, Warszawa 2014, s.3.
94 • Kaja Kowalczewska
w ujęciu makroekonomicznym. Zasadniczo prywatyzacja jest motywowana chęcią podniesienia efektywności produkcji, a zatem ograniczeniem
marnotrawienia zasobów, tworzenia się monopoli państwowych i ogólnie
niższej konkurencyjności gospodarki narodowej z jaką mamy do czynienia w sytuacji gdy administracja rządowa kontroluje większość procesów
gospodarczych3. Jednym z ważnych elementów sanacji sytuacji ekonomicznej prywatyzowanych przedsiębiorstw jest pozyskanie zagranicznych
inwestorów, którzy wnoszą nie tylko kapitał, ale też niezbędne know-how
umożliwiające stworzenie konkurencyjnych i innowacyjnych produktów,
a zatem otwarcie na nowe rynki zbytu. Pełna prywatyzacja jest możliwa
w większości przypadków, poza sektorem objętym polityką właścicielską
państwa gdzie działania w imieniu Rządu podejmuje odpowiedni minister np. Minister Skarbu Państwa, Minister Gospodarki czy Minister Infrastruktury. Celem polityki właścicielskiej państwa jest, podobnie jak
w przypadku podmiotów prywatnych, zapewnienie zarządzania w sposób ekonomicznie efektywny, jednak gdy w przypadku podmiotów prawnych w ostatecznym rozliczeniu zazwyczaj chodzi o zapewnienie zysku
to w przypadku przedsiębiorstw, gdzie władztwo korporacyjne i nadzór
właścicielski wykonuje państwo, priorytetem jest realizacja interesu publicznego. W rezultacie oczywistym staje się stwierdzenie, iż pełna prywatyzacja jest bardzo ryzykowna, a nawet niepożądana dla państwa, które
rezerwuje sobie pewne kompetencje w sferze dominium (oddziaływanie
właścicielskie vs. sfera imperium - oddziaływanie władcze) w tzw. sektorach strategicznych - istotnych z punktu widzenia porządku i bezpieczeństwa publicznego.
Zjawisko to nie byłoby problematyczne gdyby państwo działało w próżni geopolitycznej, natomiast wraz ze wzrostem licznych bi – i multilateralnych międzynarodowych umów gospodarczych, a także członkostwem
w różnego typu uniach i organizacjach handlowych, wewnętrzne ustawodawstwo regulujące dostęp do wolnego rynku przez podmioty zagraniczne musi uwzględniać obowiązujące międzynarodowe standardy. Niniejszy
tekst podejmuje jedynie wątek członkostwa Polski w UE i wiążących się
z tym ograniczeń oddziaływania właścicielskiego państwa.
3 K. Oplustil, M. Porzycki, “Prywatyzacja i nadzór właścicielski”, [w:] T. Włudyka,
M. Smaga (red.) “Instytucje Gospodarki Rynkowej”, Wolters Kluwer Polska, 2012,
s. 332-333.
Sam proces prywatyzacji wiąże się z licznymi ryzykami o naturze ekonomicznej i politycznej. Przede wszystkim źle przeprowadzona prywatyzacja polegająca na wyborze nieodpowiedniego inwestora oraz braku odpowiedniego zabezpieczenia interesów pozafinansowych (ceny) w umowie prywatyzacyjnej może prowadzić do wzrostu bezrobocia, rozwoju
praktyk monopolistycznych lub nawet do bankructwa. Jest to szczególnie
istotne o ile dane przedsiębiorstwo państwowe zatrudnia wielu pracowników a profil jego działalności można uznać za strategiczny w związku
z zaspokajaniem podstawowych potrzeb społeczeństwa (np. sektor energetyczny, telekomunikacyjny).
Powyższe ryzyka ekonomiczne można zniwelować poprzez odpowiednie
zapisy umowne kształtujące strukturę zatrudnienia i płac oraz np. możliwość nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanej spółki przez jej pracowników. Szczególnie ważna, nie tylko w kontekście wymogów jednolitego
rynku UE, jest dywersyfikacja struktur rynku i rozwój konkurencji umożliwiające, w dłuższej perspektywie, poprawę jakości oferowanych usług i produktów, a zatem polepszenie sytuacji konsumentów. Co więcej, powyższe
ryzyka ekonomiczne są nieodłącznie powiązane z ryzykiem politycznym.
Z jednej strony, niepopularne decyzje ekonomiczne, które mają na celu
sanacje sytuacji gospodarczej wymagają długoletniego kredytu zaufania
społeczeństwa, które staje się łatwym celem opozycji rządowej wykorzystującej chwilowe pogorszenie dobrobytu obywateli w celu promowania swojej
opcji politycznej. Ponadto, dystrybucja stanowisk zarządzających w spółkach Skarbu Państwa naznaczona jest (słusznie) krytykowaną praktyką obsadzania w ramach nagrody za lojalność danej opcji politycznej. Niestety
skutkuje to brakiem długoterminowej strategii, ciągłości zarządzania oraz
przywiązania i lojalności wobec danego przedsiębiorstwa, natomiast jest
silnie powiązane z kadencyjnością rządów i zmianami opinii publicznej.
Z drugiej strony, mamy do czynienia z konsekwencjami dla polityki zagranicznej kraju, który otwiera swój rynek dla podmiotów z krajów członkowskich UE, ale jednocześnie dla wszelkich innych podmiotów, które
prowadzą na jej terenie działalność. W rezultacie, pomimo gwarancji
utrzymania równych standardów prowadzenia działalności oraz kontroli
Komisji Europejskiej, wciąż istnieje ryzyko, iż inwestorzy z krajów trzecich
pozyskają legalnie wpływy w polskich strategicznych przedsiębiorstwach,
realizując nie tylko swoje ekonomiczne plany, ale równocześnie wspierając politykę swoich rządów, zmierzającą np. do rozwoju transgranicznego
monopolu i niszczenia konkurencji.
Z powyższych powodów w Polsce mamy do czynienia z połowiczną
prywatyzacją części dużych spółek sektora finansowego i energetycznego,
w których SP, a zatem politycy, właśnie dzięki instytucji złotej akcji zachowują wpływ na działalność przedsiębiorstw.
Zasada równego traktowania akcjonariuszy w spółce akcyjnej
Naczelną zasadą wymienioną na początku kodeksu spółek handlowych
jest jednakowe traktowanie akcjonariuszy spółki kapitałowej w takich samych okolicznościach (art. 20 k.s.h.), zwana inaczej zasadą równego traktowania, która to natomiast nie stanowi ogólnej zasady prawa spółek w UE
(trudno jest w ogóle mówić o wspólnych zasadach w zakresie prawa spółek krajów członkowskich)4. Zasada ta znajduje zastosowanie w stosunkach
wewnątrz-korporacyjnych i ma na celu ochronę interesów akcjonariuszy
w ich traktowaniu przez organy spółki. Jednocześnie blankietowy zapis
artykułu 20 k.s.h. nie stanowi bezwzględnie obowiązującego standardu
gdyż zakres jego zastosowania podlega ograniczeniom na mocy artykułów
szczególnych ustawy dopuszczających specjalne (a więc nierówne, uprzywilejowane) traktowanie akcjonariuszy5. Chodzi tu o zapis z art. 251 § 1
zd. 1 “Spółka może wydawać akcje o szczególnych uprawnieniach, które powinny być określone w statucie (akcje uprzywilejowane)” oraz § 2
“uprzywilejowanie (...) może dotyczyć w szczególności prawa głosu, prawa do dywidendy lub podziału majątku w przypadku likwidacji spółki.
Uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu nie dotyczy spółki publicznej”.
Natomiast w art. 352 k.s.h. ustawodawca jasno stwierdza iż “jednej akcji
nie można przyznać więcej niż dwa głosy.” (pod rządami kodeksu handlowego z 1934 roku było to pięć głosów), zasada ta nie może być uchylona
przez postanowienia statutowe.
Wynika z tego, iż owa równość na gruncie kodeksu spółek handlowych nie jest dobrem samoistnym, a stanowi dobro instrumentalne mające na celu ochronę praw akcjonariuszy na tym samym poziomie, które
z kolei wyznaczane są w stosunku do udziału w spółce. Zasada równego
traktowania akcjonariuszy jest aksjologicznie uzasadniona ze względu na
4 A. Gabrysiak-Zabłocka, Równe traktowanie akcjonariuszy w świetle orzecznictwa
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, „Master of Business Administration”
3/2010 (104): s. 117–122, ISSN 1231-0328, Copyright by Akademia Leona Koźmińskiego.
5 T. Sójka, Zasada równego traktowania akcjonariuszy w kodeksie spółek handlowych,
„RPEiS” 2000/04.
cel istnienia spółki akcyjnej - osiągnięcie efektywności gospodarczej poprzez wspólne kierowanie tą strukturą organizacyjną (art. 3 k.s.h.). Zatem
w przypadkach spółek o znaczeniu strategicznym, realizujących interes
społeczny w perspektywie makroekonomicznej oraz politycznej, ustawowe lub statutowe uprzywilejowanie SP do kontrolowania ewentualnych
decyzji pozostałych akcjonariuszy, wydaje się być uzasadnionym, o ile rzeczywiście motywowane jest ważnym interesem państwa zbieżnym z celem
spółki. W rezultacie uprzywilejowanie SP jest uzasadnione jeśli jednocześnie da się pogodzić z ochroną interesów majątkowych pozostałych akcjonariuszy i będzie poprawiało efektywność organizacji w realizowaniu
celu spółki6. Zasady wolnego rynku nie pozwalają na przekazanie pełnej
swobody w ręce SP, gdyż takie przedsiębiorstwo mogłoby być narażone
na instrumentalizację jego działalności i spełnianie jedynie priorytetów
politycznych, a nie ekonomicznych. W celu utrzymania niezbędnego balansu między powszechnymi i publicznymi priorytetami państwa, w określonych przypadkach SP zachowuje pozycję uprzywilejowaną wykonując
funkcje prywatnoprawne.
Należy zauważyć, iż pojęcie złotej akcji nie jest pojęciem kodeksowym,
mimo iż potrzeba i zasadność jej regulacji były dyskutowane w czasie
prac nad kodeksem spółek handlowych (ostatecznie postanowiono uregulować ją pozakodeksowo). Może ona mieć cechy uprawnienia zarówno
publiczno- jak i prywatnoprawnego, w każdym przypadku stawiając jej
posiadacza w pozycji uprzywilejowanej. Złota akcja w klasycznej interpretacji “daje jej posiadaczowi prawo do decydowania o najistotniejszych
sprawach spółki, jak też o kształcie jej organów bez względu na wielkość
udziałów w kapitale spółki, a więc nawet w razie posiadania tylko jednej,
czyli tzw. ‘złotej akcji’”7. Zazwyczaj posiadaczem tym jest państwo (Skarb
Państwa) lub samorząd (samorządowe osoby prawne), które nie potrzebują w takiej konstrukcji posiadania większości akcji, gdyż nawet z pozycji
akcjonariuszy mniejszościowych otrzymują szczególne uprzywilejowanie
ze złotej akcji.
Przyjmując, że szczególne uprawnienia państwa wynikają z pobudek
politycznych i strategicznych, należy przychylić się do poglądu stanowią6 Ibidem, s.50.
7 W. Katner, Pozakodeksowe uprzywilejowanie akcji – konstrukcja „złotej akcji” Skarbu
Państwa według ustawy z 2005 r., “Przegląd Prawa Handlowego” 2005/12, grudzień
2005, s.43.
cego, że nie powinno dopuszczać do powstawania sytuacji gdy państwo
pozbawia się jakiegokolwiek wpływu na bezpieczeństwo i porządek publiczny (np. związany z dostawą energii, wody, niezbędnych surowców
oraz świadczenia podstawowych usług publicznych), oddając pewne sektory w 100% w ręce prywatnych inwestorów. Jednocześnie, należy zaznaczyć, iż UE jest niechętna nadawania państwom funkcji prywatnoprawnych przedsiębiorców, gdyż ze swojej natury (np. organizacyjnej) państwo
jest złym gospodarzem (mieszającym politykę z gospodarką). Stąd niechęć do szczególnego uprzywilejowania jego pozycji jako akcjonariusza
mniejszościowego w grupie kapitałowej.
Złota akcja a prawo unijne
Biorąc pod uwagę powyższe zagrożenia, należy dążyć do jak najbardziej
przejrzystego i konkretnego uregulowania uprawnień państwa w gospodarce. Jak podaje prof. W. Katner, w czasie wczesnej prywatyzacji w Polsce,
wiele przedsiębiorstw państwowych i z udziałem kapitału zagranicznego
nie przestrzegało ustawowych ograniczeń uprzywilejowania akcji - nieprawidłowości te były następnie ujawniane podczas kontroli Najwyższej
Izby Kontroli8. Kluczową wydaje się być zasada proporcjonalności proponowanych środków uprzywilejowania państwa w odniesieniu do celu,
który zamierza się osiągnąć. W przypadku naruszenia tego standardu odpowiednie postanowienia ustawy mogą zostać (skutecznie) zaskarżone do
ETS jako ograniczające swobodny przepływ dóbr, usług i kapitału. Taki
też mógłby być los polskiej ustawy z 3 czerwca 2005 roku o szczególnych
uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego9, która straciła moc wraz z wejściem w życie ustawa
z dnia 18 marca 2010 r. o szczególnych uprawnieniach ministra właściwego do spraw skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w niektórych spółkach
kapitałowych lub grupach kapitałowych prowadzących działalność w sektorach energii elektrycznej, ropy naftowej oraz paliw gazowych10.
Ustawa z 2005 roku przewidywała, iż przyznane państwu uprawnienie
tzw. prawo weta nie będzie zależne od liczby posiadanych akcji, co ciekawe
nie stanowiło to problemu w praktyce, gdyż SP zachował kontrolę kapi8 Ibidem, s. 42.
9 Dz.U. 2005 nr 132 poz. 1108.
10 Dz.U. 2010 nr 65 poz. 404.
tałową w strategicznych sektorach pozwalającą mu na wpływ kierunków
rozwoju danych przedsiębiorstw. Natomiast Komisja Europejska skutecznie ścigała podobne zapisy we wszystkich krajach członkowskich przed
ETS, który konsekwentnie przychylał się do jej argumentów o wpływie
danych przywilejów państwa na ograniczenie swobody przedsiębiorczości11. Komisja Europejska szczegółowo badała każdy przypadek, podważając często zbyt daleko idącą interpretację klasyfikującą sektory np. jak
kopalnictwo czy wydobycie miedzi do sektorów o szczególnym znaczeniu
dla bezpieczeństwa państwa, uznając iż zastosowane rozwiązania prawne
nie spełniają testu proporcjonalności lub adekwatności. Jednym z często
powoływanych orzeczeń jest sprawa C 503/99 Commission v. Kingdom
of Belgium z 2002 roku, w której ETS “wyjątkowo” nie dopatrzył się nieprawidłowości dekretów z 1994 roku, które podważała Komisja Europejska. System zastosowany w Belgii nie przewidywał obowiązku uzyskania
uprzednich zgód odpowiedniego ministra, działania organu administracji
rządowej były ograniczone w czasie, a podejmowanego przez niego decyzje były przedmiotowo zawężone do kwestii strategicznych. Wszelkie
działania organu musiały być uzasadnione oraz mogły zostać poddane
kontroli sądowej.
W konsekwencji linia orzecznicza ETS ukształtowała następujący test
zgodności złotej akcji z prawem unijnym, szczególnie z zasadą niedyskryminacji inwestorów z państw członkowskich. Zatem regulacja uprzywilejowanej pozycji organów państwa:
1.musi być uzasadniona koniecznością ochrony interesu publicznego poprzez wskazanie sektorów tzw. strategicznych (zasada nadrzędności tylko w spółkach o określonej działalności i tylko w sytuacji naruszenia
11 Wyroki ETS: z 23.05.2000 r. w sprawie C-58/99, Komisja Europejska v. Republika
Włoska; z 4.06.2002 r. w sprawie C-367/98, Komisja Wspólnot Europejskich
v. Republika Portugalii; z 4.06.2002 r. w sprawie C-483/99,Komisja Wspólnot
Europejskich v. Republika Francuska; z 4.06.2002 r. w sprawie C-503/99, Komisja
Wspólnot Europejskich v. Królestwo Belgii; z 13.05.2003 r. w sprawie C-463/00,
Komisja Wspólnot Europejskich v. Królestwo Hiszpanii; z 13.05.2003 r. w sprawie
C-98/01, Komisja Wspólnot Europejskich v. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej; z 2.06.2005 r. w sprawie C-174/04,Komisja Wspólnot Europejskich
v. Republika Włoska; z 28.09.2004 r. w sprawach połączonych: C-282/04 i C-283/04 z,
Komisja Wspólnot Europejskich v. Królestwo Niderlandów; z 23.10.2007 r. w sprawie
C-112/05, Komisja Wspólnot Europejskich v. Republika Federalna Niemiec;
z 17.07.2008 r. w sprawie C-207/07, Komisja Wspólnot Europejskich v. Królestwo
Hiszpanii, por. www.curia.eu.
ogłoszonych założeń polityki państwa w dziedzinach życia społecznego
lub gospodarczego posiadających istotne znaczenie dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego, jednak z samego orzecznictwa nie wynika jasno jakie sektory ETS uznaje za strategiczne),
2.zachowuje proporcje przewidywanych środków do wyznaczonych celów (uzasadnienia i ograniczenia uprawnień wynikających ze złotej akcji) - zasada proporcjonalności,
3.kryteria formułuje w sposób przejrzysty, kryteria powinny być obiektywne i powszechnie znane (np. autonomia decyzyjna przedsiębiorców,
ograniczenia czasowe wykonywania uprawnień) - zasada adekwatności,
4.ocena jej zgodności powinna być dokonywana ex post oraz należy umożliwić sądowa kontrolę decyzji12.
Odkąd Wielka Izba wydała pod koniec 2013 roku dwa orzeczenia
wskazujące na bardziej ostrożne podejście ETS13 do interpretacji i w ogóle
rozpatrywania pojęcia interesu publicznego w spółkach z udziałem państwowym, w świetle ograniczania zasady swobodnego przepływu kapitału,
można mówić o pewnej, nieśmiałej zmianie w linii orzeczniczej ETS14..
Ponadto zmiana ta stanowi pewną wiadomość dla Komisji Europejskiej,
która sukcesywnie kwestionuje wszelkie przepisy krajowe, które różnią się
od promowanego modelu corporate governance15.
Wobec przyspieszającej prywatyzacji przedsiębiorstw, a szczególnie
prywatyzacji giełdowej spółek należących do sektorów strategicznych
(np. ENEA S.A., Polska Grupa Energetyczna S.A. oraz Tauron Polska Energia S.A.) oraz obaw o możliwość podważenia zapisów ustawy z 2005 roku
została uchwalona nowa ustawa “o złotym wecie” z 2010 roku. Ma ona na
celu porządkowanie praw przysługujących państwu w zakresie wykonywa12 K. Osajda, „Złota” akcja w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
i w prawie polskim,“Przegląd Prawa Handlowego” 2004/8, s. 25 i n.; Sprawa C-483/99,
ECR (Oficjalny Zbiór Orzecznictwa ETS) 2002, s. I–4781, Komisja v. Hiszpania
wsprawie C-463/00 i Komisja v. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii
Pó³nocnej w sprawie C-98/01, pismo Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej
z 23.12.2004 r. (JP–2753/04/DPE/tlk).
13 C. Klaupa, A more prudent approach in the ‘golden shares’ cases, 30.10.2013, dostępne
na : http://europeanlawblog.eu/?p=2015#sthash.u3898nbp.dpuf .
14 Dwa wyroki Trybunału (wielka izba) z dnia 22 października 2013 r, Komisja Europejska
przeciwko Republice Federalnej Niemiec, Sprawa C-95/12 oraz Staat der Nederlanden
przeciwko Essent NV (C-105/12), Essent Nederland BV (C-105/12), Eneco Holding
NV (C-106/12) i Delta NV (C-107/12), Sprawy połączone C-105/12 do C-107/12.
15 W
ięcej na http://ec.europa.eu/internal_market/company/shareholders/indexb_en.htm.
nia nadzoru właścicielskiego, a zatem działania w oparciu o te same zasady
co podmioty prywatne oraz wzmocnienie dobrej polityki właścicielskiej
państwa, która mogła być narażona na zarzut niekonstytucyjności w związku z naruszaniem zasady subsydiarności16. Nowe ujęcie sprzeciwu ministra
SP ma charakter indywidualnej decyzji administracyjnoprawnej względem
niektórych decyzji korporacyjnych spółek pozostających w zakresie podmiotowym ustawy. W odróżnieniu do ustawy z 2005 roku, brak jest w niej
wymogu posiadania przez SP co najmniej jednej akcji w spółce podlegającej zakresowi owego “nadzoru policyjnego”. Zatem na gruncie ustawy
z 2010 roku nie mamy do czynienia z uprawnieniem SP o charakterze korporacyjnym, w konsekwencji można również uznać, iż nie mamy tu dłużej
do czynienia ze złota akcją, a innym ustawowym uprawnieniem państwa.
Strategiczne interesy państwa
Wykonywanie przez państwo funkcji z zakresu dominium uzasadniane
jest ochroną interesu państwa, powszechnego interesu społecznego, bezpieczeństwa i porządku publicznego (bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa publicznego, które autorka uważa za tożsame) czyli inaczej
interesów strategicznych państwa. Co najmniej kontrowersyjną wydaje się
rekomendacja wynikająca z orzeczeń ETS, według której podstawą decyzji
nie może być interes ekonomiczny państwa. Wyłączenie interesów gospodarczych państwa z szerszego pojęcia jakim jest bezpieczeństwo publiczne
wydaje się nietrafne ze względu na współczesną formułę stosunków międzynarodowych, w któryej bezpieczeństwo państwa nie opiera się jedynie
na zdolnościach defensywnych i wojskowych, ale również (a może i przede
wszystkim) na umiejętności adekwatnej obrony przed naciskami ekonomiczne stanowiące korelat zewnętrznych agitacji politycznych.
Pomimo to należy dążyć do czytelnej, proporcjonalnej i precyzyjnej definicji sektorów strategicznych, w których państwo może zachować uprzywilejowaną pozycję kosztem swobód jednolitego rynku. O ile w ustawie
z 2005 roku mieliśmy do czynienia z uprawnieniami w “spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa
publicznego” to w ustawie z 2010 roku uszczególniono zakres podmiotowy
określając kompetencje ministra SP “w niektórych spółkach kapitałowych
16 F. Grzegorczyk, Charakter prawny i skutki „złotego weta” w nowej ustawie o szczególnych
uprawnieniach ministra Skarbu Państwa, „Przegląd Prawa Handlowego” - numer 3
z 2011 r.
lub grupach kapitałowych prowadzących działalność w sektorach energii elektrycznej, ropy naftowej oraz paliw gazowych”. Dalej, zgodnie z art.
2 ust. 1, przedmiotem sprzeciwu może być “podjęta przez zarząd spółki
uchwała lub innej dokonana przez zarząd spółki czynność prawna, której
przedmiotem jest rozporządzenie składnikami mienia, o których mowa
w art. 1 ust. 1 i ust. 2, stanowiące rzeczywiste zagrożenie dla funkcjonowania, ciągłości działania oraz integralności infrastruktury krytycznej”.
Pod rządami ustawy z 2005 roku spółki, w których przyznano szczególne
uprawnienia SP określone zostały według kryteriów posiadania siedziby
na terytorium RP (1), przynależności do jednej z dziesięciu wymienionych
w ustawie dziedzin działalności gospodarczej (2) oraz procentowo określonej obecności na rynku (3). Natomiast w akcie wykonawczym określono listę spółek kapitałowych spełniających owe kryteria (lista 15 spółek w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2005 roku, lista
17 spółek w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 4 września 2007 roku
oraz lista 13 spółek w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 września
2008 roku).
W zestawieniu od razu widać, iż nowa ustawa stawia nacisk na wzmocnioną ochronę interesów państwa w zakresie infrastruktury krytycznej
w sektorach energii elektrycznej, ropy naftowej oraz paliw gazowych. Chodzi tu o spółki, których mienie wymieniono w art. 5b ust 7 pkt 1 ustawy
o zarządzaniu kryzysowym z 26 kwietnia 2007 roku17. Wydaje się, że ustawa z 2010 roku może powielić losy swojej poprzedniczki, gdyż SP kontynuuje politykę zabezpieczającą większość kapitałową w spółkach, których
składniki mienia zalicza się do infrastruktury krytycznej.
Ponadto, w Sejmie czeka (od 2010 roku) na II czytanie rządowy projekt
ustawy o zasadach wykonywania niektórych uprawnień Skarbu Państwa18.
Zarzuca się mu zbyt szerokie określenie spółek jako strategicznych oraz
zbyt konserwatywne podejście do zarządzania ze względu na wzmacnianie wpływów polityków na gospodarkę. Z drugiej strony należy pochwalić
jego założenie, iż centra decyzyjne dla przedsiębiorstw szczególnie istotnych dla bezpieczeństwa publicznego pozostaną w kraju.
17 Dz.U. 2007 nr 89 poz. 590.
18 Więcej: http://bip.msp.gov.pl/bip/prawo/tworzenie-prawa/wedlug-roku/projekty-aktowprawnyc-3/3516,Projekt-ustawy-o-zasadach-wykonywania-niektorych-uprawnienSkarbu-Panstwa.html
W końcu, należy dodać, iż w najnowszym dokumencie MSP „Priorytety
zarządzania portfelem podmiotów nadzorowanych przez Ministra Skarbu
Państwa do roku 2015”, jako podmioty o strategicznym znaczeniu dla gospodarki państwa w nadzorze MSP zostały określone 22 podmioty (Załącznik nr 1, stan na 30.06.2014r.), natomiast jako podmioty o istotnym
znaczeniu w nadzorze MSP, w tym spółki objęte szczególnymi strategiami
i przepisami prawa 31 podmiotów (Załącznik nr 2, stan na 30.06.2014r.).
Podmioty o znaczeniu strategicznym według MSP “mogą odgrywać rolę
liderów gospodarczych w procesie reindustrializacji polskiej gospodarki19”
natomiast te o istotnym znaczeniu ze względu na “funkcjonowanie oraz
możliwości przekształceń własnościowych określone są przez poszczególne strategie, przepisy prawa czy decyzje kierunkowe, w tym dotyczące infrastruktury krytycznej”. Obydwie grupy znajdują się pod nadzorem MSP
ze względu na ich znaczenie dla współtworzenia bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Zgodnie z zapisami ustawy z 2010 roku, nie we wszystkich podmiotach z przedstawionych list MSP ma szczególne uprawnienie
“złotego weta”, natomiast we wszystkich sprawuje nadzór właścicielski,
który ma ulegać dalszej profesjonalizacji i prowadzić do zwiększania efektywności gospodarczej zarządzanych spółek20.
Umieszczenie danej spółki na jednej z przywołanych list ma znaczenie
dla inwestorów, którzy w ten sposób mają okazję zapoznać się z planami
państwa wobec największych i najbardziej “cennych” spółek. Co za tym
idzie, mogą lepiej oszacować ryzyko związane z zakupem lub sprzedażą
ich akcji, z drugiej strony akcjonariusze mniejszościowi mogą spodziewać
się, że ich interesy nie będą brane pod uwagę lub traktowane jako priorytetowe. Podanie listy do publicznej wiadomości spotkało się z pozytywnym
przyjęciem, gdyż zakwalifikowanie danego podmiotu na jedną z list ma
istotne znaczenie rynkowe dla zarządu spółek i potencjalnych inwestorów.
Zagadką pozostaje sposób definiowania i klasyfikacji danych kategorii
spółek umieszczanych na poszczególnych listach.
Kazus Grupy Azoty S.A.
Na zakończenie warto zastanowić się nad przypadkiem Grupy Azoty S.A.,
o której było głośno w ostatnich miesiącach w związku z udaremnioną
19 Zgodnie z rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 15 stycznia 2014 r. w sprawie
reindustrializacji Europy z myślą o promowaniu konkurencyjności i trwałego rozwoju.
20 Ministerstwo Skarbu Państwa, op.cit., ss.7-9.
próbą “wrogiego przejęcia”. Przy okazji, wielu komentatorów odniosło się
do pojęcia sektorów strategicznych oraz ewentualnej niezgodności postanowień statutu spółki przyznających w ramach złotej akcji SP uprawnienia, które wcześniej w innych przypadkach zostały uznane przez ETS za
nieproporcjonalne i niezgodne z prawem unijnym.
Grupa Azoty S.A. powstała w wyniku przekształcenia czterech największych zakładów chemicznych należących do państwa (w Tarnowie, w Puławach, w Policach i w Kędzierzynie-Koźlu), wieńczącego proces konsolidacji polskiego przemysłu chemicznego w styczniu 2013 roku. Grupa
Azoty S.A., uważana za polskiego czempiona chemicznego, jest jednym
z największym producentów nawozów wieloskładnikowych i azotowych
w Europie. Komercjalizacja polskich zakładów chemicznych była realizowana poprzez emisję akcji na Giełdzie Papierów Wartościowych, przy
czym państwo zachowało pakiet kontrolny21. Ponadto, mimo iż zakres
ustawy z 2010 roku nie obejmuje sektora chemicznego, Grupa Azoty S.A.
znalazła się na liście MSP podmiotów o znaczeniu strategicznym, w którym państwo zachowa władztwo korporacyjne.
Jak wspomniano wcześniej, specjalne uprzywilejowanie SP może wynikać z przepisu rangi ustawowej (np. w świetle ustawy z 2010 roku nawet
w oderwaniu od posiadania akcji danego podmiotu) lub umownej, w drodze przyjęcia odpowiednich zapisów statutowych, precyzyjnie i czytelnie
określających uprawnienia SP. Sprawowanie kontroli przez państwo jest
zagwarantowane pomimo braku posiadania większościowego pakietu akcji, poprzez uprawnienia wynikające ze złotej akcji.
Szczególnie istotne postanowienia Statutu Grupy Azoty S.A., oderwane
od wielkości jego udziału kapitałowego i umożliwiające mu wywieranie
wpływu na strategiczne decyzje w tym zakresie to:
1.indywidualne uprawnienie SP do powoływania i odwoływania jednego
członka Rady Nadzorczej (§ 16 ust.2),
2.prawo do umieszczenia określonych spraw w porządku najbliższego
Walnego Zgromadzenia (§ 45 ust. 4),
3.ograniczenie prawa głosu akcjonariuszy Spółki - żaden z nich nie może wykonywać na Walnym Zgromadzeniu więcej niż jednej piątej ogólnej liczby
głosów istniejących w Spółce w dniu odbywania Walnego Zgromadzenia,
tak długo jak SP posiada w sumie co najmniej 20% akcji (§ 47 ust. 3).
21 Informacja Ministerstwa Skarbu Państwa na temat konsolidacji i prywatyzacji branży
przemysłu chemicznego w Polsce, 30 posiedzenie Senatu RP, 3-4 kwietnia 2014 roku.
Pomimo tak sformułowanych przywilejów wynikających ze złotej akcji SP, niektórzy podnoszą, iż w celu zachowania efektywnej kontroli nad
spółką należy zdobyć również większość kapitałową22, gdyż w przeciwnym przypadku akcjonariusze mniejszościowi, którzy posiadają 20% akcji
mogą wprowadzić swoich przedstawicieli do Rady Nadzorczej (również
głosować grupami na podstawie zapisów k.s.h., które nie mogą zostać
zmienione statutem spółki). Co prawda, nie przesądza to jeszcze o przejęciu kontroli nad zarządzaniem, lecz może stanowić potencjalne zagrożenie wynikające z dostępu do pełnej dokumentacji spółki, informacji, które
mogą okazać się strategiczne dla konkurentów. Szczególnie istotna jest tu
rola spółki Acron, powiązanej z gospodarką rosyjską, a działającej przez
spółki-córki zarejestrowane w krajach członkowskich UE (np. Norica Holding zarejestrowana w Luksemburgu). Zdobycie kontroli nad zakładem
produkcyjnym na terenie UE pozwoliłoby ominąć cła antydumpingowe
powstrzymujące spółki rosyjskie przed ekspansją na rynek europejski.
Biorąc pod uwagę duże zapotrzebowanie Grupy Azoty S.A. na gaz oraz
napięte relacje na linii Polska - Rosja właśnie w kontekście bezpieczeństwa
energetycznego, można spodziewać się dalszego uzależniania polskiego
przemysłu chemicznego od państwa23.
W rezultacie należy zastanowić się czy zapisy statutowe w tym strategicznym dla Polski przedsiębiorstwie mogłyby zostać skutecznie podważone przez sąd rejestrowy jako niezgodne ze swobodami jednolitego rynku?
ETS ma kompetencję do kontrolowania prawa wewnętrznego, natomiast
zgodność z prawem umów spółek uchwalonych przy wykorzystaniu kompetencji nadanych w ustawie (art. 411 §3 k.s.h.) w kontekście swobody
przepływu kapitału, podlega kontroli sądowej w kraju członkowskim24.
W tym przypadku, ETS mógłby skontrolować jedynie zapisy kodeksu spółek handlowych, wprowadzające kompetencje do statutowego ograniczenia
prawa głosu w spółkach akcyjnych (w przeciwieństwie do Polskich Kolei
Państwowych czy Poczty Polskiej nie miała tu miejsce prywatyzacja przez
specjalnie dedykowaną ustawę). Sprawą o podobnym stanie faktycznym
22 Człowiek Putina chce zdobyć Grupę Azoty? „Złota akcja to za mało”, 11.06.2014r,
dostępne na: http://tvn24bis.pl/informacje,187/czlowiek-putina-chce-zdobyc-grupeazoty-zlota-akcja-to-za-malo,438496.html
23 J. Ćwiek - Karpowicz, Raport PISM, Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania
dla Polski i Unii Europejskiej, Warszawa lipiec 2011, s.28.
24 A. Mataczyński, Swoboda przepływu kapitału a złota akcja Skarbu Państwa, Wolters
Kluwer 2007, s.182.
była sprawa ustawy prywatyzującej niemieckiego Volkswagena (Sprawa
C-95/12), która została jednak uchylona ze względów proceduralnych.
W tym przypadku, ustawa wprowadzała na zasadzie odstępstwa od przepisów ogólnych ograniczenie prawa głosu wszystkich akcjonariuszy do 20%
kapitału zakładowego Volkswagena. Podobny zapis znajduje się w statucie
Grupy Azoty S.A., natomiast sam k.s.h. przewiduje podobną kompetencję
w przypadku akcjonariuszy dysponujących “powyżej jednej dziesiątej ogółu głosów w spółce” (art. 411 §3 k.s.h.). Trudno w takim przypadku stwierdzić jak wyglądałoby orzeczenie ETS, jednak należy przypuszczać, iż pułap
10% mógłby zostać uznany za proporcjonalny, a zatem nie naruszający prawa unijnego. Wydaje się, że prywatyzacja przez mechanizm giełdowy oraz
komercjalizację spółek państwowych, bez wydawania specjalnej ustawy
prywatyzacyjnej, pozwala na uniknięcie zarzutów o nieprawidłowościach
wcześniej podnoszonych przez Komisję Europejską.
Proces prywatyzacji pośredniej Zakładów Azotowych w Tarnowie
można zaliczyć do tzw. pseudoprywatyzacji, gdyż mimo iż akcje sprzedawane są przez rynek kapitałowy to przeznaczone są spółkom kontrolowanym przez państwo (w tym przypadku PGNiG S.A. i Ciech S.A.). Aktualnie Skarb Państwa posiada 33% akcji Grupy Azoty S.A. oraz zachowuje
kontrolę korporacyjną dzięki wyżej przedstawionym zapisom statutowym
gwarantującym mu uprzywilejowaną pozycję.
Podsumowanie
Spółki kapitałowe należące do sektorów strategicznych dla bezpieczeństwa publicznego zabezpieczone są na wielu poziomach poprzez zróżnicowane metody regulacyjne, poczynając od posiadania przez państwo
kontroli kapitałowej, poprzez złote akcje oderwane od uczestnictwa kapitałowego (zatem wbrew zasadzie “one vote, one share”) kończąc na dodatkowych gwarancjach ustawowych szczególnych uprawnień MSP oraz
ochrony przedsiębiorstw zaklasyfikowanych jako strategiczne lub istotne
dla gospodarki. Wydaje się również, iż użycie różnych sposobów regulacji
uprzywilejowanej pozycji państwa w stosunkach należących do prywatnoprawnej sfery dominium pozwala na bardziej elastyczne ustosunkowanie się do rekomendacji Komisji Europejskiej oraz linii orzeczniczej ETS,
szczególnie w świetle swobody przepływu kapitału.
W końcu, w celu osiągnięcia ostatecznego celu prywatyzacji, czyli pełnej efektywności gospodarczej przedsiębiorstw, tendencja do zachowania
kontroli właścicielskiej w spółkach kapitałowych, których działalność jest
strategiczna dla interesu publicznego powinna iść w parze ze zdecydowanym usprawnieniem mechanizmów nadzoru właścicielskiego. Bez odpowiedniej profesjonalizacji nadzoru, polska gospodarka nie tylko zostanie
pod kontrolą polityków, ale straci szanse na rozwój innowacyjności i konkurencyjności, co na dłuższą metę samo w sobie może stać się zagrożeniem dla jej bezpieczeństwa.
Bibliografia
1. Ćwiek - Karpowicz, J., Raport PISM, Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Warszawa lipiec 2011.
2. Gabrysiak-Zabłocka, A., Równe traktowanie akcjonariuszy w świetle
orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, „Master of
Business Administration” 3/2010 (104), ISSN 1231-0328, Copyright by
Akademia Leona Koźmińskiego.
3. Grzegorczyk, F., Charakter prawny i skutki „złotego weta” w nowej ustawie o szczególnych uprawnieniach ministra Skarbu Państwa, „Przegląd
Prawa Handlowego” - numer 3 z 2011 r.
4. Katner, W. , Pozakodeksowe uprzywilejowanie akcji – konstrukcja „złotej akcji” Skarbu Państwa według ustawy z 2005 r., “Przegląd Prawa
Handlowego” 2005/12, grudzień 2005.
5. Klaupa, C., A more prudent approach in the ‘golden shares’ cases,
30.10.2013, dostępne na: http://europeanlawblog.eu/?p=2015#sthash.
u3898nbp.dpuf .
6. Mataczyński, A., Swoboda przepływu kapitału a złota akcja Skarbu Państwa, Wolters Kluwer 2007.
7. Osajda, K., „Złota” akcja w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i w prawie polskim,“Przegląd Prawa Handlowego”
2004/8
8. Sójka, T., Zasada równego traktowania akcjonariuszy w kodeksie spółek
handlowych, „RPEiS” 2000/04.
9. Włudyka, T., Smaga, M., (red.) “Instytucje Gospodarki Rynkowej”, Wolters Kluwer Polska, 2012.
10. Człowiek Putina chce zdobyć Grupę Azoty? „Złota akcja to za mało”,
11.06.2014r, dostępne na: http://tvn24bis.pl/informacje,187/czlowiek
-putina-chce-zdobyc-grupe-azoty-zlota-akcja-to-za-malo,438496.html
11. Informacja Ministerstwa Skarbu Państwa na temat konsolidacji i prywatyzacji branży przemysłu chemicznego w Polsce, 30 posiedzenie Senatu RP, 3-4 kwietnia 2014 roku.
Akty prawne
12. Dz.U.2004.90.864/2 - Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej tekst skonsolidowany uwzględniający zmiany wprowadzone Traktatem
z Lizbony.
13. Dz.U. 2005 nr 132 poz. 1108 - Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub
bezpieczeństwa publicznego.
14. Dz.U. 2007 nr 89 poz. 590 - Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.
15. Dz.U. 2010 nr 65 poz. 404 - Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o szczególnych uprawnieniach ministra właściwego do spraw skarbu Państwa oraz
ich wykonywaniu w niektórych spółkach kapitałowych lub grupach kapitałowych prowadzących działalność w sektorach energii elektrycznej,
ropy naftowej oraz paliw gazowych.
16. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 15 stycznia 2014 r. w sprawie reindustrializacji Europy z myślą o promowaniu konkurencyjności
i trwałego rozwoju, P7_TA(2014)0032.
Wyroki ETS
17. z 23.05.2000 r. w sprawie C-58/99, Komisja Europejska v. Republika
Włoska;
18. z 4.06.2002 r. w sprawie C-367/98, Komisja Wspólnot Europejskich
v. Republika Portugalii;
19. z 4.06.2002 r. w sprawie C-483/99,Komisja Wspólnot Europejskich
v. Republika Francuska;
v. Królestwo Belgii;
v. Królestwo Hiszpanii; z 13.05.2003 r. w sprawie C-98/01, Komisja
Wspólnot Europejskich v. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej;
22. z 2.06.2005 r. w sprawie C-174/04,Komisja Wspólnot Europejskich
v. Republika Włoska;
23. z 28.09.2004 r. w sprawach połączonych: C-282/04 i C-283/04 z, Komisja Wspólnot Europejskich v. Królestwo Niderlandów;
v. Republika Federalna Niemiec;
v. Królestwo Hiszpanii,
26. z 22.10.2013 r., w sprawie C-95/12, Komisja Europejska v. Republice Federalnej Niemiec, oraz w sprawach połączonych C-105/12 do
C-107/12. Staat der Nederlanden przeciwko Essent NV (C-105/12), Essent Nederland BV (C-105/12), Eneco Holding NV (C-106/12) i Delta
NV (C-107/12).
•
mgr Kaja Kowalczewska
Zakład Prawa Międzynarodowego Publicznego
[email protected]
Nr 17, 2015 (110–140)
EFEKTYWNOŚĆ INSTYTUCJI POMOCY
SPOŁECZNEJ A BEZPIECZEŃSTWO
SOCJALNE OBYWATELI
THE EFFECTIVENESS OF SOCIAL WELFARE
INSTITUTIONS AND SOCIAL SECURITY
OF CITIZENS
ANITA LEWANDOWSKA
Uniwersytet Gdański
Abstrakt
Przedmiotem rozważań artykułu jest sprawdzenie czy pomoc społeczna
w swych działaniach jest efektywna i jak to wpływa na bezpieczeństwo
społeczne obywateli.
W celu wprowadzenia wyjaśnione zostały pojęcia takie jak organizacja,
a także przedstawione w formie tabeli cechy organizacji niekomercyjnej,
jaką jest pomoc społeczna. Ponadto krótko przedstawiono pojęcie efektywności, oraz, opisano, w jaki sposób można zbadać efektywność pomocy społecznej ujmując to w pięciu wymiarach.
Dla potrzeb niniejszego artykułu w celu oceny efektywności pomocy
społecznej poddany został analizie akt prawny; Ustawa z 12 marca 2004 r.
o pomocy społecznej (Dz. U z 15 kwietnia 2004 r., Nr 64, poz. 593, ze zm.) Słowa klucze: Efektywność, pomoc społeczna, bezpieczeństwo społeczne
Efektywność instytucji pomocy społecznej a bezpieczeństwo… • 111
Abstract
The subject of the discussion in the article is evaluate of issue whether social security in its activities is effective and how it affects the social security
of citizens.
In order to introduce, defined concepts such as organization. Also presented in the table form features of nonprofit organization, which are social welfare institutions. In addition, briefly presented the concept of efficiency and described how is possible to explore the effectiveness of social
security, by putting it in five dimensions.
For the purpose of this article, to evaluate the effectiveness of social security, analyzed the Social Security Act.
A brief analysis will illustrate the problem of social security effectiveness
and social security of citizens.
Keywords: Effectiveness, social security, social welfare
•
Wstęp
W myśl obowiązującej ustawy o pomocy społecznej pomoc społeczna „jest
instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie
są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z pozarządowymi organizacjami społecznymi, Kościołem katolickim, innymi
kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi”1. Mówiąc prościej celem państwa demokratycznego jest wspieranie jednostki oraz grup społecznych w ich dążeniach do osiągania dóbr niższego
oraz wyższego rzędu, a co za tym idzie – zaspokojenia potrzeb2.
Potrzeba natomiast jest definiowana według A. Kamińskiego, jako
„brak czegoś, wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwy1 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu, Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej (Dz. U z 15 kwietnia 2004 r., Nr 64, poz. 593, ze zm.) http://www.mopr.
torun.pl/index.php/prawo/55-ustawa-o-pomocy-spolecznej
2 M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty Naukowe
Akademii Marynarki Wojennej”, 2011, Rok LII, nr 2 (185), s. 124.
112 • Anita Lewandowska
kle motywem do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu,
czyli zaspokojenia potrzeby”3.
Kiedy, jednostka nie może swych potrzeb zaspokoić doprowadza to,
do pewnych odchyleń od normy. Wówczas dochodzi do, antyspołecznego
wypaczenia – jednostka negatywnie nastawia się do otoczenia, ponadto
zaczyna cechować się sztywnym uporem. Człowiek zaczyna cierpieć, przy
tym odczuwa silną apatię. U takiej osoby następuje w pewnym stopniu
regres. Poprzez wyparcie ze świadomości, możliwość zaspokojenia potrzeby w świecie realnym zaczyna ona zaspakajać ową potrzebę w wyobraźni,
często sięgając przy tym po różnego rodzaju używki4.
Jeśli jednostka długo nie może zaspokoić swych potrzeb zaczyna odczuwać frustracje z faktu niemożności osiągnięcia upragnionej potrzeby,
przez co nastawia się do otoczenia negatywnie i wówczas przestaje się solidaryzować. Traci poczucie radości z życia, powstaje pustka i rozczarowanie. Czasem nawet potrafi się odegrać i próbuje niszczyć świat poprzez
akty wandalizmu aż po daleko idący terroryzm.
Pomoc społeczna została powołana, by pomagać osobom, które nie radzą sobie w życiu. W tym celu wykorzystuje różnorodne metody i środki.
Dlatego bardzo ważnym aspektem jest umiejętność zbadania efektywności
instytucji pomocy społecznej, ponieważ to do tych instytucji w pierwszej
kolejności zgłaszają się osoby, które mają problem z zaspokojeniem swych
potrzeb. Efektywne działania pomocy społecznej przyczynią się do polepszenia stanu bytowo – materialnego jednostki a co za tym idzie wpływa to
na poczucie bezpieczeństwa społecznego (socjalnego), które jest elementem bezpieczeństwa narodowego.
System organizacji pomocy społecznej
„Organizację tworzą i rozwijają ludzie, dla realizacji założonych przez nich
celów, zadań i funkcji”5. Przez organizację „rozumiemy (…) w ogóle pewien rodzaj całości ze względu na stosunek do niej, jej własnych elementów, mianowicie taką całość, w której składniki współprzyczyniają się do
powodzenia całości”6.
3 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1980, s. 47.
4 S. Garczyński, Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie, Warszawa 1972, s 24 - 25.
5 A. Peszko, Podstawy zarządzania i organizacji, Kraków 2002, s. 39 http://winntbg.
bg.agh.edu.pl/skrypty2/0056/peszko.pdf)
6 Ibidem.
Według J. Zieleniewskiego organizacja jest to „ogólnie pojęta cecha
rzeczy lub ciągów zdarzeń rozpatrywanych, jako złożone z części oraz ze
względu na stosunek tych części do siebie nawzajem i do całości, a polegająca na tym, że części współprzyczyniają się do powodzenia całości”7.
„Organizacjami są wyodrębnione z otoczenia wewnętrznie uporządkowane i powiązane między sobą zbiory elementów. Sposób uporządkowania i powiązania elementów organizacji przesądza o strukturze organizacji. Dzięki uporządkowaniu i powiązaniu ten układ elementów może
funkcjonować, jako wspólna całość, czyli system”8.
Organizacje możemy ujmować w sensie rzeczowym, czynnościowym
i atrybutowym9.
W ujęta w sensie rzeczowym to celowo utworzony kolektywny zespół
składników oraz relacji pomiędzy tymi składnikami10.
Organizacja w ujęciu czynnościowym „jest procesem polegającym na
celowym zgrupowaniu ludzi i rzeczy w taki sposób, by sprawnie osiągały
założone cele”11.
Organizacja w rozumieniu atrybutowym „eksponuje właściwości rozpatrywanej organizacji – pozytywne lub negatywne, istotne lub nieistotne.
W sensie atrybutowym mówimy, że coś jest dobrze lub źle zorganizowane albo, że dana organizacja jest sprawna lub niesprawna, efektywna lub
nieefektywna, oszczędna lub rozrzutna”12.
W celu zbadania efektywności instytucji pomocy społecznej należałoby
posunąć się jeszcze dalej i ująć ją, jako organizację niekomercyjną.
Według M. Krzyżanowskiej podmioty prowadzące niezarobkową działalność służą do urzeczywistnienia celów społecznie użytecznych. Prowadzą one działania na rzecz pojedynczych osób czy grup13.
7 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania,
Warszawa 1978, [w:] A Czermiński, M Grzybowski, K. Ficoń, Podstawy organizacji
i zarządzania, Gdynia 1999, s. 30.
8 A. Peszko, op.cit., s. 39.
9 A Czermiński, M Grzybowski, K. Ficoń, Podstawy organizacji i zarządzania, Gdynia
1999, s. 26 -30.
10 Ibidem.
11 Ibidem.
12 Ibidem.
13 M. Krzyżanowska, Marketing usług organizacji niekomercyjnych, Warszawa 2000,
[w:] B. Ziębicki, Uwarunkowania oceny efektywności świadczenia usług użyteczności
publicznej, „Zeszyt naukowy WSE”, 2007 nr 6, s. 150.
Organizacje niekomercyjne możemy podzielić na dwie grupy: organizacje instytucji publicznej i organizacje pozarządowe14. Pomoc społeczna
zalicza się do pierwszej grupy. Powstała ona z inicjatywy administracji
państwowej i jednostek samorządowych. Jest ona zależna od organów
założycielskich. Tego typu instytucje prowadzą działalność o charakterze
powszechnym. Organizacje niekomercyjne czasem prowadzą działalność
zarobkową15. Widać to na przykładzie pomocy społecznej, w której wprowadzona jest odpłatność za niektóre usługi. Organizacje niekomercyjne
charakteryzują się określonymi cechami, takimi jak: „nadrzędny charakter zadań społecznych, instytucjonalna niezależność, formalna struktura, stały charakter prowadzonej działalności, nieuzależnianie prowadzenia działalności od korzyści o charakterze ekonomicznym, prowadzenie
działalności głównie o charakterze usługowym, powszechny i równy dostęp do świadczonych usług, wysoki stopień uzależnienia od finansowania zewnętrznego”16.
Poniższa tabela przedstawia cechy charakterystyczne dla organizacji
niekomercyjnej, w tym przypadku pomocy społecznej.
14 Ibidem.
15 Ibidem.
16 Ibidem.
Tabela 2.
Cechy organizacji niekomercyjnej, jaką jest pomoc społeczna
Cechy organizacji
niekomercyjnej
Cechy pomocy społecznej, jako organizacji niekomercyjnej
Nadrzędny charakter
zadań społecznych
Cele pomocy społecznej w rozumieniu
obecnie obowiązującej ustawy
Instytucjonalna
niezależność
Pomoc Społeczna – jest instytucją
niezależną, a granice tej niezależności wyznaczają odpowiednie akty prawne.
Niezależność pomocy społecznej można
wyrazić tym, że niezależne jednostki
podejmują współpracę z innymi organami,
aby jak najlepiej wykonywać swoje zadania.
Formalna struktura
Struktura organizacji pomocy społecznej
określona jest na podstawie ustawy o pomocy społecznej i innych przepisach prawnych
Stały charakter
prowadzonej działalności
Stałość w działaniu
Nieuzależnianie prowadzeWiększość usług oferowanych przez ponia działalności od korzyści
moc społeczną ma charakter non-profit,
o charakterze ekonomicznym
Prowadzenie działalności głównie o charakterze
usługowym
Usługi oferowane przez instytucje pomocy społecznej
Powszechny i równy dostęp Każda osoba może się zgłosić do jednostdo świadczonych usług
ki pomocy społecznej
Wysoki stopień uzależnienia od finansowania zewnętrznego
Finansowana z budżetu państwa
oraz powiatu i gmin
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Peszko, Podstawy zarządzania i organizacji, Kraków 2002, s. 39.
Pomoc społeczna a efektywność
Efektywność należy do pojęć, które trudno jednoznacznie zdefiniować ze
względu na jej interdyscyplinarny charakter. W literaturze z zakresu zarządzania i ekonomii jest ujmowana w różny sposób17.
Według P.A Samuelsona i W.D. Nordhausa „efektywność to najbardziej
skuteczne zastosowanie zasobów społeczeństwa w procesie zaspokajania braków i potrzeb ludzi”18. Efektywność często identyfikuje się ze skutecznością.
Skuteczność dotyczy celów i oznacza poziom realizacji zamierzonego celu,
natomiast efektywność obejmuje zasoby służące do realizacji procesów19.
Pojęcie efektywności jest niezwykle skomplikowane. Odnosi się zawsze
do zewnętrznych i wewnętrznych kryteriów oceny, specyficznych dla danej organizacji oraz zmieniających się w czasie, gdzie ważnym motorem
są potrzeby20.
P. Drucker twierdzi, że efektywność to stopień wykonania zamierzonych celów21. Natomiast Z. Kowalski uważa, że efektywność „nie posiada jednoznacznej treści empirycznej. Konkretne jego znaczenie wynika
z kontekstu analizy lub dodatkowego komentarza (efektywność subiektywna, efektywność inwestycji itp.). Szczegółowy sens tego pojęcia związany jest, bowiem z charakterem działalności, która podlega ocenie z podmiotem oceniającym, celami analizy itp.”22.
Efektywność to kwantytatywna cecha działania. Widoczna jest w relacji efektów użytkowych, które zmierzają do zaspokojenia potrzeby adresata i zostały uzyskane w określonym czasie oraz do zasobów wydanych
w pewnym czasie, niezbędnych do osiągnięcia tego efektu23. „Efektywność
należy do właściwości przesądzających o istnieniu przedsiębiorstwa, jako
podmiotu gospodarczego. Warunkuje ona funkcjonowanie organizacji
i determinuje jej rozwój”24.
17 E. Szymańska, Efektywność przedsiębiorstw – definiowanie i pomiar, „Rocznik Nauk
Rolniczych” 2010, seria G, T. 97, z. 2, s. 155.
18 P.A. Samuelson., W.D. Nordhaus, Ekonomia, Warszawa 2005, s. 26.
19 E. Skrzypek., M. Hofman., Zarządzanie procesami, Warszawa 2010, s. 27–29.
20 Ibidem.
21 P. Drucker, Menadżer skuteczny, Kraków 1995, s. 25.
22 Z. Kowalski, Wybrane problemy definiowania i oceny efektywności gospodarowania
w rolnictwie, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” Warszawa, 1992, nr 1–3, s. 22–35.
23 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1974, s. 199.
24 Ibidem.
Efektywność to skuteczność działania organizacji oraz jej sprawności25.
Wyróżnia się efektywność celowościową i systemową. Efektywność celowa
wyraża się tym, że przedmiotem oceny jest stopień realizacji założonych
celów, a w efektywności systemowej przedmiotem oceny jest stopień wykorzystania zasobów26.
Efektywność organizacji systemu to zdolność bieżącego i strategicznego
przystosowania się do zmian w otoczeniu oraz produktywnego wykorzystywania posiadanych zasobów do realizacji celów. Według M. Bielskiego
skuteczność organizacji jest tym większa, im większy jest stopień osiągniętych celów przy niewielkim nakładzie i relatywnie krótkim czasie27.
Efektywność instytucji pomocy społecznej
Przez pojęcie efektywność pomocy społecznej rozumie się stopień osiągnięcia określonego rezultatu społecznego. W przypadku konkretnego klienta
jest to wyjście z trudnej sytuacji życiowej (np. przez znalezienie pracy czy
wyjście z nałogu). Aby zbadać efektywność organizacji pożytku publicznego, należy najpierw opracować model oceny efektywności. Przy tworzeniu
modelu efektywności trzeba wziąć pod uwagę typ danej organizacji oraz
cechy środowiska lokalnego, w którym działa. Model należy tworzyć na
podstawie wskaźników, które pozwolą na ocenę skuteczności. Należy przy
tym wziąć pod uwagę jej specyficzne cechy. Na poziomie jednostki pomocy społecznej efektywność mierzona jest za pomocą szeregu specyficznych
wskaźników28. Wskaźnik to nic innego jak zmienna, dzięki której zbadać
można określone zjawisko. Wskaźniki mają charakter wartości statystycznych, na przykład może to być wysokość nakładu z budżetu państwa na realizację celów w zakresie pomocy społecznej, oraz koszty ponoszone przez
gminę w tym zakresie, jak i utrzymanie jednostek pomocy społecznej czy
ilość pracowników socjalnych pracujących w danej jednostce.
Wskaźniki dzieli się na definicyjne, inferencyjne, empiryczne. Wskaźniki empiryczne stosuje się wtedy, gdy wskazywane przez nie zjawiska
da się zaobserwować. Tego typu wskaźniki stosuje się w badaniach opi25 S . Grześkowiak, Metody ilościowe w badaniu efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw.
Stadia i rozprawy, Szczecin 1997, s. 266.
26 E. Szymańska, op.cit., s. 155.
27 M. Bielski, Organizacji istota, struktury, procesy, Łódź 1992, s. 108–110.
28 M. Surmacz, J. Tiszczenko, Metody oceny efektywności w systemie ochrony zdrowia
Republiki Białorusi, „Problemy Zarządzania”, Warszawa 2011, vol. 9, nr 3 (33), s. 93.
nii społecznej, na przykład w ankiecie, gdzie pytania są wskaźnikami29.
Wskaźniki definicyjne mogą być zastosowane wtedy, gdy w definicji są
wymienione zjawiska badane, będące przedmiotem badań. „Między danymi zjawiskami a wskaźnikiem zachodzi, bowiem relacja tożsamości, gdyż
wskaźnik jest równocześnie badanym zjawiskiem”30. Na przykład wskaźnikiem ilości udzielonych świadczeń jest liczba osób, którym przyznano
świadczenia, a wskaźnikiem bezradności jest liczba osób korzystających ze
wsparcia pomocy społecznej dłużej niż 36 miesięcy. „Wskaźniki inferencyjne dotyczą zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i niewchodzących do definicji badanych zjawisk, a o ich istnieniu wnioskujemy z hipotetycznych zmiennych”31.
Model oceny efektywności instytucji pomocy społecznej jest rodzajem
wytycznych, dzięki którym można zbadać efektywność jednostki pomocy
społecznej takiej jak Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie.
Tabela 3.
Przykładowy model oceny efektywności instytucji pomocy
społecznej MOPR
Wymiar efektywności
Systemowy
29 Ibidem.
30 Ibidem.
31 Ibidem.
Ogólne
kryteria
i mierniki
oceny
efektywności
Rozwój
organizacji
Mierniki
efektywności
Szczegółowe
kryteria oceny
efektywności
pomocy
społecznej
(pytania
pomocnicze)
Zmiany w zakresie prawa
Ustawy
obowiązujące
o pomocy
społecznej
w ujęciu
historycznym
Instytucjonalny
Techniczno
-ekonomiczny
Wsparcie
zewnętrzne
Współpraca z innymi instytucjami
Społeczny
odbiór
Opinia mieszkańców miasta
Torunia i powiatu toruńskiego
na temat pomocy społecznej
Rentowność
usług
Poziom
finansowania
ze środków
publicznych
Koszty
świadczonych
usług
Wysokość nakładu z budżetu
państwa na
realizację celów
w zakresie
pomocy
społecznej
Koszty
ponoszone przez
gminę na
realizację celów
w zakresie
pomocy
społecznej oraz
na utrzymanie
jednostek
pomocy
społecznej
Produktywność,
Dostępność
wydajność
Liczba pracowników socjalnych pracujących w Miejskim
Ośrodku Pomocy Rodzinie
w stosunku do
liczby mieszkańców miasta
Torunia Liczba
pracowników
socjalnych
pracujących
w Miejskim
Ośrodku Pomocy Rodzinie
w stosunku do
liczby klientów,
którym przyznano pomoc
oraz liczba osób,
którym przyznano świadczenia
w stosunku do
liczby
mieszkańców
Liczba oddziałów terenowych
Godziny i dni
przyjmowania
interesantów
Prakseologiczny
Realizacja założonych celów
Projekty w ramach EFS
realizowane przez MOPR
Programy realizowane przez
MOPR finansowane wyłącznie
z budżetu gminy miasta Torunia
Najczęściej przyznawana forma
pomocy
Behawioralny
Stygmatyzacja
Ilościowy wskaźnik przyznanej
pomocy na podstawie przesłanek
Wysokość kryterium
dochodowego
Bezradność
Liczba osób korzystających ze
wsparcia pomocy społecznej
dłużej niż 36 miesięcy
w stosunku do osób, którym
przyznano świadczenia
Poziom
motywacji
Wynagrodzenie
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Ziębicki, Uwarunkowania oceny efektywności świadczenia usług użyteczności publicznej, „Zeszyt naukowy WSE”, 2007, nr 6.
Tabela 4.
Przykładowy skrócony model oceny efektywności instytucji
pomocy społecznej MOPR.
Wymiar
efektywności
Ogólne kryteria i mierniki
oceny
efektywności
Systemowy
Kwestie w zakresie prawa
Instytucjonalny
Techniczno
-ekonomiczny
Szczegółowe kryteria
oceny efektywności
pomocy społecznej
(pytania pomocnicze)
Ustawy obowiązujące
o pomocy społecznej
w ujęciu historycznym
Kwalifikacje pracownika socjalnego w ujęciu ustawy
o pomocy społecznej
Liczba pracowników
socjalnych zatrudnionych w Miejskim
ProduktywDostępOśrodku Pomocy Roność,
ność
dzinie w stosunku do
wydajność
liczby mieszkańców.
Godziny i dni przyjmowania interesantów
Prakseologiczny Stygmatyzacja
Behawioralny
Mierniki
efektywności
Poziom
motywacji
Świadczenia oferowane przez pomoc społeczną
Przesłanek, jako wskaźnik przyznanej pomocy
Wysokość kryterium dochodowego
Wynagrodzenie
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Ziębicki, Uwarunkowania oceny efektywności świadczenia usług użyteczności publicznej, „Zeszyt naukowy WSE”, 2007, nr 6.
Przedstawiony w tabeli model oceny efektywności jednostki pomocy
społecznej jest otwarty na dodawanie nowych kryteriów pomiaru oraz
liczby wskaźników. Jest to przykładowy wzór, który powinien być dostosowany do dokonywanej analizy32.
32 M. Jewczak, A Żółtaczek, Ocena efektywności technicznej podmiotów sektora
opieki zdrowotnej w Polsce w latach 1999–2009 w ujęciu przestrzenno-czasowym
Wymienione wymiary efektywności są ze sobą powiązane.
Pomiar efektywności w systemie pomocy społecznej jest zadaniem nader trudnym. Ocena faktu, czy pomoc społeczna swoimi działaniami faktycznie przyczynia się do polepszenia, jakości życia swoich beneficjentów,
ma często wymiar jakościowy. To stwarza trudność w osiągnięciu obiektywnych wyników, ponieważ tego typu badania przeprowadzane są na poziomie konkretnej osoby. Subiektywność polega tu na tym, że na poprawę,
jakości życia danej osoby może wpłynąć wiele czynników naraz. Trudność
przejawia się w tym, iż dana osoba nie jest w stanie wskazać jednoznacznie, które czynniki były w tym procesie najistotniejsze. Co za tym idzie,
działania pomocy społecznej w odczuciu konkretnego klienta mogą być
tym czynnikiem, który wpłynął na polepszenie się jego sytuacji bytowej
w znacznym stopniu bądź nie miał żadnego wpływu. Takie badania mogą
być obarczone dużym błędem33.
Na poziomie jednostek pomocowych efektywność mierzona jest za pomocą wskaźników, co pozwala na uzyskanie obiektywnych wyników34. Są
to głównie badania ilościowe, dotyczące wysokości nakładów na utrzymanie jednostki pomocowej, nakłady finansowe ponoszone przez ośrodek na
realizację założonych celów, liczba specjalistów zatrudnionych czy liczba
oferowanych usług i świadczeń35.
Badanie efektywności pomocy społecznej nie należy do łatwych choćby
patrząc na to, że działania pomocowe często są oderwane od siebie w zakresie formalnoprawnym. W procesie pomocowym swych klientów pracownik socjalny działa równorzędnie na wielu poziomach prawa, posiłkując się przy tym przepisami prawa, takimi jak: ustawa o wspieraniu rodziny oraz systemie pieczy zastępczej, ustawa o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie, ustawa o dodatkach mieszkaniowych, ustawa o świadczeniach
rodzinnych, ustawa o zatrudnieniu socjalnym, ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie36.
na przykładzie szpitali ogólnych, „Problemy Zarządzania”, Warszawa, 2011, vol. 9,
nr 3 (33), s. 194–210.
33 L. Barylski, D. Dziechciarz, S. Fate, Czynniki warunkujące efektywność działań,
ośrodków pomocy społecznej województwa zachodniopomorskiego w opinii ich
pracowników. Raport z badań, „Biuletyn Obserwatorium Integracji Społecznej”, 2012,
nr 3(5)/12, s.7–11.
34 Ibidem.
35 Ibidem.
36 Ibidem.
„Czynnikiem obniżającym efektywną realizację zadań, w kontekście
warunków formalnoprawnych, jest przede wszystkim fakt, że każdy z wymienionych aktów wymaga stosowania innych procedur oraz kryteriów”37.
Badania mogą posłużyć do opisu najistotniejszych problemów systemu
pomocy społecznej oraz jako wytyczne do modelowania zmian i wytyczania nowych kierunków rozwoju38.
Instytucje pomocy społecznej odgrywają istotną rolę w tworzeniu bezpieczeństwa społecznego. Nieefektywne funkcjonowanie systemu pomocy
społecznej może być zagrożeniem dla ładu społecznego.
W celu oceny efektywności pomocy społecznej a zależnością między
bezpieczeństwem społecznym, jako elementem bezpieczeństwa narodowego poddałam analizie Ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Ponadto dane zostały uzupełnione o przykłady i wiedze merytoryczną. Zaznaczając na tym etapie, że dana analiza została dokonana
w oparciu o skrócony model oceny efektywności.
Analiza
Badania zostały przeprowadzone w pięciu wymiarach efektywności: systemowym, instytucjonalnym, techniczno-ekonomicznym, prakseologicznym i behawioralnym.
W aspekcie systemowym bada się, jak rozwija się system pomocy społecznej działający w Polsce – np. na podstawie tego, jakie zmiany zachodzą
w zakresie prawa39. W ujęciu historycznym możemy wyróżnić trzy ustawy
o pomocy społecznej.
Pierwsza ustawa powstała w latach dwudziestych XX wieku i była to
ustawa o opiece społecznej z dnia 16 sierpnia 1928 roku. Na kolejną regulację prawną w zakresie pomocy społecznej trzeba było czekać ponad
60 lat. W 1990 roku powstała nowa ustawa o pomocy społecznej – z dnia
29 listopada. Kolejna powstała 12 marca 2004 roku. Jej wejście w życie
zbiegło się w czasie z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Prawo unijne narzuciło nowe regulacje w zakresie zabezpieczenia społecznego, do
których państwo polskie musiało się podporządkować40. Każda z owych
ustaw powstała w ważnym momencie historycznym dla kraju i stanowiła
37 Ibidem.
38 Ibidem.
39 Ibidem.
40 S. Nitecki, op.cit., s. 17- 50.
nowy wyznacznik działań w obszarze pomocy społecznej. Na tej podstawie można zauważyć, że system pomocy społecznej stopniowo się rozwija.
W aspekcie instytucjonalnym natomiast powinny zostać odzwierciedlone normy prawne mierzone np. badać można, jakie wymogi narzuca
ustawa o pomocy społecznej względem przyszłych pracowników socjalnych. Pozwala to na efektywne wykonywanie zadań przyszłych pracowników socjalnych w zakresie pomocy społecznej41.
Zawód pracownika socjalnego ulegał licznym przemianom. W roku
1925 w Polsce powstał pierwszy system kształcenia pracowników socjalnych i Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej
z inicjatywy H. Radlińskiej42.
W 1928 roku pojawili się pierwsi opiekunowie społeczni. Pierwszym
odpowiednikiem zawodu pracownika socjalnego na terenach polskich był
radca ubogich w zaborze austriackim. Funkcję tę pełnił pracownik gminy.
W latach dwudziestych XX wieku prace pomocowe wykonywali opiekunowie społeczni. Nazwa pracownik socjalny na stałe weszła do polskiego
języka w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku43.
Zawód pracownika socjalnego oficjalnie na terenach polskich zaczął
funkcjonować w 1966 roku z mocy rozporządzenia ministra oświaty44.
Od lat dziewięćdziesiątych instytucje pomocy społecznej intensywnie
się rozrastały, wskutek czego przybywało pracowników socjalnych. Pracownik socjalny jest specjalistą, a jego wiedza powinna być komplementarna45. Wskazane jest, by posiadał wiedzę z zakresu socjologii, psychologii, pedagogiki, polityki społecznej, organizacji i zarządzania, medycyny
społecznej oraz prawa.
Zainteresowany wykonywaniem zawodu pracownika socjalnego powinien posiadać odpowiednie wykształcenie46. Od dnia 1 stycznia 2014 roku
kwalifikacje do wykonywania zawodu pracownika socjalnego uzyskuje osoba legitymująca się wykształceniem wyższym pierwszego stopnia
41 J. Suchecka, K. Owczarek, Mierniki efektywność usług medycznych w amerykańskim
systemie opieki zdrowotnej „Problemy Zarządzania”, Warszawa, 2011, vol. 9, nr 3 (33),
s. 79 – 92.
42 T. Kamiński, op.cit., s. 33–37.
43 M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni w procesie profesjonalizacji, Warszawa 2013, s. 33.
44 Ibidem.
45 T. Kamiński, op.cit., s. 34–39.
46 A. Lisowski, Kwalifikacje zawodowe pracowników socjalnych, Akty prawne regulujące,
prawo wykonywania zawodu, Warszawa 2013, s. 7 – 18 .
o kierunku praca socjalna lub studiach wyższych drugiego stopnia (magisterskich) o kierunku praca socjalna lub pomaturalnym kolegium pracowników służb społecznych kształcącym w zawodzie pracownik socjalny47.
Prawo do wykonywania zawodu pracownika socjalnego nie może nabyć
osoba, która ukończy studia podyplomowe, kursy oraz odbędzie szkolenia –tego typu wykształcenie nie zostało wskazane, jako równoważne
z takimi uprawnieniami. Szczegółowo kwalifikacje pracowników socjalnych zostały wskazane w ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy
społecznej (tekst jedn. Dz. U. Z 2013 r. Poz. 182, z późn. Zm.), oraz
w ustawie z dnia 16 lutego 2007 r. O zmianie ustawy o pomocy społecznej
(Dz. U. Nr 48, poz. 320).
Przy ocenie aspektu techniczno-ekonomicznego analizuje produktywność i wydajność według dostępności do usług48.
Ustawa o pomocy społecznej wskazuje, jaki powinien być stosunek zatrudnienia pracowników socjalnych w stosunku do liczby mieszkańców:
1 pracownik socjalny powinien być zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na 2000 mieszkańców49.
Ustawa o pomocy społecznej przewiduję, że na 1 pracownika socjalnego powinno przypadać nie więcej niż 50 rodzin50.
Aby zobrazować jak owe proporcje wyglądają w praktyce posłużę się
przykładem.
W roku 2013 liczba mieszkańców miasta Torunia szacowana była na
około 197132 osób zameldowanych51. W przeliczeniu 1 pracownik socjalny przypadł na 2097 mieszkańców
W roku 2013 przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu objęto wsparciem 5915 rodzin, na liczbę 12281 osób w tych rodzinach52.
W roku 2013 na ogólną liczbę 12281 osób przypadało 94 zatrudnionych
pracowników socjalnych w tym: 64 pracuje bezpośrednio z klientem,
24 – pracowników stanowi obsługę administracyjną, oraz 5 kierowników
47 http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/interpretacje-wybranych-przepisow/
kwalifikacje-pracownika-socjalnego/
48 Ibidem.
49 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu, Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej (Dz. U z 15 kwietnia 2004 r., Nr 64, poz. 593, ze zm.) http://www.mopr.
torun.pl/index.php/prawo/55-ustawa-o-pomocy-spolecznej
50 Ibidem.
51 Toruń, http://www.torun.pl/pl/node/781
52 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu,
http://www.mopr.torun.pl/index.php/sprawozdania-mopr/388-spr-2013
działów terenowych i jest 1 kierownik naczelny53. Na 1 pracownika socjalnego pracującego bezpośrednio z klientem, przypadło 92 rodziny54.
Z powyższego przykładu wynika, że Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
w Toruniu nie zatrudnia wystarczającej (zgodnej z wymogami ustawowymi) ilości pracowników socjalnych.
Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie dzieli się na oddziały terenowe. Ilość
oddziałów uzależniona jest od wielkości danego miasta oraz ilości dzielnic. Petentów przyjmuje się od poniedziałku do piątku w godzinach między ok. 8: 00 a 15: 00/ 9: 00 – 16: 0055. Pracownicy w miejskich ośrodkach
pomocy rodzinie dzielą się na pracowników tak zwanych terenowych oraz
stacjonarnych. Dzień pracy pracownika socjalnego w centralnej jednostce
rozpoczynał się między 7: 00 a 8: 00 i kończył po ośmiu godzinach pracy. W przypadku pracowników zespołów środowiskowych harmonogram
dnia wygląda nieco inaczej. Pracę zaczynają rano i wówczas przyjmują
klientów. Po około dwóch godzinach pracy w biurze pracownik wychodzi
w teren w celu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. Pracownicy
socjalni głównie zbierają od klientów odpowiednie dokumenty świadczące o ich trudnej sytuacji życiowej. Następnie je analizują i na ich podstawie
zgodnie z przepisami ustalają prawo do pomocy56.
W aspekcie prakseologicznym dokonuje się analizy realizacji założonych celów.
Badania przeprowadzone w tym wymiarze (za pomocą specyficznych
wskaźników) polegają na ocenie, w jakim stopniu instytucja realizuje cele,
dla których została powołana. Pozwalają na ustalenie rodzajów działań
i ich wpływu na środowisko, w którym funkcjonuje57.
Szczegółowe mierniki oceny efektywności pomocy społecznej zastosowane do badania w tym wymiarze to
• Świadczenia oferowane przez pomoc społeczną
• Przesłanki, jako wskaźnik przyznanej pomocy
• Wysokość kryterium dochodowego
53 Ibidem.
54 Ibidem.
55 M. Racław, Ludzie instytucji i ludzie w instytucji. Pracownicy socjalni o swojej pracy,
Ośrodek pomocy społecznej – przestrzeń pracy [w:] Pracownicy socjalni: pomiędzy
instytucją pomocy społecznej a środowiskiem lokalnym, M. Dudkiewicz (red.),
Instytut Spraw Publicznych Warszawa 2011, s. 27- 29.
56 Ibidem.
57 B. Ziębicki, op. cit., s. 159.
Celem pomocy społecznej jest udzielenie pomocy osobom potrzebującym. W przypadku pomocy społecznej pomoc wyrażona jest w postaci
świadczeń. Świadczenie definiuje się, jako dobra materialne, środki pieniężne oraz usługi, które mają zaspokoić indywidualne potrzeby osoby
bądź rodziny korzystającej ze wsparcia pomocy społecznej58. Świadczenia
oferowane przez pomoc społeczną są zróżnicowane i mają charakter obligatoryjny bądź fakultatywny59. Można je podzielić na świadczenia udzielane
w naturze, pieniężne oraz usługi i pomoc instytucjonalną. Ta ostatnia polega na umieszczeniu osoby potrzebującej w całodobowych placówkach60.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się również formę pomocy środowiskowej. Bezpośrednie działania pracownika socjalnego są prowadzone
w środowisku lokalnym beneficjenta.
Najbardziej powszechnym podziałem świadczeń jest podział na świadczenia pieniężne i niepieniężne61.
Według ustawy o pomocy społecznej do świadczeń pieniężnych62 zalicza się: zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, zasiłek
i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie
i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy
lub ochronę uzupełniającą, wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu
sprawowania opieki przyznane przez sąd63. Większość świadczeń ma precyzyjnie ustaloną wysokość, którą oblicza się według konkretnych zasad
(np. zasiłek stały, zasiłek okresowy). Za uznaniowy można przyjąć zasiłek
celowy. Przepisy ustawy o pomocy społecznej nie wskazują na konkretną
wysokość tego świadczenia (art. 39, ust. 1)64.
58 S. Nitecki, op. cit., s. 179.
59 I. Sierpowska, op. cit., s. 118–179.
60 Ibidem.
61 S. Nitecki, op. cit., s. 178–179.
62 ArsLege.pl: www.arslege.pl/ustawa-o-pomocy-spolecznej/k101
63 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/formyudzielanej-pomocy/praca-socjalna/
Do świadczeń niepieniężnych65 zalicza się:
• pracę socjalną,
• poradnictwo specjalistyczne,
• interwencję kryzysową,
• zapewnienie posiłków, niezbędnych ubrań, schronienia w schronisku,
noclegowni bądź w mieszkaniu chronionym,
• świadczenie usług opiekuńczych i specjalistycznych w miejscu zamieszkania klienta, w ośrodkach wsparcia i w rodzinnych domach pomocy,
• organizowanie przyjęcia do domu pomocy społecznej,
• bilet kredytowany,
• opłacenie składek na ubezpieczenie zdrowotne i społeczne,
• przyznawanie pomocy rzeczowej, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie dla osób usamodzielniających się po opuszczeniu ośrodków
opiekuńczo-wychowawczych,
• sprawienie pogrzebu.
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej osoby ubiegające się o pomoc finansową winny jednocześnie spełnić dwa warunki. Pierwszym są tzw. przesłanki. Drugi z nich to ubóstwo, często określane kryterium dochodowym.
Przesłanki to zjawiska społeczne, które dotknęły osoby bądź całe rodziny. Zaistnienie przesłanki uprawnia do uzyskania świadczenia. Przesłanki
mogą być ze sobą sprzężone, czyli złożone, podwójne, połączone lub wielorakie. Z upośledzeniem społecznym sprzężonym mamy do czynienia wówczas, gdy u danej osoby lub rodziny występują dwie dysfunkcje (lub więcej)
spowodowane przez jeden lub więcej czynników endogennych lub egzogennych działających jednocześnie lub kolejno w różnych okresach życia66.
65 Ibidem.
66 Definicja powstała na podstawie analogii do definicji niepełnosprawności sprzężonej,
zob.: T. Serafin, Kształcenie specjalne w systemie oświaty. Vademecum dla organu
prowadzącego, dyrektora szkoły, nauczycieli i rodziców, Warszawa 2012.
W rozumieniu ustawy o pomocy społecznej prawo do świadczeń przysługuje osobom bezdomnym67, ubogim68, bezrobotnym69, niepełnosprawnym70, uzależnionym od alkoholu czy narkotyków71, a także osobom cięż67 Osoba bezdomna w rozumieniu ustawy o pomocy społecznej to osoba niezamieszkująca
w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów
i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały w rozumieniu
przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osoba niezamieszkująca
w lokalu mieszkalnym i zameldowana na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma
możliwości zamieszkania. ArsLege.pl: www.arslege.pl/ustawa-o pomocy-spolecznej/
k101 „Osoba bezdomna to taka, która z różnych przyczyn, wykorzystując własne
możliwości i uprawnienia, czasowo lub trwale nie jest w stanie zapewnić sobie
schronienia spełniającego minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie
mieszkalne. Miejsce spełniające warunki mieszkalne to takie, które nadaje się do stałego
przebywania bez narażania zdrowia i które umożliwia zaspokojenie podstawowych
potrzeb życiowych: noclegu, zachowania higieny osobistej, sporządzania posiłków”.
