Raport z realizacji projektu badawczego o
Transkrypt
Raport z realizacji projektu badawczego o
Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce (styczeń 2013 r.) ZASTRZEŻENIE Niniejszy dokument oraz wszelkie zawarte w nim mapy pozostają bez uszczerbku dla statusu jakiegokolwiek terytorium lub sprawowania nad nim suwerennej władzy, przebiegu granic międzynarodowych, a także nazw terytoriów, miast lub obszarów. Poglądy wyrażone w niniejszym dokumencie niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko OECD, rządów państw członkowskich tej organizacji ani Unii Europejskiej. 2 OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) jest unikalnym forum, w ramach którego rządy wspólnie zajmują się wyzwaniami gospodarczymi, społecznymi i środowiskowymi w kontekście globalizacji. Jednocześnie OECD jest wiodącym podmiotem w działaniach na rzecz zrozumienia nowych wydarzeń i problemów oraz wsparcia rządów we właściwym reagowaniu na te wydarzenia i problemy w dziedzinach takich jak ład korporacyjny, gospodarka oparta na informacji oraz wyzwania związane ze starzeniem się społeczeństwa. Organizacja jest miejscem, w którym rządy mogą porównywać swoje doświadczenia w zakresie prowadzonej przez nie polityki, poszukiwać odpowiedzi na wspólne problemy, identyfikować najlepsze praktyki oraz koordynować politykę krajową i międzynarodową w różnych obszarach. Członkami OECD są następujące państwa: Australia, Austria, Belgia, Kanada, Chile, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Izrael, Włochy, Japonia, Korea, Luksemburg, Meksyk, Holandia, Nowa Zelandia, Norwegia, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki. W pracach OECD uczestniczy też Unia Europejska. Poprzez swoje publikacje OECD rozpowszechnia wyniki zestawiania danych statystycznych oraz badań dotyczących zagadnień gospodarczych, społecznych i środowiskowych, a także konwencje, wytyczne i normy uzgodnione przez jej członków. Program LEED Realizowany przez OECD Program na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED) od 1982 r. wspomaga rządy i społeczności lokalne w reagowaniu na zmiany gospodarcze i rozwiązywaniu złożonych problemów w szybko zmieniającym się świecie. Misją programu jest przyczynienie się do tworzenia większej liczby, i lepszej jakości miejsc pracy, poprzez bardziej skuteczne wdrażanie polityk publicznych, wdrażanie innowacyjnych dobrych praktyk, wzmacnianie potencjału i stosowanie zintegrowanych strategii rozwoju gospodarczego na szczeblu lokalnym. LEED wykorzystując analizy porównawcze, opiera się na doświadczeniach z pięciu kontynentów w zakresie wspierania wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i włączenia społecznego. Dodatkowe informacje na temat programu LEED można uzyskać na stronie internetowej www.oecd.org/cfe/leed. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w Polsce (partner wiodący) jest odpowiedzialne za wdrażanie polityki regionalnej, której celem jest wzmacnianie spójności gospodarczej i społecznej w regionach, poprzez skuteczne wykorzystanie środków pochodzących z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. ISSN 2079-4797 (PDF) Seria dokumentów roboczych Programu na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED) OECD. Seria dokumentów roboczych Programu na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED) OECD. Program LEED określa, analizuje i rozpowszechnia innowacyjne idee w zakresie rozwoju lokalnego, zarządzania i gospodarki społecznej. Rządy państw będących i nie będących członkami OECD korzystają z LEED w pracach nad stworzeniem innowacyjnych wytycznych w zakresie polityk publicznych, aby wspierać tworzenie miejsc pracy i rozwój gospodarczy poprzez realizację inicjatyw na szczeblu lokalnym. 3 Szanowni Państwo, Zmiany demograficzne, podobnie jak zmiany klimatyczne, technologiczne czy globalizacja procesów gospodarczych, są dziś jednym z największych wyzwań stojących przed rozwijającymi się społeczeństwami, rynkami i gospodarkami świata. Zmiany demograficzne dzieją się „tu i teraz” i choć w ogromnej mierze wynikają z procesów zachodzących od wielu lat, dziś w szczególny sposób zaczynamy odczuwać jego skutki – zarówno ekonomiczne jak i społeczne. W związku z obserwowanymi trendami, dotyczącymi zmian najważniejszych statystyk demograficznych, takich jak znaczący spadek współczynnika urodzeń, wzrost długości życia, wydłużenie wieku aktywności zawodowej czy wzrost stopy bezrobocia wśród osób młodych, wyzwaniem staje się dziś opracowanie rozwiązań i sposobów łagodzenia negatywnych skutków zmian demograficznych. Mając na uwadze kluczowe znaczenie tych zjawisk dla przyszłego rozwoju polskiej gospodarki, a także powiązanych z nią polityk publicznych, w 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego rozpoczęło we współpracy z Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) realizację wspólnego projektu badawczego, dotyczącego przewidywanych scenariuszy zmian demograficznych i ich potencjalnych skutków dla polskiego społeczeństwa i rynku pracy. Ze względu na występujące regionalne zróżnicowanie tego zjawiska, projekt został zrealizowany w partnerstwie z władzami samorządowymi trzech województw: łódzkiego, małopolskiego oraz pomorskiego. W prace badawcze zostali zaangażowani zarówno eksperci międzynarodowi jak i krajowi, dzięki czemu uzyskane wyniki mają dodatkowy walor poznawczy. Współpraca z międzynarodowymi ekspertami OECD, stwarza niepowtarzalną możliwość wymiany doświadczeń z innymi krajami, w oparciu o przykłady dobrych praktyk, natomiast lokalny wymiar prowadzonych działań i zaangażowanie przedstawicieli różnych środowisk dostarcza wiedzy i praktycznych rozwiązań pozwalających przygotować się do nadchodzących zmian. Niniejszy raport zawiera szereg interesujących obserwacji, wniosków i rekomendacji dla osób prowadzących działania w zakresie zarządzania politykami publicznymi na różnym szczeblu – od lokalnego aż po krajowy. Wskazówki do zarządzania procesami modernizacyjnymi i zmianami w obszarze zdrowia, edukacji, rynku pracy czy gospodarki, pozwolą lepiej uwzględnić zjawiska demograficzne i ich następstwa w procesie planowania, monitorowania czy finansowania wsparcia publicznego. Zmiany demograficzne już dziś determinują popyt i podaż na rynku pracy, w obszarze szkolnictwa i oświaty – wkrótce natomiast zaczną także decydować o kształcie innych sfer życia społeczno-gospodarczego, np. dostępności transportu, usług informacyjnych, bezpieczeństwa czy opieki indywidualnej. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, jako koordynator wykorzystania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, prowadzi również szereg działań wspierających rozwój tych krajowych polityk sektorowych, w których nadchodzące zmiany demograficzne będą szczególnie widoczne. Dlatego też wnioski z realizacji niniejszego projektu posłużą do identyfikacji kierunków niezbędnych zmian, służących bardziej efektywnemu wykorzystaniu środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), jako praktycznego narzędzia realizacji celów nowej Strategii Europa 2020. Jestem przekonany, że projekty współfinansowane z EFS w ramach kolejnej perspektywy finansowej polityki spójności Unii Europejskiej (2014-2020) sprostają temu wyzwaniu, tworząc warunki do przeprowadzenia koniecznych reform, wynikających z potrzeby adaptowania się do szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Mam nadzieję, że wyniki tego projektu badawczego okażą się również dla Państwa interesujące i wpłyną na zwiększenie świadomości oraz wiedzy na temat potrzeb, barier, ale również możliwości związanych z zachodzącymi przemianami demograficznymi w Polsce. Zachęcam Państwa do lektury raportu Paweł Orłowski, Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 4 PODZIĘKOWANIA Projektem, pn. "Lokalne scenariusze zmian demograficznych: polityki publiczne i strategie, dotyczące zrównoważonego rozwoju, rozwijania umiejętności i wzrostu zatrudnienia”, którego wyniki prezentuje niniejszy raport kierowała Pani dr Cristina Martinez-Fernandez z OECD. Projekt był realizowany w Polsce we współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego oraz samorządami terytorialnymi województw: małopolskiego, pomorskiego i łódzkiego. Badania i analizy zostały przeprowadzone przez lokalnych ekspertów: Panią prof. dr hab. Iwonę Sagan z Uniwersytetu Gdańskiego, Pana dr Piotra Szukalskiego z Uniwersytetu Łódzkiego, Panią dr Jolantę Perek-Białas z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Pana Piotra Stronkowskiego z firmy doradczej Coffey International. Wsparcia eksperckiego w zakresie prowadzonych badań i opracowywania raportu udzieliła Pani dr Tamara Weyman z OECD. Pan dr Sylvain Giguère, kierownik wydziału ds. LEED oraz Pan Sergio Arzeni, dyrektor Centrum Przedsiębiorczości, MŚP i Rozwoju Lokalnego i kierownik Programu LEED, przekazali cenne wskazówki i uwagi dotyczące kierunku rozwoju projektu, analiz i wniosków dotyczących realizacji polityk publicznych. Cenne spostrzeżenia na temat realizacji projektu wnieśli również delegaci krajowi do Komitetu LEED OECD. W szczególności dotyczy to osób, które brały udział w trakcie realizacji badań i analiz: Pana Pawła Chorążego z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego; Pana Roberta Straussa z Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego w Komisji Europejskiej; Pana Alderta de Vries z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Holandii oraz Pani Megumi Nozawa, reprezentującej przedstawicielstwo Japonii przy OECD. Pragniemy również wyrazić naszą wdzięczność za wsparcie otrzymane ze strony Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w Polsce. Przedstawiciele Programu LEED pragną wyrazić podziękowania wielu osobom i instytucjom, które przyczyniły się do realizacji badań na potrzeby przygotowania niniejszego raportu. Wyrazy wdzięczności należą się Panu Piotrowi Krasuskiemu, Panu Przemysławowi Hermanowi, Pani Dorocie Bortnowskiej, Pani Małgorzacie Jabłeckiej-Kiluk i Panu Michałowi Sułkowskiemu z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, a także pracownikom Urzędów Marszałkowskich: Pani Barbarze Porębskiej-Maciołek (Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego), Pani Annie Podleckiej i Pani Dorocie Lobie (Urząd Marszałkowski w Łodzi), Pani Agacie Michałowskiej (Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego) oraz wszystkim osobom, które uczestniczyły w warsztatach zorganizowanych w ramach projektu. Najcenniejszy wkład do prac nad niniejszym raportem wnieśli eksperci uczestniczący w misji OECD w Polsce, którym dziękujemy za sformułowanie poprawek do treści niniejszego dokumentu: Pani Antonella Noya, reprezentująca Program LEED; Pani Naoko Kubo, Pan Aldert de Vries oraz Pani Roxana Chandali z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Holandii; Pan Robert Strauss z Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego w Komisji Europejskiej oraz Pan Jasper van Loo z Europejskiego Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego (CEDEFOP). Pani dr Cristina Martinez-Fernandez i Pani dr Tamara Weyman przygotowały i zredagowały pełną wersję niniejszego raportu. Pan Piotr Stronkowski opracował rozdział drugi, natomiast Pani dr Jolanta Perek-Białas, Pani prof. dr hab. Iwona Sagan oraz Pan dr Piotr Szukalski opracowali rozdział trzeci i czwarty. Pani Melissa Telford wykonała korektę i adiustację tekstu. Pan Francois Iglesias wspierał proces wydawniczy oraz przygotował okładkę. Pani Elisa Campestrin zajmowała się obsługą strony internetowej oraz komunikacją w ramach projektu. Pani Debra Binks i Pani Emma Mooney zapewniły wsparcie administracyjne. 5 SPIS TREŚCI OECD ..............................................................................................................................................................3 Program LEED ............................................................................................................................................3 Polskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego .............................................................................................3 WYKAZ WYKRESÓW..................................................................................................................................8 WYKAZ TABEL ..........................................................................................................................................10 WYKAZ RAMEK.........................................................................................................................................11 STRESZCZENIE ..........................................................................................................................................12 ROZDZIAŁ 1 PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE ORAZ STARZENIE SIĘ RYNKU PRACY W POLSCE ........................................................................................................................................................15 1.1. Wprowadzenie ....................................................................................................................................16 1.2 Zmiany demograficzne w Polsce .........................................................................................................18 1.2.1 Trendy ogólne ...............................................................................................................................18 1.2.2. Współczynnik dzietności..............................................................................................................20 1.2.3 Starzenie się społeczeństwa...........................................................................................................27 ROZDZIAŁ 2 RAMY POLITYK PUBLICZNEJ DOTYCZĄCEJ ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE: INSTRUMENTY KRAJOWE I EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY ...............................37 2.1 Wprowadzenie .....................................................................................................................................38 2.2. Polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się społeczeństwa .........................38 2.2.1 Reforma emerytalna ......................................................................................................................38 2.2.2 Aktywizacja osób w wieku 50+ ....................................................................................................42 2.3 Kierunki krajowych polityk publicznych dotyczących rodzin i dzieci ................................................44 2.3.1 Świadczenia rodzinne i zasiłki macierzyńskie ..............................................................................44 2.3.2 Usługi w zakresie opieki nad dziećmi ...........................................................................................47 2.4 Elastyczność we wdrażaniu programów i strategii krajowych na szczeblu lokalnym.........................51 2.5. W jaki sposób Europejski Fundusz Społeczny może wspierać polityczną odpowiedź na zmiany demograficzne............................................................................................................................................52 2.5.1 Przygotowanie samorządów lokalnych do zmiany demograficznej..............................................54 2.5.2 Polityka publiczna na rzecz rodzin i dzieci ...................................................................................56 Polityka publiczna dotycząca starszych pracowników...........................................................................57 2.6 Wnioski................................................................................................................................................62 ROZDZIAŁ 3 WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE, ŁÓDZKIE I POMORSKIE: ANALIZA PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH I ZASOBÓW........................................................................................................65 3.1 Wprowadzenie .....................................................................................................................................66 3.2 Wyzwania demograficzne w regionach ...............................................................................................67 3.3 Zasoby regionalne na potrzeby przekształceń demograficznych.........................................................75 3.3.1 Lokalizacja i połączenia transportowe .............................................................................................. 3.3.2 Zasoby naturalne (środowisko) i użytkowanie gruntów ................................................................... 3.3.3 Potencjał kapitału ludzkiego i umiejętności w zakresie rozwoju „białej” gospodarki...................... 3.4 Zmiany demograficzne, starsi pracownicy i wyzwania dla polityki regionalnej.................................81 3.5 Wnioski................................................................................................................................................94 ROZDZIAŁ 4 STRATEGIE ROZWOJU LOKALNEGO W ZAKRESIE ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W REGIONACH MAŁOPOLSKIM, ŁÓDZKIM I POMORSKIM.............................................................96 4.1 Wstęp ...................................................................................................................................................97 4.2 Lokalne inicjatywy i strategie..............................................................................................................97 6 4.2.1 Małopolska ....................................................................................................................................97 4.2.2 Województwo pomorskie............................................................................................................100 4.2.3 Łódzkie........................................................................................................................................101 4.2.4 Podsumowanie ............................................................................................................................103 4.3 Lokalne wizje przemian demograficznych ........................................................................................104 4.3.1 Starsi pracownicy ........................................................................................................................104 4.3.2 Srebrna, biała i zielona gospodarka.............................................................................................106 4.3.3 Zrównoważony rozwój obszarów miejskich i rozwój lokalny....................................................109 4.3.4 Polityka prorodzinna ..................................................................................................................111 4.4 Wskaźniki dotyczące polityki ............................................................................................................112 4.5 Wnioski..............................................................................................................................................117 ROZDZIAŁ 5 WYTYCZNE DOTYCZĄCE ZARZĄDZANIA PRZEMIANAMI DEMOGRAFICZNYMI NA LOKLANYCH RYNKACH PRACY W POLSCE W KONTEKŚCIE STARZEJĄCEGO SIĘ SPOŁECZEŃSTWA ...................................................................................................................................121 5.3.1 Zarządzanie przemianami demograficznymi zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju gospodarki ...................................................................................................................................135 5.3.2 Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności ............136 5.3.3 Wspieranie rozwoju zdrowych i aktywnych społeczności dla ludzi młodych w ramach starzejącego się społeczeństwa....................................................................................................137 5.3.4 Rozwój „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej..................138 5.3.5 Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się siły roboczej .....141 5.3.6 Europejski Fundusz Społeczny jako instrument zmian...............................................................142 ZAŁĄCZNIKI.............................................................................................................................................144 INFORMACJE O UCZESTNIKACH.........................................................................................................161 7 WYKAZ WYKRESÓW Wykres 1 Prognoza dotycząca ludności Polski 18 Wykres 2 Struktura wiekowa ludności 19 Wykres 3 Prognoza dotycząca zmian liczby ludności w poszczególnych kategoriach wiekowych 20 Wykres 4 Zmiany współczynnika dzietności 21 Wykres 5 Zmiany współczynnika dzietności w Polsce 22 Wykres 6 Współczynnik dzietności w Polsce: obszary miejskie i wiejskie 23 Wykres 7 Średni wiek urodzenia dziecka i pierwszego dziecka 24 Wykres 8 Zmiany stopy bezrobocia i współczynnika dzietności w latach 2004-2008 25 Wykres 9 Korelacja między odsetkiem dzieci w wieku 3-6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi a współczynnikiem dzietności w 2010 r. 26 Wykres 10 Starzenie się społeczeństwa: zmiany wielkości poszczególnych grup wiekowych 28 Wykres 11 Udział osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności 30 Wykres 12 Odsetek osób w wieku emerytalnym (stosunek liczby ludności po 65. roku życia do liczby ludności w wieku 15–64 lat) 31 Wykres 13 Główne powody, dla których osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują zatrudnienia, 2011 32 Wykres 14 Liczba emerytur w podziale na instytucje w 2010 r. (w tysiącach) 39 Wykres 15 Liczba nowo przyznanych emerytur i rent (w tysiącach) 40 Wykres 16 Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat 40 Wykres 17 Zmiany stopy zatrudnienia w porównaniu z 2002 r. (w punktach procentowych) 41 Wykres 18 Wydatki na zasiłki rodzinne/na dzieci jako odsetek PKB 46 Wykres 19 Liczba placówek świadczących usługi opieki społecznej 48 Wykres 20 Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi 48 Wykres 21 Odsetek czterolatków w nauczaniu na poziomie ISCED 0–1 49 Wykres 22. Mapa regionów objętych badaniem w Polsce 66 Wykres 23. Współczynnik dzietności w latach 1998–2010 67 Wykres 24. Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991–2035 69 Wykres 25. Osoby w wieku 65 lub więcej w polskich województwach w 2009 r. 70 Wykres 26. Zmiany udziału osób w wieku 65 lat lub starszych w polskich województwach w latach 1991– 2009 71 Wykres 27. Wzrost / spadek liczby ludności (1991 r. = 100) 74 Wykres 28. Infrastruktura transportowa w Polsce w 2012 r. 76 Wykres 29. Użytkowanie gruntów w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 2002– 2010 78 Wykres 30. Odsetek osób w wieku 15–64 lat posiadających wyższe wykształcenie w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim i w Polsce, w latach 1995–2011 79 Wykres 31. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców w Polsce oraz w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim, w latach 2002–2011 80 Wykres 32. Liczba lekarzy, fizjoterapeutów i pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys. mieszkańców 81 Wykres 33. Liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w porównaniu ze wskaźnikiem osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną 84 Wykres 34. Zmiany w wielkości zatrudnienia w poszczególnych sektorach na szczeblu krajowym i regionalnym oraz w produkcie krajowym brutto na jednego mieszkańca, w PLN, 2000–2007 88 Wykres 35. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 50+ w Polsce ogółem oraz w regionach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1995–2011 89 Wykres 36 Ogólny wynik wskaźnika ELFRI w trzech regionach 113 Wykres 37 Elementy wartości wskaźnika ELFRI w trzech województwach 114 Wykres 38 Elementy oceny w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach 116 Wykres 39 Ogólna ocena oraz znaczenie wyników uzyskanych w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach 116 Wykres 40. Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki za 2000 r. 123 8 Wykres 41. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r. 124 Wykres 42. Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki za 2010 r. 125 Wykres 43. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2010 r. 126 Wykres 44. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r. (niebieskie romby) i 2010 (czerwone kwadraty) 126 Wykres 45 Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki w okresie 2000–2010. 127 Wykres 46 Punkty osiągnięte w ramach DCI. Wyniki dla okresu 2000–2010. 127 Wykres 47. Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych” (ELFRI) 130 Wykres 48 Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do pracy przyjazne dla osób starszych” 131 Wykres 49 Model działań w ramach polityki publicznej w odpowiedzi na przemiany demograficzne w Polsce 134 9 WYKAZ TABEL Tabela 1. Bilans migracji wewnętrznej i zewnętrznej, 1995–2010 73 Tabela 2. Liczba ludności w regionach objętych badaniem w latach 2000–2035 (w tysiącach) 74 Tabela 3. Liczba geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc dostępnych w tych placówkach na koniec 2010 r. (31.12.2010) 83 Tabela 4. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców 84 Tabela 5. Łączna liczba aktywnych organizacji pozarządowych (w tys.) 85 Tabela 6. Łączna liczba osób zatrudnionych w organizacjach pozarządowych (w tys.) 85 Tabela 7. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat w Polsce ogółem oraz w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1999–2011 89 Tabela 8. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ (%) 91 Tabela 9 Kody regionalne stosowane w tablicy wskaźników 123 Tabela 10 Wskaźniki według grup tematycznych 144 Tabela 11 Tematy ELFRI i OLWOF 146 10 WYKAZ RAMEK Ramka 1 Analiza porównawcza – bezpośrednie koszty posiadania dzieci 47 Ramka 2 Holenderski Manifest Społeczny 60 Ramka 3 Przykłady działań w zakresie wspierania zatrudnienia i wymiany dobrych praktyk w zakresie działań na rzecz aktywnego starzenia się pracowników. 61 Ramka 4. Przykład inicjatywy na rzecz osób starszych w Nowym Sączu, prowadzonej w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku 87 Ramka 5. Projekt „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników 50+” 92 Ramka 6 Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w dzielnicy Nowa Huta w Krakowie 98 Ramka 7 Klub Integracji Społecznej (KIS) w Nowej Hucie, Kraków 99 Ramka 8 Projekt pn.