A. Pindral, Definicje i typologie bezdomności, problem bezdomności w Polsce,
[w:] Wybrane aspekty, diagnoza zespołu badawczego działającego w ramach projektu
„Gminny standard wychodzenia z bezdomności”,
M. Dębski, (red.),Gdańsk 2012, s. 36. http://www.monar.pl/content/zdjecia/Diagnoza_
Zespol_Badawczy.pdf
68 Ubóstwo dzielimy na absolutne lub względne (relatywne). O ubóstwie absolutnym
mówimy wtedy, gdy osoba nie może zaspokoić swoich podstawowych potrzeb.
W podejściu względnym ubóstwo rozumiane jest jako forma nierówności między
poziomem życia poszczególnych grup społecznych. Ubóstwo ustawowe jest to
ustawowo określana kwota na członka w rodzinie lub na osobę samotnie gospodarującą.
Zob.: Główny Urząd Statystyczny, departament badań społecznych i warunków życia,
Ubóstwo w Polsce w 2011 roku.
69 W ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia
2004 roku mamy w szerokim spektrum podaną definicję osoby bezrobotnej. Bezrobotny
długotrwale oznacza bezrobotnego pozostającego w rejestrze powiatowego urzędu
pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat. Internetowy
system aktów prawnych: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040991001
70 „Według Światowej Organizacji Zdrowia niepełnosprawność to wielowymiarowe
zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi a ich fizycznym
i społecznym otoczeniem, efekt bariery napotykanych w otoczeniu fizycznym
i społecznym. Natomiast niepełnosprawna według Unii Europejskiej jest osoba,
która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie
jest w stanie wykonywać czynności, które osoba w tym wieku zazwyczaj jest zdolna
wykonać”. Z. Woźniak, Niepełnosprawność i niepełnosprawni w polityce społecznej,
społeczny kontekst medycznego problemu, Warszawa 2008.
71 Osoba uzależniona od alkoholu posiada wadliwe wzorce zachowania, które powodują
szkody psychiczne, fizyczne i społeczne, taka osoba nie potrafi przestać pić, a alkohol
jest dla niej pierwszorzędną potrzebą. Natomiast narkoman to osoba uzależniona
ko chorym. Ponadto również osobom i rodzinom, które nie radzą sobie
w sprawach opiekuńczo-wychowawczych oraz są niezaradne życiowo.
Do pomocy społecznej mogą zgłaszać się osoby, które znalazły się w sytuacji kryzysowej, w szczególności matki z dziećmi i kobiety w ciąży, oraz
osoby doświadczone przemocą domową72, osoby, które opuszczają zakład
karny, a także osoby zwłaszcza młode, które są sierotami, oraz osoby, które
opuszczają placówki opiekuńczo-wychowawcze. Do świadczeń uprawnione są również osoby i rodziny, które zostały dotknięte klęską żywiołową
czy ekologiczną73.
Cudzoziemcy, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status
uchodźca lub są objęci ochroną uzupełniającą, również mają prawo do
ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej74. Pomoc społeczna ponadto udziela wsparcia osobom, które były ofiarami przestępstwa, jakim
jest handel ludźmi75.
Kolejnym omawianym wskaźnikiem jest wysokość kryterium dochodowego.
To kolejny wyznacznik uprawniający do otrzymania świadczeń z zakresu pomocy społecznej76. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej kryterium
dochodowe podlega weryfikacji, co trzy lata77.
Przy ustalaniu dochodu należy złączyć wszystkie przychody z miesiąca poprzedzającego. W przypadku rodziny sumuje się przychody netto
wszystkich członków rodziny78. Dochód liczony jest bardzo restrykcyjnie.
Wlicza się do niego prawie wszystkie przychody poza kilkoma wyjątkami
określonymi w ustawie o pomocy społecznej79. Fakt ten niekiedy stwaod środków psychotropowych, zarówno odurzających, jak i pobudzających oraz
halucynogennych, niszcząca w ten sposób swój organizm oraz wywołująca szkodliwe
skutki społeczne. L. Albański, Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Jelenia
Góra 2010, s. 49.
72 Zob; S. D. Herzberger, Przemoc domowa : perspektywa psychologii społecznej,
Warszawa, 2002.
74 Ibidem.
75 A. Hryniewicka, Pomoc społeczna w liczbach, Warszawa 2010, s. 12.
76 I. Sierpowska, op. cit., s. 114.
77 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dąbrowie Górniczej: www.mops.com.
pl/?pid=34
78 Ibidem.
79 I. Sierpowska, op. cit., s. 114.
rza problem dla osób, które zgłaszają się do instytucji o pomoc. Często
beneficjent jest rozczarowany tym, że do dochodu wliczono np. dodatek
mieszkaniowy. W przypadku, gdy dochód rodziny lub osoby samotnie
gospodarującej przekracza ustaloną wysokość kryterium, może ona się
starać o pomoc na innych zasadach. I taka pomoc, a zwłaszcza świadczenia w formie pieniężnej, są przyznane w ramach pożyczki, którą należy
spłacić80. Obecnie obowiązujące kryterium dochodowe uprawniające do
otrzymania pomocy finansowej z pomocy społecznej wynosi: dla osoby
samotnie gospodarującej – 542 zł; dla osoby w rodzinie – 456 zł81. W przypadku świadczeń rodzinnych (zasiłków rodzinnych) wysokość kryterium
dochodowego uprawniającego do otrzymania zasiłku rodzinnego wynosi
539 zł, a w przypadku, gdy członkiem rodziny jest dziecko niepełnosprawne, 623 zł82. Należy również podkreślić, że świadczenia z pomocy społecznej wypłacane są najczęściej jednorazowo lub nie dłużej niż przez sześć
miesięcy (zasiłek okresowy). W przypadku zasiłków stałych świadczenie
może być przyznawane bezterminowo lub terminowo, np., gdy orzeczenie
o niepełnosprawności ma charakter nieokreślony, jednak tego typu zasiłek
jest niezmiernie rzadko przyznawany.
W aspekcie behawioralnym bada się wpływ motywacji, pracowników, na
jakość wykonywanej przez nich pracy. W tym przypadku wyznacznikiem
owego wpływu jest poziom wynagrodzenia pracowników socjalnych83.
Na podstawie różnych źródeł internetowych wynagrodzenie pracownika socjalnego wacha się między 1300 zł a ok. 2500 zł a średnia pensja
wynosi ok. 1800 zł84. Wysokość wynagrodzenia zależne jest od stażu pracy. Ważne też jest to, że płace mogą się między sobą różnić w zależności
od województwa. Według danych dostępnych na portalu „WP.PL/ pracuj”,
płace w województwie kujawsko – pomorskim są najniższe85. Według portalu „moja pensja” pracownik socjalny w Polsce zarabia ok. 1900 zł brutto.
80 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dąbrowie Górniczej: www.mops.com.
pl/?pid=34
81 Informator.pl: http://www.infor.pl/prawo/pomoc-spoleczna/zasilki/310322,Kryteriumdochodowe-dla-zasilku-rodzinnego-2013.html
82 Ibidem.
83 B. Ziębicki, op. cit., s. 159.
84 W
P.PL/pracuj,http://praca.wp.pl/na-stanowisku,pracownik-socjalny,pid,2022,zarobkiwyniki.html
85 Ibidem.
Po odliczeniu składek i podatku daje to pensję netto ok. 1400 zł 86.
Z informacji Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Gdańsku w sprawie
ogłoszenia o naborze na stanowisko „pracownik socjalny”, oferowane wynagrodzenie pracownika socjalnego wynosi brutto – 2.359 zł + wysługa lat87.
Podsumowanie
W ujęciu historycznym możemy wyróżnić trzy ustawy o pomocy społecznej. Każda z owych ustaw powstała w ważnym momencie historycznym
dla kraju i stanowiła nowy wyznacznik działań w obszarze pomocy społecznej. Na tej podstawie można zauważyć, że system pomocy społecznej
stopniowo się rozwija.
Zawód pracownika socjalnego w Polsce jest zawodem, podlegającym
szczególnym uregulowaniom prawnym w zakresie dopuszczenia do jego
wykonywania. Kwalifikacje uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego wynikają wyłącznie i wprost z przepisów ustawy o pomocy społecznej88. Trzeba przyznać, że poziom wykształcenia oraz umiejętności, jakie posiada pracownik socjalny może przyczynić się do bardziej
efektywnego wykonywania swych zadań.
Pomoc społeczna została powołana, by pomagać osobom, które nie radzą sobie w życiu. Na podstawie otrzymanych danych można powiedzieć,
że pomoc społeczna ma do zaoferowania spory wachlarz usług i świadczeń. Począwszy od świadczeń pieniężnych, przez świadczenie niepieniężne, po najważniejszą formę pomocy – pracę socjalną. Poza świadczeniami
pomoc społeczna oferuje również usługi pielęgnacyjne i specjalistyczne.
Ten rodzaj pomocy w głównej mierze kierowany jest do osób w podeszłym
wieku oraz niepełnosprawnych czy schorowanych. Należy zaznaczyć, że
są to usługi odpłatne, – czyli aby z nich skorzystać, należy za nie zapłacić.
Pomoc społeczna często kojarzona jest z czymś, co dostajemy za darmo.
Polski system prawa w zakresie pomocy społecznej przewiduje odpłatność
np. za pobyt w całodobowych czy dziennych instytucjach pomocowych,
takich jak schronisko dla bezdomnych. Oczywiście ustawa o pomocy społecznej przewiduje wyjątki i określa, kto może zostać zwolniony z opłat.
Inną formą usługi instytucjonalnej jest Dom Pomocy Społecznej. Koszt
86 Moja-pensja, http://www.moja-pensja.pl/zarobki/508,ile-zarabia-Pracownik-socjalny
87 http://www.bip.mopr.gda.pl/upload/20150113143837yb27cqrkjo6m.pdf
88 http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/interpretacje-wybranych-przepisow/
kwalifikacje-pracownika-socjalnego/
pobytu w tego typu placówce jest dość wysoki. Większą część odpłatności
ponosi pensjonariusz, a resztę rodzina. Gmina w tym przypadku dokłada
najmniej. Inne ośrodki pomocowe, za które trzeba płacić, to między innymi domy samotnych matek i placówki opiekuńczo-wychowawcze. Trzeba
wziąć pod uwagę również dostępność do usług. Proporcje proponowane
przez ustawodawcę liczby pracowników socjalnych pracujących w Miejskich Ośrodkach Pomocy Rodzinie do liczby mieszkańców są za niskie.
Inną kwestią są dni oraz godziny pracy ośrodków. W tym aspekcie pomoc
społeczna jest nieefektywna.
Do pomocy społecznej może się zgłosić każdy, ale nie każdy otrzyma
świadczenia. O grupie beneficjentów pomocy społecznej często mówi się,
że jest to grupa pochodząca z marginesu społecznego. Utożsamia się ją
z patologią, bezradnością i wszystkim, co najgorsze. Z mojego punktu widzenia to sam system pomocy społecznej przyczynia się do tego, iż jego
klienci są tak postrzegani. Nie chcę wykluczyć faktu istnienia patologii
społecznej, ale należałoby zrozumieć, że nie zawsze wiąże się ona z biedą.
Często rodziny dobrze sytuowane są rodzinami patologicznymi.
W jaki sposób przesłanki wiążą się z pojęciem stygmatyzacji? Otóż
praktycznie wszystkie problemy społeczne wymienione w ustawie mają
negatywny obraz w społeczeństwie. Istotą stygmatyzacji jest napiętnowanie pewnej grupy społecznej oraz pojedynczych osób. Stygmatyzacja wynika z przekonań panujących w systemie społecznym89. Stygmat spycha
inne cechy danej osoby (np. uczciwość, inteligencję itp.) na dalszy plan,
wyróżniając tylko tę związaną z naznaczeniem i z przynależnością do
określonej grupy naznaczonej90. Osobom korzystającym z pomocy społecznej często przypisuje się niższy status społeczny. Powoduje to, że ta
grupa osób jest negatywnie odbierana przez resztę społeczeństwa. Bardzo
często klientom pomocy społecznej zarzuca się bezradność życiową oraz
nieumiejętność dostosowania się do życia w społeczeństwie.
Warunki, jakie trzeba spełnić, by uzyskać pomoc, są bardzo szczegółowo wskazane w ustawie o pomocy społecznej. Jednym z nich jest kryterium dochodowe. Z mojego punktu widzenia progi do otrzymania świadczenia są za niskie, a wręcz uwłaczające. Trzeba tu wspomnieć o procedurze przyznawania pomocy. W celu uzyskania wsparcia z instytucji pomocy
społecznej osoba zainteresowana w pierwszej kolejności kieruje się do naj89 E. Czykwin, Stygmat społeczny, Warszawa 2007, s. 195
90 Ibidem.
bliższego ośrodka pomocy społecznej. Na miejscu przedstawia pracownikowi socjalnemu, z jakimi trudnościami się boryka i jakiej pomocy oczekuje. Bardzo ważnym elementem w procesie przyznawania pomocy jest
złożenie przez klienta pisemnego wniosku z prośbą o udzielenie pomocy91.
Na podstawie wniosku petenta następuje wszczęcie postępowania administracyjnego w zakresie udzielania pomocy. Podstawą do wydania decyzji
administracyjnej jest wywiad rodzinny przeprowadzony przez pracownika socjalnego. Następuje to w terminie 14 dni od dnia przyjęcia wniosku
w miejscu zamieszkania petenta w godzinach pracy ośrodka92. Pracownik socjalny, przeprowadzając środowiskowy wywiad, bierze pod uwagę
sytuację materialno-bytową rodziny93. Na podstawie przeprowadzonego
wywiadu oraz zebranych niezbędnych dokumentów świadczących o złym
położeniu klienta, pracownik dokonuje analizy i wystawia opinię, w której jest zawarta forma planowanej pomocy94. Ośrodek pomocy społecznej na wydanie decyzji o przyznaniu bądź nieprzyznaniu świadczenia ma
jeden miesiąc. Osobami uprawnionymi do wydania decyzji są: dyrektor
i zastępca dyrektora jednostki pomocy społecznej, kierownik działu pomocy środowiskowej oraz specjalista pracy socjalnej pracujący w dziale
pomocy środowiskowej95. Jeżeli klient otrzyma decyzję odmawiającą przyznania świadczenia, może wnieść wniosek odwoławczy w ciągu 14 dni od
daty otrzymania pisma. Pouczenie o prawie do odwołania jest elementem
formalnym każdej wydanej decyzji administracyjnej i umieszczone jest
w treści decyzji96. Trzeba przyznać, że okres, jaki mają organy na wydanie
decyzji, jest stosunkowo długi. Biorąc pod uwagę, że osoby zgłaszające się
do Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie owej pomocy potrzebują natychmiast. Czekanie około miesiąca na udzielenie pomocy może przyczynić się do pogłębienia trudnej sytuacji klienta.
Wynagrodzenie, jakie otrzymują pracownicy socjalni jest za niskie
biorąc pod uwagę wzrastające koszty życia. Niski poziom wynagrodzenia
może w dużym stopniu wpłynąć na obniżenie, jakości świadczonych usług
91 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu: www.mopr.torun.pl/index.php/prawo
92 M
inisterstwo Pracy i Polityki Społecznej:
isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20110270138
93 Ibidem.
94 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej:
isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20110270138
95 Ibidem.
96 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu: www.mopr.torun.pl/index.php/prawo
przez pracownika, mówiąc prościej pracownikowi socjalnemu nie chce
podejmować się zbyt czasochłonnych i długotrwałych działań, które mają
na celu rozwiązanie trudnej sytuacji podopiecznego.
Zakończenie
Dlaczego o pomocy społecznej praktycznie się nie mówi, a jeśli już, to w negatywnym zabarwieniu? Po pierwsze wynika to ze stereotypowego myślenia
oraz z niewiedzy panującej w społeczeństwie. Po drugie sam system pomocy społecznej dotyka sfer życiowych, o których z reguły nie chce się mówić.
W debatach publicznych o reformach systemu służby zdrowia słyszy się
bardzo często, ale o zmianach w obrębie systemu pomocy społecznej nie
słyszy się prawie wcale. Dlaczego? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć
na to pytanie. Mogę przypuszczać, że żadna z partii politycznych nie porusza tej kwestii, ponieważ system pomocy społecznej jest jednym z tych
systemów, które gwarantują w pewnym wymiarze bezpieczeństwo. Kiedy
w społeczeństwie funkcjonuje przekonanie, że istnieją systemy socjalne
gwarantujące poczucie bezpieczeństwa, to społeczeństwo nie kwestionuje ich istnienia, a nawet większa część tego społeczeństwa nie zastanowi
się nad tym, jak funkcjonuje dany system. Tego typu podejście stwarza
ogromne zagrożenie, które może przejawiać się tym, iż systemy socjalne
zaczynają funkcjonować w patologiczny sposób, a to z kolei wpływa, na
jakość życia całej społeczności. System pomocy społecznej – przez ustalone kryteria przyznawania pomocy – odciska piętno na swoich klientach.
Gdyby pomoc społeczna funkcjonowała na innych zasadach i przyznawała
pomoc wszystkim obywatelom, którzy znaleźli się w przejściowej sytuacji
kryzysowej, bez uwzględniania kryterium dochodowego oraz sytuacyjnego, to o stygmatyzacji beneficjentów pomocy społecznej nie byłoby mowy.
Pomoc społeczna w ujęciu ogólnym – przez kryteria naznaczania –
stygmatyzuje swych klientów, co prowadzi w kierunku wykluczenia tej
grupy społecznej ze struktur społecznych. Jest to zjawisko, które niesie ze
sobą pewne niebezpieczeństwo. Jednostki bądź grupy, które nie są w stanie zaspokoić swych potrzeb, zaczną przyjmować postawę „buntowniczą”. Jednostka sama ze swej natury nie ma wystarczającej siły przebicia,
by podjąć walkę z systemem. Jednak, kiedy tzw. jednostki buntownicze
odczuwające niesprawiedliwość zaczynają się jednoczyć, wówczas rośnie
ich siła. Powstają ugrupowania, które za wszelką cenę będą siłą zaspokajać
swoje potrzeby.
Przesłanki, o których mowa w ustawie są to zagrożenia społeczne, które przyczyniają się do powstania zachowań patologicznych i prowadzą
do dysfunkcji całych grup społecznych. Dlatego prawidłowe „efektywne”
funkcjonowanie całego systemu pomocy społecznej jest tak ważne. Instytucje pomocy społecznej są pierwszym ogniwem w strukturach bezpieczeństwa socjalnego. Kiedy ten system działa wadliwie – nieefektywnie
wówczas część społeczeństwa zacznie odczuwać silny lęk, który może być
spowodowany utratą wiary w system. Jednostki odczuwające brak bezpieczeństwa socjalno – ekonomicznego mogą wobec sfery polityki przyjąć
pozycję tzw. „od” lub „do”. Pozycja „od”, jednostka wycofuje się i zamyka
przed światem otaczającym i przestaje się nim interesować. Nie bierze aktywnego udziału w życiu społeczno-politycznym, odczuwa rozczarowanie
i niechęć do władzy, co z kolei może mieć wpływ na legitymizację władzy
oraz stabilność systemu politycznego. Postawa „do”, jednostki zaczynają
przejmować się swym losem, poprzez to biorą czynny udział w życiu społeczno-politycznym, chcą tym wywołać określone zmiany, co z kolei może
mieć wpływ na poparcie określonej partii.
Brak bezpieczeństwa społecznego może skutkować wzrostem nastrojów radykalnych zagrażających dotychczasowemu demokratycznemu
konsensusowi. Trzeba pamiętać, że istnieje duży związek między opisaną
efektywnością pomocy społecznej a zagrożeniem ładu społecznego oraz
konfliktem społeczno-politycznym.
Bibliografia
1. Albański L., Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Wyd. Kolegium
Karkonoskie w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2010
2. ArsLege.pl: www.arslege.pl/ustawa-o-pomocy-spolecznej/k101
3. Barylski L., Dziechciarz D., Fate S., Czynniki warunkujące efektywność
działań, ośrodków pomocy społecznej województwa zachodniopomorskiego w opinii ich pracowników. Raport z badań, „Biuletyn Obserwatorium Integracji Społecznej”, 2012, nr 3(5)/12
4. Bielski M., Organizacja: istota, struktury, procesy, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 1992
5. Czermiński A., Grzybowski M., Ficoń K., Podstawy organizacji i zarządzania, WSAiB, Gdynia 1999
6. Czykwin E., Stygmat społeczny, PWN, Warszawa 2007
7. Drucker P., Menedżer skuteczny, Biblioteka Nowoczesności AE, Kraków
1994
8. Encyklopedia Popularna PWN, Kofman J., (red.), PWN, Warszawa 1994
9. Garczyński S., Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972
10. Główny Urząd Statystyczny, departament badań społecznych i warunków życia, Ubóstwo w Polsce w 2011 roku
11. Grześkowiak S., Metody ilościowe w badaniu efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw, Studia i Rozprawy, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1997
12. Herzberger S. D., Przemoc domowa: perspektywa psychologii społecznej, PARPA, Warszawa 2002
13. Hryniewicka A., Pomoc społeczna w liczbach, Instytut Rozwoju Służb
Społecznych Warszawa 2010
14. http://www.bip.mopr.gda.pl/upload/20150113143837yb27cqrkjo6m.pdf
15. http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/interpretacje-wybranych
-przepisow/kwalifikacje-pracownika-socjalnego/
16. Informator.pl:http://www.infor.pl/prawo/pomoc-spoleczna/zasilki/310322,Kryterium-dochodowe-dla-zasilku-rodzinnego-2013.html
17. Internetowy system aktów prawnych: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040991001
18. isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20110270138
19. Jewczak M., Żółtaczek A., Ocena efektywności technicznej podmiotów
sektora opieki zdrowotnej w Polsce w latach 1999–2009 w ujęciu przestrzenno-czasowym na przykładzie szpitali ogólnych, „Problemy Zarządzania”, 2011, vol. 9, nr 3 (33)
20. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe. Warszawa 1980
21. Kamiński T., Praca socjalna i charytatywna, Wydawnictwo UKSW,
Warszawa 2004
22. Kowalski Z., Wybrane problemy definiowania i oceny efektywności gospodarowania w rolnictwie, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1992,
nr 1–3
23. Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej”, 2011, Rok LII, nr 2 (185)
24. Lisowski A., Kwalifikacje zawodowe pracowników socjalnych, Akty
prawne regulujące, prawo wykonywania zawodu, Verlag Dashofer
Sp. z o.o, Warszawa 2013
25. Łuczyńska M., Pracownicy socjalni w procesie profesjonalizacji, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2013
26. Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Toruniu: www.mopr.torun.pl/
index.php/prawo/55-ustawa-o-pomocy-spolecznej
index.php/sprawozdania-mopr/389-spr-2013
index.php/prawo
29. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dąbrowie Górniczej: www.
mops.com.pl/?pid=34
30. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej: www.mpips.gov.pl/pomoc
-spoleczna/formy-udzielanej-pomocy/praca-socjalna/
31. Moja-pensja, http://www.moja-pensja.pl/zarobki/508,ile-zarabia-Pracownik-socjalny
32. Nitecki S., Prawo do pomocy społecznej w polskim systemie prawnym,
Wolters Kluwer Polska , Warszawa 2008
33. Peszko A., Podstawy zarządzania i organizacji, Kraków 2002, http://
winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0056/peszko.pdf
34. Pracownicy socjalni: pomiędzy instytucją pomocy społecznej a środowiskiem lokalnym, M. Dudkiewicz (red.), Instytut Spraw Publicznych
Warszawa 2011
35. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, PWN, Warszawa 2005
36. Serafin T., Kształcenie specjalne w systemie oświaty. Vademecum dla
organu prowadzącego, dyrektora szkoły, nauczycieli i rodziców, Wolters
Kluwer Polska , Warszawa 2012
37. Sierpowskiej I Pomoc społeczna: prawo do świadczeń, zasady przyznawania świadczeń, pracownicy pomocy społecznej, decyzje w sprawach pomocy społecznej, Wolters Kluwer Polska , Warszawa 2013
38. Skrzypek E., Hofman M., Zarządzanie procesami, Wolters Kluwer Polska , Warszawa 2010
39. Suchecka J., Owczarek K., Mierniki efektywność usług medycznych
w amerykańskim systemie opieki zdrowotnej „Problemy Zarządzania”,
Warszawa, 2011, vol. 9, nr 3 (33)
40. Surmacz M., J. Tiszczenko, Metody oceny efektywności w systemie
ochrony zdrowia Republiki Białorusi, „Problemy Zarządzania”, Warszawa 2011, vol. 9, nr 3 (33)
41. Szymańska E., Efektywność przedsiębiorstw – definiowanie i pomiar,
„Rocznik Nauk Rolniczych” 2010, seria G, T. 97, z. 2
42. Toruń, http://www.torun.pl/pl/node/781
43. Woźniak Z., Niepełnosprawność i niepełnosprawni w polityce społecznej, społeczny kontekst medycznego problemu, Wyd. SWPS Academica,
Warszawa 2008
44. WP.PL/pracuj, http://praca.wp.pl/na-stanowisku,pracownik-socjalny,pid,2022,zarobki-wyniki.html
45. Wybrane aspekty, diagnoza zespołu badawczego działającego w ramach projektu „Gminny standard wychodzenia z bezdomności”, Dębski M., (red.), Gdańsk 2012 http://www.monar.pl/content/zdjecia/Diagnoza_Zespol_Badawczy.pdf
46. Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1974
47. Ziębicki B., Uwarunkowania oceny efektywności świadczenia usług użyteczności publicznej, „Zeszyt naukowy WSE”, 2007, nr 6
•
Anita Lewandowska, doktorantka Filologicznych Studiów Doktoranckich Uniwersytetu Gdańskiego, magister politologii specjalizacja polityczne stosunki międzynarodowe, z wykształcenia pracownik socjalny, terapeuta zajęciowy.
[email protected]
Nr 17, 2015 (141–158)
BEZPEČNOSŤ
AKO PREDMET SEKURITOLÓGIE
SECURITY AS A SUBJECT
OF SECURITOLOGY SCIENCE
JOZEF MATIS
Akadémia ozbrojených síl generála M. R. Štefánika
Abstract
The article presents the view to ensure the term clarity of the currently
forming securitology science, which is at the stage of category apparatus formation, its own methods of the subject research, which is must be
clearly defined and specified. The article focuses on the fact that the same
problem is faced in every newly forming science or scientific discipline,
therefore, a thorough scientific approach must be adopted. Otherwise, it
will gradually merge with other areas of science and scientific disciplines.
Keywords: Security, plane safety, sites safety, safety aspects the security,
safety science, science, science functions
Abstrakt
V článku je prezentovaný pohľad na zabezpečenie pojmovej čistoty novo
sa tvoriacej vedy o bezpečnosti – sekuritológie, ktorá je v etape tvorby kategoriálneho aparátu, vlastných metód skúmania svojho predmetu, ktorý je
potrebné čo najkomplexnejšie vymedziť a neporušiť jeho čistotu. V článku
je zdôraznená skutočnosť, že s obdobnými problémami sa potýka každá
142 • Jozef Matis
novo sa formujúca veda či vedná disciplína, preto sa musia dôsledne vedecky riešiť. Ak to nedokáže, postupne sa rozplynie v iných vedách alebo
vedných disciplínach.
Kľúčové slová: Bezpečnosť, roviny bezpečnosti, stránky bezpečnosti,
aspekty bezpečnosti, bezpečnostná veda, veda, funkcie vedy
•
Úvod
Súčasný medzinárodný svetový systém (postmoderná globalizovaná spoločnosť) je charakterizovaný neistotou a absenciou centrálnej autority. Povaha tohto globálneho sveta pripomína pavučinu – dotyk v ktorejkoľvek
časti siete môže vyvolať vibrácie na inom, často vo veľmi vzdialenom mieste.1 Súčasný svet je zatiaľ charakterizovaný ako turbulentný, neriadený, bez
poriadku a pravidiel. V tomto chaotickom a neistom svete musia jednotlivé spoločnosti a ich štáty – tzv. nové štáty,2 zabezpečiť dva základné ciele:
prosperitu a bezpečnosť. Zároveň si je potrebné uvedomiť skutočnosť, že
sa tento svet začína opäť postupne meniť.
Nové kritériá zaistenia poriadku – teda bezpečnosti a prosperity v jednotlivých štátoch i vo svete, sú hlavnými kritériami pre zhodnotenie aktuálnej bezpečnostnej situácie. Naďalej sa upevňujú tie sociálne štruktúry,
ktoré majú existujúce napätie medzi ekonomickou prosperitou a bezpečnosťou v prostredí „otvoreného“ a „neuzatvoreného“ tzv. nového štátu maximálne zmierniť alebo až eliminovať. Do popredia sa dostáva všeobecná
bezpečnosť, ktorá zaistí tiež prosperitu danej spoločnosti (štátu).3 Tú je
potrebné skúmať ako fenomén, ktorý tvorí predmet iba nedávno vytvorenej vedy o bezpečnosti – sekuritológie.
1 PIKE, G.–SELBY, D.: Globální výchova, Praha: Grada a.s. 1994. s. 22. ISBN 80-85623-98-6
2 Nový štát – je najmä správca síl súdržnosti danej spoločnosti, ktorá nemusí znamenať
vždy solidaritu, „držať spolu“ môže danú spoločnosť aj konflikt a spor, pričom hlavným
médiom, v ktorom sa sily súdržnosti v minulosti rozvíjali, sa stal národ. Vzťah národa
a štátu bol jedným z kľúčových problémov minulého storočia. V súčasnosti sa situácia
prudko zmenila, čoho odrazom je zmena statusu moderného štátu, ktorý stráca väzbu
na národ a je viazaný najmä na spravovanie súdržnosti. (Pozri bližšie: NOVOSAD,F.:
Alchýmia dejín. Bratislava: IRIS. 2004. s. 218. ISBN 80-89018-72-6)
3 ŠEFČÍK, V. : Ekonomika a obrana státu. Praha: MO ČR – AVIS. 1999. s. 9. ISBN 807278-014-X.
Bezpečnosť ako predmet sekuritológie • 143
Stručná genéza vzniku vedy o bezpečnosti – sekuritológie
Vznik vedy o bezpečnosti sprevádzala pomerne široká kritická vedecká
diskusia riešiaca dve paradigmy: Prvá sa týkala problematiky vymedzenia bezpečnostnej vedy (vymedziť vedu o bezpečnosti samostatne alebo
ju vymedziť ako vednú disciplínu medzinárodných vzťahov či politológie
– ako bezpečnostné štúdie). Druhá sa týkala vymedzenia rozsahu predmetu bezpečnostnej vedy – či ako všeobecnú bezpečnosť, ponímanú vcelku
(komplexne) alebo diferencovane ako jednotlivé bezpečnosti.4
Ešte ani dnes nie je v týchto otázkach úplne jasno. Naďalej ešte pretrvávajú polemiky k týmto paradigmám, otvárajúce ďalšie možné problémy,
ktoré je potrebné riešiť a to najmä pri tvorbe kategoriálneho aparátu tejto vedy. Kategoriálny aparát každej vedy – teda i vedy o bezpečnosti, má
umožniť identifikovať nosné prvky systému a zabezpečiť tak komunikáciu
v rámci danej vedy (vedného odboru) a tiež komunikáciu tejto vedy s okolím – teda navonok.5
V tejto polemike sa prikláňam ku skupine, ktorá chápe bezpečnosť ako
zložitý, vnútorne štrukturovaný, multifaktorový a hierarchizovaný fenomén, ktorého obsah, štruktúra i funkcie presahujú hranice nielen jedného
vedného odboru, ale aj celých vedných oblastí. Akýkoľvek uhol pohľadu ju
vymedzuje ako systém, obsahujúci celý rad podsystémov, ktorý je záro4 Pozri práce: ŠKVRNDA F.: K vojenskosociologickej charakteristike bezpečnostných
hrozieb. In: Vojenské obzory č.2, roč. 8. Bratislava: VIA MO SR. 2001. ISSN 1335-2598.
s. 3 – 18.; LAML R..: Príspevok k vymedzeniu pojmov „hrozba“ a „riziko“. In: Vojenské
obzory č.1, roč.11. Bratislava: VIA MO SR. 2005. ISSN 1335-2598. s. 15 – 25.; MURDZA
K. Bezpečnosť a bezpečnostná orientácia v globálnej rizikovej spoločnosti. Bratislava: APZ,
2005. 156 s. ISBN 80-8054-356-6.; ŠKVRNDA F.: Sekuritológia ako interdisciplinárny
predmet. In: Science & Military, č. 2, roč. I, L. Mikuláš. AOS. 2006. ISSN 1336-8885 s.73
– 77. JANOŠEC J.: Sekuritologie – nauka o bezpečnosti a nebezpečnosti. In: Vojenské
rozhledy, č. 3, XVI (XXXXVIII), Praha: MO ČR.. 2007. ISSN 1210-3292 s. 3 – 13;
KORZENIOWSKI L. F.: Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji
społecznych. Kraków: EAS 2008. s. 308. ISBN 978-83-925072-1-5; HOFREITER L..
Securitológia. L. Mikuláš: AOS, 2006. 138 s. ISBN 978-80-8040-310-2; TYRALA P.:
Securitológia ako interdisciplinárny vedný odbor, holisticky skúmajúci teóriu a prax
bezpečnosti. In: Vojenské reflexie č. 1, roč. V. L. Mikuláš: AOS. 2010. ISSN 1336-9202.
s.102 – 113. KORZENIOWSKI L. F. Podstawy nauk o bezpieczeństwie. Warszawa: Difin,
2012. 298 s. ISBN 978-83-7641-518-5.
5 Pozri bližšie články: KŘÍŽ Z, MAREŠ M., SUCHÝ P.: Sekuritologie – pavěda, nikoliv
metavěda. In: Obrana a stratégie č. 2. roč.2. Brno: UO. 2007. ISSN 1214-6463. s.117 – 124.
HOFREITER L.: Apológia bezpečnostnej vedy. In: Obrana a stratégie č. 1. roč.3. Brno:
UO. 2008. ISSN 1214-6463. s.101 – 111.
144 • Jozef Matis
veň podsystémom systému vyššieho rádu – regionálneho, kontinentálneho či globálneho.6
Musím ale súhlasiť aj s výhradami druhej skupiny, ktorá novej vede
o bezpečnosti (securitológii) vyčíta veľmi nízku teoretickú prepracovanosť
svojho kategoriálneho aparátu. Je si totiž potrebné uvedomiť, že nejednoznačnosť pri používaní a pri výklade základných pojmov vytvára teoretické a praktické problémy nielen na domácej pôde ale tiež v zahraničí.
Možno súhlasiť s názorom F. Škvrndu, že „Bezpečnosť nie je iba teoretickým
pojmom, ale je aj súčasťou politického myslenia a praktickým problémom.
Fenomén bezpečnosti a jeho interpretácia je i oblasťou politického zápasu,
inerpretovanou a využívanou rôznym spôsobom v národnom aj medzinárodnom meradle.“7 To znamená, že bezpečnosť sa môže chápať v rovine:
individuálnej, skupinovej, spoločenskej a tiež celosvetovej (globálnej).
Je si však potrebné uvedomiť tú skutočnosť, že tie najväčšie zvraty v 21.
storočí sa uskutočnia ani nie tak zásluhou technického rozvoja, ale zásluhou rozvoja klasických predstáv o postavení človeka v prírode a spoločnosti do predstáv modernej a postmodernej spoločnosti. Jedným z významných megatrendov, ktorý najmä v druhej polovici 20. storočia ovplyvnil
vývoj všetkých krajín sveta je proces globalizácie. Reakciou na globalizáciu
sú premeny uskutočňované vo všetkých sférach danej spoločnosti, teda aj
v oblasti bezpečnosti. Dôraz je položený na nové chápanie a zmenu povahy a objemu požiadaviek spoločnosti na bezpečnosť.
V bezpečnostnej oblasti sa sformoval nový oveľa širší teoretický pohľad na bezpečnosť, ktorý doteraz prevážne vojensko-politické vnímanie
bezpečnosti obohatil o ďalšie jej rozmery (dimenzie) – rozmer celospoločenský (t. zn. bezpečnosť v ekonomickej, sociálnej a kultúrnej sfére), rozmer enviromentálny (enviromentálna bezpečnosť) a tiež o rozmer každodennosti8 (bezpečnosť práce, zdravia, rodiny, psychologická bezpečnosť,
6
Pozri bližšie práce: HOFREITER L.: Apológia bezpečnostnej vedy. In: Obrana
a stratégie č. 1. roč.3. Brno: UO. 2008. ISSN 1214-6463. s.102 – 104 a ŠKVRNDA F.:
O sociologickom chápaní bezpečnosti. In: Sociológia pre armádu a bezpečnosť. (Zborník
príspevkov členov vojenskej sekcie SSS na výročnú vedeckú konferenciu.) Bratislava: MO
SR. 2008. ISBN 978-80-89261-17-8. s. 91-127
7
ŠKVRNDA F.: K vojenskosociologickej charakteristike bezpečnostných hrozieb.
In: Vojenské obzory č.2, roč. 8. Bratislava: VIA MO SR. 2001. ISSN 1335-2598. s. 5.
8
Poznámka: Každodennosť je ponímaná buď ako všednosť, teda ako ne
ustále sa
opakujúce denné sociálne činnosti v materiálnej alebo duchovnej sfére človeka alebo
tiež ako sféra existencie človeka v spoločnosti - teda nielen doma v svojom súkromí.
bezpečnostné vzdelávanie a pod.). Tento pohľad vyžaduje systémový prístup ku skúmaniu bezpečnosti,9 ktorého podstata spočíva v tom, že všetka spoločenská činnosť pri zaisťovaní bezpečnosti je posudzovaná ako
otvorený dynamicky sa rozvíjajúci systém tvorený sústavou vnútorných
Nie je ju však možné stotožňovať s celým životom spoločnosti, ale iba s odrazom tohto
života v jednotlivcovi, čo sa u neho napokon prejaví v spôsobe života ľudí (sociálnej
skupine) a životnom štýle tohto jednotlivca. Každodennosť sa môže chápať ako
povrchová vrstva sociálnej reality (jej obal), v ktorej sa hromadia rozmanité prejavy jej
ústredného jádra, tvoreného celistvou a súvislou vrstvou sociálneho života jednotlivcov,
ktorá doslova prerezáva všetky jeho sféry, dotýkajúc sa skoro všetkých jeho stránok,
vrátane práce, výchovy, vzdelávania, verejnej aktivity, rodinného života, súkromia –
zdravie, osobné záujmy, potreby, hodnotový systém atď. (Pozri: MATIS J.: Spôsob života
a životný štýl. L. Mikuláš: LIA. s. 5 – 6. ISBN 80-968719-8-6 ).