„Wykorzystaj Nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie” 101 Ramka 9 Inicjatywy lokalne 103 Ramka 10 Zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości rozwoju firmy 136 11 STRESZCZENIE Zmiany demograficzne stanowią najważniejsze wyzwanie dla rozwoju lokalnego Rozwiązania strategiczne muszą uwzględniać wzajemne oddziaływanie poszczególnych elementów w ramach określonego, lokalnego obszaru rozwoju. Jednocześnie pojawiają się nowe możliwości, które powinny być wzmacniane - potrzebne jest wspieranie rozwoju „srebrnej” gospodarki wśród starszych przedsiębiorców, „białej” gospodarki w zakresie usług medycznych na rzecz osób starszych oraz „zielonej”, ekologicznej gospodarki. Różnice terytorialne wymagają podjęcia strategicznych, skoordynowanych działań w ramach polityk publicznych Badanie przeprowadzone w Polsce wykazało, że wyzwania demograficzne występujące w poszczególnych regionach są bardzo złożone, a każdy z regionów doświadcza odmiennych problemów, związanych z jego sytuacją społeczno-gospodarczą. W przypadku województw małopolskiego i pomorskiego obserwuje się wzrost liczby ludności, starzenie się społeczeństwa i niską dzietność, podczas gdy w województwie łódzkim występują takie zjawiska jak spadek liczby ludności, starzenie się społeczeństwa, niska dzietność oraz problemy zdrowotne osób młodych i osób w średnim wieku. Różnice dotyczące sytuacji demograficznej wymagają przeprowadzenia analizy terytorialnej, tak aby umożliwić koordynację regionalnych i lokalnych perspektyw w zakresie opracowania, rozwoju i wdrażania polityk publicznych z działaniami realizowanymi w ramach polityki krajowej oraz kluczowym źródłem finansowania jakim mogą być środki Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Główne zalecenia w zakresie polityk publicznych obejmują: 1. Zarządzanie przemianami demograficznymi przy trwałym rozwoju gospodarczym Zjawiska demograficzne, takie jak spadek liczby ludności (w przypadku województwa łódzkiego), starzenie się społeczeństwa, niska dzietność, czy też migracja, stanowią najważniejsze zmiany demograficzne w Polsce i w regionach objętych tym badaniem. Z uwagi na różnice o charakterze społeczno-gospodarczym, niezbędne jest w pierwszej kolejności określenie, opracowanie, wdrożenie i dokonanie oceny systemowych i zrównoważonych strategii regionalnych, przy czym należy się skoncentrować na najważniejszych aspektach wyróżniających dany region. Większość środków w ramach strategii, która obejmuje zarówno diagnozę, jak i wytyczne dla projektów i inicjatyw wdrażanych w przyszłości w każdym z regionów powinna zostań ukierunkowana na finansowanie następujących działań : • przyciąganie i osiedlenie się nowych imigrantów • poprawa i promocja dostępności transportowej • tworzenie społeczności lokalnej przyjaznej rodzinie • wspieranie przedsiębiorczości, małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz sektora badań i innowacji • wzmacnianie tworzenia lokalnych miejsc pracy 2. Koncentracja na działaniach w zakresie polityki prorodzinnej w kontekście niskiego poziomu dzietności 12 We wszystkich regionach obserwuje się niski współczynnik dzietności, mieszczący się poniżej poziomu zastępowalności pokoleń, co ma znaczny wpływ na wzrost liczby ludności i na stabilność gospodarczą. Każdy region powinien opracować długoterminową politykę rodzinną, obejmującą rozwiązania prawne, mające na celu wspieranie decyzji o posiadaniu dzieci. Polityka prorodzinna wymaga podjęcia inicjatyw ustawodawczych na szczeblu krajowym, których celem będzie wsparcie dla działań podejmowanych na szczeblu lokalnym i regionalnym. Rozwijanie struktur wsparcia instytucjonalnego, takich jak pomoc finansowa, infrastruktura społeczna oraz elastyczne formy zatrudnienia i miejsca pracy, ma zasadnicze znaczenie dla promowania wartości rodzinnych, monitorowania sytuacji rodzin oraz rozpoznawania problemów, z którymi borykają się rodziny. Rolą EFS jest wspieranie programów i inicjatyw, które mają na celu nie tylko zarządzanie, lecz także promowanie wsparcia dla rodzin i decyzji o założeniu rodziny. 3. Promowanie idei zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród osób młodych i starszych Zjawisko starzenia się społeczeństwa obserwuje się we wszystkich regionach objętych badaniem, przy czym w województwie łódzkim występuje dodatkowy problem ogólnie słabego stanu zdrowia wśród ludności w wieku produkcyjnym. Promocja zdrowia oraz zapobieganie chorobom stanowią niezbędny warunek zwiększenia średniego trwania życia, podobnie jak tworzenie otoczenia przyjaznego dla osób starszych oraz podnoszenie wieku emerytalnego i współczynnika aktywności zawodowej. Zasadniczym elementem tego procesu jest zapewnienie wsparcia finansowego dla sektora „białej” gospodarki (usługi medyczne), rozwijanie klastrów zdrowotnych i sieci oraz łączenie zasobów dla każdego z regionów. Województwo pomorskie, które zostało objęte Strategią UE dla Regionu Morza Bałtyckiego, dysponuje w tym kontekście dodatkowymi możliwościami rozwoju, ponieważ może uczestniczyć w projektach skupionych wokół innowacji w sektorze zdrowia i w dziedzinie nauk przyrodniczych. W regionach objętych badaniem istnieją także możliwości wsparcia przez EFS projektów promujących zdrowy styl życia oraz aktywne starzenie się społeczeństwa. 4. Rozwijanie srebrnej gospodarki i zarządzanie starzejącą się siłą roboczą Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem demograficznym, które występuje na całym obszarze Polski. Wiążą się z nim zarówno możliwości rozwijania „srebrnej” gospodarki (system usług dla starszych konsumentów), jak i wyzwania związane ze starzejącą się siłą roboczą. Zwiększający się asortyment produktów i usług potrzebnych dla seniorów będzie wymagał również stworzenia długoterminowego systemu opieki, wsparcia ze strony organizacji pozarządowych (NGO), stworzenia nowych usług i produktów związanych z rekreacją i życiem zawodowym, a także możliwości w zakresie rozwoju przedsiębiorczości i działalności MŚP w tym sektorze. W związku z tym, w ramach EFS pojawiają się możliwości uruchamiania programów i inicjatyw, mających na celu upowszechnianie wiedzy oraz udzielanie wsparcia dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność, którzy zamierzają czerpać korzyści z rozwoju „srebrnej” gospodarki, oraz dla organizacji pozarządowych, świadczących usługi w zakresie opieki i pomocy dla rodzin. Istotne jest również promowanie aktywności zawodowej osób starszych m.in. poprzez: zmianę negatywnych stereotypów dotyczących tych osób jako pracowników, opracowanie programów mających na celu zwiększenie zakresu aktywności zawodowej (rozwój umiejętności i szkolenia), promowanie i stymulowanie procesu uczenia się przez całe życie, wspieranie przedsiębiorczości wśród osób starszych, wdrażanie programów mentorskich dla przedsiębiorstw oraz inicjatyw w zakresie finansowania dla firm realizujących programy zarządzania wiekiem, wspieranie elastycznych form zatrudnienia, pomoc na rzecz organizacji społecznych we wdrażaniu projektów wspierających starszych pracowników. Również w ramach projektów EFS potencjalnie możliwe jest udzielanie wsparcia na rzecz programów i inicjatyw wdrażanych przez organizacje społeczne i samorządy regionalne w partnerskiej współpracy z przedsiębiorstwami. 5. Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w kontekście zmiany profilu siły roboczej Charakterystyka zasobów siły roboczej na szczeblu regionalnym ulega stopniowej, powolnej zmianie pod względem istniejącego poziomu umiejętności – zapotrzebowanie na pracowników nisko wykwalifikowanych stopniowo maleje na rzecz pracowników o średnich i wysokich kwalifikacjach. 13 Województwo łódzkie, a w szczególności miasto Łódź, korzysta ze strategicznej lokalizacji, jaką jest położenie w niewielkiej odległości od Warszawy, z dobrymi połączeniami transportowymi z Europą, dzięki czemu może rozwijać się jako centrum kształcenia akademickiego. Niezbędne jest jednak w tym przypadku wprowadzenie usprawnień mających na celu wzmocnienie systemu kształcenia poprzez zapewnienie młodzieży nabywania pewnych podstawowych, ogólnych umiejętności oraz promowanie dalszego kształcenia wśród osób w średnim wieku. Potencjał organizacji społecznych (pozarządowych), które wspierają udział obywateli w podnoszeniu / poprawie ich umiejętności i kompetencji zawodowych i przez to wpływają na zwiększanie ich szans na otrzymanie zatrudnienia, może zostać wykorzystany przy udziale środków EFS do wspierania programów kształcenia młodzieży. Inną potencjalną możliwość wykorzystania środków EFS stanowi z kolei potrzeba finansowania programów uczenia się przez całe życie i działalności uniwersytetów trzeciego wieku (UTW). 6. Europejski Fundusz Społeczny jako instrument wspierania zmian EFS jest narzędziem niezbędnym do zapewnienia kontynuacji realizacji terytorialnego podejścia do rozwoju, wymaga on jednak pewnej elastyczności w stosowaniu, pozwalającej na tworzenie poczucia współodpowiedzialności na szczeblu lokalnym oraz promowanie skoordynowanego podejścia w ramach różnych polityk publicznych - w szczególności w związku z wdrażaniem strategii i programów na rzecz tworzenia miejsc pracy czy kształcenia i rozwijania umiejętności zawodowych. W niniejszym raporcie zwrócono szczególną uwagę na te aspekty, w przypadku których możliwe jest wykorzystanie EFS w celu zmierzenia się z problemem przemian demograficznych, min. poprzez wspieranie instytucji rodziny, realizację działań odpowiadających na potrzeby w zakresie opieki nad dziećmi, sprzyjanie godzeniu życia zawodowego z rodzinnym oraz wspieranie MŚP w obszarze opracowywania i wdrażania strategii i programów zarządzania wiekiem. 14 ROZDZIAŁ 1 PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE ORAZ „STARZENIE SIĘ” RYNKU PRACY W POLSCE Przemiany demograficzne stanowią obecnie jedną z najważniejszych kwestii politycznych, wpływających na rozwój polityki w skali międzynarodowej. Polska doświadcza bardzo istotnych zmian demograficznych, takich jak spadek liczby ludności, niska dzietność czy też starzenie się społeczeństwa. Niniejszy rozdział zawiera krótkie wprowadzenie do problematyki przemian demograficznych i starzenia się rynku pracy w ujęciu międzynarodowym. W dalszej kolejności przedstawiono analizy dotyczące przemian demograficznych, które dokonały się w Polsce w ostatnich latach, a także prognozy na przyszłość, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia usług w zakresie opieki nad dziećmi oraz polityk publicznych działających na rzecz aktywnego starzenia się i promocji zdrowego stylu życia. W kolejnej części niniejszego rozdziału przedstawiono zastosowaną metodologię badawczą niniejszego projektu oraz zarysowano kształt pozostałych rozdziałów niniejszego raportu. 15 1.1. Wprowadzenie Niniejszy raport przedstawia wyniki badań i analiz przeprowadzonych w Polsce w ramach międzynarodowego projektu Lokalne scenariusze zmian demograficznych: polityki publiczne i strategie dotyczące trwałego rozwoju, rozwijania umiejętności i wzrostu zatrudnienia. Projekt jest realizowany w ramach Programu LEED, koordynowanego przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), przy wsparciu Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego w Komisji Europejskiej. Analizy na terenie Polski przeprowadzono we współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego oraz władzami województw: pomorskiego, łódzkiego i małopolskiego, a ich celem było opracowanie wytycznych wskazujących „jak zapobiegać” oraz jak „radzić sobie” z procesem starzenia się społeczeństwa. Zmiany demograficzne wpływają na sytuację społeczno-ekonomiczną wszystkich państw należących do OECD, a także na wszystkie rozwijające się gospodarki. Współczynniki dzietności w większości z tych państw obniżają się, a społeczeństwa stają się coraz starsze. Dużym wyzwaniem jest bezrobocie wśród młodzieży, a złożoność procesu „kurczenia się” obszarów wiejskich i miejskich stwarza szereg problemów dla rozwoju przemysłu, tworzenia miejsc pracy i budowania trwałej ścieżki rozwoju. Rozwiązania długofalowe nie mogą opierać się na koncepcji uwzględniającej tylko jeden z wyżej wymienionych czynników, niezbędne jest bowiem wzięcie pod uwagę wzajemnych oddziaływań wszystkich tych elementów w obszarze rozwoju lokalnego (miejskiego lub wiejskiego) (OECD, 2011a). Wzrost znaczenia zarządzania zmianami na poziomie lokalnym, na którym dochodzi do łączenia wielu różnych podejść i strategii, stanowi podstawowy element Programu LEED, realizowanego przez OECD i jest dobrze ugruntowany w najnowszej literaturze w ramach licznych publikacji (Potter, 2008; Clark et al., 2010; OECD/International Labour Office, 2011). Przede wszystkim podejście lokalne łączy w sobie działania adekwatne do specyficznych potrzeb danej społeczności, zwłaszcza w odniesieniu do kapitału ludzkiego, struktury przemysłu i gospodarki oraz przekroju społecznego ludności (Martinez-Fernandez et al.., 2012a). Obserwowany obecnie wzorzec w zakresie zmniejszania się liczby ludności w skali międzynarodowej wynika z wielorakich przyczyn i nie można go wyjaśnić bez zastosowania przekrojowego podejścia analitycznego. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia ze zjawiskami zachodzącymi na poziomie globalnym, takimi jak starzenie się pokolenia wyżu demograficznego i niski współczynnik dzietności (istotnych przykładów w tym kontekście dostarcza sytuacja obserwowana w Niemczech Wschodnich, w państwach Europy Wschodniej oraz w Japonii). Z drugiej strony obserwuje się również pewne szczególne zjawiska lokalne, takie jak zmiany stylu życia i zmiany o charakterze społecznopolitycznym (rozszerzanie się obszaru przedmieść w regionach metropolitalnych, transformacja postsocjalistyczna), zmiany gospodarcze i przemysłowe obserwowane we wszystkich państwach uprzemysłowionych (deindustrializacja, dezurbanizacja, dekorporatyzacja, niedopasowanie przestrzenne), zmiany środowiskowe (katastrofy ekologiczne, zmiany klimatyczne), a także zmiany narzucone z zewnątrz, wynikające z przyczyn politycznych, religijnych lub historycznych (konflikty i wojny, zmiany administracyjne/zmiany obszarów terytorialnych państw, zmiany polityczne związane np. z egzekwowaniem przepisów prawa) (Martinez-Fernandez et al., 2012b; Reckien and Martinez-Fernandez, 2010; Martinez-Fernandez and Wu, 2007; Pallagst et al., 2009). Wyzwania związane z włączeniem społecznym starzejącej się ludności również wymagają dokonania ponownej oceny roli osób starszych w społeczeństwie i budowania nowej solidarności międzypokoleniowej. Szacuje się, że do 2030 r. dwie osoby aktywne zawodowo (w wieku 15-65 lat) będą musiały opiekować się jedną osobą nieaktywną zawodowo (powyżej 65. roku życia) (Światowe Forum Ekonomiczne, 2007 r.). Holger Strulik (2012), Dyrektor Instytutu Makroekonomii na Uniwersytecie w Hanowerze twierdzi, że „społeczeństwo europejskie starzeje się w niespotykanym dotychczas tempie, szybciej niż społeczeństwo na jakimkolwiek innym kontynencie, a jego równowaga ekonomiczna jest zaburzona. W 2030 r. prawie 25% ludności UE będzie miało ponad 65 lat, podczas gdy w 2005 r. udział ten 16 wynosił zaledwie 17%. Przewiduje się, że stosunek liczby osób powyżej 65. roku życia do liczby osób w wieku produkcyjnym (15–64) ulegnie podwojeniu do 2050 r. i zamiast jeden do czterech (jak obecnie), będzie wynosił jeden do dwóch. W czasie, gdy średnie trwanie życia wydłuża się, wiek emerytalny pozostaje bez zmian - co oznacza, że wydłuża się czas przebywania na emeryturze i zwiększa się presja na systemy emerytalne. Starzenie się społeczeństwa (przy czym starzenie się oznacza stopniowe pogarszanie się zdrowia fizycznego i psychicznego, a także sprawności), prawdopodobnie również spowoduje zwiększenie presji na krajowe systemy opieki zdrowotnej”. Kryzys finansowy wyraźnie pokazał, w jaki sposób mobilność ludzi i starzenie się społeczeństwa mogą stanowić główny powód skłaniający do promowania podnoszenia umiejętności zawodowych oraz zwiększenia wydajności siły roboczej w państwach członkowskich OECD. Czynniki leżące u podstaw tych zjawisk są jednak wielorakie i nadal w niewielkim stopniu zbadane. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z mobilnością osób, które przemieszczają się pomiędzy poszczególnymi państwami i regionami, przy czym niektóre społeczności emigrują (konsekwencją tego procesu jest zmniejszenie się liczby ludności, w szczególności na obszarach poprzemysłowych), podczas gdy inne społeczności odnotowują dodatnie saldo migracji (np. stolice i ośrodki regionalne). Z drugiej strony istnieją również społeczności oraz całe państwa, takie jak Japonia i Niemcy, w których występują niskie współczynniki dzietności oraz szybkie starzenie się całego społeczeństwa, co w połączeniu z odpływem młodzieży przyspiesza proces spadku liczby ludności. Również w przypadku niektórych sektorów gospodarki można zaobserwować szybsze starzenie się pracowników niż w innych jej gałęziach, co stanowi dodatkowe wyzwanie w zakresie podnoszenia umiejętności siły roboczej i opracowywania planów szkoleniowych (np. dostosowanie przemysłu ciężkiego do wymagań gospodarki niskoemisyjnej). Pod wieloma względami tego rodzaju nowe wyzwania związane z globalizacją bardzo szybko ujawniają się również na szczeblu regionalnym i lokalnym. Jednak obecnie wciąż bardzo niewiele samorządów przyjmuje podejście strategiczne (integracyjne), które uwzględnia współzależności opisanych powyżej czynników. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje coraz pilniejsza potrzeba opracowywania i monitorowania strategii, polityk publicznych oraz programów dostosowanych do specyficznej sytuacji regionalnej i lokalnej, przy jednoczesnym uwzględnianiu zjawisk występujących w wymiarze globalnym. W niniejszym badaniu wykorzystano zarówno metody jakościowe, jak i ilościowe. Kompleksowa analiza danych statystycznych, dotyczących zmian demograficznych w Polsce z lat 1990–2010 została przeprowadzona w oparciu o specjalnie określone wskaźniki. Dane pierwotne pochodzące od kluczowych interesariuszy projektu w regionach, zostały zgromadzone w ramach badania kwestionariuszowego i opracowane z wykorzystaniem wskaźników – Elderly Friendly Places to Live (ELFRI - miejsca do życia przyjazne dla osób starszych) oraz Older Workers Friendly Places to Work (OLWOF - miejsca pracy przyjazne dla osób starszych). Więcej informacji na ich temat znajduje się w załączniku nr 1 do raportu. Natomiast dane jakościowe zostały zgromadzone w ramach spotkań prowadzonych na terenie poszczególnych województw, w trakcie warsztatów z udziałem ekspertów międzynarodowych i lokalnych oraz przedstawicieli administracji publicznej, przedsiębiorców, parterów społeczno-gospodarczych i środowiska naukowego. W analizie uwzględniono również wymiar terytorialny różnych poziomów zarządzania (Martinez-Fernandez et al., 2011). W załączniku nr 1 zamieszczono szczegółową notę metodologiczną na ten temat. W niniejszym rozdziale omówione zostaną zmiany demograficzne, które zachodzą obecnie w Polsce. Pozostała część raportu składa się z czterech rozdziałów: w rozdziale 2 przedstawiono krajowe polityki publiczne, w ramach których konieczne jest uwzględnienie skutków zmian demograficznych; rozdział 3 zawiera analizę przemian demograficznych w kontekście istniejących zasobów ludzkich; w rozdziale 4 zaprezentowano lokalne inicjatywy, strategie i zagadnienia odnoszące się do przemian demograficznych; rozdział 5 zawiera natomiast podsumowanie i rekomendacje, które mogą zostać wykorzystane w celu opracowania strategii i programów w zakresie zarządzania zmianami demograficznymi i zjawiskiem starzenia się społeczeństwa na szczeblu lokalnym. 17 1.2 Zmiany demograficzne w Polsce Procesy demograficzne należy rozpatrywać w perspektywie długoterminowej. Na przykład zmiany w liczbie ludności, które miały miejsce 60 lat temu, determinują sytuację dzisiejszą, a obecnie zachodzące zjawiska wpłyną na kształt społeczeństw w przyszłości. Z drugiej jednak strony, na zachowania demograficzne (liczbę małżeństw, urodzeń, migrację, itd.) wpływają obecnie występujące okoliczności społeczne, gospodarcze i kulturowe, takie jak przepływy na rynku pracy, warunki życia, polityka prorodzinna państwa oraz infrastruktura publiczna. W związku z tym, polityki publiczne mogą do pewnego stopnia wpływać na sytuację demograficzną lub przynajmniej w szczególny sposób uwzględniać wyzwania wynikające z tej sytuacji. 1.2.1 Trendy ogólne Sytuacja demograficzna w Polsce ulega znacznym przemianom. Obserwuje się w tym kontekście dwa główne trendy: • • spadek liczby ludności, wzrost długości życia (starzenie się społeczeństwa). W najbliższej przyszłości spadek liczby ludności będzie przebiegał jeszcze szybciej. Na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2011 r., Główny Urząd Statystyczny (GUS) szacuje, że w ciągu następnych 15 lat (do roku 2025), z rynku pracy w Polsce zniknie prawie 3 miliony osób. Dostępne prognozy GUS, przedstawione na wykresie 1 są jednak nieco bardziej optymistyczne. Wskazują one, że do 2035 r. liczba ludności zmniejszy się „jedynie” o 2 miliony osób. 38 500 000 38 000 000 37 500 000 37 000 000 36 500 000 36 000 000 35 500 000 35 000 000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 34 500 000 Wykres 1 Prognoza dotycząca ludności Polski Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Jednocześnie, zgodnie z wynikami NSP, z Polski już wyemigrowało prawie 2 miliony osób (Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.). Dla niektórych lokalnych rynków pracy takie trendy mogą powodować poważne konsekwencje, takie jak zjawisko depopulacji, znaczny niedobór liczby wykwalifikowanej siły roboczej czy problemy związane z niedopasowaniem umiejętności pracowników do oczekiwań pracodawców. Wzrost długości życia oznacza, że całe społeczeństwo stopniowo staje się coraz starsze. Średni wiek mężczyzn wzrósł w latach 1990–2010 z 30,1 do 35 lat, a średni wiek kobiet z 32,6 do 37 lat. Prognozy GUS wskazują, że proces starzenia się społeczeństwa utrzyma się, a w przyszłości nawet przybierze na sile. 18 Tego rodzaju wzrost wieku ludności wpłynie również na jej strukturę społęczną, powodując następujące zjawiska (wykres 2): • • • spadek udziału osób młodych w liczbie ludności ogółem (w wieku przedprodukcyjnym); wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym; wzrost udziału osób w wieku 44–64 lat. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0-14 15-64 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 0% 65+ Wykres 2 Struktura wiekowa ludności Źródło: Statystyki OECD, 2011 r. Z prognoz Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w latach 2015–2035 największy spadek liczby ludności będzie miał miejsce w grupie wiekowej 18–44 oraz 0–17. Podobne tendencje można zaobserwować w prognozach OECD (wykres 3). W związku z tym, osoby aktywne zawodowo będą w najbliższej przyszłości stanowić grupę mniej liczną i bardziej zaawansowaną wiekowo. Sytuacja ta spowoduje znaczące zmiany na rynku pracy – wzrośnie liczba starszych pracowników, a zmniejszy się liczba osób, które dopiero wchodzą na rynek pracy. MEN WOMEN 85+ 80 - 84 75 - 79 70 - 74 65 - 69 60 - 64 55 - 59 50 - 54 45 - 49 40 - 44 35 - 39 30 - 34 25 - 29 20 - 24 15 - 19 10 - 14 5-9 0-4 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 0.00 0.00 2.00 4.00 6.00 in 2000: 38.5 Total population (in millions) in 2050: 33.6 in 2000: 20 Old age dependency ratio (65+ in % 20-64) in 2050: 56 Population by age group, gender, in 2000 and 2050, in percentage of total population in each group in 2000 19 in 2050 8.00 10.00 Men Women Total population (in millions) Old age dependency ratio (65 in% 20–64) Population by age group, gender in 2000 und 2050, in percentage of total population in each group Mężczyźni Kobiety Ludność ogółem (w mln) Odsetek osób w wieku emerytalnym (65 w% 20–64) Liczba ludności w podziale na grupy wiekowe i płeć w 2000 r. i w 2050 r. wyrażona jako odsetek ludności ogółem w każdej grupie Wykres 3 Prognoza dotycząca zmian liczby ludności w poszczególnych kategoriach wiekowych Źródło: Statystyki OECD, 2011 r. Przedstawione powyżej zmiany są konsekwencją występowania dwóch głównych trendów: • • spadku współczynnika dzietności: z 1,99 w 1990 r. do 1,38 w 2010 r. zwiększenia długości trwania życia: średnie trwanie życia mężczyzn zwiększyło się w latach 1990–2010 z 66,2 do 72,1 lat, a w przypadku kobiet z 75,24 do 80,59 lat. Oba te trendy omówiono bardziej szczegółowo w dalszej części raportu. 1.2.2. Współczynnik dzietności W ostatnich dekadach w państwach OECD notuje się znaczny spadek współczynnika dzietności. Średnia wartość współczynnika dzietności dla wszystkich państw OECD zmniejszyła się z 2,7 w 1970 r. do 1,7 w 2009 r. Doświadczenia innych państw wskazują jednak, że istnieje możliwość spowolnienia tego trendu. W państwach takich jak Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania i Holandia współczynnik dzietności nieznacznie zwiększył się w stosunku do 1980 r., choć w dalszym ciągu pozostaje on poniżej poziomu zastępowalności pokoleń (wykres 4); Pewną poprawę sytuacji pod tym względem obserwuje się od 2002 r. 6.00 5.00 4.00 3.00 2.00 1.00 1980 2009 (OECD, 2011 r.). Australia Austria Belgium Canada Chile Czech Republic Denmark Estonia Australia Austria Belgia Kanada Chile Republika Czeska Dania Estonia 20 United States Turkey United Kingdom Switzerland Spain Sweden Slovenia Slovak Republic Poland Portugal Norway New Zealand Mexico Netherlands Luxembourg Japan Korea Italy Israel Ireland Iceland Greece Hungary France Germany Estonia Finland Denmark Czech Republic Chile Canada Austria Belgium Australia 0.00 Finland France Germany Greece Hungary Iceland Ireland Israel Italy Japan Korea Luxembourg Mexico Malta Netherlands New Zeeland Norway Poland Portugal Slovak Republic Slovenia Spain Sweden Switzerland Turkey United Kingdom United States Finlandia Francja Niemcy Grecja Węgry Islandia Irlandia Izrael Włochy Japonia Korea Luksemburg Meksyk Malta Holandia Nowa Zelandia Norwegia Polska Portugalia Słowacja Słowacja Hiszpania Szwecja Szwajcaria Turcja Zjednoczone Królestwo Stany Zjednoczone Wykres 4 Zmiany współczynnika dzietności Źródło: Statystyki OECD, 2011 r. Spadek dzietności stanowi problem o wymiarze globalnym, jednak nie we wszystkich państwach przebiega on w taki sam sposób. Kwestia dzietności jest zagadnieniem złożonym, a jej poziom zależy od wielu czynników, takich jak wzorce kulturowe, sytuacja na rynku pracy (aktualna i prognozowana), modele funkcjonowania rodziny, realizowane polityki publiczne oraz specjalne usługi i wsparcie na rzecz rodzin (OECD, 2011). Dane OECD wskazują, że spadek dzietności jest obserwowany w Polsce od 1950 r. (wykres 5), jednakże w latach 60. i 80. dwudziestego wieku sytuacja pod tym względem była mniej lub bardziej stabilna. W 1989 r. współczynnik dzietności spadł poniżej 2,1 (poziom zastępowalności pokoleń). Od 2003 r. obserwuje się natomiast umiarkowaną poprawę sytuacji w tym względzie. 21 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 1950 1960 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 0 fertility rate fertility rate replacement rate replacement rate współczynnik dzietności poziom zastępowalności pokoleń Wykres 5 Zmiany współczynnika dzietności w Polsce Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Warto przy tym zauważyć, że współczynnik dzietności zmienia się w poszczególnych częściach kraju, a różnice są widoczne szczególnie między obszarami miejskimi i wiejskimi. Na obszarach wiejskich współczynnik dzietności był tradycyjnie wyższy niż w miastach. Na przykład w 1950 r. wynosił on 4,03, podczas gdy na obszarach miejskich 3,2. Od 1990 r. różnica ta uległa jednak znacznemu zmniejszeniu. Jeszcze w 1990 r. wynosiła ona 0,88, natomiast w 2010 r. było to już tylko 0,18 (wykres 6). Wyjaśnieniem tego zjawiska może być postępująca pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi konwergencja modeli prokreacji. 22 3 2.5 2 1.5 1 0.5 fertility rate fertility rate urban areas 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 0 fertility rate rural areas Wykres 6 Współczynnik dzietności w Polsce: obszary miejskie i wiejskie Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. fertility rate współczynnik dzietności fertility rate urban areas współczynnik dzietności na obszarach miejskich Niższa stylu dzietności życia i zachowań prokreacyjnych. Kobiety coraz późn fertilitydzietność rate rural może areas wynikać również ze zmiany współczynnik na obszarach wiejskich urodzeniu pierwszego dziecka o prawie trzy lata (zarówno w odniesieniu do średniego wieku kobiet, jak i średniego wieku, w którym kobiety rodziły po raz pierwszy). Zależność pomiędzy wiekiem pierwszego porodu, a liczbą posiadanych dzieci nie jest jednak bezpośrednia. W niektórych przypadkach plany dotyczące posiadania dzieci są po prostu odsuwane w czasie (Lange, 2011). Należy zauważyć, że wielu państwach OECD średni wiek kobiet rodzących po raz pierwszy jest nawet wyższy. W Niemczech, we Włoszech, w Hiszpanii, Szwajcarii i w Wielkiej Brytanii wynosi on prawie 30 lat, co nie zawsze jest związane ze spadkiem dzietności, lecz raczej z opóźnieniem decyzji o posiadaniu dzieci (OECD, 2011). Taka sytuacja powoduje spadek współczynnika dzietności w przypadku kobiet w wieku poniżej 30 lat oraz wzrost tego współczynnika w starszej grupie wiekowej. W Polsce, w przeciwieństwie do innych państw, obserwuje się jednak spadek współczynnika dzietności w odniesieniu do obu grup wiekowych kobiet (tj. poniżej i powyżej trzydziestego roku życia) (d’Addio, 2005). 23 29 28 27 26 25 24 23 22 21 1960 1965 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20 Average age of birth Average age of birth Average age of first birth Average age of first birth Średni wiek kobiet rodzących dziecko Średni wiek kobiet rodzących pierwsze dziecko Wykres 7 Średni wiek urodzenia dziecka i pierwszego dziecka Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Jeszcze większe znaczenie dla Polski ma coraz większa liczba rodzin, które decydują się na posiadanie mniejszej liczby dzieci. Można to zilustrować poprzez fakt, że w 2008 r., w porównaniu z 1980 r., wśród nowonarodzonych dzieci, więcej dzieci rodziło się jako pierwsze dziecko w rodzinie niż jako trzecie lub kolejne. W 1980 r. trzecie i czwarte dziecko stanowiły 24% wszystkich porodów, podczas gdy w 2008 r. odsetek ten wyniósł jedynie około 15%. Proporcja ta jest stosunkowo niekorzystna w porównaniu do innych państw OECD. Pod względem dynamiki zmian odnotowanej w latach 1980–2008 Polska plasuje się na drugim miejscu wśród wszystkich państw OECD (za Rumunią). Podsumowując należy stwierdzić, że obecnie kobiety w Polsce zarówno później rodzą swoje pierwsze dziecko jak i posiadają mniej dzieci. GUS przewiduje, że w kolejnych latach (począwszy od 2011 r.) bezwzględna liczba urodzeń będzie nadal spadać ze względu na zmiany systemu wartości i postaw wśród wielu młodych kobiet. Jednocześnie pewna liczba urodzeń może zostać przesunięta w czasie. Niemniej jednak w przypadku młodych rodzin, narodziny drugiego i trzeciego dziecka wiążą się zwykle z „przeciążeniem” obowiązkami i większym ryzykiem ubóstwa. Z danych Eurostatu (2011) wynika, że ryzyko ubóstwa lub wykluczenia społecznego w gospodarstwach domowych składających się z dwóch osób dorosłych oraz trojga lub większej liczby dzieci jest dwukrotnie wyższe niż w przypadku rodzin składających się z dwóch osób dorosłych i jednego dziecka. W związku z powyższym, niezbędny jest rozwój usług w zakresie opieki nad dziećmi oraz opracowanie polityk publicznych wspierających rodziny z dziećmi. Zmiany dotyczące modelu dzietności wiążą się z szeregiem innych kwestii. Jedną z nich jest wzrost liczby osób podejmujących studia wyższe (jeden z najwyższych wśród wszystkich państw OECD) oraz związanych z tym aspiracji do samorealizacji i osiągania celów osobistych, co często powoduje odkładanie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. W badaniach dotyczących osobistego systemu 24 wartości można zaobserwować odejście od wartości rodzinnych na rzecz wartości związanych z samorealizacją danej osoby (Czapiński, 2011). Zmiany współczynnika dzietności wiążą się także z trudnymi warunkami ekonomicznymi i sytuacją na rynku pracy. Negatywne zmiany współczynnika dzietności, obserwowane od połowy lat 80., są często związane z głębokim kryzysem ekonomicznym oraz z transformacją gospodarczą zapoczątkowaną w 1990 r. Okres ten charakteryzuje się pogorszeniem się sytuacji na rynku pracy oraz postępującym zaburzeniem stabilności gospodarczej. Nie ma jednak w tym przypadku bezpośredniego związku pomiędzy sytuacją na rynku pracy a dzietnością. Analizy dostępnych danych na poziomie subregionalnym wskazują, że korelacja pomiędzy współczynnikiem dzietności a stopą bezrobocia jest raczej niska. Jeżeli jednak uwzględni się zmiany stopy bezrobocia, korelacja jest znacznie wyższa. Jak przedstawiono na wykresie 8, w latach 2004–2008 (okres poprawy sytuacji na rynku pracy) spadek stopy bezrobocia powodował odpowiedni wzrost współczynnika dzietności (r=-0,8). 1.30 1.25 Change of fertility rate 1.20 1.15 1.10 1.05 1.00 R² = 0.6255 0.95 0.90 0.85 0.80 0.00 -0.20 -0.40 -0.60 -0.80 -1.00 Change of unemployment rate Change of fertility rate Change of unemployment rate Zmiana współczynnika dzietności Zmiana stopy bezrobocia Wykres 8 Zmiany stopy bezrobocia i współczynnika dzietności w latach 2004-2008 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. W związku z tym można stwierdzić, że poprawa sytuacji na subregionalnych rynkach pracy może pozytywnie wpływać na współczynnik dzietności. Istnieją także inne zmiany na rynku pracy, które mają negatywny wpływ na współczynnik dzietności. Są one związane z globalizacją i bardziej ogólnymi zmianami modelu pracy, który stał się bardziej elastyczny i w większym stopniu skoncentrowany na konkurencyjności. Zmiany te dotyczą w szczególności młodych pracowników. Jednym z zauważalnych przejawów tego rodzaju zjawiska są elastyczne umowy o pracę, a szczególnie widoczny jest wzrost znaczenia umów zawieranych na czas określony. Wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności za okres 1997–2010 wskazują, że odsetek kobiet zatrudnionych na podstawie umów na czas określony wzrósł z 4% do 27%. Korelacja pomiędzy średnim wiekiem kobiet rodzących pierwsze dziecko a odsetkiem kobiet zatrudnionych na podstawie umów na czas określony (obliczenia zostały dokonane na podstawie danych z okresu 14 lat) jest bardzo wysoka (0,97). Stwierdzenie to sugeruje, że niestabilne warunki zatrudnienia mogą sprzyjać odkładaniu w 25 czasie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka, w szczególności w przypadku nieciągłych i nieprzewidywalnych godzin pracy lub nietypowego harmonogramu pracy. Może mieć to szczególne znaczenie w przypadku nisko opłacanych zajęć, zwłaszcza w połączeniu ze słabymi perspektywami poprawy sytuacji zawodowej (głównie stanowiska usługowe) Praca na podstawie umów zawieranych na czas określony jest szczególnie popularna wśród młodszego pokolenia. Według danych Eurostatu w 2011 r. 27% osób w tej grupie było zatrudnionych na podstawie tego rodzaju umów. Jednakże w przypadku kobiet w wieku 15–24 lat odsetek ten kształtuje się na poziomie 68%, podczas gdy średnia EU-27 wynosi 42%. Z drugiej strony badacze zwracają uwagę na fakt, że elastyczne, wysokiej jakości umowy o pracę, szczególnie dotyczące lepiej płatnych stanowisk, mogą sprzyjać wzrostowi współczynnika dzietności (OECD, 2012). Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na dzietność jest dostępność usług w zakresie opieki nad dziećmi, chociaż związek między takimi usługami a współczynnikiem dzietności nie jest do końca oczywisty. Analizy danych GUS przeprowadzone w odniesieniu do Polski wskazują, że korelacja pomiędzy odsetkiem dzieci objętych usługami w zakresie opieki a współczynnikiem dzietności jest negatywna (w 2010 r. wartość ta wynosiła -0,5, a w 2004 r. -0,8), co pokazano na wykresie 9. Wyjaśniania takiego stanu rzeczy można doszukiwać się w specyfice poszczególnych subregionów. Subregiony posiadające najwyższy odsetek dzieci objętych usługami w zakresie opieki są to zwykle największe miasta, w których współczynnik dzietności jest zwykle najniższy. Natomiast subregiony posiadające niski odsetek dzieci objętych usługami opieki są to głównie obszary wiejskie, gdzie tradycyjnie Percentage of children 3-6 years old covered by child care services 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 0.800 1.000 1.200 1.400 1.600 1.800 Fertility rate współczynnik dzietności jest wyższy. W związku z tym jakiekolwiek wnioski należy formułować z zachowaniem ostrożności. Percentage of children 3–6 years old covered by child care services Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat, objętych edukacją rzedszkolną Wykres 9 Korelacja między odsetkiem dzieci w wieku 3-6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi a współczynnikiem dzietności w 2010 r. Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Obserwacje poczynione na podstawie powyższych analiz wskazują, że istnienie usług w zakresie opieki nad dziećmi nie jest jedynym warunkiem poprawy sytuacji rodzin. Niezwykle istotna jest również dostępność tych usług, rozumiana jako: przystępność finansowa, elastyczne godziny pracy, niewielka odległość od domu / miejsca pracy i ukierunkowanie na klienta. Powyższe warunki są w znacznym stopniu uzależnione od decyzji podejmowanych przez władze lokalne. 26 Porównania przeprowadzane w skali międzynarodowej wskazują, że istnieją znaczne różnice w wydatkach na usługi dotyczące opieki nad dziećmi, w szczególności w odniesieniu do dzieci poniżej trzeciego roku życia. Najwyższy poziom wydatków odnotowano w państwach skandynawskich, natomiast najniższy w państwach Azji oraz Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce poziom wydatków na usługi w zakresie opieki nad dziećmi, w szczególności w odniesieniu do dzieci poniżej trzeciego roku życia, jest szczególnie niski (OECD, 2012 r.). Spadek dzietności wynika również z czynników o charakterze strukturalnym: wyższego poziomu wykształcenia i zatrudnienia wśród kobiet, a także zmian w zakresie wzorców kulturowych dotyczących rodziny. Sytuacja taka powoduje zwiększenie pośrednich kosztów związanych z posiadaniem dziecka. Dla wielu kobiet, w szczególności dobrze wykształconych, posiadanie dziecka oznacza często zmniejszenie dochodów i pogorszenie perspektyw kariery zawodowej. Drugi zbiór czynników związany jest ze zmianami w hierarchii wartości na rzecz mniej tradycyjnej roli kobiety w rodzinie i społeczeństwie. Rosnąca liczba bezdzietnych, pracujących kobiet, które posiadają wyższe wykształcenie i ponadprzeciętne dochody, powoduje spadek ogólnego współczynnika dzietności w populacji (d'Addio, 2005). Te same analizy pokazują jednak, że właściwa polityka może powodować osłabienie tego rodzaju strukturalnie uwarunkowanych trendów. Najistotniejsze są w tym kontekście działania mające na celu obniżenie bezpośrednich kosztów związanych z urodzeniem dziecka: ulgi podatkowe, świadczenia pieniężne i wsparcie dla rodzin w celu pokrycia kosztów opieki nad dziećmi. Ważne są również działania zmierzające do zmniejszenia alternatywnych kosztów związanych z narodzinami dziecka: zapewnienia opieki nad dzieckiem i urlopu macierzyńskiego. Dynamiczne analizy danych panelowych pochodzących z różnych państw wskazują, że pomoc finansowa dla rodzin z dziećmi oraz uregulowania prawne umożliwiające matkom lepsze godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych, pomagają usunąć przeszkody w posiadaniu dzieci (d'Addio, 2005). Należy również podkreślić, że znaczenie konkretnych czynników różni się w poszczególnych państwach. Przykładem występowania wyżej opisanej tendencji jest Francja, gdzie dzietność jest stosunkowo wysoka (powyżej poziomu zastępowalności pokoleń), podobnie jak poziom zatrudnienia wśród kobiet, natomiast ubóstwo wśród dzieci utrzymuje się na niskim poziomie. Towarzyszy temu wysoki poziom wydatków publicznych na świadczenia rodzinne (w 2007 r. było to 3,7% PKB), a także wysoki, znajdujący się powyżej średniej państw OECD odsetek dzieci objętych opieką (OECD Family Database). 