Hlavným faktorom vďaka ktorému sa každodennosť vôbec konštituuje do špecifickej
jednoty, sa stáva zvláštna modalita sociálneho času, odvodená od prírodných
biorytmov, umožňujúca subjektívne vnímanie okolitého života „deň čo deň“. Táto
časová matrica rámcuje každodennosť tak, že zjednocuje podľa chronologického
kľúča životné udalosti, ktoré na prvý pohľad medzi sebou z priestorového, funkčného
alebo významového aspektu vôbec nesúvisia. Takto vzniká možnosť zoskupiť pozdĺž
zvolenej časovej dimenzie rôznorodé fenomény jednotlivých ľudských životov tak,
aby sa napokon vytvoril súvislý tok udalostí, v rámci ktorého vzniká zliatina zložená
z prvkov, pochádzajúcich zo separovaných a vyhradených oblastí sociálneho života
jednotlivcov. Každý z z nich si nachádza primerané miesto a úlohu pod strechou
každodenného života, ktorá tak nielenže neoddeľuje od seba jednotlivé sféry sociálneho
života, ale naopak, svojrázne ich integruje. Vystupuje teda ako relatívne usporiadaný,
integrovaný celok, ktorý významne pôsobí na konštituovanie ľudského sveta v jeho
individuálnom, ale tiež spoločenskom meradle. Nie je možné túto povrchovosť
obalu každodennosti podceňovať. Je treba ju vnímať ako výraz praktickosti, t. zn.
tak, že obsah každodennosti je tvorený praktickými činnosťami v danom em
pirickom prostredí, teda praktickými každodennými produkčno-reprodukčnými
aktivitami ako základu. Každodennosť chápeme ako súčasť transcendentného –
t. zn. toho, čo presahuje kruh empiricky podchytiteľných najbližších cieľov človeka,
súvisiacich s výkonom každodenných reprodukčných aktivít. Každodennosť nie je
negáciou transcendentnosti, ale je skôr jej denným prežívaním. (Pozri: ALIJEVOVA
D.: Každodennosť ako objekt sociologického skúmania. In: Sociológia č. 4, roč.19,
Bratislava: SÚ SAV.1987, ISSN 1336-8613. s. 393 - 409)
9 Poznámka: Základom systémového prístupu je vzťah celku a časti. Celok, podľa
svojich základných charakteristík, významu a rolí vo vzťahu na jeho obsah a možnosti
neznamená len sumu svojich častí, resp. prvkov. Celok vo svojej štruktúre (systém)
predstavuje novú kvalitu, ktorou sa nevyznačujú jeho jednotlivé časti (podsystémy
alebo prvky). Nová kvalita, ktorá je vlastná danému systému vznikla ako výsledok
spolupôsobenia jeho častí. (Pozri: HOFREITER L.: Apológia bezpečnostnej vedy.
In: Obrana a stratégie č. 1. roč.3. Brno: UO. 2008. ISSN 1214-6463. s.107)
146 • Jozef Matis
a vonkajších väzieb. Takýto prístup môže zabezpečiť len veda o všeobecnej teoretickej charakteristike bezpečnosti využiteľnej v praktickej činnosti – securitológia.
Bezpečnosť – fenomén vedy o bezpečnosti – sekuritológie
Nové prístupy k ponímaniu a objasňovaniu bezpečnosti najmä v novo sa
formujúcej vede o bezpečnosti (sekuritológii) môžeme diferencovať na tie,
ktoré bezpečnosť chápu ako:
• spoločenský jav univerzálneho (globálneho) charakteru, ktorý súvisí s existenciou, fungovaním a vývojom každého sociálneho subjektu
v jeho prostredí (kultivovanom a tiež prírodnom) – zjednodušene možno bezpečnosť vymedziť aj ako univerzálny sociálny jav (univerzálny
fenomén) a v rámci neho ako jav antropocentrický ;
• sociálny jav (fenomén), ktorý vzniká v interakcii (sociálne vzťahy a činnosti) subjektov a to nielen v sociálnej sfére, ale tiež v ďalších sférach
spoločnosti (ekonomická, politická a kultúrna) a v prírodnom prostredí (ekologická sféra) – zjednodušene možno bezpečnosť vymedziť ako
osobitý sociálny jav (fenomén);
• technicko-administratívny jav, ktorý je spojený s praktickým výkonom
rôznych činností a utváraním formálnych a neformálnych vzťahov a je
regulovaný konkrétnymi normami (najmä však legislatíva) – zjednodušene možno bezpečnosť vymedziť aj ako praktický jav (prax);10
Veda o bezpečnosti (sekuritológia) však musí brať do úvahy aj prístupy
k ponímaniu a objasňovaniu bezpečnosti z vonku, mimo vlastných, tzv.
sekuritologických prístupov – teda prístupy iných vied (prírodných, spoločenských a technických), ktoré je ešte možné z rôznych aspektov rozčleniť na prístup:
• filozofický a sociologický (tiež filozoficko-sociologický), kde zatiaľ ešte
v súčasnosti absentujú vo filozofii a sociológii rozsiahlejšie a relatívne
komplexnejšie práce na tému bezpečnosť, ale tieto vedy už začínajú nastoľovať a riešiť parciálne problémy a otázky bezpečnostného charakteru. Pojem filozofia bezpečnosti sa zatiaľ chápe skôr v hovorovom význame (bezpečnosť automobilov, bezpečnosť informačných systémov,
či jadrovej energetiky), než vo význame filozoficko-teoreticko-gno10 ŠKVRNDA F.: O sociologickom chápaní bezpečnosti. In: Sociológia pre armádu
a bezpečnosť. (Zborník príspevkov členov vojenskej sekcie SSS na výročnú vedeckú
konferenciu.) Bratislava: MO SR. 2008. ISBN 978-80-89261-17-8. s. 99.
zeologicko-metodologickom (čo je predmetom, objektom skúmania
vedy o bezpečnosti a vzťah medzi teóriou a praxou). Tiež sociológia
bezpečnosti sa teoreticky formuje na modernistickom pohľade a základy postmodernistického sociologického pohľadu na bezpečnosť možno pozorovať v prácach Urlicha Becka,11 Zigmunda Baumana12 a tiež
v Kodanskej škole (ktorá nastoľuje otázku odklonu od objektivistického
ponímania bezpečnosti a postupnému príklonu k chápaniu bezpečnosti
ako hodnoty subjektu – individuálna bezpečnosť).13
• politologický a internacionalistický (medzinárodné vzťahy), ktorý zatiaľ
pri nastoľovaní a riešení problémov a otázok bezpečnostného charakteru v súčasnosti ešte stále dominuje a prevláda v ňom vojensko-politický pohľad na bezpečnosť vo svete, premietajúci sa do skutočnosti, že
v základných paradigmach medzinárodných vzťahoch (neorealistickej
a neoliberálnej) zatiaľ prevažuje modernistický pohľad.
• geopolitický, ktorý zaisťovanie vonkajšej i vnútornej bezpečnosti rieši zabezpečením geopolitickej rovnováhy pomocou geopolitických aktérov,
za ktorých sa v geopolitickej literatúre chápu nielen štáty ako kľúčoví
(základní) geopolitickí aktéri, ale tiež národy, civilizácie, kontinentálna
moc, morská moc atď. Geopolitickí aktéri sa z hľadiska sily a schopnosti
mocensko-politického pôsobenia delia na: malé moci, stredné moci, veľmoci a superveľmoci.14
• ekonomický (sociálno-ekonomický), ktorý sa pri nastoľovaní a riešení
problémov a otázok bezpečnosti zameriava predovšetkým na zabezpečenie stability fungovania kapitalistickej spoločnosti – teda spoločnosti
založenej na trhovom princípe a to v lokálnych (národných) a globál11 Pozri: BECK U.: Riziková společnost. Praha: SLON. 2004. 431 s. ISBN 978-80-7419047-6
12 Pozri: BAUMAN Z.: Úvahy o postmoderní době. Praha: SLON. 1995. 165 s. ISBN 8085850-12-5; BAUMAN Z.: Individualizovaná společnost. Praha: Mladá fronta. 2004.
291 s. ISBN 80-204-1195-X a tiež BAUMAN Z.: Komunita hľadanie bezpečia vo svete
bez istôt. Bratislava: Vydavateľstvo spolku slovenských spisovateľov, spol. s r.o. 2006.122
s. ISBN 80-8061-225-0.
13 Pozri bližšie: WAISOVÁ Š.: Od národní bezpečnosti k mezinárodní bezpecnosti.
Kodanská škola na križovatce strukturálního realismu, anglické školy a sociálního
konstruktivismu. In: Mezinárodní vztahy č. 3, roč. 39. Praha: Ústav mezinárodních
vztahů, v.v.i. 2004. ISSN 0323-1844 s. 66 – 86.
14 Pozri bližšie: VOLNER Š.: K teoretickým a metodologickým aspektom skúmania
geopolitického pôsobenia (2. časť) In: Medzinárodné vzťahy. Č. 2, roč. II. Bratislava:
FMV EU Vyd. Ekonóm. 2004. ISSN 1336-1562 s. 15 – 23.
148 • Jozef Matis
nych (celosvetových) procesoch. Novo sa tvoriaci pohľad na riešenie
bezpečnosti v ekonomickej oblasti kladie dôraz na človeka, rodinu, komunitu a štát15 a tiež na otázky etiky v podnikaní (teda na tzv. neekonomické prístupy).16
• Prírodný, vedecko-technický a enviromentálny (ochranársky), ktorý je
spojený s politikou zelených. Bezpečnosť človeka, sociálnych skupín,
ľudskej spoločnosti a celého ľudstva sa rieši cez prizmu ich vzťahu k prírode a technike.17 Do tohto pohľadu sa začleňujú tiež názory kritizujúce
súčasnú podobu globalizácie.18 V tomto prístupe sa bezpečnosť chápe
skôr ako praktický (súhrn politických ideí, hodnôt a princípov) než teoretický (ucelená teória) problém.19 V niektorých prípadoch prekraču15 Pozri bližšie práce: SCHWEICKART D.: Po kapitalizme ekonomická demokracia.
Bratislava: Vydavateľstvo spolku slovenských spisovateľov, spol. s r.o. 2010. 208
s. ISBN978-80-8061-428-7; JIRÁNKOVÁ M.: Národní státy v globálních ekonomických
procesech. Praha: Profesional Publishing. 2010. 124 s. ISBN 978-80-7431-025-6;
ŠVIHLÍKOVÁ I.: Globalizace a kríze souvislosti a scénáře. Všeň: GRIMMUS. 2010. 291
s. ISBN 978-80-87461-01-3 a napokon HALUŠKA I.: Budúcnosť globálnej ekonomiky
(Teória a prax humanistickej ekonomiky).Bratislava: IRIS. 2011. 437 s. ISBN 978-8089256-65-5
16 Pozri: SMREKOVÁ D.–PALOVIČOVÁ, Z.: Podnikateľská a enviromentálna etika.
Bratislava: IRIS. 1999. 144 s. ISBN 80-88778-85-9.
17 Pozri bližšie: JANOUCH F.: Myslím zeleně, proto volím jadro. Praha: Akropolis.
2011.350 s. ISBN 978-80-87481-46-2
18 Pozri práce: SOROS G.: Kríza globáneho kapitalizmu. Bratislava: Kaligram. 1999. 28
s.3. ISBN 80-7149-270-1; RITZER G.: Mcdonaldizace společnosti. Praha. Academia,
2003. 176 s. ISBN 80-200-1075-0; BRZEZINSKI Z.: Volba – globální nadvláda
nebo globální vedení. Praha: Mladá Fronta. 2004. 292 s. ISBN 80-204-1179-8;
WALLERSTEIN I.: Úpadek americké moci (USA v chaotickém světe). Praha: SLON.
2005.286 s. ISBN 80-86429-44-X; IVANIČKA K.: Globalistika. (Poznávanie a riešenie
problémov súčasného sveta). Bratislava: Ekonómia. 2006. 283 s. ISBN 80-8078-028-5;
TOKÁROVÁ, A.: Globalizácia a jej sociálny rozmer. In: Zborník referátov z vedeckej
konferencie z medzinárodnou účasťou. „Sociálna práca – ľudské práva – vzdelávanie
dospelých“ Prešov: FF PU. 1998. ISBN 80-88885-49-3. s. 102 – 117.; TOKÁROVÁ,
A.: Globalizovaný svet, kvalita života a vzdelanie. In: Zborník z príspevkov z vedeckej
konferencie z medzinárodnou účasťou. „Kvalita ľudského života a ľudské práva
v kontextoch sociálnej práce a vzdelávania dospelých“ Prešov: FF PU. 2002. ISBN
80-8068-088-4. s. 22 – 25. a napokon MATIS J.: Vybrané problémy globalizácie. In:
Sociológia pre armádu a bezpečnosť. (Zborník príspevkov členov vojenskej sekcie SSS
na výročnú vedeckú konferenciu.) Bratislava: MO SR. 2008. ISBN 978-80-89261-17-8.
s. 69 – 90.
19 Pozri práce: REES, M.: Naše poslední hodina. Přežije lidstvo svůj úspěch? Praha:
Dokořán. 2005. 240 s. ISBN ISBN 80-7363-004-4 DAHLKE, R.: Čím onemocněl svět?
je hranice našej Zeme (naša planéta) a zaoberá sa jej bezpečnosťou vo
vesmíre (astronómia a jej vedné smery).
• morálno-etický (duchovný), ktorý bezpečnosť skúma ako rovnováhu
medzi narušovaním práv jednotlivca a potrebou kolektívnej bezpečnosti, čo sa môže dosiahnuť iba v etickom prostredí jednotlivých bezpečnostných zložiek a ich činností (vojnová a vojenská etika,20 etika
spravodajských služieb,21 etika vo verejnej správe,22 etické kódexy atď.)
Pracovníci bezpečnostných zložiek (riadiaci alebo výkonní) zaisťujú
bezpečnosť štátu a občana ako službu pod prísnou kontrolou verejnosti,
ktorá od nich očakáva dodržiavanie etických štandardov a hodnôt.
• informačno-komunikačný, ktorý rieši zaistenie informačnej bezpečnosti
a ochrany celého informačného priestoru na danom teritóriu (domácnosť, obec, mesto, región, štát, skupina štátov a pod.), ktorý sa označuje
aj pojmom digitálny priestor (kyberpriestor). Informačná bezpečnosť
má multilaterálny charakter (zlaďuje záujmy vlastníkov IKT, ich použivateľov a napokon právnických a fyzických osôb, ktorých údaje sa v IKT
spracovávajú) a chráni IKT pred činiteľmi, ktoré ich môžu znefunkčniť,
ako: prírodnými vplyvmi, technickými poruchami, ľudskými chybami
a omylmi, škodlivými softvérmi, cieľavedomými útokmi, počítačovou
kriminalitou a medzinárodným terorizmom.23
Veda o bezpečnosti (sekuritológia) musí však medzi vlastnými prístupmi k vymedzeniu svojho predmetu – bezpečnosti a prístupmi iných vied
a vedných disciplín k bezpečnosti (aspekty bezpečnosti) robiť výrazný
rozdiel, pretože inak nedokáže vymedziť seba samú ako teoreticko-empirickú vedu. Nebude to však jednoduché, pretože bude potrebné utlmiť
„boom“ zvýšeného záujmu o bezpečnostnú problematiku (bezpečnosť)
Moderní mýty ohrožují naši budoucnost. Praha: IKAR. 2004. s. 249. ISBN 80-2490380-6
20 Pozri: KUDLIČKA J.–KORČOKOVÁ Z.: Etika vojenského profesionála, morálka
a mravnosť. In: Vojenská osveta č. 1/2008 Bratislava: GŠ OS SR. 2008 s. 43 – 73. ISBN
978-80-969458-4-9
21 Pozri: KOHUTIAR, J.: Spravodajská etika. Z anglického originálu preložil ŠIŠA, P. ABSD.
SK 2006. http://www.absd.sk/upload/file/Kohutiar%20-%20Spravodajsk%C3%A1%20
etika.pdf
22 Pozri: SIČAKOVÁ E.–ZEMANOVIČOVÁ, D.: Konflikt záujmov, etika a etický kódex
vo verejnej správe.Bratislava: TIS, Rober Vico – vydavateľsvo. 2000. s. 38 – 53. ISBN
80-907382-7-5.
23 Pozri bližšie: Národná stratégia pre informačnú bezpečnosť schválená 27. augusta
2008 uznesením vlády SR č. 570/2008. s. 4.
150 • Jozef Matis
spoločenských vied (sociálne a humanitné) a neodbornú medializáciu,
politizáciu, a komercionalizáciu otázok bezpečnosti zo začiatku 90. rokov
minulého storočia.
Nové chápanie bezpečnosti sa spája s Kodanskou školou, zoskupenou
okolo Baryho Buzana. Nový prístup poňatia bezpečnosti postupne prerástol do skúmania širšieho okruhu problémov bezpečnosti a vytvoril
podmienky na vznik novej teórie bezpečnosti – vedy o bezpečnosti (sekurotológie), ktorá za základné atribúty takzvanej všeobecnej bezpečnosti považuje: rozvoj, multidimenziánosť a viacvrstvovosť bezpečnosti (Pozri
Obrázok–1), nárast významu nevojenskej bezpečnosti a počtu bezpečnostných aktérov a napokon nedeliteľnosť a asymetriu bezpečnosti (symetria
a disymetria moci).24
V súvislosti s formovaním novej teórie bezpečnosti – vedy o bezpečnosti, nastala potreba spresniť pohľad Kodanskej školy na bezpečnosť, ktorú táto škola vníma len ako súčasť skúmania svojho predmetu (bezpečnosť
v medzinárodných a vnútropolitických vzťahoch), cez prizmu novo sa tvoriacej vedy o bezpečnosti, pre ktorú bezpečnosť nie je len objekt pohľadu
(obsah bezpečnostnej štúdie), ale objektom skúmania (predmetom vedy).
Rôzne typy bezpečnostných štúdii (teoretické pohľady rôznych vied a vedných disciplín na zaistenie bezpečnosti svojho skúmaného predmetu) sú
predmetom teoretickej analýzy sekuritológie, ktorej výsledky spresňujú
obraz o všeobecnej bezpečnosti (bezpečnosti ako celku).
24 Pozri bližšie: ŠKVRNDA, F.: Sociálno-ekonomické aspekty bezpečnosti v postmodernej
spoločnosti globalizujúceho sa sveta. In: Sociálna a ekonomická núdza – bezpečnosť
jedinca a spoločnosti. (Zborník príspevkov). Bratislava: VŠZaSP sv. Alžbety. 2009.
s. 248–258. ISBN 978-80-89271-63-4
Obrázok 1.
Multidimenzionálno-viacvrstvovo-časopriestorové
ponímanie bezpečnosti
PREHISTÓRIA VZNIK HISTÓRIA
VEDY O BEZPEČNOSTI
Na Obrázku 1 je graficky znázornená zložitosť vymedzenia pojmu
všeobecná bezpečnosť z multidimenzionálneho-viacvrstvovo-časopriestorového aspektu, ktorá vyplýva z rôznych prístupov vedy o bezpečnosti
a iných vied k bezpečnosti. Možno to vyjadriť aj dichotomiou pohľadu
vedy o bezpečnosti a pohľadov iných vied na bezpečnosť, ktorou sa usiluje
veda o bezpečnosti od týchto vied odlíšiť. Je si ale potrebné uvedomiť určitý paradox. Ak sa totiž v minulosti utvárali nové vedy a vedné disciplíny
vyčleňovaním zo všeobecnejších vied, v súčasnosti sa vytvárajú stieraním
152 • Jozef Matis
hraníc medzi nimi a vytvárajú sa do istej miery ako metavedy – teda ako
syntéza osobitých vied a vedných disciplín, s logickou pridanou synergetickou a vlastnou hodnotou.25
Paradoxom je aj to, že súčasne sa tieto vedy vyčleňujú, neustálym vymedzovaním svojich prístupov a pohľadov na predmet svojho skúmania.
Novo sa tvoriaca veda o bezpečnosti totiž nielen zovšeobecňuje pohľady
jednotlivých vied (vedné disciplíny) na zaistenie bezpečnosti svojho konkrétneho skúmaného predmetu (môžu sa nazvať bezpečnostné štúdie
rôznych vied napr.: politologické, filozofické, ekonomické, sociologické,
medzinárodných vzťahov...), ale vytváraním komplexného obrazu bezpečnosti (metateória bezpečnosti) a prístupov k jej skúmaniu dáva všeobecný
návod pre jej čiastkové skúmanie v jednotlivých vedách (metodológia bezpečnosti). Z uvedeného vyplýva, že vznik vedy o bezpečnosti aj ako metavedy a syntézy čiastkových poznatkov ostatných vied a vedných disciplín
ďalší ich rozvoj nenarušuje, skôr naopak môže ich inšpirovať k rozšíreniu
skúmaného predmetu.
Je potrebné akceptovať skutočnosť, že premeny bezpečnostných hrozieb
viedli k presunu vedeckého záujmu od vojenstva k bezpečnosti – k rozpracovaniu širšieho poňatia bezpečnosti a zhrnutia všeobecných poznatkov
ostatných relevantných vied a vedných disciplín, ktoré sú významné pre
vytvorenie gnozeologickej základne vedy o bezpečnosti. Preto treba i pojmovo rozlišovať pohľad odborníkov ostatných vied na bezpečnosť od pohľadu odborníkov vedy o bezpečnosti. Pohľady ostatných vied a vedných
disciplín na bezpečnosť, ktoré vznikli ako vedľajší produkt zaistenia bezpečnosti svojho skúmaného predmetu, označme ako štúdie (bezpečnostné
alebo tiež strategické štúdie) o čiastkovej bezpečnosti. Sú tiež spracovávané odborníkmi daných vied pri riešení zaistenia bezpečnosti v tej oblasti,
ktorá tvorí ich predmet skúmania – riešia zaistenie čiastkovej bezpečnosti, ktorá je súčasťou celkovej teda širšej bezpečnosti.26 Pohľad odborníkov
25 Pozri: RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů bezpečnostní vědy. Vojenské rozhledy č.:
1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS. 2007. s. 22. ISBN 1210-3292.
26 Poznámka: Je zrejmé, že predmet bezpečnostnej vedy nemôže byť bezbrehý, ale
musí byť funkčný. Nie je však možné prehliadnuť, že bezpečnostné a vojenské
problémy sú z kauzálneho hľadiska sekundárne. Vznikajú najskôr ako derivát
zreťazenia primárnych príčin, rôznych deviácií a konfliktov v ekonomickej, sociálnej,
environmentálnej a iných oblastiach. Bezpečnostné problémy je možné vyriešiť
iba vyriešením primárnych príčin. Preto predmet vedy o bezpečnosti tvorí táto
problematika: 1. Bezpečnosť ako pilier trvalo udržateľného rozvoja a kvality života;
spracujúcich bezpečnostné štúdie sa odlišuje od pohľadu odborníkov bezpečnostnej vedy, ktorí rozpracovávajú bezpečnosť ako svoj predmet – teda
širšie poňatie bezpečnosti27 a poznatky ostatných vied o čiastkových problémoch zaistenia bezpečnosti tvoria len podklady pre teoretickú základňu
vedy o bezpečnosti.28
Novo sa tvoriaca veda o bezpečnosti musí akceptovať skutočnosť, že do
tvorby a najmä používania jej kategoriálneho aparátu vstupuje okrem ostatných vied a vedných disciplín tiež bezpečnostná prax, akceptujúca širšie
poňatie bezpečnosti pri tvorbe komplexného systému bezpečnosti. Jeho
štruktúru tvoria: 1. orgány a inštitúcie s medzinárodnou (teda globálnou)
a tiež nad štátnou pôsobnosťou (celosvetové a kontinentálne rozhodovacie
orgány a výkonné zložky); 2. orgány a inštitúcie s celoštátnou pôsobnosťou
(orgány štátnej moci – zákonodárna, výkonná a súdna, výkonné zložky –
ozbrojené sily, bezpečnostné a záchranné zbory a služby a spravodajské
2. Rozšírené, komplexné poňatie bezpečnosti a jeho splikácia vo výučbe a vzdelávaní;
3. Modernizácia bezpečnosti a jej aplikácia pri rozvoji bezpečnostného systému
a napokon 4. Modernizácia bezpečnostnej legislatívy a strategických dokumentov.
(Pozri bližšie: RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů bezpečnostní vědy. Vojenské rozhledy
č.: 1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS. 2007. s. 22. ISBN 1210-3292.)
27 Poznámka: Pod pojmom „rozšířenej bezpečnosti“ nie je možné vidieť jedinú ucelenú
teóriu alebo model. Zatiaľ ani neexistuje jeho definícia. Ide skôr o vymedzenie
niekoľkých základných princípov a predovšetkým o spôsob myslenia a postupného
hľadania odpovedí na otázky, ktoré sa teraz vynorili po dlhých rokoch relatívne
ustáleného a konsenzuálneho pohľadu na problematiku „bezpečnosti“. Neexistuje
žiadny záväzný výklad tohto „rozširovania“, ba skôr naopak, autori kladú dôraz
na rôzne aspekty jeho princípov. (Pozri bližšie: RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů
bezpečnostní vědy. Vojenské rozhledy č.: 1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS.
2007. s. 23. ISBN 1210-3292.)
28 Poznámka: V prípade bezpečnostnej vedy sa jedná okrem už rozširujúceho sa okruhu
subjektov a objektov celkom logicky i o syntézu najvšeobecnejších poznatkov blízkých
vedných disciplín – vojenskej vedy, sociológie vojenstva a s ňou spojených užších
vedných disciplín – sociológie vojny a sociológie armády, ďalej vojenskej histórie,
vojenskej ekonómie (vojnovej ekonomiky), vojenskej psychologie, vojenského práva,
medzinárodného práva, demografie, kriminológie, sociálnej patológie, sociológie
deviantného správania, psychopatologie, sociológie moci, filozofie, ekonómie,
politológie, ekológie, etiky, vojnovej a vojenskej etiky, axiológie, geografie a ďalších
vednýchch disciplín. (Pozri bližšie: RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů bezpečnostní
vědy. Vojenské rozhledy č.: 1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS. 2007. s. 23. ISBN
1210-3292.)
154 • Jozef Matis
služby); 3. orgány a inštitúcie s regionálnou (kraj a okres) alebo miestnou
(mesto a obec) pôsobnosťou (orgány výkonnej a súdnej moci a ozbrojené
bezpečnostné a záchranné zbory a služby).
Stranou vedy o bezpečnosti nemôžu zostať názory bezpečnostnej komunity, ktorá pôsobí mimo štruktúru bezpečnostného systému ako spoločenstvo: politikov, diplomatov, vojakov, novinárov, publicistov, expertov
na bezpečnostnú politiku, akademikov, vysokoškolských študentov, predstaviteľov obranného priemyslu atď. Toto spoločenstvo môže vystupovať
ako poradná alebo expertná platforma v problematike bezpečnostnej politiky v širokom kontexte a to predovšetkým vo vzťahu k praxi – teda
k jednotlivým prvkom bezpečnostného systému.
Z analýzy prístupov veľkého počtu relevantných subjektov a objektov,
ktorí sa podieľajú na riešení bezpečnostných problémov, je jasné, že pre
novo sa tvoriacu vedu o bezpečnosti a bezpečnostnú prax ešte nemusia
byť ich názory a navrhované opatrenia funkčné.29 Nie všetky tieto subjekty
a objekty bezpečnosti sa musia či môžu podieľať na širokom spektre riešenia bezpečnostných problémov. Pre eliminovanie a riešenie týchto problémov je potrebné zvoliť efektívne funkčné moduly, čo je úlohou nielen
bezpečnostnej teórie ale i bezpečnostnej praxe. Teória o bezpečnosti musí
okamžite reagovať na potreby praxe v bezpečnostnej oblasti. Táto úloha je
najväčšou výzvou nielen pre vedu o bezpečnosti (sekuritológiu), ale aj pre
všetky relevantné subjekty a objekty, podieľajúce sa na riešení bezpečnostných problémov.
Záver
Vymedzenie predmetu, subjektov a objektov teórie bezpečnosti a praxe
a relevantných vedných disciplín vytvára základné predpoklady pre konštituovanie vedy o bezpečnosti (sekuritológie) ako samostatnej vednej
disciplíny a metavedy, ktorá vytvára lepšie podmienky pre rešpektovanie
širšieho chápania bezpečnosti. Konštituovanie vedy o bezpečnosti ako
metavedy a tiež základne pre syntézu relevantných poznatkov iných vedných disciplín výrazne obohatí štruktúru faktorov ako nástroja pre analýzu
bezpečnostných hrozieb, a zvlášť z nich vyplývajúcich rizík a konkrétnych
bezpečnostných situácií a udalostí. 30
29 S PILÝ, P. Vojenský prístup k súčasným bezpečnostným hrozbám. In: Kultura Bezpieczeństwa
: nauka - praktyka - refleksje. - ISSN 2299-4033 - Nr. 15 (2014), s. 396-408.
30 Pozri bližšie: RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů bezpečnostní vědy. Vojenské rozhledy č.:
1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS. 2007. s. 32. ISBN 1210-3292.
Výrazné zmeny interných a externých faktorov prostredia, zmeny
v bezpečnostnom prostredí, nové skúsenosti z priebehu a riadenia rôznych bezpečnostných situácií prinášajú nové otázky a výzvy. Tie vyžadujú zovšeobecnenie a formuláciu zákonitostí, princípov a odporúčaní pre
efektívne riešenie v rôznych oblastiach spoločenského života. Súčasná
úroveň teórie bezpečnosti aj keď ešte zaostáva za potrebami praxe, vytvára
základné predpoklady pre svoj ďalší rozvoj.
Preto je úlohou teórie bezpečnosti analýza relevantných javov a procesov, hľadanie zovšeobecniteľných nástrojov, zákonitostí a princípov vhodných pre zabezpečenie pripravenosti kompetentných subjektov, pre účinnú prevenciu vzniku, efektívne ovplyvňovanie priebehu a zmierňovania
následkov kríz v danej spoločnosti.31
Literatúra:
1. ALIJEVOVA D.: Každodennosť ako objekt sociologického skúmania.
In: Sociológia č. 4, roč.19, Bratislava: SÚ SAV.1987, s. 393 – 409. ISSN
1336-8613.
2. BAUMAN Z.: Úvahy o postmoderní době. Praha: SLON. 1995. 165
s. ISBN 80-85850-12-5;
3. BAUMAN Z.: Individualizovaná společnost. Praha: Mladá fronta. 2004.
291 s. ISBN 80-204-1195-X
4. BAUMAN Z.: Komunita hľadanie bezpečia vo svete bez istôt. Bratislava: Vydavateľstvo spolku slovenských spisovateľov, spol. s r.o. 2006.122
s. ISBN 80-8061-225-0.
5. BECK U.: Riziková společnost. Praha: SLON. 2004. 431 s. ISBN 978-807419-047-6
6. BRZEZINSKI Z.: Volba – globální nadvláda nebo globální vedení. Praha:
Mladá Fronta. 2004. 292 s. ISBN 80-204-1179-8;
7. DAHLKE, R.: Čím onemocněl svět? Moderní mýty ohrožují naši budoucnost. Praha: IKAR. 2004. 249 s. ISBN 80-249-0380-6
8. HALUŠKA I.: Budúcnosť globálnej ekonomiky (Teória a prax humanistickej ekonomiky).Bratislava: IRIS. 2011. 437 s. ISBN 978-80-89256-65-5
31 MÍIKA T.V.–LESZCYŃSKI M.: Súčasné zmeny v prostredí a nové poňatie bezpečnosti
z pohľadu teórie krízového manažmentu. In Security Revue. Rok 2010. elektronický
zdroj.: http://www.securityrevuecom/article/2010/11/sucasne-zmeny-v-prostredi-anove-ponatie-bezpecnosti-z-pohladu-teorie-krizoveho-manazmentu/
156 • Jozef Matis
9. HOFREITER L.. Securitológia. L. Mikuláš: AOS, 2006. 138 s. ISBN 97880-8040-310-2;
10. HO, 2012. 298 s. ISBN 978-83-7641-518-5.
11. KŘÍŽ Z, MAREŠ FREITER L.: Apológia bezpečnostnej vedy. In: Obrana a stratégie č. 1. roč.3. Brno: UO. 2008. s.101 – 111. ISSN 1214-6463.
12. IVANIČKA K.: Globalistika. (Poznávanie a riešenie problémov súčasného sveta). Bratislava: Ekonómia. 2006. 283 s. ISBN 80-8078-028-5;
13. JANOŠEC J.: Sekuritologie – nauka o bezpečnosti a nebezpečnosti. In:
Vojenské rozhledy, č. 3, XVI (XXXXVIII), Praha: MO ČR.. 2007. s. 3 – 13;
ISSN 1210-3292
14. JANOUCH F.: Myslím zeleně, proto volím jadro. Praha: Akropolis.
2011.350 s. ISBN 978-80-87481-46-2
15. JIRÁNKOVÁ M.: Národní státy v globálních ekonomických procesech.
Praha: Profesional Publishing. 2010. 124 s. ISBN 978-80-7431-025-6;
16. KOHUTIAR, J.: Spravodajská etika. Z anglického originálu preložil
ŠIŠA, P. ABSD.SK 2006. http://www.absd.sk/upload/file/Kohutiar%20
-%20Spravodajsk%C3%A1%20etika.pdf
17. KORZENIOWSKI L. F.: Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych. Kraków: EAS 2008. s. 308. ISBN 978-83925072-1-5;
18. KORZENIOWSKI L. F. Podstawy nauk o bezpieczeństwie. Warszawa:
Difin
19. M., SUCHÝ P.: Sekuritologie – pavěda, nikoliv metavěda. In: Obrana
a stratégie č. 2. roč.2. Brno: UO. 2007. s.117 – 124. ISSN 1214-6463.
20. LAML R..: Príspevok k vymedzeniu pojmov „hrozba“ a „riziko“. In: Vojenské obzory č.1, roč.11. Bratislava: VIA MO SR. 2005. s. 15 – 25. ISSN
1335-2598.
21. MATIS J.: Spôsob života a životný štýl. L. Mikuláš: LIA. 2002. 50 s. ISBN
80-968719-8-6
22. MATIS J.: Vybrané problémy globalizácie. In: Sociológia pre armádu
a bezpečnosť. (Zborník príspevkov členov vojenskej sekcie SSS na výročnú
vedeckú konferenciu.) Bratislava: MO SR. 2008. s. 69 – 90.ISBN 978-8089261-17-8.
23. MÍIKA T.V.–LESZCYŃSKI M.: Súčasné zmeny v prostredí a nové poňatie bezpečnosti z pohľadu teórie krízového manažmentu. In Security
Revue. Rok 2010. elektronický zdroj.: http://www. securityrevuecom/article/2010/11/sucasne-zmeny-v-prostredi-a-nove-ponatie-bezpecnos-
ti-z-pohladu-teorie-krizoveho-manazmentu/
24. MURDZA K. Bezpečnosť a bezpečnostná orientácia v globálnej rizikovej
spoločnosti. Bratislava: APZ, 2005. 156 s. ISBN 80-8054-356-6.;
25. RAŠEK A. a kol.: Tvorba základů bezpečnostní vědy. Vojenské rozhledy č.: 1/2007, roč. 16 (48). Praha: MO ČR-AVIS. 2007. s. 22 - 32. ISBN
1210-3292.
26. REES, M.: Naše poslední hodina. Přežije lidstvo svůj úspěch? Praha: Dokořán. 2005. 240 s. ISBN ISBN 80-7363-004-4
27. RITZER G.: Mcdonaldizace společnosti. Praha. Academia, 2003. 176 s.
ISBN 80-200-1075-0;
28. SIČAKOVÁ E.–ZEMANOVIČOVÁ, D.: Konflikt záujmov, etika a etický kódex vo verejnej správe.Bratislava: TIS, Rober Vico – vydavateľsvo.
2000. 250 s. ISBN 80-907382-7-5.
29. SCHWEICKART D.: Po kapitalizme ekonomická demokracia. Bratislava: Vydavateľstvo spolku slovenských spisovateľov, spol. s r.o. 2010. 208
s. ISBN978-80-8061-428-7;
30. SMREKOVÁ D.–PALOVIČOVÁ, Z.: Podnikateľská a enviromentálna
etika. Bratislava: IRIS. 1999. 144 s. ISBN 80-88778-85-9.
31. SOROS G.: Kríza globáneho kapitalizmu. Bratislava: Kaligram. 1999.
238 s. ISBN 80-7149-270-1;
32. SPILÝ, P. Vojenský prístup k súčasným bezpečnostným hrozbám. In: Kultura Bezpieczeństwa : nauka - praktyka - refleksje. - ISSN 2299-4033 Nr. 15 (2014), s. 396-408.
33. ŠVIHLÍKOVÁ I.: Globalizace a kríze souvislosti a scénáře. Všeň: GRIMMUS. 2010. 291 s. ISBN 978-80-87461-01-3
34. ŠKVRNDA F.: K vojenskosociologickej charakteristike bezpečnostných hrozieb. In: Vojenské obzory č.2, roč. 8. Bratislava: VIA MO SR.
2001. s. 3 – 18. ISSN 1335-2598.
35. ŠKVRNDA F.: Sekuritológia ako interdisciplinárny predmet. In: Science
& Military, č. 2, roč. I, , L. Mikuláš. AOS. 2006. s.73 – 77. ISSN 1336-8885
36. ŠKVRNDA F.: O sociologickom chápaní bezpečnosti. In: Sociológia pre
armádu a bezpečnosť. (Zborník príspevkov členov vojenskej sekcie SSS na
výročnú vedeckú konferenciu.) Bratislava: MO SR. 2008. s. 91-127. ISBN
978-80-89261-17-8.
37. ŠKVRNDA, F.: Sociálno-ekonomické aspekty bezpečnosti v postmodernej spoločnosti globalizujúceho sa sveta. In: Sociálna a ekonomická
núdza – bezpečnosť jedinca a spoločnosti. (Zborník príspevkov). Bratislava: VŠZaSP sv. Alžbety. 2009. s. 248–258. ISBN 978-80-89271-63-4
158 • Jozef Matis
38. TOKÁROVÁ, A.: Globalizácia a jej sociálny rozmer. In: Zborník referátov z vedeckej konferencie z medzinárodnou účasťou. „Sociálna práca –
ľudské práva – vzdelávanie dospelých“ Prešov: FF PU. 1998. s. 102 – 117.
ISBN 80-88885-49-3.
39. TOKÁROVÁ, A.: Globalizovaný svet, kvalita života a vzdelanie. In: Zborník z príspevkov z vedeckej konferencie z medzinárodnou účasťou. „Kvalita
ľudského života a ľudské práva v kontextoch sociálnej práce a vzdelávania
dospelých“ Prešov: FF PU. 2002. s. 22 – 25. ISBN 80-8068-088-4.
40. TYRALA P.: Securitológia ako interdisciplinárny vedný odbor, holisticky skúmajúci teóriu a prax bezpečnosti. In: Vojenské reflexie č. 1, roč.
V. L. Mikuláš: AOS. 2010. s.102 – 113. ISSN 1336-9202.
41. WAISOVÁ Š.: Od národní bezpečnosti k mezinárodní bezpecnosti.
Kodanská škola na križovatce strukturálního realismu, anglické školy
a sociálního konstruktivismu. In: Mezinárodní vztahy č. 3, roč. 39. Praha: Ústav mezinárodních vztahů, v.v.i. 2004. s. 66 – 86. ISSN 0323-1844
42. VOLNER Š.: K teoretickým a metodologickým aspektom skúmania
geopolitického pôsobenia (2. časť) In: Medzinárodné vzťahy. Č. 2, roč. II.
Bratislava: FMV EU Vyd. Ekonóm. 2004. 153 s. ISSN 1336-1562
43. WALLERSTEIN I.: Úpadek americké moci (USA v chaotickém světe).
Praha: SLON. 2005.286 s. ISBN 80-86429-44-X;
•
doc. RSDr Jozef Matis, PhD.
Liptovský Mikuláš
Nr 17, 2015 (159–170)
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
I SAMOREALIZACJA JAKO ISTOTA
BEZPIECZEŃSTWA W WYMIARZE
INDYWIDUALNYM I SPOŁECZNYM
PERSONALITY DEVELOPMENT AND
SELF-REALIZATION AS AN ESSENCE
OF SECURITY IN AN INDIVIDUAL AND
SOCIAL DIMENSION
Juliusz Piwowarski
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego APEIRON w Krakowie
LUCYNA STANEK
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Abstract
A human being functions in a contemporary reality, which is marked by
an uncertainty, a risk and concerns about fundamental values, an ambivalence and an axiological relativism. Therefore, people can feel decrease in
their sense of security in both personal and social dimensions.