1.2.3 Starzenie się społeczeństwa Starzenie się społeczeństwa oznacza wzrost średniego wieku ludności oraz wzrost udziału ludzi starszych w całości populacji. Proces starzenia się społeczeństwa można zaobserwować już teraz. W najbliższych latach proces ten ulegnie jednak przyspieszeniu, co spowoduje zmiany w strukturze ludności oraz wieku pracowników. Trendy demograficzne i aktualne prognozy GUS w tym zakresie przedstawiono na poniższym wykresie. 27 30 000 000 25 000 000 20 000 000 0-14 15 000 000 15-64 65+ 10 000 000 5 000 000 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 0 Wykres 10 Starzenie się społeczeństwa: zmiany wielkości poszczególnych grup wiekowych Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Chociaż proces starzenia się społeczeństwa już się w Polsce rozpoczął, należy podkreślić, że społeczeństwo polskie nadal jest stosunkowo młode. Z danych Eurostatu (2011) wynika, że w Polsce udział osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności należy do najniższych w Unii Europejskiej i kształtuje się znacznie poniżej średniej dla UE-27 (wykres 11). Średni wiek mieszkańca Polski jest również niższy niż średni wiek mieszkańca Unii Europejskiej. 28 Italy Włochy Greece Grecja Sweden Szwecja Portugal Portugalia Bulgaria Bułgaria Austria Austria Finland Finlandia Latvia Łotwa Croatia Chorwacja Spain Hiszpania Estonia Estonia Switzerland Szwajcaria France (metropolitan) Francja (metropolitarna) Serbia Serbia 29 Denmark Dania Hungary Węgry France Francja United Kingdom Zjednoczone Królestwo Slovenia Słowenia Lithuania Litwa Netherlands Holandia Malta Malta Czech Republic Republika Czeska Ukraine Ukraina Norway Norwegia Luxembourg Luksemburg Georgia Gruzja Poland Polska Slovakia Słowacja Iceland Islandia Wykres 11 Udział osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności Źródło: Eurostat, 2011 r. Przyszłe zmiany można zilustrować na przykładzie odsetka osób w wieku emerytalnym (stosunek liczby ludności po 65. roku życia do liczby ludności w wieku 15–64 lat). Wskaźnik ten pokazuje, w jaki sposób zmiany demograficzne mogą wpływać na system emerytalny w przyszłości. Jak wynika z danych Eurostatu gromadzonych od 1990 r., wartość omawianego wskaźnika jest w przypadku Polski niższa niż w UE-27. W 2011 r. kształtowała się ona na poziomie 18,9 (18,9 osób po 65. roku życia przypadło na 100 osób w wieku 15–64 lat). W przypadku UE-27 wskaźnik ten wynosił 26,2. Prognozy Eurostatu (2011) wskazują jednak, że będzie on w Polsce wyższy niż w UE-27 ok. 2050 r., kiedy osiągnie odpowiednio poziom 53 i 50 (wykres 12). 30 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 European Union (27 countries) Poland Wykres 12 Odsetek osób w wieku emerytalnym (stosunek liczby ludności po 65. roku życia do liczby ludności w wieku 15–64 lat) Źródło: Eurostat, 2011 r. European Union (27 countries) Poland Unia Europejska (27 państw) Polska Doświadczenia innych państw OECD i Unii Europejskiej dowodzą, że istnieje możliwość zminimalizowania negatywnego wpływu starzenia się społeczeństwa poprzez wydłużenie okresu aktywności zawodowej osób starszych. W przypadku Polski obawy budzi jednak niski udział osób starszych w rynku pracy. Poziom zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat wynosił w 2011 r. 36,9%, i chociaż w ostatnim okresie nieco wzrósł, wciąż należy do najniższych w UE, gdzie średnia dla EU-27 wynosi 47,4%. Na niski współczynnik aktywności zawodowej osób starszych wpływa wiele czynników. Można je usystematyzować w odniesieniu do poziom makro, poziomu pośredniego oraz poziomu mikro. Zgodnie z wynikami badania zatytułowanego Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym, przeprowadzonego w 2008 r. na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, główną przyczyną dezaktywizacji zawodowej w omawianej grupie jest uzyskanie uprawnień emerytalnych, w tym także w ramach programów przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. W latach 1980–1990 wcześniejsze przechodzenie na emeryturę było w Polsce metodą poprawy sytuacji na rynku pracy. Programy takie stanowiły zachętę dla starszych pracowników do przejścia na emeryturę, natomiast pracodawcy w razie trudności i konieczności zmniejszenia liczby pracowników uwzględniali pracowników starszych w pierwszej kolejności. Dostępne dane, pochodzące z badania aktywności ekonomicznej ludności, potwierdzają powyższy wniosek. Głównym powodem, dla którego w Polsce osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują zatrudnienia, były świadczenia emerytalne (wykres 13). Odpowiednia wartość jest nieznacznie wyższa od średniej UE i znacząco wyższa niż na przykład w Szwecji (Eurostat, 2011 r.). 31 In education or training Looking after children or incapacitated adults Other family or personal responibilities Think no work is available Own illness or disability Retired 0 Sweden 10 Poland 20 30 40 50 60 70 EU Wykres 13 Główne powody, dla których osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują zatrudnienia, 2011 Źródło: Eurostat, 2011 r. In education or training Looking after children or incapacitated adults Other family or personal responsibilities Think no work is available Own illness or disability Retired Osoby w trakcie kształcenia lub szkolenia Osoby zajmujące się opieką nad dziećmi lub innymi osobami zależnymi Osoby posiadające inne obowiązki osobiste lub rodzinne Osoby, które uważają, że nie ma dla nich pracy Osoby chore lub niepełnosprawne Emeryci Do najważniejszych przyczyn wcześniejszego przejścia na emeryturę należą: • • • korzystna relacja między wysokością ostatniego wynagrodzenia a wysokością emeryturą (w szczególności w przypadku osób o niskich zarobkach); możliwość łączenia dochodów z pracy z emeryturą; ograniczenie ryzyka związanego z utratą dochodu (nawet tymczasowo). Zmiany w systemie emerytalnym (opisane szczegółowo w sekcji 2) stanowiły reakcję na powyższe problemy: znacząco ograniczono programy wcześniejszego przechodzenia na emeryturę oraz zwiększono zachęty do dłuższego, aktywnego uczestnictwa osób starszych w rynku pracy. Zgodnie z tym samym badaniem, drugim powodem dezaktywizacji zawodowej jest stan zdrowia. Dotyczy to zarówno subiektywnej oceny stanu zdrowia, jak i tendencji do unikania narażenia na niebezpieczne warunki pracy i nadmierne obciążenia (zarówno fizyczne, jak i psychiczne) związane z pracą (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008 r.). Istnieje możliwość dokonania porównania stanu zdrowia w skali międzynarodowej na podstawie wskaźnika średniego trwania życia bez niepełnosprawności, znanego jako wskaźnik lat zdrowego życia osób w wieku 65 lat. Wartość wskaźnika określa się na podstawie wyników Europejskiego badania dochodów i warunków życia (EU-SILC). W 2010 r. średnia liczba lat zdrowego życia osób w wieku 65 lat w Polsce wynosiła 6,8 w przypadku mężczyzn i 7,4 w przypadku kobiet. Są to wartości znacznie niższe od średniej UE (8,8 w przypadku mężczyzn i 9 w przypadku kobiet) i prawie o połowę niższe niż w Szwecji (mężczyźni 13,6, kobiety 14,6). Wydaje się, że jeszcze większe znaczenie ma fakt, iż ocena własnego stanu zdrowia jest w Polsce najniższa spośród wszystkich państw OECD. Jedynie 10,3% osób powyżej 65. roku życia stwierdziło, że ich stan zdrowia jest dobry, podczas gdy w państwach OECD średnia wynosi 45,2%, a w Nowej Zelandii 32 wartość ta jest najwyższa i kształtuje się na poziomie 83,2% (OECD, 2011c). Powyższe dane wskazują zatem, że istnieje wyraźna potrzeba opracowania polityki publicznej dotyczącej starzenia się społeczeństwa w Polsce w odniesieniu do stanu zdrowia ludności, w szczególności starszych pokoleń1. Inną przyczyną dezaktywacji jest sytuacja w miejscu pracy. Wzrasta bowiem presja konkurencyjna w miejscu pracy ze względu na obecność osób młodszych i lepiej wykształconych, szersze zastosowanie nowych technologii, nową kulturę pracy i nowe wzorce zachowania. Wszystkie te czynniki wpływają na niekorzystne warunki pracy dla osób starszych, w szczególności w przypadku braku instrumentów zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach. Wyniki badania przeprowadzonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wskazują, że zdaniem 42% pracodawców główną przeszkodą w zatrudnianiu starszych pracowników jest brak wystarczającego popytu na pracę oraz silna konkurencja ze strony młodszych kandydatów. Innymi słowy pracodawcy chętniej zatrudniają osoby młodsze, często lepiej wykształcone, których kwalifikacje są lepiej dostosowane do aktualnych potrzeb (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008). Jednocześnie średnie wynagrodzenie starszych pracowników jest wyższe niż wynagrodzenie pracowników młodszych. W związku z tym, w dobie trudności gospodarczych, pracodawcy są bardziej zainteresowani zatrudnianiem i utrzymaniem młodszych osób. Tego rodzaju niekorzystna relacja pomiędzy wydajnością a kosztami zatrudnienia została również podkreślona przez przedstawiciela pracodawców w trakcie warsztatów zorganizowanych w ramach projektu. Wyjaśnił on, że pracodawcy bardzo chętnie zatrudniają osoby starsze, jednakże biorą pod uwagę dwa czynniki: produktywność i wynagrodzenie. Zwykle bowiem to młodszy pracownik jest bardziej produktywny i podbiera przy tym niższe wynagrodzenie niż pracownik starszy. Jest to jedna z przeszkód w zatrudnianiu osób starszych. Inną przeszkodę stanowi okres, w którym starsi pracownicy podlegają ochronie. Zgodnie z polskim prawem w okresie czterech lat poprzedzających wiek emerytalny pracownik korzysta z ochrony przed jakimikolwiek zmianami warunków pracy i przed zwolnieniem. Niestety przywilej ten często zniechęca pracodawców do zatrudniania osób starszych. W konsekwencji, jeżeli osoby w tej grupie wiekowej są bezrobotne, mają one zwykle znaczne trudności ze znalezieniem nowego zatrudnienia. Średni czas poszukiwania pracy przez osoby bezrobotne powyżej 55. roku życia wynosił w 2011 r. 41 miesięcy, podczas gdy średnia dla ogółu bezrobotnych wynosiła 11,1 miesięcy. W związku z powyższym, osoby odpowiedzialne za kształtowanie polityki powinny skoncentrować się na utrzymaniu starszych pracowników w ich miejscach pracy, a także na identyfikacji i wdrożeniu instrumentów, mających na celu wsparcie starszych osób, które nadal posiadają zatrudnienie. Tego rodzaju działania powinny zapobiec bezrobociu i braku aktywności zawodowej starszych pracowników. Strategia mająca na celu ograniczenie negatywnych skutków starzenia się społeczeństwa powinna również uwzględniać działania na rzecz zwiększenia wydajności pracowników. Na ogół w przypadku wielu zawodów, starszych pracowników uważa się za mniej wydajnych, ponieważ posiadają mniejszą zdolność fizyczną do wykonywania obowiązków, są gorzej wykształceni oraz rzadko uczestniczą w szkoleniach (często postrzegając szkolenia jako formę współzawodnictwa z młodszymi kolegami, a zatem jako potencjalne upokorzenie). Pracodawcy (w szczególności z sektora MŚP) bardzo rzadko inwestują jednak czas i pieniądze w szkolenia przeznaczone dla starszych pracowników (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008, OECD, 2013). Badania wskazują tymczasem, że domniemana niższa wydajność jest jednym z nieprawdziwych mitów dotyczących starszych pracowników. Starsi pracownicy dysponują szeregiem zalet w miejscu pracy, takich jak doświadczenie, szeroka wiedza, świadomość ryzyka, wyższy kapitał społeczny itd., które mogą w znacznym stopniu podnieść wydajność pracy, jeżeli zostaną odpowiednio rozpoznane i wykorzystane. Nadal jednak konieczne jest zwiększanie produktywności tych pracowników. W związku z tym, istnieje potrzeba ciągłej dyskusji na temat zalet starszych 1 Na powyższy problem zwrócił także uwagę przedstawiciel Ministerstwa Zdrowia podczas warsztatów, które odbyły się w październiku 2012 r. w Warszawie. 33 pracowników oraz ich promowania, lecz także poprawy niektórych aspektów dotyczących ich produktywności. Powyższe uwagi dotyczące głównych przyczyn niskiego współczynnika aktywności zawodowej osób starszych wskazują, że przedłużenie ich życia zawodowego i podniesienie ich wydajności wymaga zastosowania wszechstronnego i aktywnego podejścia, które obejmie najważniejsze kwestie związane z następującymi czynnikami: • • • • warunkami pracy organizacją pracy (w tym niewystarczającym wykorzystaniem elastycznych form pracy) zarządzaniem w miejscu pracy (w tym zarządzeniem wiekiem) trafnym rozpoznaniem kompetencji. Zmiany demograficzne leżą u podstaw wyzwań, z którymi muszą zmierzyć się samorządy lokalne. Zmiany te będą miały znaczący wpływ na społeczeństwo, gospodarkę i rynek pracy na poziomie lokalnym. W niektórych przypadkach zmiany demograficzne, spotęgowane migracją, prowadzą do trudnych sytuacji, zwłaszcza na biedniejszych obszarach wiejskich. Wymaga to inteligentnej, przemyślanej i skoordynowanej polityki publicznej. Zmiany demograficzne spowodują także wzrost popytu na nowe usługi społeczne, w szczególności skierowane do osób starszych, a także zmianę struktur rynkowych i usług publicznych realizowanych przez instytucje publiczne. Najważniejsze zmiany dotyczą również wzrostu popytu na usługi medyczne. Sektor opieki zdrowotnej musi przygotować się na zmianę struktury wiekowej ludności w odniesieniu do rodzajów świadczonych usług, uwzględniając np. wzrost zapotrzebowania na specjalistów w zakresie opieki geriatrycznej oraz oczekiwany wzrost popytu na usługi medyczne. Innym ważnym obszarem rozwoju będą usługi dla osób starszych świadczone zarówno w ich domach, jak w wyspecjalizowanych placówkach. Forma świadczenia usług w zakresie opieki powinna uwzględniać w szczególnym stopniu takie kryteria jak elastyczność i skuteczność finansowa (ośrodki opieki dziennej, usługi świadczone w domach pacjentów itd.). Przynajmniej niektóre z tych usług mogą być świadczone przez przedsiębiorstwa społeczne. Starzenie się społeczeństwa spowoduje również potrzebę stworzenia nowych usług w wielu innych obszarach, takich jak: kształcenie (np. rosnąca popularność uniwersytetów trzeciego wieku), rozrywka i rekreacja, technologie informacyjne, usługi finansowe, transport itd. Zmiany demograficzne wpłyną w pewnym stopniu na prawie wszystkie sektory gospodarki i obszary życia społecznego, co spowoduje pojawienie się wyzwań, którym będą musiały sprostać władze zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym. Władze krajowe powinny odpowiadać za ustanowienie właściwych przepisów i udostępnienie instrumentów finansowych, natomiast władze lokalne powinny odpowiadać za bezpośrednie zarządzanie świadczonymi usługami. W związku z tym niezbędne jest opracowanie nowych koncepcji rozwoju infrastruktury oraz świadczenia usług na rzecz społeczeństwa. 