Due to the issues discussed in this paper it is important to acknowledge
a security as a process, which is changing and evolving. Since an action
and development are included in achieving optimal security, the impact
of personality and as a further consequence one of the most dominant
160 • Juliusz piwowarski, Lucyna Stanek
human need i.e. self-realization should also be included. If a human being
has well-formed need for creating themselves, they function as a creator,
or at least a co-creator of their own development and security.
Key words: security, personality, self-realization
Abstrakt
Jednostka ludzka funkcjonuje we współczesnej rzeczywistości, nacechowanej niepewnością, ryzykiem i obawami o bezpieczeństwo fundamentalnych wartości, ambiwalencją i relatywizmem aksjologicznym. W związku
z powyższym ludzie mogą odczuwać u siebie obniżenie się poczucia bezpieczeństwa w wymiarach osobowym i społecznym.
Uznanie bezpieczeństwa za proces, który podlega zmianom i ewoluuje,
jest istotne ze względu na podjętą w niniejszej pracy problematykę. Skoro działanie i rozwój jest wpisane w proces uzyskania optymalnego bezpieczeństwa, to należy w nich uwzględnić wpływ osobowości, a w dalszej
konsekwencji jednej z najbardziej dominujących potrzeb ludzkich tj. samorealizacji. Jeżeli dana jednostka posiada dobrze wykształconą potrzebę
kreowania siebie, to funkcjonuje jako twórca, a przynajmniej współtwórca
własnego rozwoju i bezpieczeństwa.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, osobowość, samorealizacja
•
Współczesne życie to dynamika, zmienność, działanie a zatem egzystencję człowieka należy postrzegać jako proces permanentnego „bycia
w ruchu, w drodze”. W naturalny sposób implikuje to zachodzące w nim
przeobrażenia i przemiany. Wszystkie te elementy, charakterystyczne dla
kulturowo-cywilizacyjnej ewolucji mogą wpływać na człowieka pozytywnie bądź negatywnie. Dotyczy to zarówno perspektywy indywidualnej,
jak i kolektywnej, społecznej. Mimo dobrodziejstw pozornie niczym nie
skrępowanego rozwoju cywilizacyjnego, pojawiło się wraz z nim wiele
różnorodnych zagrożeń. Tkwią one między innymi w ekspansji kultury
masowej (tzw. kultura niska) – zunifikowanej i homogenicznej – zagrażającej tożsamości osobowej, społecznej i kulturowej. Zmienił się również
sposób komunikacji między ludźmi; od bezpośredniej „face to face” do
komunikacji o zasięgu globalnym, iluzji bezpośredniego kontaktu, „przyjaźni” (vide face book) noszącej nierzadko ahumanistyczny stygmat cy-
Rozwój osobowości i samorealizacja jako istota bezpieczeństwa… • 161
borgizacji. Pojawiło się w związku z tym, między innymi uczucie, braku
bezpieczeństwa komunikacyjnego1.
Fromm uważa, że współczesny człowiek bywa często bierny, nie przejawia inicjatywy, porzuca kreatywność i w ten sposób rezygnuje ze swoich
ideałów. Taka postawa nie służy integracji społecznej, co powoduje dominujące uczucie, alienacji i niepokoju. Brak zaangażowania (bierność)
powoduje, że człowiek chce być „obsłużony i karmiony” ale nie trawi dostarczanego mu „pożywienia”2. Przywołany badacz twierdzi też, że w wyniku ułudy i niepewności życia, traci się własne Ja, bez którego nie ma
prawdziwego, trwałego bezpieczeństwa3.
Jednostka ludzka funkcjonuje we współczesnej rzeczywistości, nacechowanej niepewnością, ryzykiem i obawami o bezpieczeństwo fundamentalnych egzystencjalnych wartości, ambiwalencją i relatywizmem aksjologicznym. Człowiek poszukuje swej tożsamości, poczucia sensu swego
życia oraz pewności co do prawidłowości dokonywanych przez siebie
codziennych wyborów. Nasilenie tych wszystkich, towarzyszących człowiekowi odczuć i zjawisk, zmusza nas do głębszej refleksji z dwóch, co
najmniej powodów. Po pierwsze, dlatego, że wymienione rodzaje zagrożeń, w dobie obecnej, uzyskały charakter globalny, dotyczą w efekcie ludzkości traktowanej jako całość oraz każdego człowieka z osobna. Po drugie,
pod presją poszukiwania rezerw oraz skutecznych metod radzenia sobie
z wyżej wymienionymi, kluczowymi dla personalnego i społecznego rozwoju trudnościami, ludzie mogą odczuwać u siebie obniżenie się poczucia
bezpieczeństwa w wymiarach osobowym i kolektywnym .
Warunkiem sine qua non dla efektywnego działania człowieka w każdej sytuacji jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo, stanowiące wartość
instrumentalną, to znaczy wartość, która jest niezbędna dla zaspokajania ludzkich potrzeb i odpowiadających tym potrzebom różnych wartości. Pożądany stan bezpieczeństwa w najprostszy sposób jest definiowany
jako „przeciwieństwo zagrożenia”4 oraz jako „stan rzeczy uwalniający od
wszelkiej obawy”5.
1 A. Dumała, Mechanizmy adaptacji politycznej (red.), Lublin 2005, s.80-81.
2 E. Fromm, Rewolucja nadziei. Ku uczłowieczonej technologii, Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań 2000.
3 Ibidem.
4 Zob. Słownik współczesnego języka polskiego, Reader’s Digest Przegląd, t. I, Warszawa
2001, s. 50.
5 M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I, Gutenberg Print, Warszawa 1994, s. 84.
Stąd też problematyka bezpieczeństwa od dawna stanowi liczący się obszar zainteresowań naukowych. Szczególne ożywienie fascynacji tą kategorią badawczą ma miejsce obecnie. Nie jest możliwe jednoznaczne i precyzyjne sformułowanie pojęcia bezpieczeństwo, bowiem jego sens będzie
zależał od kontekstu badawczego i rodzaju dyscypliny naukowej.
Z całą pewnością należy zgodzić się ze stanowiskiem Zięby, który podkreśla, że bezpieczeństwo jest „potrzebą podmiotową, to znaczy, że może
dotyczyć różnego rodzaju podmiotów, od jednostek poczynając, po wielkie
grupy społeczne, włączając w to struktury organizacyjne (instytucje) reprezentujące pojedynczych ludzi i różne grupy społeczne (państwa, społeczeństwa, narody, system międzynarodowy)”. Wobec powyższego, trudno nie
uznać za prawdziwą, tezę, która bezpieczeństwo traktuje jako jedną z potrzeb o charakterze egzystencjalnym, ściśle związaną z istnieniem danego
podmiotu. Odczuwanie bezpieczeństwa ma charakter złożony i obejmuje zaspokojenie takich potrzeb szczegółowych, jak: istnienie, tożsamość,
przetrwanie, niezależność, spokój, posiadanie oraz pewność funkcjonowania i rozwoju6.
Bezpieczeństwo może mieć wymiar zewnętrzny i wewnętrzny. Pierwszy to brak zagrożeń z zewnątrz a drugi oznacza rozwój, równowagę, stabilność, harmonijność i samorealizację podmiotu jako jednostki oraz jako
jednostki w zbiorowości społecznej. Możemy wtedy mówić o bezpieczeństwie społecznym. Uznaje się, że jest ono osiągane wtedy, gdy są spełnione
następujące warunki7:
• zachowany jest stan względnej równowagi występujący pomiędzy stabilnością oraz niestabilnością w sprawach istotnych życiowo,
• występuje korzystna proporcja między tym, co można przewidzieć
a tym co nieprzewidywalne,
• osiągnięta stabilizacja życiowa i zawodowa nie jest zagrożona niekorzystnymi wpływami
• dla ważnych interesów i planowanych zamierzeń jednostki,
• nie występuje kontrola i ingerencja zewnętrzna w sferze uznawanych
wartości i działań prywatnych.
6 R. Zięba, Teoria ogólna bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,
[w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia
Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, WN Scholar,
Warszawa 2006, s. 935–953.
7 M. Rybakowski, Kultura bezpieczeństwa na tle stanu bezpieczeństwa dzieci i młodzieży
w ruchu drogowym, [w:] Edukacyjne zagrożenia początku XXI wieku, pod red. K. Pająk,
A. Zduniak Wyd. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa-Poznań 2003, s. 100.
W toku tej krótkiej i ledwie zarysowanej analizie bezpieczeństwa
-w kontekście różnych zagrożeń –warto zauważyć, że wymaga ona jednak pewnej, istotnej modyfikacji. Należy w tym miejscu odwołać się do
rozważań Zięby. Wskazany wyżej autor uważa, że część zagrożeń stanowi po prostu nowe wyzwania życiowe dla jednostki. Dopiero brak właściwych rozwiązań i niesprostanie tym wyzwaniom powoduje pojawienia
się realnego zagrożenia. Sytuacja taka prowadzi do zachwiania poczuciem
bezpieczeństwa jednostek, grup społecznych, czy w szerszej perspektywie
społeczeństw. W związku z tym, że realne zagrożenie i sytuacje niepewności (stwarzane przez wyzwania) są wartościowane negatywnie, trudno
wyznaczyć między nimi wyraźną granicę. Zależy ona bowiem od poziomu
wrażliwości podmiotu doświadczającego tychże sytuacji. Tym bardziej, że
samo postrzeganie, i co ważniejsze odczuwanie przez ludzi bezpieczeństwa, ma zawsze charakter subiektywny.
W naturalny sposób powoduje to niejednoznaczne jego rozumienie.
Przykładowo Joseph S. Nye zaproponował dwa ujęcia bezpieczeństwa: negatywne i pozytywne. Pierwsze, węższe ujęcie oznacza brak zagrożeń oraz
działania jednostki w celu ochrony istotnych wartości. Drugie rozumienie ma szerszą perspektywę i dostrzega kreatywną aktywność podmiotu,
podejmowaną wcześnie już na etapie powstania wyzwań. To pozytywne
ujęcie definiuje bezpieczeństwo jako „obiektywną i subiektywną pewność
istnienia,przetrwania, posiadania, funkcjonowania i swobód (możliwości)
rozwojowych danego podmiotu” 8.
Można zatem z całą pewnością stwierdzić, że dynamicznie rozpatrywane bezpieczeństwo jest zarówno stanem (dla określonego momentu lub
danego przedziału czasu), a zarazem procesem, niż kategorią posiadającą
naturę statyczną (stałą i niezmienną). Osiąganie bezpieczeństwa nie jest
więc aktem jednorazowym, lecz szeregiem kolejnych prób, działań, które
są wysiłkami określonego podmiotu, zmierzającymi do utrzymania jego
wieloaspektowo rozumianej (wewnętrznej i zewnętrznej) równowagi9.
Dla zilustrowania specyfiki i kategorii pojęciowych związanych z pełnym wyjaśnieniem zjawiska bezpieczeństwo poniżej przytoczono definicję fenomenu bezpieczeństwo w ujęciu Piwowarskiego.
Bezpieczeństwo, jest to dla danego jednostkowego lub zbiorowego podmiotu, wielowarstwowe zjawisko, którego pełne spektrum wyjaśniają następujące pojęcia:
8 R. Zięba, O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, Zeszyty Naukowe AON nr 1(86) 2012.
9 Ibidem, s. 63.
• pożądany stan, który charakteryzuje się satysfakcjonującą kontrolą zagrożeń dla egzystencji określonego podmiotu,
• wartość zaspakajająca nasze potrzeby braku (potrzeby podstawowe) oraz
potrzeby wyższe (potrzeby rozwoju - czyli metapotrzeby) z samorealizacją na samym szczycie ich hierarchii,
• proces rozwoju, który stanowi metapotrzebę człowieka, dzięki której realizowany jest personalny (osobisty) oraz społeczny wzrost potencjału
podnoszącego autonomiczną obronność podmiotów bezpieczeństwa
• konstrukt społeczny, wynikający ze społecznych więzów i współzależności oraz z interakcji zachodzących w danej zbiorowości ludzkiej będącej
również jednym z podmiotów bezpieczeństwa 10
Uznanie bezpieczeństwa za proces a więc fenomen, który podlega
zmianom, ewoluuje, jest istotne ze względu na podjętą w niniejszej pracy problematykę. Skoro działanie – a w efekcie oczekiwany rozwój – jest
wpisane w proces uzyskania optymalnego (w odniesieniu do jednostki)
bezpieczeństwa, to należy w tym miejscu podjąć rozważania o wpływie
osobowości, a w dalszej konsekwencji samorealizacji, aby odczuwać komfort bycia bezpiecznym. Przykładowo, R.S. Lazarus i S. Folkman podkreślają znaczenie osobowościowych predyspozycji jednostki, które decydują
o wysokości poziomu przeżywanego lęku i o sposobach radzenia sobie ze
stresującymi zdarzeniami i sytuacjami11.
Istnieje wiele ujęć psychologicznych definicji osobowości. Rozpatrywanie ich wszystkich nie stanowi obecnie głównego problemu rozważań.
Warto przy tym zauważyć, że wieloaspektowość naukowych podejść do
formułowania definicji osobowości świadczy o tym, iż jest to jedno z fundamentalnych pojęć w psychologii. Osobowość kształtuje się nie tylko
pod wpływem cech biologicznych i fizycznych ale również w trwającym
całe życie procesie socjalizacji. Warto zaznaczyć, że osobowość jest cechą
indywidualną, mającą uwarunkowania kulturowe. Osobowość stanowiąca swoistą wizytówkę jednostki rozwija się według określonego wzoru
kulturowego, którego osiągnięcie uwarunkowane jest procesem wychowania i samodoskonalenia. Wobec powyższego na poczucie bezpieczeń10 J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury
bezpieczeństwa, [w:] P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Bezpieczeństwo
osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, Szczytno 2014,
s. 449.
11 R. S. Lazarus, S. Folkman, Stress appraisal and coping, Springer, New York, 1984.
stwa będą miały wpływy płynące z pierwotnych (rodzina) i wtórnych (np.
szkoła, zbiorowości ludzkie powstałe na podłożu zawodowym) środowisk
stanowiących źródła socjalizacji.
Tworzy się wówczas bardzo ważna dla rozwoju i dla bezpieczeństwa kategoria określana jako osobowość społeczna. Ułatwia, wręcz umożliwia ona
relacje jednostki ze społeczeństwem do którego należy, z którego czerpie inspiracje do rozwoju i siłę w trudnych momentach swej egzystencji (mowa tu
o kategorii psychologicznej wsparcie społeczne). Osobowość jednostki można analizować w oparciu o współwystępowanie czterech komponentów:
• jaźń subiektywna - jest to część samooceny jednostki, opartej na jej własnej opinii o sobie. Stanowi swoistą próbę autodiagnozy.
• jaźń odzwierciedlona – jest to część samooceny jednostki na swój własny
temat wynikającej z opinii płynących od społeczeństwa. Jest to ważny element samooceny ponieważ człowiek jako istota społeczna potrzebuje akceptacji, nagród i pochwał. Samoocena może być zawyżona lub zaniżona.
• role społeczne – to obowiązki i przywileje wynikające z pełnionej
w swojej grupie społecznej roli, każdy człowiek pełni od kilkunastu do
kilkudziesięciu ról społecznych. Najlepiej stara się człowiek wypełniać
tę rolę, z którą się najbardziej identyfikuje, ponieważ to ona, najmocniej
wpływa na osobowość i na relacje z innymi ludźmi.
• kulturowy ideał osobowości – przekazywany jednostce w procesie wychowania wzór kulturowy (np. zachowania, obowiązujące normy, wartości)12.
Relacje społeczne wpływają zatem na tożsamość jednostki i mogą wyznaczać tworzenie się wybitnej bądź przeciętnej osobowości. W pierwszym przypadku postrzega się jednostkę jako człowieka o „fascynującej
osobowości” natomiast w drugim jawi się on jako „nieciekawa osobowość” czy też ktoś, u kogo występuje mankament określany w potocznym
rozumieniu jako „brak osobowości”. Warto w tym miejscu przywołać
wybrane cechy osobowości nowoczesnej, którą opisywał Alex Inkeles 13.
12 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł,
Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 250. Notabene, powyższy podtytuł,
stosując kryteria filozofii dalekowschodniej, lepiej by brzmiał Serce i rozum, gdyż
umysł – jego epicentrum w człowieku – rozumiany jako duch, mądrość zlokalizowany
jest w czakramie serca (anakata), zaś rozum, intelekt jest tylko jego podsystemem
i odpowiada zań czakram gardła (…).
13 Alex Inkeles - amerykański psycholog społeczny, który przeprowadził badania
empiryczne w latach 70 –tych w ponad 10 krajach zachodnioeuropejskich i stworzył
model teoretyczny „syndrom osobowości nowoczesnej”. Uważał, że rozwój społeczny
to rozwój osobowości człowieka
Wśród nich znalazły się miedzy innymi: otwartość na nowe doświadczenia i akceptacja zmian, innowacyjność, rozbudowana potrzeba osiągnięć,
orientacja na przyszłość, teraźniejszość a nie na to co było, gotowość do
podejmowania ryzyka dążenie do zdobywania szerokich informacji, antycypacja przyszłych wydarzeń. Wyróżnić należy zwłaszcza dążenie do
samodoskonalenia, wyzwań edukacyjnych i rozwoju. Powyższy zestaw
cech osobowości jest na tyle uniwersalny, że pozwoli radzić sobie jednostce również z wyzwaniami epoki ponowoczesnej- XXI wieku14.
W podsumowaniu tej refleksji o osobowości, jej podstawowy zakres pojęciowy należy rozumieć jako zespół cech, właściwości wzajemnie na siebie
wpływających i regulujących zachowania danej osoby. Precyzyjnie rzecz
ujmując na osobowość danej jednostki składają się następujące elementy:
Charakterystyczne cechy i właściwości wyznaczające typowe zachowania
dla tej jednostki, które pozwalają ją odróżnić, zidentyfikować spośród innych.
Zespół wewnętrznych predyspozycji, które wpływają na sposób przystosowywania się jednostki do otoczenia.
Zespół psychologicznych mechanizmów takich jak tożsamość, system
uznawanych wartości, postawy i potrzeby, mentalność i inteligencja, które pozwalają jednostce na autonomiczne kierowanie własną egzystencją,
przy dobrej organizacji własnych zachowań charakteryzujących się określonym poziomem stałości (stabilności)15.
W zależności od rodzaju dominujących cech osobowości społecznej
człowiek radzi sobie z różnym skutkiem z wpływami zagrożeń (środowiskowych). Wśród najważniejszych wymienić należy: kryzys społeczny, niepokój zawodowy (obawę utraty pracy), presję czasu (tempo życia),
nadmiar informacji, utratę prywatności (portale społecznościowe) i inne.
Najnowsze teorie naukowe uznają wpływy cech biofizycznych człowieka i czynników zewnętrznych na kształtowanie osobowości, ale też
konstatują, że nie są one najważniejsze. Zwraca się natomiast szczególną
uwagę na znaczenie aktywności samej jednostki, rolę samodoskonalenia
wiodącego jednostkę ku samorealizacji, które jak zauważyli Maslow czy
Adelfer, jest u człowieka potrzebą dominującą. Potrzeba ta stanowi czynnik, który determinuje rozwój osobowy, bezpieczeństwo personalne oraz
14 A. Inkeles, D.H. Smith, Becoming Modern, Harward University Press. Cambridge,
Mass. 1974.
15 R. Smólski, M., Stadtmüller E.H., Słownik Encyklopedyczny. Edukacja Obywatelska,
Wydawnictwo Europa, Wrocław 1999.
sens życia doświadczającego podmiotu ludzkiego. Pełnia sensu życia człowieka, jako istoty społecznej, ma z kolei możliwość „zabłysnąć” w sytuacji
cechującej się satysfakcjonującym poziomem bezpieczeństwa w wymiarze
grupowym, co nie jest osiągane bez udziału wpływu osobowości poszczególnych, tworzących daną zbiorowość jednostek.
Wśród elementów stanowiących o kształcie i potencjale osobowości
znajdują się ludzkie dążenia, u podstaw których sytuują się, głębokie potrzeby przynależności i najwyższych form wzajemności, jakimi są miłość
oraz przyjaźń, potrzeby szacunku, wiedzy, estetyki wraz ze znajdującą się
na ich czele potrzebą samodoskonalenia. Samorealizacja jako zjawisko
swoiste dla gatunku ludzkiego – wpisuje się między innymi w podstawy
psychologii humanistycznej, w rozwoju której największy udział i zasługi
ma Abraham Maslow. Część komentatorów tej subdyscypliny psychologii
sądzi, że w większym stopniu jest ona „świeckim odpowiednikiem religii niż psychologią naukową”16. Krótko nawiązując do poglądów Maslowa, należy zwrócić uwagę, że w odróżnieniu od teorii Freuda- czy też
współczesnych mu badaczy osobowości Angyala i Goldsteina, opierających swoje naukowe dociekania na przypadkach osób z psychicznymi
defektami - Maslow skupił swoje badania na osobowości osób zdrowych
i twórczych. Prowadził polemikę i dość jednoznacznie krytykował psychologię za jej »pesymistyczną, negatywną i ograniczoną« koncepcję człowieka. Twierdził, że psychologia zajmuje się bardziej ułomnymi niż silnymi
stronami ludzi, że dokładniej bada grzechy, pomijając przy tym cnoty”17.
Maslow zajmował się sprawą fundamentalną w życiu człowieka mianowicie realizacją jego podstawowych potrzeb. Wszelkie zakłócenia w tym
procesie powodują utratę sensu życia, samotność, lęk, agresję co w konsekwencji prowadzi do braku bezpieczeństwa i stabilizacji.
Powyższe stanowisko powala zrozumieć idee teorii potrzeb Maslowa,
w której opracował i dokonał prób usystematyzowania a przede wszystkim hierarchizacji ludzkich potrzeb. Warto przypomnieć, że za podstawowe Maslow uznał potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa (tzn. wolności
od strachu, lęku, chaosu), kolejno miłości i przynależności oraz szacunku
i uznania, a samorealizację postawił w hierarchii najwyżej. Zwrócił przy
tym uwagę na możliwości i specyficzne cechy skłaniające jednostki do sa16 Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2002, s. 260.
17 Ibidem.
morealizacji, którą umieścił na szczycie hierarchicznej listy potrzeb zwanej piramidą18.
Pojęcie samorealizacja19 lub samourzeczywistnienie to jedno z najistotniejszych pojęć psychologii humanistycznej. W rozumieniu dosłownym,
słownikowym oznacza ono realizację siebie samego. Jego istotą zatem jest
koncentracja uwagi badaczy na osobistym potencjale rozwojowym jednostki. Na gruncie psychologii termin ten został zastosowany po raz pierwszy w 1939 roku w pracy The Organism przez Kurta Goldsteina. Badacz ten
rozumiał go jako nadrzędny motyw podejmowania ludzkiej aktywności
zorientowanej na spełnienie potencjalnych możliwości jednostki20.
Należy wziąć pod uwagę, że droga samorozwoju człowieka planującego długie lata efektywnej aktywności rodzinnej, społecznej i zawodowej,
uwarunkowana jest ciągłą dbałością o wysoki poziom osobistej kondycji psychofizycznej. Powinna ta kondycja wynikać z poczucia osobistego
bezpieczeństwa (w tym bezpieczeństwo zdrowotnego), bogatego zasobu
społecznych i zawodowych doświadczeń, sporego kompletu określonych
umiejętności oraz porządkującej je wiedzy i – na dodatek – stabilnego systemu wartości.
Podsumowując – jedynie zasygnalizowane w pracy – rozważania
o wpływie osobowości i samorealizacji na poziom indywidualnego i społecznego bezpieczeństwie należy stwierdzić, że jeżeli człowiek, dana jednostka posiada dobrze wykształconą potrzebę kreowania siebie, to funkcjonuje jako twórca, a przynajmniej współtwórca własnego rozwoju i bezpieczeństwa. Przedmiotem autokreacji jest bowiem budowanie, tworzenie,
formowanie, własnej osobowości. Silna, otwarta na innych, innowacyjna
osobowość realnie wpływa na tworzenie własnej biografii i wybór swojej
drogi życiowej. Autokreacja może mieć charakter spontaniczny lub intencjonalny. Pierwszy rodzaj – przynależący bardziej do ludzi młodych –
18 Co ciekawe pojęcie piramidy nie zastosował w swojej teorii sam Maslow. Warto
przypomnieć, że za podstawowe Maslow uznał potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa,
kolejno miłości i przynależności oraz szacunku i uznania, a samorealizację postawił
w hierarchii najwyżej.
19 Pojęcie samorealizacji wprowadził do humanistyki Kierkegaard w XIX wieku.
Odwoływał się w nim do ludzkiej egzystencji stojącej w opozycji do przemijania
w obliczu śmierci. Rozważania o samorozwoju podejmowali już starożytni filozofowie
np. Platon i Seneka. Współcześnie o samorealizacji pisali w swoich pracach między
innymi: Adler i Fromm.
20 A.S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2002.
przynosi zmiany niezamierzone, nie do końca uświadomione ale mające
swoje konsekwencje. Drugi natomiast, czyli autokreacja intencjonalna,
dotyczy osób w wieku dojrzałym i koncentruje się na rozwoju własnej
osobowości będącej skutkiem wcześniejszych wyborów i wydarzeń a więc
efektem autokreacji spontanicznej.
Można uznać, że taka forma autokreacji jest dla rozwoju jednostki bardziej wartościowa, bo pozbawiona „błędów przeszłości”. Brak lub mniejsza
ilość takich błędów powoduje poczucie większej kontroli nad własnym życiem. Krótko mówiąc pozwala odczuwać wysoki poziom bezpieczeństwa
osobistego i społecznego.
Bibliografia
1. Adler A., Sens życia. PWN Warszawa 1986.
2. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna. Serce
i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1999.
3. Dumała A., Mechanizmy adaptacji politycznej (red.), Lublin 2005, s.80-81.
4. Fromm E., Rewolucja nadziei. Ku uczłowieczonej technologii, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2000.
5. Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2002.
6. Inkeles A., Smith D.H., Becoming Modern, Harward University Press.
Cambridge, Mass. 1974.
7. Lazarus R. S., Folkman S., Stress appraisal and coping, Springer,
New York, 1984.
8. Linde M. S. B., Słownik języka polskiego, t. I, Gutenberg Print, Warszawa 1994.
9. Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej
kultury bezpieczeństwa, [w:] P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński
(red.), Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, Szczytno 2014.
10. Reber A.S., Słownik psychologii, Warszawa 2002.
11. Rybakowski M., Kultura bezpieczeństwa na tle stanu bezpieczeństwa
dzieci i młodzieży w ruchu drogowym, [w:] Edukacyjne zagrożenia początku XXI wieku, pod red. K. Pająk, A. Zduniak Wyd. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa-Poznań 2003, s. 100.
12. Słownik współczesnego języka polskiego, Reader’s Digest Przegląd, t. I,
Warszawa 2001.
13. Smólski R., Smólski M., Stadtmüller E.H., Słownik Encyklopedyczny.
Edukacja Obywatelska, Wydawnictwo Europa, Wrocław 1999.
14. Zięba R., Teoria ogólna bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, WN Scholar, Warszawa 2006, s. 935–953;
15. Zięba R., O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, Zeszyty Naukowe AON
nr 1(86) 2012.
•
Lucyna Stanek - dr nauk o kulturze fizycznej, wykładowca w Instytucie Sportu w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, absolwentka
studiów podyplomowych w zakresie Organizacji i Zarządzania w Kulturze
Fizycznej - Menedżer Sportu.
Juliusz Piwowarski – dr nauk humanistycznych, Rektor Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie
Nr 17, 2015 (171–189)
STRUČNÁ HISTÓRIA SÚKROMNÝCH
VOJENSKÝCH SÍL, DEFINÍCIA
A ZÁKLADNÁ TYPOLÓGIA SÚKROMNÝCH
VOJENSKÝCH SPOLOČNOSTÍ (SVS)
BRIEF HISTORY OF PRIVATE MILITARY
FORCES, DEFINITION AND BASIC
TYPOLOGY OF PRIVATE MILITARY
COMPANIES (PMCS)
PETER ROZEMBERG
BORIS ĎURKECH
ABSTRACT
In this article we survey the brief history of use of private military forces
because historical context is crucial for understanding current discourse
about the scope and possible utilization of PMCs in the future. Second
part of this article offers definitions and basic typology of PMCs.
Keywords: history of PMCs, definitions of PMCs, typology of PMCs.
ÚVOD
Účasť súkromných osôb v cudzích konfliktoch je fenoménom starým,
ako vojenstvo samotné. Neustále konflikty a spory v ľudskej spoločnosti
viedli k potrebe vyčleniť skupinu bojovníkov, ktorí sa zaoberali výhrad-
172 • Peter Rozemberg, Boris Ďurkech
ne vojenskou činnosťou. Dopyt po bojovníkoch viedol k vytvoreniu trhu
s vojenskou silou, kde si jednotlivé strany konfliktu mohli prenajímať vojakov a kde títo vojaci za požadovanú odmenu vedome súhlasili s náborom.
Nakoľko cieľom tohto prehľadového článku je podať základné informácie
z histórie súkromných vojenských síl, obmedzíme sa v ňom iba na základný historický prehľad využívania súkromných vojenských síl po koniec
tzv. „studenej vojny.“ V druhej časti článku sa budeme zaoberať problematikou definícií SVS a ich základnou typológiou.
STRUČNÁ HISTÓRIA SÚKROMNÝCH VOJENSKÝCH SÍL
Prvé historické záznamy o použití súkromných vojenských síl (tzv. žoldnierov) sa dajú vystopovať už v Mezopotámii. V známej bitke pri Kadeši
(1294 pred n. l.) bojovali najatí numídski vojaci na strane faraóna Ramesa
II.1 Taktiež v biblických textoch sa dajú nájsť informácie o využívaní žoldnierov. Významný britský historik Paul Johnson uvádza, že aj izraelský
kráľ Dávid (vládol asi 1010-970 pred n. l.) bol žoldnierom: „Asi bude pravdou, že Dávid slúžil Saulovi v rôznych dobách, ale profesionálneho odborného výcviku sa mu dostalo ako žoldnierovi u Pelištejcov. Poznal ich metódy
boja vrátane použitia nových železných zbraní a bol natoľko úspešný, že sa
stal feudálnym vazalom gátskeho kráľa Achiša. Mohol sa stať dokonalým
Pelištejcom, ale nakoniec si vybral judský trón. Ešte ako pelištejský vojenský
veliteľ a neskôr ako opozičný vodca proti chybujúcemu Saulovi zhromaždil
skupinu profesionálnych veliteľov a vojakov, ktorý mu prisahali lénnu vernosť, mali k nemu osobné putá a očakávali, že ich odmení lénom. Tí boli tou
silou, ktorá mu umožnila, aby sa stal judským kráľom po Saulovej smrti....
Dávid sa stal najúspešnejším a najpopulárnejším kráľom, ktorého kedy Izrael mal, a vytvoril taký prototyp panovníka a vladára, že po viac ako 2000 rokoch od jeho smrti hľadia Židia na jeho vládu ako na zlatý vek. Pritom jeho
koruna bola v skutočnosti stále povážlivo nahnutá. Jeho najspoľahlivejší vojaci - osobná stráž – neboli vôbec Izraeliti. Šlo o cudzích žoldnierov, Cheretitov a Peletitov.“2 Aj v starovekom Grécku, kde mali jednotlivé mestské štáty svoje armády zložené z vlastných občanov, bolo zvykom prenajímať si
špecialistov na boj. Kartáginská ríša bola taktiež závislá na žoldnieroch.
Prvá púnska vojna (264-261 pred n. l.) medzi Kartágom a starovekým Rí1 SINGER, P.W.: Corporate Warriors – The Rise of Privatized Military Industry, Cornell
University Press, 2003, s. 20.
2 JOHNSON, P.: Dějiny židovského národa, LEDA/ROZMLUVY, Praha, 2007, s. 61.
Stručná história súkromných vojenských síl, definícia a základná… • 173
mom je dokonca známa pod názvom „žoldnierska vojna“, pretože najatá
armáda, ktorá nebola riadne zaplatená, sa v priebehu boja vzbúrila.3
V Rímskej ríši tento trend pokračoval, pričom žoldnieri (hlavne špeciálne
vycvičení lukostrelci a jazdci) boli najímaní z hospodársky najviac zaostalých oblastí ríše, ako Numídia, Galia, Pyrenejský polostrov, či Kréta. S postupným rozširovaním Rímskej ríše bolo totiž stále obtiažnejšie regrutovať
dostatok rodených Rimanov. Ako uvádza Singer, „na konci 3. storočia preto
už v rímskych légiách bolo viac vojakov germánskeho pôvodu ako samotných etnických Rimanov.“4 V stredoveku bolo najímanie vojakov k vojenským účelom taktiež bežnou praxou. Predstavitelia buržoázie aj drobní
šľachtici si prenajímali vojenské skupiny na svoje vlastné náklady. Z tohto
dôvodu je v súčasnosti napr. v Spojenom kráľovstve Veľkej Británie a Severného Írska (GBR) pozemné vojsko nazývané iba slovom „Army“, pretože súkromnú armádu mohol mať vo vtedajšom stredovekom Anglicku
okrem panovníka ktokoľvek, kto mal peniaze na jej vytvorenie a zaplatenie. Avšak vojenské námorníctvo a neskôr aj vojenské letectvo má v GBR
vždy prívlastok „kráľovské“ (Royal), nakoľko tieto druhy vojska mal k dispozícii výlučne iba panovník. Navyše, anglickí rytieri mali povinnosť slúžiť kráľovi iba 40 dní v roku a často odmietali službu v zahraničí. Pričom
feudálne armády boli podľa dobových záznamov „notoricky nekvalitné
a neuveriteľne nedisciplinované“.5 Žoldnierov si preto stredovekí vládcovia
najímali kvôli ich väčšej flexibilite a bohatým bojovým skúsenostiam. Poskytovali totiž aj špecializované služby, ktoré klasické feudálne družiny neboli schopné poskytnúť (napr. obsluha samostreľov). Niektorí autori preto
priamo poukazujú na fakt, že využitie súkromných vojenských síl bolo
kľúčové pre vojenskú inováciu, a ďalší priamo spájajú početnosť tohto javu
s narastajúcou „neschopnosťou feudálneho systému reagovať na stále komplexnejšie požiadavky modernizujúcej sa spoločnosti.“6 Podľa Lawrenca
3 SINGER, P.W.: Corporate Warriors – The Rise of Privatized Military Industry, Cornell
4 Ibid., s. 21.
5 PERCY, S.: Mercenaries – The History of a Norm in International Relations, Oxford
University Press, 2007, s.
70. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví
aktéři mezinárodní
bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 41.
6 AVANT, D.D.: Think again: Mercenaries, Foreign Policy 143, July-August 2004, s. 2021. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví
aktéři mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň,
2011, s. 41.
W. Serewitza potom „tieto inovácie postupne viedli k výraznej transformácii
vojenskej i politickej praxe v Európe.“7 Ako uvádza Bureš a Nedvědická,
náklady na zostavenie a udržanie vlastného vojska z radov poddaných
predstavovali pre stredovekých vladárov veľkú finančnú záťaž a preto sa
začali v 14. storočí vyberať tzv. „scrutagium“ alebo príspevky na zbroj. Tieto poplatky boli následne využívané na nábor žoldnierov čo postupne
viedlo k vzniku novej spoločenskej vrstvy predstavovanej mužmi, ktorých
obživou bolo ponúkanie svojich schopností rôznym vojenským spoločnostiam - „kompániám“.8 Výsledok bitky preto často závisel práve na týchto spoločnostiach. Kľúčovým konfliktom z hľadiska použitia privátnych síl
bola storočná vojna (1337-1453), ktorá v dobe po uzatvorení dočasného
mieru v roku 1360 viedla k vzniku tzv. „veľkých“ a „slobodných“ kompánií,
v ktorých bez práce sa ocitnutí vojaci ponúkali svoje služby vladárom európskych štátov.9 Po roku 1360 údajne exitovalo až 166 slobodných kompánií, ktoré pôsobili najmä vo Francúzsku, Španielsku a Taliansku.10 Francúzski králi ako aj cirkevní predstavitelia vo Vatikáne od 15. storočia často
využívali služieb švajčiarskych kompánií, ktoré boli v tomto období považované za najlepšie a najspoľahlivejšie nájomné vojenské sily. V prípade
Francúzska tento vzťah vydržal až do roku 1830, ale už o rok neskôr bol
nahradený vytvorením Cudzineckej légie.11 Vo Vatikáne švajčiarska pápežská garda pôsobí dodnes a to oblečená do svojich pôvodných stredovekých rovnošiat. Tu je však potrebné zdôrazniť, že v stredoveku neexistovali národné armády, tak ako ich poznáme dnes, teda armády lojálne svojmu
národu a štátu. Ako uvádza Carlos Ortiz, „skôr išlo o vojenské nástroje ktoré boli k dispozícii vládcom, ktorí však na ich vydržovanie potrebovali
značné prostriedky – vojenské výdavky v 15.-17. storočí preto predstavovali
až 70% všetkých štátnych výdavkov“.12 Keďže stredovekí vladári zvyčajne
nemali dostatok finančných prostriedkov na vedenie (dlhodobejších) vo7 Ibid., s. 41.
8 BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři
mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011,
s. 42.
9 Ibid., s. 42.
10 Ibid., s. 42.
11 ORTIZ, C.: Private Armed Forces and Global Security, s. 32. In: BUREŠ, O. NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní
12 Ibid., s. 44.
jenských konfliktov, ich vojnové aktivity záviseli na ochote šľachticov znášať finančné náklady za prísľub podielu na vojnovej koristi. Ako ďalej uvádza Bureš a Nedvědická, „kľúčovú úlohu zohrali súkromné vojenské sily
hlavne v tridsaťročnej vojne (1618-1648), ktorej sa zúčastnili prevažne najaté jednotky pod vedením zhruba 1500 tzv. „vojenských podnikateľov“. Medzi
najznámejších z nich bezpochyby patril Albrecht z Valdštejna, ktorého habsburský cisár Ferdinand II. povýšil do vojvodcovského stavu za to, že pre neho
na svoje vlastné náklady dal dohromady armádu o veľkosti 20 000 mužov.“13
Avšak vražda Albrechta z Valdštejna v roku 1634 (ktorá bola s vysokou
pravdepodobnosťou prevedená s vedomím cisára) poukazuje na fakt, že
cez značné výhody, aké mali v tej dobe tzv. „vojenskí podnikatelia“, predstavovali títo podnikatelia zároveň potenciálnych politických konkurentov.
Preto sa väčšina vládcov po skončení tridsaťročnej vojny snažila ich vplyv
postupne eliminovať. Vestfálsky mier (1648), ako významný medzník
v histórii medzinárodných vzťahov, kládol veľký dôraz na štátnu suverenitu, čo je možné označiť ako začiatok snáh o budovanie národných armád.
Navyše väčšina novoutvorených európskych armád dovoľovala v podstate
až do začiatku prvej svetovej vojny medzi vyššími spoločenskými vrstvami
veľmi obľúbenú možnosť vykúpenia sa z vojenskej povinnosti. Ako uvádza
Peter Paret, „napríklad v pruskej armáde v roku 1813 slúžilo iba 13% občanov zo stredných a vyšších vrstiev.“14 K najímaniu platenej súkromnej vojenskej sily však dochádzalo aj mimo európskeho územia. Richard V. Smith
uvádza, že „v priebehu americkej vojny za nezávislosť (1775-1782) nemala
britská vláda dostatok jednotiek na udržanie svojich zámorských kolónií,
a preto sa obrátila na medzinárodný trh a najala si žoldnierov. Bol to tiež
jeden z faktorov, ktorý zapríčinil vznik Deklarácie nezávislosti, ktorú je možné vnímať aj ako odpoveď na zmluvu uzatvorenú medzi britským panovníkom a panovníkmi niekoľkých nemeckých štátov o prenájme až 19 000 vojakov.“15 Ako sa neskôr ukázalo, práve títo žoldnieri dopomohli Veľkej Británii prehrať vojnu, nakoľko veľká časť najatých žoldnierov dezertovala ih13 BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři
mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň,
2011, s. 44.
14 PARET, P.: Understanding War: Essays on Clausewitz and the History of Military
Power, Princenton University Press, 1992, s. 71.
15 SMITH, R.V.: Can Private Military Companies Replace Special Operational Forces?,
Royal Military College of Canada. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé
vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství
a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 46.
neď ako sa dostala na americké územie, kde sa následne natrvalo usadila.
No aj na strane povstaleckých amerických kolónií bojovalo po boku milícií
množstvo súkromných kontraktorov a to až v pomere 6 :1 (šesť vojakov na
jedného kontraktora).“16
Využívanie nájomných vojenských síl bolo taktiež neoddeliteľnou súčasťou koloniálnej expanzie všetkých európskych mocností. Od začiatku
19. storočia sa tieto nájomné sily používali najmä na správu kolónií, nakoľko pri tejto činnosti bolo treba použiť relatívne veľké množstvo mužov na
pomerne dlhé časové obdobie. Navyše najímané vojenské sily mali väčšie
bojové skúsenosti ako vtedajšie pravidelné armády a bolo ich možné použiť aj na nasadenie vo vzdialených oblastiach sveta s celkom odlišným klimatickým prostredím. Ako dopĺňa Gerry Cleaver, tieto súkromné jednotky
boli lacnejšie ako národné armády.“17 Pomerne dôležitú úlohu pri správe
kolónií zohral aj systém tzv. „výhradných zmluvných spoločností“, ktorým
bola vládami európskych koloniálnych mocností zverená celá škála právomocí: „Mohli uplatňovať monopol na obchod v danom regióne, mohli vybudovať armádu a námorníctvo, stavať pevnosti, uzatvárať zmluvy, vyhlasovať
vojny, vládnuť svojim spoluobčanom a vydávať svoju vlastnú menu.“ 18
Ako príklad môžeme spomenúť Východoindickú spoločnosť (East India Company), ktorá v roku 1815 kolonizovala Indický polostrov a v mene
britskej vlády disponovala súkromnou vojenskou silou (armádou) o sile
až 150 000 vojakov.19 Podobné spoločnosti si však vytvárali aj vlády v Holandsku, Dánsku, Švédsku či vo Francúzsku. Pričom tieto krajiny nevytvárali iba pozemné vojsko, ale mnohokrát disponovali aj kvalitným vojenským loďstvom. K postupnému úpadku súkromných vojenských síl začalo
dochádzať po Veľkej francúzskej revolúcii (1789). K obrane ideálov revolúcie (spojených s nástupom nacionalizmu) bolo potrebné budovať novú
17 CLEAVER, G.: Subcontracting Military Power, s. 134. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ,
V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní bezpečnosti,
Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 47.
18 SMITH, R.V.: Can Private Military Companies Replace Special Operational Forces?,
Royal Military College of Canada. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé
vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství
a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 47.
19 Ibid., s. 47.
armádu občianskeho typu. S týmto krokom súviselo aj budovanie armády
na základe konskripčného systému povinného pre všetkých Francúzov.
Začali tak vznikať národné armády a vlády jednotlivých krajín si začali
robiť nárok na právomoc nad ozbrojenou silou. Ako uvádza Kinsey, „od
polovice 19. storočia si štáty nárokovali výhradnú právomoc nad použitím
ozbrojenej sily a zároveň tak prijali zodpovednosť za násilie páchané svojimi
občanmi.“20 Za posledný konflikt, pre ktorý si nejaká európska veľmoc
najala vo väčšom množstve súkromné a cudzie vojenské sily, sa považuje
Krymská vojna (1853-1856). Avšak nemecké, talianske a švajčiarske jednotky najaté Veľkou Britániou už do bojov nestihli zasiahnuť.
Medzi odborníkmi dodnes neexistuje konsenzus v otázke príčin odklonu od prenajímania súkromných vojenských síl európskymi veľmocami
po Krymskej vojne. Pravdepodobne najväčšiu úlohu zohral vtedajší populačný boom, ako aj rozvoj inovácií vo vojenstve, ktorým sa vysvetľuje prechod k občianskym armádam. Avšak napríklad Deborah D. Avant
považuje za kľúčové „domáce politické faktory (hlavne pri vyhodnocovaní
vojenských porážok) a logiku vzorového správania sa (path dependency) po
tom, čo prvé štáty prešli k občianskym armádam.“21
Krymská vojna však neučinila definitívny koniec súkromným vojenským silám. Aj keď na určitý čas došlo k útlmu používania súkromných vojenských síl, už počas druhej svetovej vojny pôsobili v rámci Ozbrojených
síl Spojených štátov amerických (OS USA) súkromní kontraktori, ktorí
poskytovali najmä logistické služby či ostrahu vojenských základní USA
v zahraničí. Po skončení druhej svetovej vojny sa súkromná vojenská sila
využívala najmä v nespočetných ozbrojených konfliktoch v Afrike. Počas
studenej vojny začali vznikať prvé privátne vojenské spoločnosti. Podľa
Carlosa Ortiza za predchodcu súčasných SVS môžeme považovať britskú
spoločnosť Watchguard International Ltd., ktorú v roku 1967 založil David
Stirling. Táto spoločnosť bola založená v súvislosti s rastúcim dopytom po
službách bývalých britských vojakov v oblasti výcviku a poradenstva a ne20 KINSEY, CH.: Corporate Soldiers and International Security – The Rise of Private
Military Companies, Routledge, 2006, London, s. 42-43. In: BUREŠ, O. NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní
21 AVANT, D.D.: From Mercenary to Citizen Armies. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ,
skôr sa špecializovala na „programy určené k potieraniu pučov.“22 Najviac
zákaziek získali v arabskom svete a v Afrike. Postupne začali vznikať aj ďalšie SVS a to nielen v GBR, ale aj na území USA. Predovšetkým v súvislosti
s vojnou vo Vietname. Avšak zatiaľ vždy išlo iba o logistické služby alebo
výcvik jednotiek. V žiadnom prípade nešlo o poskytovanie smrtiacej sily.
Napríklad SVS Vinell ešte pred ukončením kontraktu vo Vietname, získala
lukratívnu zákazku na dodnes trvajúci kontrakt na výcvik saudskoarabskej Národnej gardy.
Ku skutočnému boomu súkromných vojenských síl došlo až po skončení studenej vojny a to najmä s tým súvisiacim znižovaním početných
stavov armád a procesom odzbrojovania. Podľa štatistických údajov poklesol v rokoch 1985 až 2001 celosvetovo počet osôb v armáde o 27%. 23
Ako ďalej uvádza Carlos Ortiz, počet amerických vojakov na základniach
mimo územie USA klesol z 520 000 v roku 1983 na 344 000 v roku 1992.24
Na strane dopytu znamenal koniec studenej vojny ukončenie podpory lokálnych strán v mnohých konfliktoch zo strany USA a bývalého Sovietskeho zväzu z ideologických dôvodov. Toto nové bezpečnostné vákuum bolo
navyše umocnené neochotou veľmocí angažovať sa v občianskych vojnách
v zahraničí pokiaľ sa ich tieto konflikty bytostne nedotýkali, alebo neohrozovali ich národné záujmy. Ako povedal jeden z vedúcich predstaviteľov
nemenovanej americkej SVS plukovník Tim Spicer: „Koniec studenej vojny
umožnil novú eskaláciu dlho potlačovaných či veľmocami manipulovaných
sporov. Zároveň sa väčšina riadnych armád zmenšila a priame pokrytie
usmrtenia amerických vojakov v Somálsku CNN malo mrazivý dopad na
ochotu vlád intervenovať v cudzích konfliktoch. My sme túto medzeru zaplnili.“25 Vznik nových SVS súvisel teda najmä so skutočnosťou, že v zmenenej geopolitickej realite post bipolárnej éry zákazníci SVS požadovali
bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 52-53.
23 FETTERLY, R.: The Demand and Supply of Peacekeeping Troops. In: BUREŠ, O. NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní
25 SINGER, P.W.: Corporate Warriors – The Rise of Privatized Military Industry, Cornell
zabezpečiť odlišný rozsah bezpečnostných služieb, aký národné štáty dokázali zaistiť len s veľkými problémami.
Z tohto krátkeho historického prehľadu je vidieť, že najímanie si súkromných vojenských síl má dlhú históriu. Ako pripomína James Cockayne: „štáty vždy využívali medzinárodné právo k obmedzeniu, kontrole
a kooptácii - nie však k eliminácii – nezávislej transnacionálnej komerčnej
vojenskej sily.“26 Aj keď sa z vyššie uvedených faktov o pôsobení súkromnej vojenskej sily môže zdať, že využívanie tzv. kontraktorov je nedielnou
súčasťou medzinárodnej a národnej bezpečnosti, táto prax nie je bezproblémová ani na začiatku 21. storočia. Nakoľko však je táto problematika
pomerne rozsiahla a nie je možné ju vyčerpávajúco pokryť v rozsahu niekoľkých odsekov, bude podrobnejšie rozpracovaná v inom článku.
DEFINÍCIE A ZÁKLADNÁ TYPOLÓGIA SVS
Definície SVS. Analýza určitého problému (fenoménu) je takmer nemožná bez jeho presného zadefinovania. V prípade problematiky SVS však
doteraz nebola akademikmi ani odbornou verejnosťou prijatá jednotná
a všeobecne prijímaná definícia súkromných vojenských spoločností SVS, niekedy v zahraničnej odbornej literatúre tiež nazývaných súkromné vojenské a bezpečnostné spoločnosti - SVBS. Z dostupnej literatúry sa
však dajú vyvodiť tri všeobecne prijímané kritériá, ktoré sú odborníkmi
a akademickou obcou používané pre potreby definovania SVS a osôb, ktoré sa zúčastňujú cudzích konfliktov (tzv. žoldnierov):
1. Sú cudzí danému konfliktu (t.j. nie sú občanmi bojujúceho štátu či štátov),
2. Sú primárne motivovaní túžbou po súkromnom zisku,
3. Priamo sa zúčastňujú bojových operácií.27
Tu sa však už dostávame k prvému problému spojenému s definovaním
SVS a to je problém definovania pojmu žoldnier. Všeobecne je možné
povedať, že žoldnierom je osoba, ktorá bojuje za záujmy strany ktorá ho/ju
najala. Je to človek, ktorý nebojuje kvôli vlasteneckým hodnotám prípad26 COCKAYNE, J.: Make or Buy? Principal agent–theory and the regulation of private
military companies. In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské
společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství
Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011, s. 58.
27 BUREŠ, O. a kol.: Privatizace bezpečnosti – české a zahraniční zkušenosti, Grada
Publishing, a.s., Praha, 2013, s. 20.
ne zákonnej povinnosti (ako napríklad príslušník národnej armády), ale
za účelom finančného (alebo materiálneho) zisku. Táto definícia naráža na
kritiku v tom, že by mohla byť tiež aplikovaná na všetkých profesionálnych
vojakov a považovať ich za žoldnierov svojho druhu. Avšak napriek nedostatkom definícií založených na pojme žoldnier, sú práve tieto definície
najčastejšie používané v tlači a literatúre pojednávajúcej o problematike
SVS. No definície založené na pojme žoldnier nie sú už v súčasnosti príliš vhodné na definovanie novodobých SVS, pretože neodrážajú súčasné
aspekty ich fungovania a postavenie ich zamestnancov. Väčšina súčasných
SVS vykazuje celý rad „moderných“ charakteristických znakov, ktoré ich
odlišujú od ich historických predchodcov. Ide najmä o nasledujúce znaky:
1. Zreteľná prezentácia podnikateľského imidžu,
2. Otvorená obhajoba a propagácia užitočnosti a profesionality,
3. Využívanie medzinárodne uznávaných právnych a finančných nástrojov
pre realizáciu svojich transakcií,
4. Podpora výlučne medzinárodne uznaným vládam a vyhýbanie sa medzinárodným spoločenstvom neuznaným režimom.28
Ako uvádzajú Fred Schreier a Marina Caparini, „jednotliví žoldnieri
obvykle skutočne nie sú schopní ponúkať rovnako komplexné služby ako súčasné SVS – väčšina z nich totiž poskytuje iba služby zamerané výhradne na
priamy boj alebo veľmi špecifické výcvikové služby. SVS sú tiež schopné poskytovať svoje služby niekoľkým klientom naraz, zatiaľ čo skupiny žoldnierov
vo väčšine prípadov nedisponujú takýmito možnosťami. Navyše často pracujú aj pre klientov, ktorí nie sú uznávaní medzinárodným spoločenstvom, či
porušujú medzinárodné dohovory.“ 29
Definície SVS, ktoré sa doteraz objavili v rámci diskusií medzi odbornou
verejnosťou a akademikmi môžeme rozdeliť do dvoch základných skupín.
1. Medzinárodnoprávne definície
2. Akademické definície
28 BRAYTON, S.: „Outsourcing War: Mercenaries and the Privatisation of Peacekeeping“,
Journal of Interational Studies 55, No 2 (Spring 2002), s. 305.
29 SCHREIER, F. – CAPARINI, M.: Privatising Security: Law, Practice and Governance of
Private Military and Security Companies, Geneva Centre for the Democratic Control
of Armed Forces, Occasional Paper no. 6, (March 2005).
Medzinárodnoprávne definície. Vzhľadom na pretrvávajúci názor, že
súčasné SVS sú v podstate vnímané ako novodobí žoldnieri, autori definícií v rámci tejto skupiny považujú za dôležité preskúmať rôzne definície
pojmu žoldnier používané v súčasnom medzinárodnom práve. Ide najmä o tri dohovory medzinárodného práva. A to o Dohovor o odstránení
žoldnierstva v Afrike (Convention for the Elimination of Mercenarism in
Africa) Organizácie africkej jednoty (OAJ) z roku 1979; článok 47 Dodatkového protokolu k Ženevským dohovorom z roku 1977 a Medzinárodný
dohovor OSN proti náboru, užívaniu, financovaniu a výcviku žoldnierov
(International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries) z roku 1989. Vzhľadom na nemožnosť vynútenia medzinárodného práva, v praxi tieto dohovory nemajú veľký vplyv na činnosť
a reguláciu pôsobenia SVS, nakoľko ich ratifikovalo iba niekoľko desiatok
štátov sveta. Napríklad posledne uvádzaný Medzinárodný dohovor OSN
proti náboru, užívaniu, financovaniu a výcviku žoldnierov dodnes ratifikovalo iba 30 štátov, pričom žiadny z piatich stálych členov Bezpečnostnej
rady OSN k tomuto dohovoru ani nepristúpil. Tu je však nutné podotknúť,
že ani jeden z vyššie uvedených dohovorov sa priamo nezmieňuje o SVS
a tieto dohovory sa skôr zasadzujú za ich zrušenie, resp. za zákaz žoldnierstva. Určitý pokrok by v rámci tejto skupiny mohol priniesť návrh Medzinárodného dohovoru o regulácii, kontrole a monitoringu súkromných
vojenských a bezpečnostných spoločností (International Convention on
the Regulation, Oversight and Monitoring of Private Military and Security
Companies), ktorý bol do OSN podaný dňa 13. 7. 2009.30 Tento návrh na
rozdiel od vyššie uvedených starších dohovorov zakazujúcich žoldnierstvo
akceptuje SVS ako spôsob podnikania, ktorý podlieha obchodným pravidlám, pričom však vyžaduje špeciálnu kontrolu. Jeho cieľom nie je zákaz
činnosti SVS, ale ich regulácia. Dohovor by tak mal viesť k vytvoreniu Komisie pre reguláciu, kontrolu a monitoring súkromných vojenských a bezpečnostných spoločností, ktorá by vyhodnocovala výročné správy zmluvných
strán. K ratifikácii tohto dohovoru však zatiaľ nedošlo.
Mimo rámec OSN existuje tzv. „Švajčiarska iniciatíva“ (Swiss Initiative),
čo je medzivládny proces iniciovaný švajčiarskym ministerstvom zahraničných vecí a Medzinárodným výborom Červeného kríža, ktoré sa spoločne od roku 2004 zasadzujú o prijatie dokumentu, ktorý by jednoznačne
potvrdil právne záväzky štátov vo vzťahu k aktivitám SVS a zároveň za30 Dostupné na: http://mgimo.ru/files/121626/draft.pdf
dokumentoval „najlepšie postupy“ (good practises) štátov v tejto oblasti. Táto snaha bola odmenená úspechom v podobe podpisu dokumentu
dnes známeho ako Montreux Document,31 ktorý dňa 17. 9. 2008 podpísalo
18 štátov vrátane všetkých stálych členov Bezpečnostnej rady OSN a významných exportérov (napr. Juhoafrická republika) a príjemcov služieb
SVS (napr. Iracká republika, Afganská islamská republika). Podľa bodu
9 tohto dokumentu sú: „súkromné vojenské a bezpečnostné spoločnosti
súkromné podnikateľské organizácie (subjekty), ktoré bez ohľadu na svoj názov, alebo označenie poskytujú zákazníkom vojenské a/alebo bezpečnostné
služby. Poskytované vojenské a bezpečnostné služby zahŕňajú najmä ozbrojenú ostrahu a ochranu osôb a objektov – ako sú dopravné konvoje, budovy
a iné dôležité zariadenia; obsluhu a údržbu zbraňových systémov; stráženie
väzňov a ochranu väzníc; vojenské a bezpečnostné poradenstvo, alebo výcvik
miestnych vojenských síl a príslušníkov bezpečnostných zložiek.“32
Akademické definície. Táto skupina v sebe zahrňuje veľké množstvo
definícií, ktoré sa snažia definovať SVS podľa spôsobu ich použitia (nasadenia) v konfliktnom prostredí (pozri nižšie odsek Typológia SVS).
Pre potreby tohto príspevku budeme používať širšiu definíciu SVS od
Simona Chestermana a Chie Lehnardt, ktorí za Súkromnú vojenskú spoločnosť považujú spoločnosť, ponúkajúcu služby mimo jej domáci štát s potenciálom použitia smrtiacej sily, vrátane výcviku a poradenstva armádam,
ktoré významne ovplyvňujú ich bojové schopnosti.33 Táto definícia podľa
Bureša „berie do úvahy problémovosť jasného odlíšenia ofenzívnych a defenzívnych operácií v oblastiach konfliktov z nízkou intenzitou boja, kde nie
je žiadna jasná frontová línia. Sémantický termín „vojenské“ lepšie zachytáva charakter týchto služieb, lebo poukazuje na kvalitatívny rozdiel medzi
spoločnosťami operujúcimi v konfliktných oblastiach vo vojenskom prostredí
a „bezpečnostnými“ spoločnosťami, ktoré primárne strážia priestory v stabilnom prostredí.“34 To je aj hlavný dôvod, prečo v tejto práci budeme pri
ďalšej analýze používať pojem súkromné vojenské spoločnosti a nie sú31 Dostupné na: https://www.eda.admin.ch/eda/en/fdfa/foreign-policy/internationallaw/international-humanitarian-law/private-military-security-companies/montreuxdocument.html
32 Ibid.
33 CHESTERMAN, S. – LEHNARDT, Ch.: From Mercenaries to Market The Rise and
Regulation of Private Military Companies, Oxford University Press, 2007, s. 3.
34 BUREŠ, O. a kol.: Privatizace bezpečnosti – české a zahraniční zkušenosti, Grada
Publishing, a.s., Praha, 2013, s. 24.
kromné vojenské a bezpečnostné spoločnosti (SVBS), alebo súkromné
bezpečnostné spoločnosti (SBS), ktoré sa v hojnom počte vyskytujú v zahraničnej odbornej literatúre (často ako synonymá). Navyše, ako uvádza
O´Brien, „v rámci Európskej únie (EÚ) väčšinou platí, že miestne SBS sa
na rozdiel od SVS stránia ponúkať služby na bojovej línii v konfliktných zónach.“35 Pričom na záver treba poznamenať, že rovnako ako pojem SVS ani
pojem SVBS (SBS) nemá doteraz žiadnu všeobecne prijímanú definíciu.
Typológia SVS. Základná typológia SVS berie ako základ pre definovanie SVS spôsob ich použitia v boji a pochádza z pera Petera W. Singera,
ktorý SVS rozdeľuje do troch základných typov podľa kritéria vzdialenosti
od bojiska. Konkrétne táto typológia tzv. „hrotu kópie“ (tip of spear) rozlišuje tri druhy SVS:
1. Spoločnosti poskytujúce priamu vojenskú podporu (military provider
firms) a operujúce priamo na bojisku. Nachádzajú sa na najvyššej úrovni
kópie a približujú sa najviac klasickým žoldnierom. Zamestnanci týchto
spoločností môžu byť priamo zapojení do bojovej činnosti.
2.Vojenské konzultačné spoločnosti (military consultant firms), ktoré
poskytujú strategické, operačné, výcvikové a organizačné služby, ale nie sú
priamo zapojení do bojovej operácie.
3. Spoločnosti zaisťujúce vojenskú podporu (military support firms), ktoré
zaisťujú služby nebojovej povahy, najmä logistiku, technickú podporu
a spravodajské pokrytie. 36
Do prvej skupiny patria predovšetkým tradičné typy SVS, ktoré boli
využívané už v predchádzajúcich etapách historického vývoja. Išlo predovšetkým o vojakov v prvej línii. Ide tiež o SVS, ktoré poskytujú výcvikové
služby pre bojovníkov v prvej línii, pričom ich školia všetkým nevyhnutným zručnostiam potrebným pre priamy boj. Do tejto skupiny však môžu
byť zahrnuté tiež spoločnosti, ktoré poskytujú modernú vojenskú techniku
(napr. moderné stíhacie lietadlá), pričom súčasťou obchodného kontraktu
je aj poskytnutie vycvičených pilotov, technikov, či vysoko kvalifikovaných
pozemných špecialistov na ich obsluhu.
35 O´BRIEN, K. A.: What should and what should not be regulated?, In: BUREŠ, O. NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní
36 SINGER, P.W.: Corporate Warriors – The Rise of Privatetized Military Industry,
Cornell University Press, 2003, s. 93.
Druhý typ SVS zamestnáva prevažne bývalých vojenských dôstojníkov.
Tento typ SVS totiž poskytuje širokú paletu poradenských činností, ktoré
v sebe zahrňujú taktické, operačné a strategické poradenstvo nevyhnutné pre vedenie efektívnej bojovej činnosti. Ďalej poskytujú odborné poradenstvo a výcvik zamerané na viacero vojenských disciplín (tzv. multitasking), bezpečnostné audity, či iné expertné analýzy podľa požiadaviek
konkrétneho zákazníka. Svojim zákazníkom dokážu poskytnúť osvojenie
si najmodernejších metód riadenia ozbrojených síl, vrátane využívania
najmodernejších vojenských technológií. SVS tohto typu sú dnes najímané taktiež mimovládnymi a neziskovými organizáciami, ktoré pôsobia
v konfliktných zónach.
Tretí typ SVS nie je ani úplne vojenskej ani polovojenskej povahy a je
na hranici medzi SVS a SBS. Zamestnanci tohto typu SVS môžu poskytovať napríklad služby potrebné na ochranu prenosu dát a komunikačných
kanálov, alebo vykonávať dohľad nad vojenskou technikou. Môžu tiež byť
najímaní na ochranu veľmi dôležitých osôb (VIP) alebo na ochranu pracovníkov mimovládnych organizácií.
Hlavným nedostatkom Singerovej klasifikácie je podľa akademikov
a odbornej verejnosti jej statickosť. Kritizujú najmä fakt, že aj SVS, ktoré
prioritne vykonávajú úlohy spadajúce do tretieho typu SVS, môžu v niektorých prípadoch vykonávať i činnosti spadajúce do prvého typu SVS. Preto
existujú aj iné pokusy o typológiu SVS, ktoré sa pokúšajú odstrániť vyššie
uvedené nedostatky Singerovej klasifikácie. Napríklad už spomínaní Fred
Schreier a Marina Caparini rozdeľujú SVS do nasledujúcich troch kategórií:
1. Súkromné vojenské spoločnosti, ktoré poskytujú služby skôr súkromným
subjektom než štátom, a preto sa nezúčastňujú ofenzívnych vojenských
operácií.
2. Poskytovatelia nebojových služieb špecializujúci sa napríklad na odmínovanie či iné nebojové služby vo vysoko nebezpečných oblastiach.
3. Súkromné vojenské spoločnosti, ktoré poskytujú svoje služby hlavne štátom
za účelom prispieť k zmene strategickej situácie.37
37 SCHREIER, F. – CAPARINI, M.: Privatising Security: In: BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ,
Posledný tretí typ sa ďalej delí na „aktívne“ SVS, ktoré sa priamo zapájajú do bojových operácií a na „pasívne“ SVS, ktoré sa sústreďujú skôr na výcvik. Už spomínaný Kevin A. O´Brien navrhuje ďalšiu alternatívu pričom
rozlišuje medzi SVS ponúkajúcimi operácie určené k zmene strategického
terénu, a tými, ktoré ponúkajú iba operácie s lokálnym (v najužšom slova
zmysle) a okamžitým dopadom.38 Do prvej kategórie zahrňuje spoločnosti
ponúkajúce vojenské operácie s cieľom zmeniť strategické prostredie. Tie
môžu byť ofenzívne aj defenzívne, vrátane bojovej podpory, peacekeepingu, podpory operácií na vynútenie mieru, patria sem aj vojenské poradenské služby na podporu národných vojenských cieľov či výzvedné služby
podporujúce národné bezpečnostné ciele. Druhá kategória SVS potom zahrňuje spoločnosti ponúkajúce podporné vojenské operácie, ktoré nie sú
samé o sebe určené k zmene strategického prostredia prebiehajúceho konfliktu. Zahrňujú napríklad profesionalizáciu, či integračný výcvik a logistiku. Tretiu kategóriu predstavujú obranné, alebo ochranné bezpečnostné
operácie súkromných aktérov – od rozsiahlej ochrany budov a majetku
po obmedzenú ochranu jednotlivcov. Posledná štvrtá kategória v sebe zahŕňa neletálne bezpečnostné operácie s lokálnym či obmedzeným dopadom – vrátane súkromnej podpory ochrany práva a polície v tranzitných
krajinách, ktorým tieto kapacity chýbajú, ďalej prepravu, paramedicínske
služby, ochranu konvojov s humanitárnou pomocou, ochranu utečencov,
administratívu a logistiku a ďalšie nefrontové služby. 39
Ďalšiu možnú typológiu SVS od Carlosa Ortiza obsahuje tabuľka č. 1. 40
38 O´BRIEN, K. A.: What should and what should not be regulated?, In: BUREŠ, O. NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní
39 Ibid., s. 35.
Tabuľka č. 1.: Typológia SVS podľa Carlosa Ortiza.
Predmet
analýzy
Boj
Výcvik
Podpora
David She- Peter Singer
rer
(2003)
(1988)
Spoločnosti
Služby
Deborah Avant
(2005)
Vojenské
kontrakty
Vojenská
Spoločnosti
Ozbrojená
ponúkajúce
operačná
operačná
podpora
bojové služby podpora
(napr. SVS
(napr. SVS (napr. SVS
Executive
Sandyline Executive
Internatio- Outcomes)
Outcomes)
nal)
Neozbrojená
operačná
podpora
na bojisku
(napr.
SVS SAIC)
NeozVojenské
Spoločnosti
brojené
ponúkajúporadenvojenské
stvo (napr. ce vojenské
SVS SAIC) poradenstvo poradenstvo
a výcvik
(napr.
(napr.
SVS MPRI)
SVS MPRI)
Logistická Spoločnosti
Logistická
podpora
ponúkajúpodpora
(napr.
ce vojenskú (napr.
SVS PAE) podporu
SVS KBR)
(napr. KBR)
Policajné
kontrakty
Policajné
poradenstvo
a výcvik
(napr. SVS
Dyncorp
v Irackej
republike)
Bezpečnosť
Komerčná
bezpečnosť
Analýza
rizík
Prevencia
kriminality
(napr. SVS
Control
Risk Group, Kroll)
Spravodajstvo
Zhromažďovanie informácií
Rekonštrukcia
Ochrana
operácií
OSN a humanitárnych akcií
Spoločnosti
ponúkajúce
vojenskú
podporu
Ozbrojená
ochrana
lokality
(napr. SVS
Blackwater
v Irackej republike)
Neozbrojená
ochrana lokality
Prevencia
kriminality
(napr. SVS
DSL v Demokratickej
republike
Kongo
Spravodajstvo (napr.
SVS CACI
v Irackej republike)
ZÁVER
Fenomén SVS je v zahraničnej odbornej literatúre široko diskutovaný
nielen akademickou obcou, ale aj odbornou verejnosťou. V krajinách
tzv. Západu tento diskurz prebieha už viac ako dve desaťročia. Nakoľko
v podmienkach Slovenskej republiky nie je táto problematika v súčasnosti dostatočne rozpracovaná, cieľom tohto prehľadového článku bolo poskytnúť záujemcom o túto problematiku najaktuálnejší prehľad vedeckých
poznatkov, ku ktorým sa zahraniční odborníci v súčasnosti dopracovali.
Krátky historický exkurz o pôsobení súkromných vojenských síl v minu-
losti má za cieľ ozrejmiť skutočnosť, že súčasné SVS nie sú novodobým
javom a že v rôznych podobách tieto sily pôsobili vo svete od nepamäti. Preto je možné s vysokou pravdepodobnosťou hodnotiť, že SVS ako
(staro) noví aktéri medzinárodnej bezpečnosti v blízkej budúcnosti nezaniknú. Skôr naopak, ich úloha sa bude pravdepodobne posilňovať a budú
v budúcnosti zohrávať dôležitú úlohu pri vedení moderných ozbrojených
konfliktov. S ich účasťou sa však v budúcnosti musí počítať aj po skončení
konfliktu v rámci zaisťovania bezpečnosti v tzv. postkonfliktom prostredí.
Napriek tomu, že diskusia o SVS trvá už viac ako dve desaťročia, vzbudzuje táto problematika aj v súčasnosti mnoho vášní a rozporov. Veď ako
sme mali možnosť sa oboznámiť v druhej časti článku, doteraz nebola prijatá žiadna všeobecne prijateľná definícia SVS, ani pre väčšinu odbornej
a akademickej obce akceptovateľná základná typológia SVS. Takže aj tieto
základné otázky ohľadom SVS stále len čakajú na svoje definitívne doriešenie. A to sme sa ešte nedostali k ďalším dôležitým problémom týkajúcich
sa regulačných rámcov činnosti SVS, či vášne vyvolávajúcej privatizácii
bezpečnosti (násilia) a s tým spojených otázok typu: aká bezpečnosť?, bezpečnosť za akú cenu?, či bezpečnosť pre koho? Využívanie služieb SVS totiž podkopáva monopol štátu a zbavuje štát výhradného práva na použitie
vojenskej sily a znižuje úlohu štátu ako prvoradého ochrancu bezpečnosti
svojich vlastných občanov. Súkromná vojenská sféra uprednostňuje súkromný záujem na úkor verejnej prospešnosti, čo vedie k hrozbe väčšej
militarizácie sveta. Táto skutočnosť jasne poukazuje na zložitosť problematiky skúmania pôsobenia súkromných vojenských síl, ktoré sa svojou
činnosťou dotýkajú mnohých oblastí ľudskej činnosti - od klasických vojenských aktivít, cez právne aspekty, až po chúlostivé etické problémy spojené s existenciálnymi otázkami bytia. Niektoré tu nastolené otázky budú
preto predmetom ďalších článkov.
Literatúra
1. BRAYTON, S.: „Outsourcing War: Mercenaries and the Privatisation
of Peacekeeping“, Journal of Interational Studies 55, No 2 (Spring 2002).
2. BUREŠ, O. a kol.: Privatizace bezpečnosti – české a zahraniční zkušenosti, Grada Publishing, a.s., Praha, 2013.
3. BUREŠ, O. - NEDVĚDICKÁ, V.: Soukromé vojenské společnosti – Staronoví aktéři mezinárodní bezpečnosti, Vydavatelství a nakladatelství
Aleš Čeněk s.r.o. , Plzeň, 2011.
4. CHESTERMAN, S. – LEHNARDT, Ch.: From Mercenaries to Market
The Rise and Regulation of Private Military Companies, Oxford University Press, 2007.
5. JOHNSON, P.: Dějiny židovského národa, LEDA/ROZMLUVY, Praha,
2007.
6. PARET, P.: Understanding War: Essays on Clausewitz and the History
of Military Power, Princenton University Press, 1992.
7. SCHREIER, F. – CAPARINI, M.: Privatising Security: Law, Practice and
Governance of Private Military and Security Companies, Geneva Centre
for the Democratic Control of Armed Forces, Occasional Paper no. 6.
8. SINGER, P.W.: Corporate Warriors – The Rise of Privatetized Military
Industry, Cornell University Press, 2003.
9. International Convention on the Regulation, Oversight and Monitoring of Private Military and Security Companies; http://mgimo.ru/
files/121626/draft.pdf
10. Montreux Document; https://www.eda.admin.ch/eda/en/fdfa/foreign-policy/international-law/international-humanitarian-law/private-military-security-companies/montreux-document.html
Nr 17, 2015 (190–202)
STRUKTURA PORZĄDKU PUBLICZNEGO
I BEZPIECZEŃSTWA
SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ
STRUCTURE OF PUBLIC ORDER AND
SAFETY OF THE LOCAL COMMUNITY
TOMASZ WAŁEK
Abstract
The article is devoted to the problems of the security system, public safety
and public order. The article describes the basic issues relating to security
analysis, risk assessment methodology. In the second part of the article
discusses the types of modern hazards in the community, thereby determining the scope of activities of local administration as their own tasks,
carried out independently and on their own responsibility. Summary of
the article are conclusions and observations made in the course of analysis
and research on the issue of public safety and order at the local government level.
Key words: security, a security system, public order, local community, risk
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest problemom systemu bezpieczeństwa i porządku
publicznego. W artykule przedstawiono podstawowe zagadnienia związane
z analizą bezpieczeństwa, metodologii oceny ryzyka. W drugiej części arty-
Struktura porządku publicznego i bezpieczeństwa społeczności lokalnej • 191
kułu omówiono rodzaje współczesnych zagrożeń w środowisku, określając
tym samym zakres działań administracji samorządowej jako zadań własnych,
prowadzone niezależnie i na własną odpowiedzialność. Podsumowaniem artykułu są wnioski i obserwacje poczynione w trakcie analizy i badań w kwestii bezpieczeństwa i porządku publicznego na szczeblu samorządowym.
Słowa klucze: bezpieczeństwo, system bezpieczeństwa, porządek publiczny, społeczność lokalna, ryzyko
•
Wstęp
Bezpieczeństwo państwa i każdej społeczności a nawet każdej osoby jest
bardzo ważne i istotne, to bezpieczeństwo i rozwój są podstawowymi wymiarami istnienia jednostek i całych społeczności, w tym społeczności
zorganizowanych w państwa lub organizacje międzynarodowe. Obecnie
bezpieczeństwo charakteryzuje wiele wartości: społeczną, cywilizacyjną,
kulturową, polityczną, ekonomiczną jak i również moralną czy duchową.
Zgodnie z teorią hierarchii potrzeb Maslowa, -poczucie bezpieczeństwa
jest jedną z najważniejszych potrzeb człowieka – bez względu – gdzie dana
jednostka mieszka, ile ma lat, jakiej jest płci – czy też, jaką ma pozycję
społeczną. Pojęcie bezpieczeństwa pomimo różnych określeń stanowi
jedną z najważniejszych wartości nie tylko poprzez pojedyncze jednostki,
ale i również organizacje jak i całe narody. Coraz częściej pojawiają się
pytania jak tworzyć skuteczny i prawidłowy system zarządzania bezpieczeństwem?. W wyniku zachodzących procesów w otoczeniu, koniecznym
wydaje się podjęcie rozważań i analiz dotyczących bezpieczeństwa oraz
zarządzaniem bezpieczeństwem. Wiedza ta na pewno jest niezbędna do
pełnienia wielu różnych funkcji administracyjnych i kierowniczych w życiu społeczno- politycznym i gospodarczym - zwłaszcza w okresie szybko rozwijającej się globalizacji. Każdy obywatel zarówno w Polsce jak i na
świecie – chce czuć się bezpiecznie w miejscu, w którym na co dzień żyje
i z nim się identyfikuje. Każdy z nas chce czuć się bezpiecznie w miejscach użyteczności publicznej, parkach, komunikacji miejskiej, urzędach,
pubach, teatrach itp. Bezpieczeństwo państwa i każdej społeczności a nawet każdej osoby jest bardzo ważne i istotne, to bezpieczeństwo i rozwój
są podstawowymi wymiarami istnienia jednostek i całych społeczności,
192 • Tomasz Wałek
w tym społeczności zorganizowanych w państwa lub organizacje międzynarodowe. W państwach demokratycznych, między innymi w Polsce
bezpieczeństwo jest prawnie zagwarantowana ustawą konstytucyjną, a ponadto wpływa na to fakt życia w kraju cywilizowanym.
Bezpieczeństwo i porządek publiczny
Termin bezpieczeństwo pochodzi od łacińskiego słowa securitas – co w tłumaczeniu oznacza stan niezagrożenia1. Znane są liczne próby interpretacji
pojęcia bezpieczeństwo – które można znaleźć zarówno w monografiach
naukowych jak i słownikach, przepisach prawach i różnorodnych normach
technicznych. Na gruncie nauk o bezpieczeństwie przyjęto, że: „Bezpieczeństwo jest zdolnością do kreatywnej aktywności podmiotu i oznacza
stan obiektywny polegający na braku zagrożenia, odczuwalny subiektywnie przez jednostki lub grupy”.2 Autor definiując pojęcie bezpieczeństwa
zinterpretował użyte określenia – wyjaśniając znaczenie kategorii „stan”,
„obiektywny”, „subiektywny” – wyróżniając podejście zarówno podmiotowe jak i przedmiotowe. Coraz częściej bezpieczeństwo rozumiane jest
w znaczeniu wielu różnic gatunkowych, z punktu widzenia struktury definicji klasycznej – wskazania rodzaju i różnicy gatunkowej. Zakres pojęcia
bezpieczeństwo systematycznie jest poszerzane w wyniku rozwoju cywilizacyjnego o coraz to szerzej rozumiane wyzwania oraz zagrożenia wraz
ze środka i sposobami ich eliminowania. Według J. Stefanowicza „czasy
współczesne, przynosząc równolegle do postępu cywilizacyjnego rosnącą
gamę zagrożeń, zmieniły zakres pojmowania bezpieczeństwa. W przeszłości rozumiane czysto militarnie, dziś rozszerzyło się na ważkie aspekty
niewojskowe – polityczne, ekonomiczne, ekologiczne”3. Istotę bezpieczeństwa należy postrzegać w związku z bezpośrednim zagrożeniem, za które
odpowiada zarówno stan psychiczny lub świadomościowy związany z postrzeganiem oraz oceną zjawisk. W związku z większą liczbą podmiotów,
które mogą dotyczyć bezpieczeństwa – jest ono coraz bardziej różnorodne
i trudniejsze do przewidzenia. Pierwotnym znaczeniem etymologicznym
jest określenie bezpieczeństwa, jako stanu: „niezagrożenia, spokoju, pew1 Słownik polsko-łaciński, PWN, Warszawa, 1997, s.347.
2 L. Korzeniowski, Menedżment – Podstawy zarządzania, EAS, Kraków 2010, s. 55.
3 J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Instytut Wydawniczy PAX,
Warszawa, 2004, s.56.
ności; stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń; strachu lub ataku”4.