34 Literatura d'Addio Anna Cristina,. (2005). Trends and Determinants of Fartility Rates in OECD Countries: The role of policies. OECD Social, Employment and Migration Working Papers No. 27 . CEMR (2006) “The Impact of Demographic Change on Local and Regional Government”. CEMR, Bruksela. Główny Urząd Statystyczny. (2012). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Clarke, G., J. Huxley and D. Mountford (2010), Organising Local Economic Development: The Role of Development Agencies and Companies. Paris, Local Economic and Employment Development (LEED), OECD Publishing. Czapiński, J. S. (2011). Indywidualna jakość życia. WŁ Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport. Komisja Europejska (2008) Demography Report 2008: Meeting Social Needs in an Ageing Society. EC: Bruksela Eurostat. (2011). Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Unia Europejska. Lange, M. (250, 2011). Changes in procreation behavior in Poland and some impacts of the process on the size and age structure of population as revealed by demograpic projections. Acta Univeritatis Lodziensis; Folia Oeconomica . Martinez-Fernandez, C (2010) Knowledge-Intensive Service Activities in the Success of the Australian Mining Industry, The Services Industries Journal 30:1 stycznia 2010, 55-70. Martinez-Fernandez, C. and C-T Wu (2007) “Stadtentwicklung in einer differenten Wirklichkeit. Schrumpfende Städte in Australien”. Berliner Debatte Initial, Schrumpfende Stadte International 1/2007: 45-61. [Tłumaczenie tytułu: Urban Development in a Different Reality: Shrinking Cities in Australia]. Martinez-Fernandez, C., N. Kubo, A. Noya, and T. Weyman, (2012a) (eds) Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, DOI:10.1787/9789264180468-en OECD, Paryż. Martinez-Fernandez, C.; I. Audirac; S.Fol; E.Cunningham-Sabot (2012b) Shrinking Cities: urban Challenges of Globalization [Wstęp do sympozjum] International Journal of Urban and Regional Research, Wiley Blackwell. Martinez-Fernandez, C.; P. Chorąży; T. Weyman; and M. Gawron (2011), The Territorial Dimension of the European Social Fund: A Local Approach for Local Jobs?, OECD LEED Working Paper Series, OECD Publishing, Paryż. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. (2008). Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. OECD (2011), Policies and Strategies for Demographic Change: Skills, Employment and Sustainable Development, Summary Note of OECD Workshop, 20. czerwca 2011, Paryż. OECD. (2011). Doing Better for Families. Paryż: OECD. OECD (2012) International Migration Outlook 2012, OECD Paryż. OECD (2012). The Future of Families to 2030. Paryż: OECD. OECD and International Labour Office (2011), Job-rich Growth in Asia: Strategies for Local Employment, Skills Development and Social Protection. Paris, Local Economic and Employment Development (LEED), OECD Publishing. 35 OECD (2013) ‘Skills Development and Training in SMEs’. OECD publishing. Pallagst, K; J. Aber, I. Audirac, E. Cunningham- Sabot, S. Fol, C. Martinez-Fernandez, S. Moraes, H. Mulligan, J. Vargas-Hernandez, T. Wiechmann, C.-T Wu Edts (2009) The Future of Shrinking Cities – Problems, Patterns and Strategies of Urban Transformation in a Global Context. Institute of Urban and Regional Development, University of California Berkeley: USA. Potter, J. Ed. (2008), Making Local Strategies Work: Building the Evidence Base, Paryż, OECD Publishing. Reckien & Martinez-Fernandez (2011); “Do Cities that shrink suffer from a high level of functional mismatches?”, European Planning Studies, Wielka Brytania. Strulik, H. (2012) ‘Pensions and Productivity: The economic impact of an ageing population’, SCOOP Project: Social-economic and Huamanities Research for Policy, wydanie 25, lipiec 2012, http://www.scoopproject.org.uk/Data/Sites/1/media/july12_printable.pdf Stryjakiewicz, T., Jaroszewska, E., and Ciesiółka, P. (2012) ‘Urban shrinkage and the post-socialist transformation: the case of Wałbrzych (Poland)’, Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, Martinez-Fernandez, F., Kubo, N., Noya, A., and Weyman, T. (eds), OECD, Paryż. Światowe Forum Ekonomiczne (2007), Raport roczny. WEF: Genewa 36 ROZDZIAŁ 2 RAMY POLITYKI PUBLICZNEJ DOTYCZĄCEJ ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE: INSTRUMENTY KRAJOWE I EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY Celem niniejszego rozdziału jest przede wszystkim przedstawienie krajowych ram dla funkcjonowania strategii lokalnych i polityk publicznych w zakresie zmian demograficznych. W rozdziale tym omówiono polityki publiczne dotyczące starszych pracowników objętych reformą emerytalną i służące motywacji osób w wieku 45+, a także polityki na rzecz rodziny i dzieci, obejmujące wsparcie finansowe, zasiłki macierzyńskie i usługi w zakresie opieki nad dziećmi. Podkreślono również potrzebę elastyczności we wdrażaniu działań krajowych i strategii na poziomie lokalnym oraz znaczenie Europejskiego Funduszu Społecznego jako mechanizmu wspierającego reakcję polityk publicznych na zmiany demograficzne . 37 2.1 Wprowadzenie Jak wskazano w poprzednim rozdziale, w Polsce odnotowuje się obecnie spadek liczby ludności oraz dostrzegalne jest starzenie się społeczeństwa, które są wynikiem niskiej dzietności i wydłużenia średniego trwania życia. Zmiany współczynników dzietności związane są z sytuacją na rynku pracy i dostępem do usług w zakresie opieki nad dziećmi. Wydłużenie średniego czasu trwania życia, a tym samym starzenie się społeczeństwa, wskazuje na rosnące znaczenie starszych pracowników na rynku pracy oraz na wagę reformy emerytalnej i konieczność włączenia grupy wiekowej 50+ do zasobów siły roboczej, co zostało omówione w niniejszym rozdziale. Przedmiotem analizy będzie również potrzeba opracowania polityk publicznych, ukierunkowanych na rodzinę i dzieci, szczególnie z uwzględnieniem finansowania świadczeń, zasiłków macierzyńskich i usług w zakresie opieki nad dziećmi. Polityka krajowa wymaga jednak pewnej elastyczności, tak aby umożliwić jej wdrażanie na szczeblu regionalnym i lokalnym, przy wykorzystaniu Europejskiego Funduszu Społecznego jako narzędzia wspierającego działania odpowiadające na zmiany demograficzne na szczeblu regionalnym i lokalnym. 2.2. Polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się społeczeństwa 2.2.1 Reforma emerytalna Wiek w którym możliwe jest przechodzenie na emeryturę powinien być w Polsce stopniowo podnoszony, aby uwzględnić wydłużenie średniego trwania życia oraz zapewnić efektywność krajowego systemu emerytalnego, na który państwo będzie stać i który jednocześnie będzie adekwatny do istniejących potrzeb. W czasach podwyższonej niepewności w gospodarce światowej takie reformy mogą również odgrywać istotną rolę w polityce gospodarczej i społecznej rządu. Dyskusja na temat reformy systemu emerytalnego w Polsce jest bardzo ożywiona, a zmiany wprowadzone w ostatnich latach powinny pomóc w sprostaniu wyzwaniom związanym z przemianami demograficznymi. Polski system emerytalny składa się z szeregu podsystemów. Najważniejszy z nich jest system powszechnego ubezpieczenia społecznego, zarządzany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), który obejmuje wszystkich pracowników oraz osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek - poza sektorem rolnictwa i niektórymi segmentami sektora publicznego. Drugi podsystem, zarządzany przez Kasę Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych (KRUS), obejmuje osoby pracujące w sektorze rolnictwa. Trzeci podsystem obejmuje osoby zatrudnione w wybranych segmentach sektora publicznego. Jak przedstawiono na wykresie nr 14, ZUS zarządza niemal 80% wszystkich emerytur, a kolejnych 17% pozostaje w gestii KRUS (Główny Urząd Statystyczny, 2010). 38 20.3 105.7 133.3 1096.3 ZUS KRUS Ministry of Defense Ministry of Justice Ministry of Internal Affairs 4996.2 Wykres 14 Liczba emerytur w podziale na instytucje w 2010 r. (w tysiącach) Źródło: Emerytury i renty w Polsce w 2010 r., GUS Ministry of Defence Ministry of Justice Ministry of Internal Affairs Ministerstwo Obrony Narodowej Ministerstwo Sprawiedliwości Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Główna reforma emerytalna została wprowadzona w 1999 r. w odniesieniu do systemu powszechnego. Zasadniczym celem tej reformy była poprawa trwałości systemu emerytalnego poprzez ograniczenie stopy zastąpienia i wydłużenie wieku aktywności zawodowej. Poprzedni system, opierający się na zasadzie repartycyjnej, został przekształcony w system bardziej zróżnicowany, oparty na trzech filarach, z uwzględnieniem komponentu kapitałowego. Istotnym aspektem reformy było wprowadzenie nowej metody obliczania emerytur, opartej na kapitale zgromadzonym przez osoby uprawnione i średnim dalszym trwaniu życia. Zmiana ta powinna umożliwić obniżenie stopy zastąpienia (wielkości ostatniego wynagrodzenia w stosunku do wielkości świadczenia emerytalnego) i stworzenie mocnych zachęt do wydłużenia aktywności na rynku pracy (Agnieszka Chłoń-Domińczak, 1999). Najważniejszym (choć nie do końca zrealizowanym) elementem reformy systemu emerytalnego była możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Rząd zainicjował debatę na ten temat w drugiej połowie 2000 r. Wprowadzenie zmian zostało jednak odroczone (głównie z przyczyn politycznych). Ostatecznie w 2009 r. wprowadzono następujące zmiany: • • zniesienie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, wprowadzenie emerytur pomostowych – głównym założeniem było tu utrzymanie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę dla osób pracujących w szczególnych warunkach lub w określonym charakterze, urodzonych przed 1960 r. Te zmiany w systemie emerytalnym spowodowały spadek liczby nowo przyznawanych emerytur, co w konsekwencji może spowodować wydłużenie wieku aktywności zawodowej. Co ważne, zmianom w systemie emerytalnym nie towarzyszyło zwiększenie presji na system rentowy. W latach 2003–2010 liczba nowo przyznanych rent utrzymywała się na stałym poziomie (wykres 15), co świadczy o tym, że ten element systemu opieki społecznej funkcjonuje prawidłowo. 39 400 341 350 300 243 250 215 200 150 100 143 122 104 104 92 58 60 52 50 50 46 48 50 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 50 0 Number of new granted old-age pensions Number of new granted disability pensions Wykres 15 Liczba nowo przyznanych emerytur i rent (w tysiącach) Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych Number of new granted old-age pensions Number of new granted disability pensions Liczba nowo przyznanych emerytur Liczba nowo przyznanych rent Według danych ZUS w latach 2001–2007 średni wiek osób, którym przyznano emeryturę, wynosił około 57 lat, podczas gdy w 2008 r. wynosił on już 59 lat, zaś w 2010 r.– 59,6 lat. Podniósł się również średni wiek osób, którym przyznano świadczenie rentowe: z 46,7 lat w 2001 r., do 49 lat w 2007 r. i aż 50,3 lat w 2010 r. Średni wiek opuszczenia rynku pracy w Polsce w 2007 r. był jednak nadal jednym z najniższych w Unii Europejskiej (59,3 lat w porównaniu z 61,2 lat dla UE). Niedawnym reformom systemu emerytalnego towarzyszyły pozytywne zmiany na rynku pracy. Wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności wskazują, że w okresie 2000–2010 stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat uległa poprawie – w 2010 r. wyniosła ona bowiem 34% w porównaniu z 26,2% w 2004 r. (wykres 16). Poprawa ta jednak była bardziej wyraźna wśród mężczyzn niż wśród kobiet. 