Bezpieczeństwo to nie tylko stan, ale również i proces polegający na ciągłej
działalności jednostek, organizacji czy też narodów międzynarodowych
w tworzeniu pożądanego stanu, bezpieczeństwo, zatem jest równocześnie
stanem i procesem. Składnikami bezpieczeństwa według J. Stańczyka „to
gwarancja nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody
jego rozwoju”5.
Scharakteryzowanie pojęcia „porządek publiczny” – jest nieco trudniejsze – próby zdefiniowania podejmowane były niejednokrotnie w polskiej literaturze naukowej. Według W. Kawki porządek publiczny to „spokój i bezpieczeństwo jako - elementy charakterystyczne dla pewnego stanu,
umożliwiające zorganizowanie społeczeństwu niezakłóconego współżycia
oraz rozwój”6; a bezpieczeństwo publiczne charakteryzuje, jako: „stan,
w którym ogół społeczeństwa i jego interesy, jako też państwo wraz ze
swymi celami, mają zapewnioną ochronę od szkód zagrażających im z jakiegokolwiek źródła. Z kolei porządkiem publicznym: nazywamy zespół
norm [nie tylko prawnych], których przestrzeganie warunkuje normalne
współżycie jednostek ludzkich w organizacji państwowej”. Ciekawe podejście reprezentuje E. Ura, który uważa, że: „bezpieczeństwo publiczne to:
„taki stan, w którym ogółowi obywateli indywidualnie nieoznaczonych,
żyjących w państwie i społeczeństwie, nie grozi żadne niebezpieczeństwo,
i to niezależnie od tego, jakie byłoby jego źródło”; - a zatem za porządek
publiczny według autora odpowiadają głownie organy administracji państwowej. Zadania organów administracji jak i organizacji społecznych –
związane są bezpośrednio z utrzymaniem i stanem porządku publicznego.
Według S. Glasera; „porządek publiczny – to stan bezpieczeństwa istniejący w społeczeństwie, stan niezakłóconego panowania porządku prawnego albo też, z punktu widzenia podmiotowego, stan świadomości społeczeństwa o istnieniu tego stanu”7. Przedstawicielami podejścia zarówno
obiektywnego jak i materialnego jest J.Zaborowski twierdząc, że: „bezpieczeństwo publiczne jest stanem faktycznym wewnątrz państwa, który
umożliwia bez narażenia na szkody normalne funkcjonowanie organizacji
państwowej i realizację jej interesów, zachowanie życia, zdrowia i mienia
4 L. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, DIFIN, Warszawa, 2012, s. 76.
5 P. Sztompka, Socjologia, analiza społeczeństwa, ZNAK, Kraków, 2002, s.34.
6 W. Kawka, Policja w ujęciu historycznym i współczesnym, ART., Wilno, 1999, s. 46.
7 S. Glaser, Polskie prawo karne w zarysie, Arche, Warszawa, 1993, s. 355.
jednostek żyjących w tej organizacji oraz korzystanie przez te jednostki
z praw i swobód zagwarantowanych konstytucją i innymi przepisami prawa”. Natomiast porządek publiczny to stan faktyczny wewnątrz państwa,
regulowany normami prawnymi i pozaprawnymi, których przestrzeganie
umożliwia normalne współżycie jednostek w organizacji państwowej”8.
Podsumowując – powyższe definicje bezpieczeństwa społecznego jak
i porządku publicznego – należy stwierdzić, iż bezpieczeństwo publiczne
oraz porządek publiczny będą stanami dotyczącymi ochrony porządku
prawnego, życia i zdrowia społeczności oraz ich majątku przed bezprawnymi działaniami innych jednostek.
Strategia bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego
Na zagadnienia dotyczącego bezpieczeństwa lokalnego jak i porządku publicznego, jak na każde zjawisko społeczne, należy spojrzeć w przekroju
historycznym. Pozwala to na bliższe zrozumienie tej złożonej problematyki. Państwo, jako instytucja prawna ulegało w ciągu wieków różnym
przeobrażeniom. Każda formacja społeczno–polityczna niosła ze sobą
nowe rozwiązania. W każdej z nich występowały w takiej lub innej formie organa bezpieczeństwa i porządku publicznego, najczęściej nazywane „policją”. Polska jest krajem, który nie ma doświadczeń związanych
z tworzeniem systemu bezpieczeństwa publicznego, opartych na tradycji
historycznej oraz własnych, zdobytych poprzez przekształcenia systemów
wewnątrzpaństwowych. Narodziny polskiego systemu bezpieczeństwa należy datować na rok 1918, czyli odzyskanie niepodległości. Jednakże proces ten został brutalnie przerwany wybuchem drugiej wojny światowej. Po
jej zakończeniu w kraju obowiązywał scentralizowany i monopolistyczny
model ochrony porządku publicznego, polegający na całkowitym podporządkowaniu rządowi, reprezentowanemu przez instytucję zwaną Milicją
Obywatelską. „Dopiero w 1990 roku nastąpiła decentralizacja tego systemu i rozpoczęto wprowadzanie do niego zmian. Pierwszą była likwidacja
Milicji Obywatelskiej i wprowadzenie Policji Państwowej. Drugą było scedowanie na gminy obowiązku zapewnienia ochrony porządku publicznego na jej terenie i umożliwienie jej w tym celu tworzenia własnej formacji
umundurowanej pod nazwą „straż miejska/gminna”. Natomiast trzecią,
z wprowadzonych zmian, było umożliwienie tworzenia od 1998 roku pry8 J. Zaborowski, Prawne środki zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, ART.,
Warszawa, 1997, s. 129.
watnych firm ochrony osób i mienia, czyli tworzenia umundurowanych
formacji, które nie podlegają jakiejkolwiek władzy państwowej. Zmiany te
wpłynęły na ukształtowanie się pluralistycznego modelu bezpieczeństwa
publicznego w Polsce”9.
Obecnie w każdym mieście – to komisje do spraw bezpieczeństwa i porządku odpowiedzialne są za tworzenie lokalnych programów bezpieczeństwa – które powinny wynikać z lokalnych strategii bezpieczeństwa. Lokalne programy bezpieczeństwa powinny zawierać zarówno krótko jak i długoterminowe projekty profilaktyczne oraz operacje prewencyjne. Tworzone
programy planowane są zarówno na 3-6 miesięcy, jak i okresy wieloletnie
lub też indywidualne ramy czasowe. Wszelkie projekty – powinny być opracowane na podstawie wcześniej przeprowadzanych analiz bezpieczeństwa
i porządku publicznego, bowiem na podstawie wcześniej podjętych badań,
analiz – istnieje możliwość oszacowania obrazu skali, geografii i specyfiki
zagrożeń – co umożliwia oszacowanie potrzeb oraz kosztów przedsięwzięć,
które pozwolą przeciwdziałać występującym zagrożeniom.
Należy pamiętać, iż społeczności lokalne mogą generować i kumulować
szczególne wartości i więzi społeczne, utrwalające poczucie własnej tożsamości narodowej, patriotyzmu i przywiązania do danego regionu. Mogą
również stanowić czynnik negatywny, hamujący postęp oraz rozwój społeczny i cywilizacyjny. Dlatego też to na podstawie strategii rozwoju lokalnego
– mogą zostać opracowywane dokumenty strategiczne dotyczące bezpieczeństwa. Warto pamiętać, iż to właśnie bezpieczeństwo lokalne i porządek
publiczny są niezbędne do rozwoju lokalnego. Za strategię bezpieczeństwa
lokalnego i porządku publicznego, przyjmuje się kierunki działań, które
pozwolą sprawnie zarządzać bezpieczeństwem na danym terenie, zarówno
w czasie jego codziennego, normalnego funkcjonowania jak i podczas kryzysu. Wymiernym efektem wprowadzenia systemu bezpieczeństwa lokalnego
i porządku publicznego winno być stałe zwiększania poczucia bezpieczeństwa oraz zapobieganie występowaniu sytuacji kryzysowych jak i szybkie
oraz sprawne likwidowanie ich następstw. Wykonywanie zaplanowanych
zadań, operacji, projektów winne być prowadzone przy ścisłej współpracy
Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej, Straży Miejskiej, profesjonalnymi służbami ratowniczymi, pogotowiem ratunkowym, gazowniczym, energetycznym, organizacji, związków jak i inicjatyw społecznych10.
9 M. Antanowicz, K. Łukasik, Bezpieczeństwo publiczne, WSZIP, Warszawa, 2011, s. 5.
10 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 Nr 91 poz. 578).
Samorząd gminy posiada również inne uprawnienia z zakresu realizacji
potrzeb społeczności lokalnych w zakresie bezpieczeństwa. Rada gminy
posiada np. możliwość rozstrzygnięcia spraw z zakresu porządku publicznego w drodze referendum gminnego; może określić sposób i zakres działania zarządu gminy, służącego utrzymaniu porządku publicznego; ma też
możliwość planowania w budżecie gminy środków na działalność w tym
zakresie; może podjąć decyzję o utworzeniu przedsiębiorstwa, którego
działalność będzie posiadać znaczenie dla sprawy utrzymania porządku
publicznego; ma prawo uchwalenia przepisów, mających znaczenie dla
wprowadzenia i utrzymania stanu porządku publicznego, np. w zakresie
korzystania z gminnych obiektów użyteczności publicznej.
Przewodniczący zarządu gminy (prezydent, burmistrz, wójt) może wydawać decyzje administracyjne, dotyczące utrzymania porządku publicznego. Rady gmin mogą powołać związek komunalny, jeśli dzięki niemu
sprawy porządku publicznego miałyby być lepiej prowadzone. Mogą zawrzeć stosowne porozumienie, a nawet utworzyć stowarzyszenie gmin.
Umożliwia to rozwinięcie praktycznej działalności i podejmowanie inicjatyw rzeczywistej ochrony bezpieczeństwa. Działalność samorządu w tym
zakresie jest coraz bogatsza i zróżnicowana, a w ciągu ostatnich lat intensywnie się rozwija.
Analiza bezpieczeństwa i porządku publicznego
Powstanie strategii bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego, nie
może obyć się, bez wcześniej szczegółowo przeprowadzonej analizy bezpieczeństwa – bowiem to ona powinna być podstawą do opracowywania
wniosków, projektów i planowania poszczególnych działań. Bardzo istotnym elementem decydującym o trafności analizy bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego– jest objęcie społeczności lokalnej – możliwością wyrażenia swojej opinii oraz potrzeb dot. bezpieczeństwa. Gwarantuje
to zarówno trafną analizę bieżących problemów i zagrożeń jak i wyklucza
możliwość narzucenia z zewnątrz propozycji ich rozwiązań – które mogą
być nie akceptowalne bez lokalną społeczność. Dla osiągnięcia pożądanego efektu warto zaangażować najbardziej aktywne jednostki – a następnie
wspólnie z nimi wypracować cele i wskazać im zadania oraz pełnione role.
Zasadnicze uwarunkowania bezpieczeństwa lokalnego dotyczą11:
• uwarunkowania geograficzne – klimat, woda, ukszałtowanie terenu, zasoby naturalne – zagrożenia: powódź, ekstremalne temperatury, urbanizacja itd.
• Uwarunkowania ekonomiczne - lokalny budżet, rozwój ekonomiczny
lub jego brak, wsparcie finansowe – z budżetu centralnego – zagrożenia:
niski lokalny budżet, brak wystarczających środków finansowych na zaplanowane zadania, itp.
• Uwarunkowania polityczne – zdolność do współpracy dla dobra lokalnego społeczeństwa, eks. pozytur partii politycznych, stosunek centrum
państwowego do aspiracji i potrzeb lokalnych, racjonalność i przewidywalność działań lokalnych układów politycznych, itd.
• Uwarunkowania społeczne – stopień identyfikacji ze wspólnotą lokalną, poziom napięć i konfliktów, lokalne elity, aktywność obywatelska,
zasięg patologii społecznych, stopień samoorganizacji itp.
• Uwarunkowania kulturowe – tradycje lokalne, stosunek do kultur
mniejszościowych, poziom tolerancji, kultura polityczna, zakres otwartości na nowe trendy kulturowe, styl życia, nawyki kulturowe, poziom
samodyscypliny, itd.
Zbieranie danych dotyczących analizy bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego powinno być oparte na:
• badaniu środowiska – warunki życiowe, środowiskowe, socjalne, kulturowe, technologiczne,
• analizie przestępczości i zagrożeń,
• konsultacji – współpraca służb z organizacjami oraz lokalnym społeczeństwie,
• identyfikacji pozostałych czynników - które mogą mieć znaczący wpływ
na sytuację, specyfikę bezpieczeństwa w danym regionie,
Do najważniejszych źródeł pozyskiwania danych na potrzeby przeprowadzanych analiz dot. bezpieczeństwa zalicza się12:
• Źródła policyjne: - RSD – rejestr spraw dochodzeniowych, RSOW –
rejestr spraw o wykroczenia, rozpoznanie dzielnicowych, rozpoznanie
komórek ds. nieletnich, statystyki policyjne,
11 W. Fehler, Bezpieczeństwo w środowisku lokalnym, ARTE, Warszawa, 2009, s.134.
12 R. Głowacki, K. Łojek., A. Tyburska, A. Urban, Poradnik dla członków komisji
bezpieczeństwa i porządku, WSPol, Szczytno 2009, s.87.
• Źródła poza policyjne: lokalne media, informacje zebrane przez: Straż Miejską, pracowników pomocy społecznej, badania opinii społecznej, informacje
pozyskane od innych instytucji, organizacji, pojedynczych jednostek,
Efektem końcowym prawidłowo przeprowadzonej analizy bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego będzie możliwość wskazania zagrożeń mających wpływ na dany region i społeczność lokalną.
Ocena zagrożeń i szacowania ryzyka
Analiza występujących zagrożeń jest podstawą planowania działań profilaktycznych, pozwala zdefiniować obszary (dziedziny), które wiążą się
z największym ryzykiem występowania klęsk żywiołowych i awarii technicznych. Szczegółowa ocena z jasno wyartykułowanymi wnioskami może
być podstawą tworzenia programów poprawy bezpieczeństwa. Zagrożenia
z jakimi mamy do czynienia we współczesnym świecie charakteryzują się
dużą dynamiką. Oznacza to, że muszą być systematycznie monitorowanie
i analizowane.
Ocena zagrożeń oraz szacowanie ryzyka związanego z bezpieczeństwem
lokalnym i porządkiem publicznym, powinno być oparte na określeniu:
1.Dotychczasowych zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego,
2.Relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi zagrożeniami,
3.Hierarchii występujących zagrożeń,
4.Charakterystyki danego otoczenia społeczności lokalnej,
5.Podmiotów mających wpływ na zapobieganie i niwelowanie zagrożeń,
6.Formy i metody, - które mogą przeciwdziałać zagrożeniom,
7.Szacunkowe koszty ograniczenia występowania zagrożeń.
Termin ryzyko (risk) wywodzi się z języka włoskiego (wł. Risico), w którym oznacza przede wszystkim przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany albo niepewny, lub możliwość, że coś się uda albo nie uda, czy też
inaczej, jako stan, w którym rezultat osiągnięty w przyszłości jest nieznany, ale można zidentyfikować jego przyszłe alternatywy, przy założeniu,
że szanse wystąpienia możliwych alternatyw są znane. Ryzyko jest stowarzyszone z wszelką działalnością ludzką i wszelakimi formami egzystencji.
Zarządzanie ryzykiem rozumie się, jako podejmowanie działań mających
na celu: rozpoznanie, ocenę, sterowanie ryzykiem oraz kontrolę podjętych
działań. Celem zarządzania jest ograniczanie ryzyka oraz zabezpieczanie
się przed jego skutkami. Celem rozpoznania - identyfikacji jest określenie
rodzajów ryzyka, ich prawidłowe rozpoznanie jest o tyle istotne, że umoż-
liwia podjęcie działań mających na celu zabezpieczenie się przed nimi lub
ich zniwelowanie. W języku naturalnym oznacza jakąś miarę/ocenę zagrożenia czy niebezpieczeństwa wynikającego albo z prawdopodobnych zdarzeń od nas niezależnych, albo z możliwych konsekwencji podjęcia decyzji.
Najogólniej, ryzyko jest wskaźnikiem stanu lub zdarzenia, które może prowadzić do strat. Jest ono proporcjonalne do prawdopodobieństwa wystąpienia tego zdarzenia i do wielkości strat, które może spowodować. Oceny
ryzyka dokonuje się stosując różne mierniki. Ich wybór zależy od rodzaju
ryzyka, jakie podlega ocenie. Dzięki kwantyfikacji możliwe jest wskazanie
tych czynników ryzyka, na które należy zwrócić szczególną uwagę.
Ocena zagrożeń jak i również szacowanie ryzyka dotyczącego bezpieczeństwa lokalnego i porządku publicznego – można dokonać za pomocą procesu składającego się z: wieloaspektowego gromadzenia informacji,
analizy silnych i słabych stron jak i szans i zagrożeń (analiza SWOT), analizy wpływu otoczenia na badaną społeczność (analiza otoczenia – PEST),
identyfikacji przyczyn występujących zagrożeń dla społeczności lokalnych
oraz prognozowanie i szacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia danego zagrożenia i jego skali.
Rodzaje współczesnych zagrożeń
W XXI wieku – na świecie ciągle pojawiają się nowe zagrożenia związane z organizacją i funkcjonowaniem publicznej przestrzeni ludzkiego
świata. Można zaliczyć do nich wszelkie lęki towarzyszące działaniu sfery
socjalnej, zagrożenia wynikające z rozwoju cywilizacji technicznej. Ponadto początek XXI wieku obfituje w wyraźną ewolucję zagrożeń, wśród których najbardziej dokuczliwe stają się zagrożenia klęskami żywiołowymi
i atakami terrorystycznymi. Zagrażają one bezpośrednio społeczeństwu,
wpływając na funkcjonowanie ludzi, państw i instytucji, zwłaszcza gospodarczych i społecznych. W miarę narastania rzeczywistych zagrożeń
w niestabilnym świecie można zaobserwować coraz większą determinację
w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Istnienie ludzkości nie było dotąd zagrożone. Procesy, które przebiegały, były naturalne i niewymagające dodatkowej ingerencji z zewnątrz. Zagrożenia ogólne występujące w XXI wieku
możemy sklasyfikować, jako różnorodne procesy lub też zjawiska czy też
występujące nagłe zdarzenia. Zagrożeniami globalnymi dla bezpieczeństwa międzynarodowego będą procesy związane z internacjonalizacją,
instytucjonalizacją, jak i różnorodnymi oddziaływaniami oraz współza-
leżnościami międzynarodowymi. Do najgroźniejszych zdarzeń i zjawisk
zagrażającymi bezpieczeństwu możemy zaliczyć zjawisko nędzy, głodu,
bezrobocia, frustracji, terroryzmu, przestępczości i innych. Obecnie zaobserwować można wzrost zagrożenia kryzysami o charakterze lokalnym,
które mogą być spowodowane przez masowe zjawiska społeczne, klęski
żywiołowe, katastrofy ekologiczne oraz terroryzm. Zachodzące zmiany
na różnych płaszczyznach nie pozostaną bez wpływu na przyszłe działania
państwa i ich bezpieczeństwo. Wśród problemów globalnych, związanych
bezpieczeństwem globalnym – warto nadmienić te, – które są potencjalnymi zagrożeniami na skalę międzynarodową tj: katastrofy ekologiczne,
głód i niedożywienie, choroby epidemiczne, zadłużenie państw, niekontrolowany przyrost ludności, dysproporcje rozwojowe, deficyt zasobów
surowcowo-energetycznych, nieodpowiednie zagospodarowanie wód,
powierzchni czy też przestrzeni kosmicznej. Warto również pamiętać
o zagrożeniach związanych z postępującym podziałem cywilizacyjnym
między obszarami położonymi na północy i południu globu, skażeniem
środowiska naturalnego oraz jego degradacją, migracją ludności, wzmacnianiem przestępczości zorganizowanej. Na tym tle pojawiają się także
kwestie związane ze zjawiskiem terroryzmu. Istota tych wszystkich zagadnień zasadniczo wynika z patologii współczesnego świata: nędzy, głodu, epidemii, bezrobocia, ignorancji. Wspomniane plagi wywołują, bowiem w milionach ludzi poczucie upokorzenia, odarcia ich z godności.
Beznadziejność i brak poczucia bezpieczeństwa to przyczyny frustracji,
fanatyzmu, terroru. Równie istotne pod względem zagrożeń XXI wieku
są również konflikty dotyczące sfer: ideologicznej, społecznej, cywilizacyjnej, uwarunkowane religią, pochodzeniem rasowym, przynależnością do
określonej grupy społecznej, a także konflikty pomiędzy wysoko rozwiniętymi i bogatymi krajami a słabo rozwiniętymi i nieco uboższymi krajami (tzw. konflikt zachód –wschód Europy). Należy również pamiętać,
że w przypadku zagrożeń globalnych, bardzo często zdolność państwa do
przeciwstawienia się zagrożeniom wynika z jego gotowości do współpracy
z pozostałymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, jak również
od spójności polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Współcześnie jest to największe wyzwanie, które określa kształt systemu bezpieczeństwa państwa
w XXI wieku.
Zakończenie
Bezpieczeństwo lokalne i porządek publiczny związany jest bezpośrednio z odpowiedzialnością i kompetencjami. Powinien być to wypracowany w trudzie stan współpracy pomiędzy różnymi podmiotami, gdzie
celem nadrzędnym jest najpierw przeprowadzenie analizy bezpieczeństwa i porządku publicznego na podstawie wskazania i oceny zagrożeń
wraz z oszacowaniem ryzyka, a następnie utworzenie skutecznej lokalnej
polityki i strategii bezpieczeństwa. Wszystkie podmioty zaangażowane
w tworzenie strategii zarządzania bezpieczeństwem lokalnym – powinny współdziałać ze sobą, opierając się na wspólnym celu. Do grona tych
podmiotów zaliczyć można w szczególności, w grupach: straży wyspecjalizowanych: Straż Graniczną, Straż Gminną (Miejską), służby pogotowia,
instytucje jak i organizacje rządowe i pozarządowe. Przepisy szczegółowe
i wytyczne wskazują również obywateli, jako partnerów w planowanych
działaniach. W Polsce współdziałanie policji z pozostałymi elementami
podsystemu bezpieczeństwa publicznego wynika z ustaw i rozporządzeń
oraz porozumień zawieranych pomiędzy poszczególnymi służbami. Przepisy prawa i porozumienia określają sposoby i formy współpracy poszczególnych elementów opisywanego podsystemu. Najczęściej występującymi
sposobami współpracy są: wymiana posiadanych informacji, wspólne
służby i szkolenia, podejmowanie działań na wniosek współdziałających
partnerów, przekazywanie dokumentacji, udzielanie pomocy, udostępnienie posiadanych sił i środków. Kluczowymi podmiotami współdziałającymi z policją w zakresie utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego są organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego. Podmioty te wykonują zadania z zakresu ochrony bezpieczeństwa i porządku
publicznego wspólnie z policją na podległym terenie. Współdziałanie to
przybiera różne formy, m.in.: finansowania działalności, organizowania
wspólnych programów profilaktycznych; prawa do stawiania żądań natury
prewencyjnej wobec policji, współudziału w stanowieniu prawa miejscowego, gdzie można określać przepisy porządkowe obowiązujące na terenie
gmin lub miast.
Bilibografia
1. Antanowicz M., Łukasik K., Bezpieczeństwo publiczne, WSZIP, Warszawa, 2011.
2. Fehler W., Bezpieczeństwo w środowisku lokalnym, ARTE, Warszawa,
2009
3. Glaser S., Polskie prawo karne w zarysie, Arche, Warszawa, 1993.
4. Głowacki R., Łojek K., Tyburska A., Urban A., Poradnik dla członków
komisji bezpieczeństwa i porządku, WSPol, Szczytno 2009.
5. Kawka W., Policja w ujęciu historycznym i współczesnym, ART., Wilno,
1999.
6. Korzeniowski L., Podstawy nauk o bezpieczeństwie, DIFIN, Warszawa,
2012.
7. Korzeniowski L., Menedżment – Podstawy zarządzania, EAS, Kraków
2010.
8. Słownik polsko-łaciński, PWN, Warszawa, 1997.
9. Stefanowicz J., Bezpieczeństwo współczesnych państw, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 2004.
10. Sztompka P., Socjologia, analiza społeczeństwa, ZNAK, Kraków, 2002.
11. Zaborowski J., Prawne środki zapewnienia bezpieczeństwa i porządku
publicznego, ART., Warszawa, 1997.
12. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998
Nr 91 poz. 578).
•
mgr Tomasz Wałek – magister nauk o kulturze fizycznej, asystent
w Zakładzie Zarządzania na Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, autor wielu publikacji dotyczących bezpieczeństwa i zarządzania
w zakresie turystyki. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
oraz EUROPEAN ASSOCATTION for SECURITY.
[email protected]
Nr 17, 2015 (203–211)
NIEKTÓRE ASPEKTY TEORII
NIEBEZPIECZEŃSTWA
I BEZPIECZEŃSTWA
SOME ASPECTS OF THE GENERAL
THEORY OF RELATIVITY DANGER
AND SECURITY
ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ОТНОСИТЕЛЬНОСТИ
ОПАСНОСТИ И БЕЗОПАСНОСТИ
VASYL ZAPLATYNSKYI
Academy of Safety and Bases of Health
Abstrakt
W artykule przedstawiono teorię niebezpieczeństwa (zagrożenia) i bezpieczeństwa. Pokazano, że zagrożenie i bezpieczeństwo jest zawsze względne,
i zależą od podmiotu oceny. Wprowadzono nowe pojęcia „podmiot oceny
zagrożenia” i „podmiot oceny bezpieczeństwa”. Wykazano, że ocena ewentualnego działania na rzecz jego zagrożenia związanego z celami, pragnieniami podmiotu oceny, naukowym, społecznymi, jednostkami i innymi czynnikami. W artykule przedstawiono znaczenie wielu pojęć i definicji. Niektóre z tych pojęć, które są powszechnie stosowane w nauce o bezpieczeństwie,
zostały zweryfikowane. Inne pojęcia znalazły swoje potwierdzenie.
Słowa kluczowe: ryzyko, bezpieczeństwo, zagrożenie.
204 • Vasyl Zaplatynskyi
Abstract
The article describes the theory of relativity danger and sесurity (safety). It
is shown that the danger and safety is always relative and is determined by
the subject of the evaluation. Introduced new concepts - “the subject of the
danger (risk) assessment and subject safety assessment”. It is shown that
the assessment of the possible actions on the subject of his danger associated with the goals and desires of the subject of evaluation, research, social attitudes and other factors. The article disclosed the meaning of some
terms and definitions. Some of these concepts, which are widely used in
the science of sесurity, have been refuted. Other concepts were confirmed.
Keywords: danger, sесurity, safety, theory of relativity.
Abstrakt
В статье приведены некоторые аспекты теории относительности
опасности и безопасности. Показано, что опасность и безопасность
всегда относительны и определяются субъектом оценки. Введены
новые понятия – «субъект оценки опасности» и «субъект оценки безопасности». Показано, что оценка возможного действия на предмет
его опасности связана с целями, желаниями субъекта оценки, научной базой, социальными установками и другими факторами. В статье
раскрыто значение ряда терминов и определений. Некоторые из этих
понятий, которые широко используются в науке о безопасности,
были опровергнуты. Другие понятия нашли своё подтверждение.
Ключевые слова: опасность, безопасность, теория относительности.
•
Вступление
Развитие науки о безопасности ставит перед учеными ключевые
вопросы, касающиеся создания общей теории опасности и безопасности. Построение такой теории даст возможность определить
наиболее общие определения основных терминов и на этой основе
сформулировать их многочисленные производные. Общая теория
дает возможность единого подхода к многоаспектности понятий
секъюритологии, в первую очередь базовых понятий – опасность
и безопасность.
Niektóre aspekty teorii niebezpieczeństwa i bezpieczeństwa • 205
Общие определения понятий опасность и безопасность были сделаны автором в ряде предыдущих работ [1, 2], в которых было доказано, что понятия опасность и безопасность не существуют сами по
себе, а являются субъективными понятиями, отображающими представления людей о позитивном и негативном [3, 4]. В этой связи, эти
понятия следует рассматривать, как понятия относительные.
Основная часть
Любую вероятность действия различные субъекты могут оценить
по-разному, один - как опасность, другой - как безопасность исходя
из своих интересов, представлений и т.п. Таких оценок может быть
только две, а именно: опасно и безопасно. Возможны также оценки: нейтрально, полезно, необходимо – они тоже будут относиться
к категории безопасно. Ведь любое из этих воздействий на объект
безопасности не подействует отрицательно. Таким образом, есть
лишь две категории оценки возможного действия (воздействия на
объект безопасности) это опасность, как воздействие, которое приведёт к нежелательным последствиям и безопасность как действие,
которое приведёт к нейтральным или желательным последствиям.
В этой связи мы сталкиваемся с отсутствием специального названия
для вероятного желательного или нейтрального действия. Назвать
его «безопасность» нельзя потому, что это название зарезервировано для обозначения состояния объекта, который рассматривается
на предмет безопасности. Следовательно, для терминов опасность
с одной стороны, и безопасность с другой, нет антиподов (рис. 1).
Эти понятия не являются в полной мере парными альтернативами –
как белое и чёрное или низ и верх. Опасность и безопасность характеризуют разные аспекты – опасность вероятность нежелательного
воздействия, а безопасность – состояние объекта оценки. [5] Вопрос
с названием антиподов пока остаётся открытым.
Рис.1.
Отсутствие антиподов для терминов опасность и безопасность
Для термина безопасность антиподом послужило бы «опасное состояние», хотя учитывая то, что безопасность варьирует в пределах от
0 до 1, приходим к выводу, что это понятие описывает любое состояние рассматриваемого объекта. В это же время понятие опасность
описывает только вероятность негативного воздействия. В рабочем
порядке для антипода понятия опасность воспользуемся термином
«возможное положительное воздействие».
Можно предположить, что есть действия, которые у всех вызывают одинаковую негативную оценку. Тогда такие действия можно было
бы отнести к абсолютно опасным. Термин «абсолютная опасность»
достаточно часто используется в литературе [6]. Однако не всегда
приводится его определение. Логически, абсолютная опасность – это
возможность действия, которое было бы оценено как негативное
любым субъектом оценки. Возможно ли это? Даже к опасностям, которые кажутся нам абсолютными, теоретически, а возможно и практически можно найти или предположить существование субъекта
или субъектов оценки которые могут оценить вероятное действие
по-другому, то есть как желательное, позитивное или другими словами безопасное.
Таким образом, понятия «абсолютной опасности» и соответственно «абсолютной безопасности» невозможны практически, хотя
могут употребляться при некоторых теоретических построениях,
в которых допустима определенная абстракция.
На основе логического рассмотрения абсолютности и относительности опасности можем сформулировать постулат относитель-
ности опасности: Любое вероятное воздействие может бить оценено
как опасное или безопасное.
Рис. 2.
Относительность оценки одного и того же действия
различными субъектами
Какие выводы следует сделать из данного постулата:
• Для любого вероятного действия, всегда можно найти субъект
оценки, который даст ему противоположную оценку, нежели остальные (Рис. 2.).
• Не существует абсолютной опасности и не существует абсолютной
безопасности с точки зрения оценки результата вероятного воздействия на объект безопасности.
• Наряду с опасностью необходимо сформулировать название и определение вероятного действия, которое не приносит негативных
результатов или, по мнению субъекта оценки, является положительным для объекта безопасности. Именно это и будет антиподом опасности.
Вследствие того, что опасность и безопасность являются субъективными понятиями ряд сложившихся словосочетаний, используемых в науке о безопасности, требуют переосмысления.
Нередко авторы пишут о реальной опасности. Это должно означать, что возможна нереальная опасность. Следуя логике – реаль-
ная опасность – это опасность, которая существует объективно,
независимо от субъекта оценки. Однако выше мы рассматривали,
что именно субъект оценки классифицирует возможное влияние на
объект безопасности как негативное и определяет, является ли это
опасностью. В таком случае применение термина «реальная опасность» показывает, что вероятность данного действия существует
объективно независимо от субъекта оценки. Антиподом реальной
опасности будет мнимая опасность – опасность, которая как вероятность негативного воздействия не существует, а лишь представляется таковой субъектом. Возможны два варианта мнимой опасности.
Первый вариант связан с ошибкой в оценке объективного вероятного воздействия и отнесения его к категории опасности и второй
вариант, связанный с вымышленной вероятностью, которой объективно не существует. В первом случае такую мнимую опасность следует назвать ошибочной опасностью, тогда, как во втором случае мы
имеем дело с вымышленной опасностью.
Говоря о реальной опасности, авторы нередко имеют в виду очевидную опасность. Сформулируем определение очевидной опасности.
Очевидная опасность – это такая опасность, которая идентифицируется как опасность сообразно с устойчивыми представлениями
о данном явлении, которые сложились в обществе в данный момент.
Опасность всегда потенциальна. Она не может быть не потенциальной, потому что опасность это лишь вероятность воздействия.
В литературе встречаются различные взгляды на определение, что же
такое «потенциальная опасность». Например, в работе [7] приведено
следующее определение потенциальной опасности: «потенциальная
опасность — это скрытая от человека опасность, которая в определенных условиях реализуется в виде травм или заболеваний».
Действительно, опасность может быть явной и скрытой. Явная
опасность позволяет идентифицировать её по определённым, хорошо известным признакам. Идентификация явной опасности может
быть проведена органолептически, в случае идентификации опасности человеком в быту, на дороге и т.п. Явная опасность также может быть идентифицирована с помощью хорошо известных инструментальных методов, например, определение уровня радиации с помощью специальных приборов, определение токсических веществ
с помощью химического анализа и т.д.
Скрытая опасность, в отличие от явной, требует дополнительных
усилий и приёмов для идентификации. Таким образом, скрытая опасность может выступать как опасность, которую нельзя идентифицировать привычными методами. Скрытая опасность может быть
в виде движущейся машины, которую не видно из-за угла, ведь для
её идентификации необходимо совершить несвойственные человеку
действия, а именно – пройти и оказаться в месте, где обзор лучше.
К скрытым опасностям следует отнести те, которые требуют разработки новых методик для своей идентификации. Зачастую, это опасности, которые ранее не существовали. Понятие явной и скрытой
опасности также относительно и зависит от многих факторов. Людям свойственно игнорировать скрытые опасности даже тогда, когда
они хорошо знают о возможных последствиях своих действий. Такое
игнорирование связано с тем, что опасность является вероятностью,
а не 100% негативным результатом.
Опасность всегда можно предотвратить. Даже в случае, когда опасность кажется неотвратимой или является практически неотвратимой, теоретически можно спрогнозировать условия, когда
опасность будет предотвращена. Неотвратимым будет негативное
воздействие на объект. Воздействие на объект безопасности это
переход опасности как вероятности к результату, то есть к воздействию. Характеристика перехода опасности в опасное действие является большой самостоятельной научной задачей и требует отдельного исследования. Такой переход может быть скачкообразным или
достаточно длительным во времени. На каждом этапе такого перехода часть опасности будет реализовываться в негативное действие,
вызывая нежелательные эффекты.
Выводы
Опасность и безопасность являются феноменами. Эти понятия многоаспектны и многовекторны. Опасность является вероятностью
воздействия, которое принесет негативный результат. Опасность
понятие относительное и невозможно без субъекта оценки. Опасность всегда потенциальна. Она может быть скрытой и явной, быть
реальной или мнимой.
Дальнейшая разработка общей теории опасности и безопасности
позволит вывести секъюритологию на надлежащий научный уровень.
Литература
1. Zaplatynskyi V. Понятие «защита» в науке о безопасности. //
Zborník príspevkov z VII. medzinárodnej vedeckej konferencie
„Bezpečné Slovensko A Európska Únia“, 14. – 15. november 2013,
Košice, Slovenská republika.// – Košice, Vysoká škola bezpečnostného
manažérstva v Košiciach, 2013, – St 347-353 (373) ISBN: 978-80-8928288-3; EAN: 9788089282883
2. Zaplatynskyi V. The new concept of the most general term «danger».
// International scientific conference security, extremism, terorism
2012. December 13th – 14th, 2012 Podhájska Slovak Republic. –
Požiarnotechnický a expertízny ústav MV SR v Bratislave, 2013 – st. 267278 ISBN: 978 - 80 - 89608 - 08 – 9 EAN: 9788089608089
3. Zaplatynskyi V. Danger - a subjective evaluation of objective reality.
// Sciense & military. – L. Mikulas, Slovak Republik. Armed Forces
Academy og General Milan Rastislav Stefanik. No 1, Volume 8, 2013.
P. 53-62 EV 2061/08, ISSN 1336-8885
4. Zaplatynskyi V. Новое определение термина „опасность”. // Prace
naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: Edukacja
Techniczna I Informatyczna. – Częstochowa, Wydawnictwo Akademii
im. Jana Długosza w Częstochowie 2012. Tom VII, S. 179-200. ISBN 97883-7455-298-1, ISSN 1897-4058
5. Антиподы // Энциклопедический словарь, составленный русскими учеными и литераторами. Том IV / П. Л. Лавров. — СПб.: Тип.
И. И. Глазунова и Комп., 1862. — С. 527.
6. Буркина Е. Н. Совершенствование системы управления безопасностью опасных производственных объектов на основе применения показателя абсолютной опасности. Специальность 05.26.03
- «Пожарная и промышленная безопасность» (нефтегазовая отрасль). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата технических наук. Уфа. 2009.
7. Потенциальная опасность и риск. Сайт: Лекциопедия. Электронный ресурс: http://lektsiopedia.org/lek-6274.html
•
Vasyl Zaplatynskyi – candidate of sciences (PhD), docent, honoured
professor, President of Academy of Safety and Bases of Health; associate
professor (docent) of National University of Physical Education and Sport
of Ukraine. The member of Scientific and Methodological Commission of
Сivil Safety of the Methodological Board of the Ministry of Education and
Science of Ukraine; E-mail: [email protected]
Nr 17, 2015 (212–231)
Fizjologia treningu siłowego
jako forma profilaktyki
zdrowotnej i przeciwdziałania
zagrożeniom cywilizacyjnym
Physiology of strength training
as a form of prophylaxis
and counteraction against
civilization threats
dr hab. Tadeusz Ambroży prof. nadzw.
dr hab. Dariusz Mucha prof. nadzw.
dr Mateusz Nowak
trener personalny, działalność gospodarcza
dr Dorota Ambroży
mgr Teresa Mucha
nauczyciel wychowania fizycznego, instruktor gimnastyki korekcyjnej
•
Słowa kluczowe: trening siłowy. profilaktyka zdrowotna,
parametry fizjologiczne
Keywords: strength training. health prevention, physiological parameters
Fizjologia treningu siłowego jako forma profilaktyki zdrowotnej… • 213
Streszczenie
Celem pracy była próba określenia zakresu oddziaływania na wybrane parametry fizjologiczne, zmodyfikowanego treningu obwodowego o charakterze siłowo-wytrzymałościowym realizowanego według
programu autorskiego. W projekcie uczestniczyło 30 wyselekcjonowanych za pomocą doboru celowego ochotników trenujących na co dzień
w krakowskich klubach fitness. Grupę osób podzielono na dwie podgrupy. Jedna wykonywała podczas sesji treningowej eksperymentalny
program treningu obwodowego, trzy razy w tygodniu, a druga w tym
czasie uczestniczyła w dotychczasowych standardowo praktykowanych
treningach własnych. Po upływie 6 tygodni grupy zostały poddane badaniu. Mierzono częstotliwość skurczów serca za pomocą pulsometrów
oraz poziomu mleczanu w organizmie.
Wyniki badań wskazują, że zaproponowany program treningowy
przebiega na wysokim poziomie intensywności, na co wskazuje zarejestrowany pomiar częstości skurczów serca oraz stężenie mleczanu we
krwi. Zrealizowany projekt badawczy z wykorzystaniem treningu obwodowego wpływa korzystnie na podstawowe parametry fizjologiczne;
spadek średniej i maksymalnej częstości skurczów serca, zmniejszenie
wydatku energetycznego podczas treningu, spadek stężenia mleczanu po
treningu oraz przyspieszenie restytucji powysiłkowej. Zaproponowana
forma treningu może być przykładem aktywności fizycznej o znacznych
walorach prozdrowotnych.
Summary
The aim of this paper was to evaluate the scope of influence a modified circuit training of endurance and strength character, carried out in line with
an original programme, on the selected physiological parameters. 30 volunteers who train in fitness clubs in Kraków on an everyday basis were selected by means of purposeful selection to participate in the research. This
group was divided into two subgroups. One of them used an experimental
programme of circuit training, the other took part in the same training
programmes they had used so far. After six weeks the two groups were
subjected to research. Heart rate and blood lactate levels were measured.
Heart rate monitors were used to measure heart rate.
Research results show that the proposed training programme is carried
out at a high intensity level, which is indicated by the recorded heart rate
214 • Tadeusz Ambroży et al.
and blood lactate levels. The research programme carried out with the use
of the circuit training positively influences fundamental physiological parameters; average and maximal heart rate frequency were lowered, energy
expenditure in the course of the training was lowered; blood lactate levels
after the training were reduced as well and post-exercise restitution was
increased. The proposed form of training can be an example of physical
activity of significant health-oriented advantages.
Wstęp
Postęp cywilizacyjny wymaga od współczesnego człowieka wyjątkowej
dbałości o zachowania prozdrowotne. Pozytywnym wynikiem rozwoju cywilizacyjnego jest coraz większa świadomość społeczna, dotycząca zdrowia rozumianego jako pełny dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny
jednostki, a nie tylko jako brak symptomów choroby1.
Duża grupa osób poszukuje metod zapobiegania negatywnym skutkom
rozwoju cywilizacji. Spośród wielu sposobów obrony przed zagrożeniami cywilizacyjnymi celowe wydaje się wykorzystywanie kompleksowych
sposobów kształtowania sprawności fizycznej. Efektem tak rozumianej
sprawności fizycznej jest zdrowie pozytywne, które ogranicza ryzyko
wystąpienia problemów medycznych. Komponenty sprawności, które są
efektem korzystnego i niekorzystnego wpływu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem stanu zdrowia obejmują: funkcje
krążeniowo-oddechowe, względną szczupłość ciała, siłę mięśniową, wytrzymałość i gibkość.
Osiągnięcie takiego poziomu sprawności fizycznej możliwe jest jedynie
poprzez różnorodne formy ruchowe 2. Ruch człowieka to efekt współdziałania podłoża biologicznego (aparat ruchu, źródła energii, procesy sterowania) oraz psychospołecznego, np. celu, motywacji ( tab.1)3.
1 Korczak C., Leowski J., Problemy higieny i ochrony zdrowia, Warszawa 1977.
2 Ambroży D., Ambroży A., 2010. Fitness w kulturze fizycznej, Kraków.
3 Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996: Podstawy Antropomotoryki. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa – Kraków.
Tabela 1 Struktura motoryczna człowieka4
Strona Potencjalna
Strona Efektywna
Sprawność motoryczna - stopień
Predyspozycje - genetyczne i funk- przejawiania się zdolności i umiecjonalne podłoże motoryczności. jętności w konkretnych ruchach.
Zdolności motoryczne - zintegro- Sprawność fizyczna - całość zdolwane kompleksy predyspozycji
ności i umiejętności umożliwiaUmiejętności ruchowe – technika. jących efektywne wykonywanie
zadań ruchowych.
Aktywność fizyczna, będąca efektem ruchów człowieka powinna stanowić nieodłączny element zdrowego stylu życia. Oznacza każdą pracę
wykonywaną przez mięśnie szkieletowe, charakteryzującą się ponad spoczynkowym wydatkiem energetycznym5.
W grupie aktywności ruchowej i sposobów treningu sprawności fizycznej
czołowe miejsce zajmuje trening siłowy, który przygotowuje mięśnie do realizacji innych działań ruchowych. Ćwiczenia siłowe kształtują nie tylko siłę
mięśni, ale także ich wytrzymałość siłową i masę mięśniową oraz przyczyniają się do wypracowania wymarzonego kształtu muskulatury. W aspekcie
zdrowotnym odżywiają stawy, wzmacniają więzadła i inne elementy okołostawowe oraz wpływają na harmonijny rozwój sylwetki. Ćwiczenia te powinny bazować na odpowiednich systemach i programach treningowych6.
Siła, jako element sprawności fizycznej, jest zdolnością motoryczną
kształtującą się wraz z rozwojem osobniczym, który charakteryzuje się
brakiem jednolitego tempa wzrostu. Wzrost siły przebiega równolegle do
rozwoju cech morfologicznych i funkcjonalnych i jest z nimi bezpośrednio
powiązany. W przedziale wiekowym 7-14 lat poziom rozwijanych zdolności siłowych nie wykazuje dużego zróżnicowania. Dopiero na przełomie
13 i 14 roku życia rejestruje się znaczący ich wzrost, który trwa do około
20 roku życia. Spadek możliwości siłowych u nietrenujących mężczyzn
obserwuję się już od 30 roku życia7. Siła mięśniowa umożliwia pokony4 Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996: Podstawy Antropomotoryki. Wydawnictwo Naukowe
5 Caspersou C., Powel K., Chrostensou G., Physical activity, exercise and physical fitness:
definitions and distinctions for health, Public Health Reports 1985.
6 Ambroży T. 2004: Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała. Wydawnictwo
EAS, Kraków.
7 Ulatowski T. 1981.: Teoria i metodyka sportu. Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa.
Wolański N. 2006: Rozwój biologiczny człowieka. Wydawnictwo PWN Warszawa.
wanie oporu zewnętrznego lub przeciwdziałanie temu oporowi kosztem
wysiłku mięśniowego8. W ujęciu mechanicznym według drugiej zasady
dynamiki Newtona siła maksymalna jest iloczynem masy i przyspieszenia.
Z uwagi na to, że słabo kontrolowana genetycznie siła wykazuje wysoką podatność na trening, możliwa jest szybka adaptacja do zmiennych
warunków środowiskowych, gdzie może ona być wykorzystywana do szerokiego spektrum działań9. Istnieją dwa względnie samodzielne mechanizmy wzrostu siły. Pierwszy, hipertrofia, związana ze zmianami morfologicznymi i funkcjonalnymi zachodzącymi w tkance mięśniowej. W odpowiedzi na trening następuje przyrost przekroju poprzecznego włókien
kurczliwych, co pośrednio pozwala zwiększyć możliwości przejawiania
siły. Z kolei drugi, hiperplazja, oznacza doskonalenie zdolności układu
nerwowego, gdzie pod wpływem oddziaływania odpowiednim treningiem wzorzec pobudzenia nerwowego może zostać zmieniony. Doprowadza to do zaangażowania możliwie dużej liczby jednostek motorycznych
tworzonych przez neuron motoryczny (motoneuron) i zaopatrywanych
przez niego włókien mięśniowych10.
Jedną z efektywnych metod, pozwalającą na kompleksowy rozwój
motoryczny jest trening obwodowy. Uniwersalność tej metody pozwala
kształtować zarówno procesy beztlenowe jak i tlenowe. Efekt ten można
uzyskać poprzez manewrowanie czasem przerw wypoczynkowych między
seriami oraz ilością powtórzeń i oporem zewnętrznym w każdym ćwiczeniu. Taki sposób treningu pobudza układ krążenia, układ oddychania oraz
metabolizm mięśniowy. Z uwagi na wszechstronność rozwoju sprawności
metodę treningu obwodowego stosuje się zarówno w pracy z młodzieżą,
osobami starszymi oraz sportowcami11.
8 Sozański H. 1999: Podstawy teorii treningu sportowego. Wydawnictwo COS, Warszawa.
9 Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996: Podstawy Antropomotoryki. Wydawnictwo Naukowe
10 Kruszewski M., Kępa G., Merda W. 1997: Trening kulturystyczny w okresie
przygotowawczym. Zeszyty Naukowo- Metodyczne. Wydawnictwo AWF Warszawa
11 G
otshalk L.A., Berger R.A., Kraemer W.J. 2004: Cardiovascular Responses to a High-Volume
Continuous Circuit Resistance Training Protocol. Journal of Strength & Conditioning
Research 18(4): 760-764.
La Torre A., Vernillo G., Fiorella P., Mauri C., Agnello L. 2009: Combined endurance
and resistance circuit training in highly trained/top-level female race walkers: a case
report. Sport Sciences for Health 4(3): 51-58.
Podstawy treningu obwodowego opracowali angielscy nauczyciele Morgan i Adamson. Głównym założeniem konstrukcji metodycznej,
tzw. wersji angielskiej, treningu była12:
• racjonalność (możliwość przeprowadzenia zajęć w każdej sali gimnastycznej),
• praktyczność (prowadzenie zajęć z licznymi grupami),
• możliwość kontroli (dokonywanie pomiarów, aby każdy mógł sprawdzać postępy),
• uniwersalność (zróżnicowanie ćwiczeń umożliwia równoczesne ćwiczenie początkującym i zaawansowanym),
• wszechstronność (należy dążyć do poprawy ogólnej sprawności fizycznej poprzez przeplatanie ćwiczeń siłowych gibkościowymi a szybkościowych siłowymi).
W podstawowej wersji trening obwodowy jako metoda kształtowania
siły mięśniowej to zestaw 8-15 podstawowych lub izolowanych ćwiczeń siłowych z wykorzystaniem oporu zewnętrznego lub własnego ciężaru ciała,
rozstawionych po okręgu zgodnie z zasadą zmienności pracy mięśniowej.
Ćwiczenia wykonywane są z dużą lub umiarkowaną szybkością, a opory
zewnętrzne stanowią około 50% ciężaru maksymalnego13 14.
Cel i pytanie badawcze
W oparciu o literaturę przedmiotu za cel pracy przyjęto próbę określenia
zakresu oddziaływania na wybrane parametry fizjologiczne, zmodyfikowanego treningu obwodowego o charakterze siłowo-wytrzymałościowym
według programu autorskiego.
Podjęta problematyka badawcza pozwoliła na sformułowanie następującego pytań badawczych:
1. Na jakim poziomie intensywności (pomiar częstotliwości pracy serca
oraz stężenia mleczanu we krwi) przebiega realizacja jednostki treningowej eksperymentalnego programu badawczego?
2. Jaki jest wpływ realizowanego w projekcie treningu obwodowego o charakterze siłowo-wytrzymałościowym na podstawowe parametry fizjologiczne?
12 Kirsch A. 1963: Trening Obwodowy - Circuit Training. Kultura Fizyczna 16(5/6): 350-355.
13 Ciężar maksymalny (CM) - maksymalne możliwości siłowe wdanym ćwiczeniu
14 Fiński O., Kocjasz J. 1961: Metoda stacyjna w treningu kondycyjnym specjalistycznym.
Kultura Fizyczna 14(9): 620-630.
Trzaskoma Z., Trzaskoma Ł. 2001: Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej.
Wydawnictwo COS, Warszawa.
Metodyka badań
W projekcie uczestniczyło 30 wyselekcjonowanych za pomocą doboru
celowego ochotników trenujących na co dzień w krakowskich klubach
fitness. Grupę osób podzielono na dwie podgrupy. Jedna wykonywała
podczas sesji treningowej eksperymentalny program treningu obwodowego (tab. 2), trzy razy w tygodniu, a druga w tym czasie uczestniczyła
w dotychczasowych standardowo praktykowanych treningach własnych.
Po upływie 6 tygodni grupy zostały poddane badaniu (kontroli efektów).
Tabela 2. Eksperymentalny program treningowy założenia metodyczne
Eksperymentalny program treningowy
oparty na metodzie obwodowej
Liczba obwodów
3
6 (siłowe ćwiczenia funkcjonalne)
Liczba ćwiczeń w obwodzie
Liczba powtórzeń /czas trwania serii 15/30 sek.
Procent ciężaru maksymalnego
50%
Tempo wykonywania ćwiczeń
Umiarkowane
Czas przerw między obwodami
1 – 3 min
Wszyscy uczestnicy byli poinformowani o założeniach eksperymentu, a udział wytypowanych osób w eksperymencie był dobrowolny. Żadna
z osób nie mogła posiadać przeciwwskazań lekarskich do podejmowania wysiłku. Program badawczy uzyskał pozytywną opinię (Nr/77/KBL/OIL/2010)
Komisji Bioetycznej przy Okręgowej Izbie Lekarskiej w Krakowie.
Badania fizjologiczne wykonano podczas jednostki treningowej w pierwszym, a następnie w szóstym tygodniu cyklu eksperymentalnego. Badania
wykonano przy użyciu aparatury badawczej, w zakres której wchodziły:
• laktometr Lactate Scout: pomiar stężenia mleczanu,
• pulsometr firmy POLAR, modele: F-55, FT-4: pomiar częstotliwości
skurczów serca.
Badania fizjologiczne obejmowały:
1. Pomiar częstotliwości skurczów serca za pomocą pulsometrów: w czasie jednostek treningowych, przeprowadzona została rejestracja tętna w celu określenia maksymalnego oraz średniego HR podczas wykonywania wysiłku.
2. Kontrola poziomu mleczanu w organizmie: w czasie jednostki treningowej
dokonano pomiar stężenia mleczanu we krwi włośniczkowej w okresie:
• przed wysiłkowym (przed rozpoczęciem treningu),
• powysiłkowym (w 3 minucie po zakończeniu części zasadniczej treningu),
• okresie restytucji (w 20 minucie po zakończeniu części zasadniczej
treningu).
W celu zbadania czy trening eksperymentalny wpływa na badane cechy
fizjologiczne zastosowano parametryczny test t studenta dla dwóch prób
zależnych oraz test Wilcoxona w przypadku nie stwierdzenia rozkładu wyników zbliżonego do normalnego.
Wyniki
Ryc.1. Graficzna prezentacja średnich wyników badanej próby: średnia cczęstotliwość
skurczów serca, najwyższa częstotliwość skurczów serca – przed rozpoczęciem eksperymentu (pretest) oraz po jego zakończeniu (posttest)
Tabela 3. Porównanie pomiarów pretest oraz posttest
badanej próby pod względem cech fizjologicznych (średnia
częstotliwość skurczów serca, najwyższa częstotliwość
skurczów serca) – test Wilcoxona dla prób zależnych
-5,385
0,000
Remisy
rangowe*
Z
p
0
0,0
0
152
150,55
6,56
151
149,55
6,56
29
Średnia
częstotkliwość
skurczów
serca
Test Wilcoxona (n=29)
Ujemne Dodatnie
różnice różnice
rang*
rang*
śr.
śr.
n
n
rang
rang
15,0
Posttest
Mdn
śr.
sd
Mdn
śr.
sd
Pretest
Mdn – mediana; śr – średnia arytmetyczna; sd – odchylenie standardowe; * - posttest-pretest
Przeprowadzona analiza przeprowadzona z wykorzystaniem testu Wilcoxona dla dwóch prób zależnych (tab.3) wskazała istotne statystycznie
różnice pomiędzy pomiarami pretest oraz posttest średniej częstotliwości
skurczów serca. Wyniki pomiaru pretest (Mdn=152) są istotnie statystycznie wyższe od wyników posttest (Mdn=151), Z=-5,385; p<0,001.
Tabela 4. Porównanie pomiarów pretest oraz posttest badanej
próby pod względem cech fizjologicznych (najwyższa częstotliwość
skurczów serca ) – test t studenta dla prób zależnych
t
p
0,000
sd
3,86
9,269
śr.
176,41
0,94
sd
4,53
1,62
śr.
Najwyższa
częstotliwość
skurczów serca
178,03
Pretest Posttest Test t studenta (df=28)
Różnice
między
pomiarami
śr.
sd
Analiza statystyczna z wykorzystaniem testu t studenta dla prób zależnych (tab.4) wskazała, że istnieją istotne statystycznie różnice pomiędzy
pomiarami pretest oraz posttest w pomiarach największej osiąganej częstotliwości skurczów serca. Pomiar pretest (śr=178,03; sd=4,53) jest istotnie statystycznie wyższy (różnica średnich=1,62) od pomiaru posttest
(śr=176,41; sd=3,86), t(28) =9,269; p<0,001.
Poszerzona analiza statystyczna z wykorzystaniem testu t studenta
wskazała, że istnieją istotne statystycznie różnice pomiędzy pomiarami
pretest oraz posttest w pomiarach:
Średnia częstotliwość skurczów serca - pomiar pretest jest istotnie statystycznie wyższy od pomiaru posttest.
Największa osiągana częstotliwość skurczów serca - pomiar pretest jest
istotnie statystycznie wyższy od pomiaru posttest.
Ryc.2. Graficzna prezentacja średnich wyników badanej grupy: kcal – przed rozpoczęciem eksperymentu (pretest) oraz po jego zakończeniu (posttest)
grupy pod względem cech fizjologicznych (kcal) –
test t studenta dla prób zależnych
Pretest
Posttest
Test t studenta (df=28)
Różnice między
pomiarami
śr.
sd
śr.
sd
t
p
śr.
sd
Kcal 651,55 63,33 639,41 63,30 12,14 2,40
27,221 0,000
Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej z wykorzystaniem
parametrycznego testu t studenta dla prób zależnych (tab.5), stwierdzono
istotne statystycznie różnice pomiędzy pomiarami pretest oraz posttest
w wynikach wydatku energetycznego podczas treningu w grupie badanej.
Pomiar pretest (śr=651,55; sd=63,33) jest istotnie statystycznie wyższy
(różnica średnich=12,14) od pomiaru posttest (śr=639,41; sd=63,30),
t(28) =27,221; p<0,001.
Ryc.3. Graficzna prezentacja średnich wyników badanej grupy: stężenie mleczanu –
przed rozpoczęciem eksperymentu (pretest) oraz po jego zakończeniu (posttest)
Tabela 6. Porównanie pomiarów pretest oraz posttest badanej grupy pod względem cech fizjologicznych (stężenie
mleczanu przed, stężenie mleczanu po) – test t studenta dla
prób zależnych
Stężenie mleczanu przed
Stężenie mleczanu po
Pretest
Posttest
śr.
śr.
sd
sd
Test t studenta (df=28)
Różnice
między
t
p
pomiarami
śr.
sd
2,50 1,09 3,28 0,98 -0,78
0,14 -30,891 0,000
9,35 1,25 9,18 1,21 0,17
0,09 9,786
0,000
Przeprowadzona analiza statystyczna zaprezentowana w tabeli 6 wskazała istotny statystycznie wpływ treningu eksperymentalnego na:
• Stężenie mleczanu przed - pomiar pretest (śr=2,50; sd=1,09) jest istotnie statystycznie niższy (różnica średnich=-0,78) od pomiaru posttest
(śr=3,28; sd=0,98), t(28) =-30,891; p<0,001.
• Stężenie mleczanu po - pomiar pretest (śr=9,35; sd=1,25) jest istotnie statystycznie wyższy (różnica średnich=0,17) od pomiaru posttest
(śr=9,18; sd=1,21), t(28) =9,786; p<0,001.
Ryc.4. Graficzna prezentacja średnich wyników badanej grupy: restytucja – przed rozpoczęciem eksperymentu (pretest) oraz po jego zakończeniu (posttest)
0,000
Remisy
rangowe*
-5,385 Z
0
0
0
4,2
4,34
0,80
4,0
4,14
0,80
29
Restytucja
Test Wilcoxona (n=29)
DoUjemne
datnie
różnice
różnice
rang*
rang*
śr.
śr.
n
n
rang
rang
15,0
Posttest
Mdn
śr.
sd
Mdn
śr.
sd
Pretest
p
próby pod względem cech fizjologicznych (średnia częstotliwość
skurczów serca) – test Wilcoxona dla prób zależnych
Mdn – mediana; śr – średnia arytmetyczna; sd – odchylenie standardowe; * - posttest-pretest
Analiza przeprowadzona z wykorzystaniem testu Wilcoxona dla dwóch
prób zależnych (tab.7) wskazała istotne statystycznie różnice pomiędzy
pomiarami pretest oraz posttest stężenia mleczanu podczas restytucji. Wy-
niki pomiaru pretest (Mdn=4,2) są istotnie statystycznie wyższe od wyników posttest (Mdn=4,0), Z=-5,385; p<0,001.
Dyskusja
Podczas trwania eksperymentalnego programu, przy pomocy sport-testerów
- Polar oraz laktometru – Lactate Scout, podjęto próbę oceny oddziaływania
eksperymentalnej jednostki treningowej na organizm ćwiczącego. Wykonano pomiar częstości skurczów serca oraz stężenia mleczanu we krwi. Średnia częstotliwość skurczów serca w grupach realizujących eksperymentalną
jednostkę treningową oscylowała na poziomie 75-85% HRmax, co stawiałoby wysiłek w treningu eksperymentalnym w grupie obciążeń mieszanych
między progiem beztlenowym (AT) a progiem niekompensowanej kwasicy
metabolicznej (TDMA)15. Przedział taki jest uznawany za najbardziej optymalny w adaptacji organizmu dla intensywnych wysiłków16. Odnotowane
najwyższe częstotliwości skurczów serca pośród osób w grupach treningu
eksperymentalnego w czasie ćwiczeń mieściły się w przedziale 85-95% HRmax, co sugeruje, że wysiłek wykonywany w czasie treningu eksperymentalnego zaliczany jest do submaksymalnych. Wołkow17 zauważa, że w tych
rodzajach pracy spotyka się również najwyższe wartości zużycia tlenu. Zważywszy na procesy utleniania substratów energetycznych, jakie zachodzą
podczas takich wartości, częstotliwości rytmu pracy serca oraz czas trwania
jednostki treningowej, zakres intensywności treningu eksperymentalnego
zaliczany jest do wysiłków mieszanych.
Tabata i wsp.18 na podstawie przeprowadzonych badań dowodzą, że trening prowadzony na poziomie umiarkowanej intensywności wpływa jedynie
na poprawę wydolności aerobowej. Z kolei treningi o wysokiej intensywności
wpływają na poprawę funkcjonowania zarówno beztlenowych i tlenowych
systemów dostarczania energii.
15 Cempla J., Mleczko E. 1989: Badania zależności między objętością, strukturą i dynamika
obciążeń treningowych biegaczy, a rozwojem sportowym i reakcjami fizjologicznymi na
wysiłek fizyczny o różnej mocy. Wydawnictwo AWF Kraków.
16 Pate R.R., Branch J.D. 1992: Training for endurance sport. Medicine & Science in Sports
& Exercise 24(9): 340-343
17 Wolkow N.I. 1972: Fizjologiczna charakterystyka pracy powtórzeniowej przy różnych
wartościach tętna. Sport Wyczynowy 4(92): 12- 15.
18 Tabata I., Nishimura K., Kouzaki M., Hiray I., Ogita F., Miyachi M., Yamamoto K. 1996:
Effects of moderate-intensity endurance and high-intensity intermittent training on anaerobic
capacity and VO2 max. Medicine & Science in Sports & Exercise 28(10): 1327-1330.
W 3 minucie po zakończeniu ćwiczeń w eksperymentalnej grupie przy
wykorzystaniu specjalistycznej aparatury Lactate Scout sprawdzono stężenie
mleczanu we krwi badanych. Uzyskane wyniki w każdej grupie były powyżej
8 mmol·l-1, a niekiedy przekraczały 10 mmol·l-1. Hübner-Woźniak i Lutosławska19 klasyfikują tak zakończoną pracę treningową, do wysiłków ciężkich,
beztlenowych. Roniker20] otrzymane wartości stężenia mleczanu traktuje jako
wynik intensywnej pracy interwałowej. Odnotowany poziom akumulacji
mleczanu może być czynnikiem, który sprzyja podniesieniu poziomu progu beztlenowego, w szczególności jeżeli jego stężenie przekracza dotychczas
osiągane rezultaty po wcześniejszych treningach. Kontynuowany trening powoduje wzrost VO2 max, co wynika ze zwiększania się tolerancji wysiłkowej
organizmu w kierunku niekompensowanej kwasicy metabolicznej TDMA.
Poddane ponownej kontroli stężenie mleczanu dwadzieścia minut po
wykonanym wysiłku, w eksperymentalnej jednostce treningowej, wykazało obniżenie jego wartości o połowę. Zakres i tempo spadku stężenia kwasu
mlekowego w czasie restytucji powysiłkowej jest zależne zarówno od czynników wewnątrzorganicznych (typ i budowa morfologiczna włókien mięśniowych, przepływ mięśniowy krwi, ilości kapilarów, potencjał enzymatyczny)
jak i zewnętrznych (rodzaj odpoczynku, zabiegi odnowy biologicznej, dieta21.
McMury22 wykazał, że biegacze, którzy w ramach odpoczynku wykonywali spokojną jazdę na rowerze, odnotowali po 20 min niższy poziom stężenia
mleczanu niż zawodnicy, którzy ten czas poświecili na masaż, leżąc na plecach
- odpoczynek pasywny. We wszystkich grupach podczas oczekiwania zawodnicy przystępujący do tego pomiaru wykonywali ćwiczenia rozciągające, co
mogło się przyczynić do poprawy tempa usuwania mleczanu23.
Podstawą treningu funkcjonalnego jest przygotowywanie jednostek treningowych zgodnych ze schematem ruchowym wykorzystywanym w codziennym życiu, a także wymogami energetycznymi.
19 Hübner- Woźniak E., Lutosławska G. 2000: Podstawy biochemii wysiłku fizycznego.
Wydawnictwo COS.
20 Roniker A. 1987: Kwas mlekowy a wysiłek fizyczny.Wydawnictwo Instytut Sportu
Warszawa.
21 Roniker A. 1987: Kwas mlekowy a wysiłek fizyczny.Wydawnictwo Instytut Sportu
Warszawa.
22 McMurray A.M. 1987: The effect of massage on blood lactate levels following a maximal
treadmill run. Thesis (M.A.) University of Northern Iowa.
23 Hübner- Woźniak E., Lutosławska G. 2000: Podstawy biochemii wysiłku fizycznego.
Wydawnictwo COS.
Zarejestrowany wydatek energetyczny w treningu eksperymentalnym
może mieć bezpośredni wpływ na redukcję poziomu tkanki tłuszczowej oraz
masy ciała osób biorących udział w treningu eksperymentalnym, pomimo że
trening siłowy w swoich założeniach notuje mniejsze wydatki energetyczne
niż trening wytrzymałościowy. Wykonywany z większą częstotliwością spełnia zalecenia prozdrowotne wydatków energetycznych zaproponowanych
przez American College of Sports Medicine, określonych na poziomie 1000
kcal tygodniowo. Badania potwierdziły, że trening oporowy posiada większą
skuteczność w kontroli masy ciała z racji oddziaływania dwutorowego na organizm: redukcji poziomu tkanki tłuszczowej i budowania masy mięśniowej24.
Drugi pomiar częstości skurczów serca, który wykonano w szóstym tygodniu treningu eksperymentalnego, wykazał nieznaczne obniżenia częstotliwości skurczów serca badanych. Mimo niewielkiej zmiany można domniemać, że organizm ćwiczących w krótkim czasie zaadoptował się do specyfiki
treningowej eksperymentalnego programu. Govindasamy i wsp.25 odnotowali
już po czterech tygodniach treningu fizycznego obniżenie tętna submaksymalnego o 10 uderzeń na minutę, a po upływie kolejnych pięciu o następne
6 uderzeń na minutę. Proces adaptacji utożsamiany jest z intensywniejszym
napięciem nerwu błędnego, który spowalnia wzrost napięcia układu współczulnego podczas wysiłku fizycznego i reguluje zakres i rytm pracy serca.
Przy dłuższej kontynuacji programu treningowego objawia się to zmianami
na poziomie strukturalnym i funkcjonalnym układu sercowo-naczyniowego.
Czas adaptacji zależy od czynników, takich jak: rodzaj, objętość, intensywność wysiłku, a także cech indywidualnych ćwiczącego między innymi proporcji włókien mięśniowych26.
Kontrola stężenia mleczanu przed treningiem i po treningu wykonana ponownie w szóstym tygodniu treningu eksperymentalnego wykazała, że zarów24 Bloomer R.J. 2005: Energy cost of moderate-duration resistance and aerobic exercise.
The Journal of Strength & Conditioning Research 19(4): 878-882.
Hawkins S., Wiswell R. 2003: Rate and mechanism of maximal oxygen consumption
decline with aging: implications for exercise training. Sports Medicine 33(12): 877-888.
25 Govindasamy D., Paterson D.H., Poulin M.J., Couningham D.A. 1992: Cardiorespiratory
adaptation with short term training in older men. European Journal Of Applied
Physiology And Occupational Physiology 65(3):203-208.
26 Dickuth H-H., Röcker K., Mayer F., König D., Korsten- Reck U. 2004: Endurance
training and cardial adaptation (athlete’s heart). Herz 29(4): 373-380.
H
uonker M., Halle M., Keul J. 1996: Structural and functional adaptations of the
cardiovascular system by training. International Journal of Sports Medicine 17(3): 164-172.
no przed wysiłkiem jak i po wysiłku stężenie mleczanu wzrosło w porównaniu
do wartości z pierwszego tygodnia ćwiczeń. Akumulacja mleczanu we krwi
może wynikać ze zbyt dużych obciążeń, jakim został poddany organizm ćwiczących. Warto tu zauważyć, że wartości stężenia mleczanu w tygodniach, kiedy dokonano pomiaru, są wyższe od przyjętych za spoczynkowe. Można przypuszczać, że osobnicy biorący udział w eksperymencie musieli dzielić proces
treningowy z regularną pracą zawodową lub nauką w szkole i nie byli w stanie
w pełni się zregenerować po wykonanych jednostkach treningowych. Poziom
stężenia mleczanu charakterystyczny jest dla danego rodzaju wysiłku, którego
intensywność i czas trwania determinują jego odpowiednią wartość27. Sozański
podkreśla, że poziom stężenia mleczanu nie zależy tylko od poziomu wytrenowania organizmu, ale i wielu innych czynników, np. stanu zdrowia, rodzaju
żywienia, fazy treningu, warunków otoczenia, fazy biorytmu i innych. Otrzymane wyniki tego rodzaju pomiarów powinny być zawsze poddawane krytycznej analizie trenera i racjonalnie interpretowane28. Trening amatora sportowca
często jest podporządkowany czynnościom dnia codziennego, które wymagają
od organizmu wysiłku. Może to rzutować na wartości pomiarów stężenia mleczanu, jednocześnie ukazując realia codziennej pracy treningowej zawodnika.
Dla dokładniejszego określenia poziomu uszkodzeń mięśni oraz stanu ich regeneracji wskazane byłoby wykonanie pomiaru kinazy kreatynowej.
Wnioski
1. Zaproponowany program treningowy przebiega na wysokim poziomie intensywności, na co wskazuje zarejestrowany pomiar częstości
skurczów serca oraz stężenie mleczanu we krwi.
2. Zrealizowany projekt badawczy z wykorzystaniem treningu obwodowego o charakterze siłowo-wytrzymałościowym wpływa korzystnie na
podstawowe parametry fizjologiczne; spadek średniej i maksymalnej
częstości skurczów serca, zmniejszenie wydatku energetyczne podczas
treningu, spadek stężenia mleczanu po treningu oraz przyspieszenie
restytucji powysiłkowej.
27 Figueira T.R., Caputo F., Pelarigo J.G., Denadai B.S. 2008: Influence of exercise mode
and maximal lactate-steady-state concentration on the validity of OBLA to predict
maximal lactate-steady-state in active individuals. Journal of Science and Medicine in
Sport 11(3): 280-286.
28 Sozański H. 1995: Koncepcja rejestracji i analizy obciążeń treningowych. W: Sozański
H., Śledziewski D. (red.): Obciążenia treningowe, dokumentowanie i opracowywanie
danych. Wydawnictwo COS Warszawa.
Realizacja intensywnego treningu siłowego w formie obwodowej może
stanowić alternatywę dla treningów siłowych (metodą kulturystyczną) oraz
wytrzymałościowych (metody ciągłe o niskiej intensywności).
Zaproponowana forma treningu może być przykładem aktywności fizycznej o znacznych walorach prozdrowotnych.
Piśmiennictwo
1. Ambroży D., Ambroży A., 2010. Fitness w kulturze fizycznej, Kraków.
2. Ambroży T. 2004: Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała. Wydawnictwo EAS, Kraków.
3. Bloomer R.J. 2005: Energy cost of moderate-duration resistance and aerobic
exercise. The Journal of Strength & Conditioning Research 19(4): 878-882.
4. Caspersou C., Powel K., Chrostensou G., Physical activity, exercise and
physical fitness: definitions and distinctions for health, Public Health Reports 1985.
5. Cempla J., Mleczko E. 1989: Badania zależności między objętością, strukturą i dynamika obciążeń treningowych biegaczy, a rozwojem sportowym
i reakcjami fizjologicznymi na wysiłek fizyczny o różnej mocy. Wydawnictwo AWF Kraków.
6. Dickuth H-H., Röcker K., Mayer F., König D., Korsten- Reck U. 2004: Endurance training and cardial adaptation (athlete’s heart). Herz 29(4): 373-380.
7. Figueira T.R., Caputo F., Pelarigo J.G., Denadai B.S. 2008: Influence
of exercise mode and maximal lactate-steady-state concentration on the
validity of OBLA to predict maximal lactate-steady-state in active individuals. Journal of Science and Medicine in Sport 11(3): 280-286.
8. Fiński O., Kocjasz J. 1961: Metoda stacyjna w treningu kondycyjnym specjalistycznym. Kultura Fizyczna 14(9): 620-630.
9. Gotshalk L.A., Berger R.A., Kraemer W.J. 2004: Cardiovascular Responses to a High-Volume Continuous Circuit Resistance Training Protocol.
Journal of Strength & Conditioning Research 18(4): 760-764.
10. Govindasamy D., Paterson D.H., Poulin M.J., Couningham D.A. 1992:
Cardiorespiratory adaptation with short term training in older men. European Journal Of Applied Physiology And Occupational Physiology
65(3):203-208.
11. Hawkins S., Wiswell R. 2003: Rate and mechanism of maximal oxygen
consumption decline with aging: implications for exercise training. Sports
Medicine 33(12): 877-888.
12. Hübner- Woźniak E., Lutosławska G. 2000: Podstawy biochemii wysiłku fizycznego. Wydawnictwo COS.
13. Huonker M., Halle M., Keul J. 1996: Structural and functional adaptations of the cardiovascular system by training. International Journal
of Sports Medicine 17(3): 164-172.
14. Kirsch A. 1963: Trening Obwodowy - Circuit Training. Kultura Fizyczna
16(5/6): 350-355.
15. Korczak C., Leowski J., Problemy higieny i ochrony zdrowia, Warszawa
1977.
16. Kruszewski M., Kępa G., Merda W. 1997: Trening kulturystyczny
w okresie przygotowawczym. Zeszyty Naukowo- Metodyczne. Wydawnictwo AWF Warszawa.
17. La Torre A., Vernillo G., Fiorella P., Mauri C., Agnello L. 2009: Combined endurance and resistance circuit training in highly trained/top-level
female race walkers: a case report. Sport Sciences for Health 4(3): 51-58.
18. McMurray A.M. 1987: The effect of massage on blood lactate levels following a maximal treadmill run. Thesis (M.A.) University of Northern Iowa.
19. Pate R.R., Branch J.D. 1992: Training for endurance sport. Medicine
& Science in Sports & Exercise 24(9): 340-343.
20. Roniker A. 1987: Kwas mlekowy a wysiłek fizyczny.Wydawnictwo Instytut Sportu Warszawa.
21. Sozański H. 1995: Koncepcja rejestracji i analizy obciążeń treningowych.
W: Sozański H., Śledziewski D. (red.): Obciążenia treningowe, dokumentowanie i opracowywanie danych. Wydawnictwo COS Warszawa.
22. Sozański H. 1999: Podstawy teorii treningu sportowego. Wydawnictwo
COS, Warszawa.
23. Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996: Podstawy Antropomotoryki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków.
24. Tabata I., Nishimura K., Kouzaki M., Hiray I., Ogita F., Miyachi M.,
Yamamoto K. 1996: Effects of moderate-intensity endurance and high-intensity intermittent training on anaerobic capacity and VO2 max. Medicine & Science in Sports & Exercise 28(10): 1327-1330.
25. Trzaskoma Z., Trzaskoma Ł. 2001: Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej. Wydawnictwo COS, Warszawa.
26. Ulatowski T. 1981.: Teoria i metodyka sportu. Wydawnictwo Sport
i Turystyka Warszawa.
27. Wolański N. 2006: Rozwój biologiczny człowieka. Wydawnictwo PWN
Warszawa.
28. Wolkow N.I. 1972: Fizjologiczna charakterystyka pracy powtórzeniowej
przy różnych wartościach tętna. Sport Wyczynowy 4(92): 12-15.
•
dr hab. Tadeusz Ambroży prof. nadzw. Wydział wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
dr hab. Dariusz Mucha prof. nadzw. Wydział wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
dr Mateusz Nowak, trener personalny, działalność gospodarcza
dr Dorota Ambroży, Wydział wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
mgr Teresa Mucha, nauczyciel wychowania fizycznego, instruktor
gimnastyki korekcyjnej
Spis treści
Wojciech J. Cynarski EKSPRESYJNY WYMIAR SZTUK WALKI............21
Malwina Dankiewicz • BEZPIECZEŃSTWO W EDUKACJI:
PERSPEKTYWA UCZNIA. SZKOLNE PROGRAMY
PROFILAKTYCZNE.......................................................................................40
Jerzy Gąsiorowski • SPRAWCY PRZESTĘPSTW
ZORGANIZOWANYCH Z TERENU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
W ŚWIETLE BADAŃ AKTOWYCH ZA LATA 2004-2014......................52
Radoslav Ivančík, Rastislav Kazanský • Teoretické východiská
skúmania problematiky definovania konfliktov........81
Kaja Kowalczewska • UPRZYWILEJOWANA POZYCJA
SKARBU PAŃSTWA W SPÓŁKACH KAPITAŁOWYCH
A OCHRONA STRATEGICZNYCH INTERESÓW PAŃSTWA.............92
Anita Lewandowska • EFEKTYWNOŚĆ INSTYTUCJI POMOCY
SPOŁECZNEJ A BEZPIECZEŃSTWO SOCJALNE OBYWATELI.......110
Jozef Matis • BEZPEČNOSŤ AKO PREDMET SEKURITOLÓGIE.....141
Juliusz Piwowarski, Lucyna Stanek • ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
I SAMOREALIZACJA JAKO ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA
W WYMIARZE INDYWIDUALNYM I SPOŁECZNYM........................159
Peter Rozemberg, Boris Ďurkech • STRUČNÁ HISTÓRIA
SÚKROMNÝCH VOJENSKÝCH SÍL, DEFINÍCIA
A ZÁKLADNÁ TYPOLÓGIA SÚKROMNÝCH
VOJENSKÝCH SPOLOČNOSTÍ (SVS)......................................................171
Tomasz Wałek • STRUKTURA PORZĄDKU PUBLICZNEGO
I BEZPIECZEŃSTWA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ.............................190
Vasyl Zaplatynskyi • ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ОТНОСИТЕЛЬНОСТИ
ОПАСНОСТИ И БЕЗОПАСНОСТИ .....................................................203
Tadeusz Ambroży, Dariusz Mucha, Mateusz Nowak, Dorota Ambroży,
Teresa Mucha • Fizjologia treningu siłowego
jako forma profilaktyki zdrowotnej i
przeciwdziałania zagrożeniom cywilizacyjnym.......212

kultura bezpieczeństwa nauka – praktyka – refleksje kbnpr

Transkrypt

Podobne dokumenty

Polska Administracyjno Drogowa

Aktuální vydání v tištěné podobě.