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Total Males Females Wykres 16 Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat Źródło: Eurostat, 2011 r. 40 Total Males Females Ogółem Mężczyźni Kobiety Analiza ostatnich zmian stopy zatrudnienia dla różnych grup wiekowych ujawnia dwa wyraźnie odmienne okresy. W latach 2002–2008 obserwowano ogólną poprawę sytuacji we wszystkich grupach, jednak w grupie najstarszej i najmłodszej poprawa była stosunkowo słabsza (wykres 17). Z kolei w latach 2009–2010 w większości grup wiekowych zatrudnienie spadało, jednak w grupach 45–54 lat i 55–64 lat wystąpił jego wyraźny wzrost. Fakt ten można powiązać właśnie ze zmianami w systemie emerytalnym. W 2012 r. rząd wprowadził dalsze zmiany w systemie emerytalnym. Głównym ich elementem jest podniesienie i zrównanie wieku emerytalnego do poziomu 67 lat. Na mocy nowej ustawy podnoszenie wieku emerytalnego ma się odbywać stopniowo – do 2020 r. dla mężczyzn i do 2040 r. dla kobiet. Ponadto, proponowane są dalsze zmiany, dotyczące ograniczenia praw do korzystnego (obecnie) systemu emerytalnego obowiązującego dla kilku grup zawodowych: wojska i policji, rolników, sędziów i prokuratorów oraz duchownych. Wprowadzenie tych zmian zdecydowanie zmotywowałoby starszych pracowników do wydłużania aktywności zawodowej, a tym samym przyczyniłoby się do podwyższenia stopy zatrudnienia osób starszych. Reakcje społeczne na te propozycje są jednak na ogół negatywne. Badania ankietowe przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej w grudniu 2011 r. ujawniły, że 79% ludności było przeciw podniesieniu wieku emerytalnego dla mężczyzn, a 87% sprzeciwiało się podnoszeniu wieku emerytalnego dla kobiet (CBOS, 2012). Wiele organizacji (w tym związki zawodowe) podkreśla, że proponowanym zmianom powinien towarzyszyć znacznie szerszy pakiet działań na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej (w tym inwestycje w szkolenia oraz elastyczne warunki pracy). W związku z tym rząd przyjął szereg działań wspierających te zmiany, np. emerytury cząstkowe, zwiększenie inwestycji w usługi w zakresie opieki nad dziećmi oraz zaangażowanie osób po 50. roku życia (więcej szczegółowych danych poniżej). 14 12 10 8 15 to 24 years 25 to 34 years 6 35 to 44 years 45 to 54 years 55 to 64 years 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 -2 Wykres 17 Zmiany stopy zatrudnienia w porównaniu z 2002 r. (w punktach procentowych) Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych 41 2.2.2 Aktywizacja osób w wieku 50+ Zmiany w systemie emerytalnym są najważniejszym elementem polityki publicznej, mającej na celu wydłużenie aktywności zawodowej społeczeństwa. Niezbędne są jednak również inne, dodatkowe działania. W 2008 r. polski rząd zatwierdził Program zatytułowany Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+ (program). Program ten oparto na założeniu, że skuteczna polityka publiczna musi być kompleksowa i uwzględniać wszystkie istotne problemy związane z aktywnością starszych pracowników. Główne działania przewidziane w programie dotyczą polityki rynku pracy i obejmują: • • • • • • poprawę warunków pracy, promocję zatrudnienia starszych pracowników i zarządzanie wiekiem; poprawę kompetencji i kwalifikacji pracowników w wieku 50+; zmniejszenie kosztów pracy związanych z zatrudnianiem pracowników w wieku 50+; aktywizację osób w wieku 50+ zagrożonych utratą pracy; aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych; zwiększenie możliwości zatrudnienia kobiet poprzez rozwój usług pozwalających na godzenie pracy i życia rodzinnego. Program zawiera szereg dość ogólnych stwierdzeń, dotyczących przyszłych działań. Określono jednak kilka ważnych i konkretnych działań: • • • osoby pracujące w wieku 45+ mają prawo do wsparcia finansowego, przeznaczonego na szkolenie, sfinansowanie kosztów egzaminów lub studiów podyplomowych, skorzystanie z pożyczki szkoleniowej udzielanej przez lokalne urzędy pracy (finansowane z Funduszu Pracy). prawo pracownika w wieku 50+ do płatnego urlopu na cele szkoleniowe; zmniejszenie kosztów pracy pracowników starszych, w tym: o zwolnienie ze składek społecznych (Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych); o zmniejszenie liczby dni zwolnienia chorobowego, za które pracodawca płaci wynagrodzenie (z 30 do 14); o zwiększenie skali aktywnej polityki rynku pracy skierowanej do osób w wieku 45+: w Funduszu Pracy utworzono rezerwę w wysokości 60 mln PLN. W 2010 r. działanie to objęło 22 629 osób, a 9 656 z nich zostało zatrudnionych; Jako element wsparcia w ramach Programu 50+ osoby w wieku powyżej 50 roku życia otrzymywały również wsparcie z Europejskiego Funduszu Społecznego. Przeprowadzenie ostatecznej oceny tego wsparcia jest jednak dość trudne, gdyż w oficjalnych dokumentach wskazuje się na różne przedziały dla grup wiekowych. Od początku wdrażania programu finansowanego z EFS (PO KL), tj. od 2008 r. do końca 2011 r., wsparciem objęto łącznie ponad 187 tys. osób w wieku powyżej 55 lat, z czego ponad połowa (55%) to osoby bezrobotne (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego). Program Solidarność pokoleń został przygotowany i był zarządzany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, stąd jego ukierunkowanie na rynek pracy a mniejszy nacisk na inne zagadnienia, np. brak szerszego podejścia do zatrudniania starszych osób z uwzględnieniem aspektów zdrowotnych. Starzenie się ludności pociągnie za sobą wzrost zapotrzebowania na usługi pielęgnacyjne, a zatem już wkrótce niewystarczająca podaż tych usług stanie się kolejnym wyzwaniem. Przykład ten pokazuje, że skuteczna interwencja publiczna wymaga złożonych, wielowymiarowych działań, obejmujących zmiany w systemie emerytalnym i środki aktywizujące oraz poziomej koordynacji tej interwencji pomiędzy poszczególnymi resortami. Jest to również przykład trudności, jakich nie można uniknąć przy przenoszeniu wiedzy i rozumienia danego problemu na grunt konkretnej polityki publicznej. 42 W świetle dyskusji przeprowadzonych podczas warsztatów z udziałem różnych ministerstw (Warszawa, październik 2012), polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się społeczeństwa powinny uwzględniać dwie perspektywy: krótkoterminową, skierowaną do grupy wiekowej 50+ oraz długoterminową, skierowaną do osób w wieku 30–40 lat. W tym drugim przypadku, polityka publiczna powinna dotyczyć raczej przygotowania do dłuższej aktywności na rynku pracy i poprawie wydajności pracy, w tym promocji uczenia się przez cały życie, zdrowego trybu życia i regularnych badań stanu zdrowia, itp. W przypadku osób w wieku 50+ polityka publiczna powinna skupiać się na zapobieganiu wcześniejszej dezaktywizacji. Program Solidarność pokoleń funkcjonuje od 2008 r. Według uczestników warszawskich warsztatów wyniki osiągnięte do 2010 r. nie spełniają pokładanych w nim oczekiwań. Niezbędna jest rzetelna ocena aby móc coś powiedzieć z całą pewnością, jednak skala działań skierowanych bezpośrednio do osób starszych jest raczej ograniczona. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest fakt, że ograniczenie środków na aktywną politykę rynku pracy (APRP) w latach 2011 i 2012 spowodowało znaczny spadek liczby aktywizowanych osób bezrobotnych (z 800 000 w 2010 r. do 400 000 w 2011 r.). W debacie publicznej słychać wiele głosów mówiących o niewystarczających wynikach Programu. Taką sceptyczną opinię potwierdzili uczestnicy warsztatów w Warszawie. Przedstawiciel związków zawodowych podkreślił, że oba programy rządowe: 50+ oraz Solidarność pokoleń zawierają poważne niedociągnięcia, z uwagi na zbyt ograniczone instrumenty i zasoby na nie przeznaczone. Zapewnienie odpowiednich środków służących kształtowaniu polityk publicznych na rzecz osób starszych ma zasadnicze znaczenie dla skuteczności polityki, gdyż wzrost zatrudnienia starszych pracowników wymaga wsparcia finansowego (zatrudnienie subsydiowane). Przedstawiciel pracodawców wskazał, że ograniczenie środków na aktywną politykę rynku pracy wynika z deficytu Funduszu Emerytalnego rzędu 90 mld PLN, spowodowanego ogólnie napiętą sytuacją finansów publicznych, wynikającą głównie ze znacznej liczby młodszych emerytów. Deficyt Funduszu Emerytalnego wpływa na sytuację ekonomiczną i społeczną, powodując ograniczenie poziomu inwestycji i w konsekwencji powstawanie mniejszej liczby nowych miejsc pracy, zarówno dla pracowników młodych, jak i starszych. To wskazuje, że cała sytuacja nie jest jednoznaczna i można ją postrzegać jako przykład braku równowagi w zachowaniu solidarności pokoleń, przy czym mimo wszystko bardziej korzystna jest tu sytuacja pokoleń starszych. Dostępne wyniki badań wskazują, że brak wystarczających środków nie jest jedyną przyczyną niskiej skuteczności istniejących polityk publicznych. Innym problemem są nieodpowiednie instrumenty i działania. Lokalne urzędy pracy, wdrażające szereg dostępnych instrumentów, często stosują metody bardzo standardowe, niedostosowane do konkretnych potrzeb lub możliwości starszych osób bezrobotnych (Tokarz, 2007). Jeszcze inny problem dotyczy profilu zawodowego osób bezrobotnych w wieku 50+, które w porównaniu ze swymi pracującymi równolatkami są słabiej wykształcone, mają doświadczenie zawodowe zdobyte na niższych stanowiskach, a ich stan zdrowia jest znacznie gorszy. Innymi słowy, występuje znaczne natężenie wielu ujemnych czynników, ograniczających dostęp do rynku pracy (Tokarz, 2007). Niektórzy uczestnicy podkreślali podczas warsztatów, że zaangażowanie starszych osób bezrobotnych jest bardzo trudne, z uwagi na ich niską motywację do podjęcia pracy. Dlatego też, aktywna polityka publiczna powinna skupiać się szczególnie na zapobieganiu dezaktywizacji i długotrwałemu bezrobociu w tej grupie. Należy jednak podkreślić, że ogólny obraz sytuacji nie powinien być zbyt pesymistyczny. Istnieje wiele przykładów skutecznych projektów i inicjatyw skierowanych do osób starszych: kobiety mieszkające na obszarach wiejskich, pracownicy w sektorze górniczym lub przykład przedsiębiorstwa Volkswagen Polska, które wdrożyło program przygotowawczy do zmian demograficznych. Niektóre z tych inicjatyw są finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. 43 Jednym z pozytywnych skutków niedawnych zmian w działaniach sektora publicznego jest szersza debata publiczna na ten temat. Kwestie takie jak zarządzanie wiekiem, Program 50+ czy wydłużanie wieku aktywności zawodowej są dziś stałym elementem publicznych dyskusji. Więcej osób i instytucji ma dziś świadomość, że osiąganie widocznych efektów wymaga konkretnych, dobrze zaprojektowanych i skoordynowanych działań. Większość z tych działań należy jednak przeprowadzać na szczeblu lokalnym, np. podnoszenie kompetencji starszych pracowników, zapewnienie lepszej jakości miejsc pracy czy zarządzanie wiekiem, które mogą być wspierane nie tylko na poziomie ogólnokrajowym. Szansa na lepszą koordynację i większą skuteczność polityk publicznych skierowanych do osób starszych może stanowić część zadań nowego Departamentu Polityki Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, utworzonego we wrześniu 2012 r. 2.3 Kierunki krajowych polityk publicznych dotyczących rodzin i dzieci Głównym celem polityk publicznych na rzecz rodziny i dzieci jest wspieranie rodzin i podnoszenie współczynnika dzietności. Osoby odpowiedzialne za kształtowanie działań publicznych i urzędnicy często określają te kierunki działań mianem strategicznych. Polityka prorodzinna w Polsce składa się z szeregu różnych elementów, wśród których najważniejszymi są: • • • świadczenia rodzinne, zasiłki macierzyńskie, usługi w zakresie opieki nad dziećmi. Pierwsze dwa elementy są co do zasady prawie wyłącznie instrumentami o charakterze finansowym. 2.3.1 Świadczenia rodzinne i zasiłki macierzyńskie W Polsce system świadczeń rodzinnych istnieje od 2004 r. Obecnie obejmuje on trzy rodzaje wsparcia dla rodzin: • • • zasiłki rodzinne i dodatki do zasiłków rodzinnych zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne jednorazowy zasiłek porodowy. Podstawowym elementem tego systemu jest zasiłek rodzinny przyznawany rodzinom posiadającym dzieci, w których średni dochód na członka rodziny wynosi poniżej 504 PLN. W sytuacjach, gdy w rodzinie znajduje się dziecko niepełnosprawne, próg ten podniesiony jest do 584 PLN (dla porównania w 2010 r. średni dochód na członka rodziny wynosił 1193 PLN). Próg ten był „zamrożony” od 2004 r. Z tego powodu spadła liczba osób uprawnionych do zasiłku rodzinnego. W 2010 r. prawo do tego zasiłku miało 2 200 rodzin, tj. o 9,4% mniej niż w 2009 r. Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w związku z podniesieniem wartości zasiłku oraz i rozszerzeniem zakresu uprawnień do zasiłków pielęgnacyjnych, łączne wydatki na zasiłki rodzinne wzrosły w 2010 r. o 10,9% w porównaniu z rokiem poprzednim. Wartość świadczeń jest raczej niska: • • • 68 PLN na dziecko w wieku do 5 lat, 91 PLN na dziecko w wieku powyżej 5 lat do 18 lat, 98 PLN za osobę w wieku powyżej 18 i do 24 lat, będącą na utrzymaniu świadczeniobiorcy. Istnieje szereg dodatków do zasiłku rodzinnego (dostępnych dla osób uprawnionych do zasiłku): • • • • jednorazowy zasiłek porodowy (1000 PLN), zasiłek macierzyński, zasiłek dla samotnego rodzica, trzecie dziecko i kolejne, 44 • • • kształcenie i rehabilitacja dziecka niepełnosprawnego, dojazdy do szkoły, początek roku szkolnego. Dodatkowe elementy polityki prorodzinnej, zapewniające wsparcie macierzyństwa są następujące: • • • • • urlop macierzyński – 24 tygodnie w przypadku urodzenia jednego dziecka (od 2014 r. będzie to 26 tygodni). Urlop macierzyński jest dłuższy w przypadku urodzenia większej liczby dzieci; dodatkowy urlop ojcowski – do 2 tygodni; zasiłek macierzyński – 100% płacy otrzymywanej przed porodem; zasiłek wychowawczy – 24 miesiące, 400 PLN (dla rodzin uprawnionych do otrzymywania zasiłku rodzinnego, w sytuacji wygaśnięcia prawa do zasiłku macierzyńskiego); jednorazowy zasiłek porodowy – 1 000 PLN (istniejący dodatkowo w stosunku do jednorazowego zasiłku, tzw. „becikowego”). Wsparcie dla rodzin obejmuje ulgę podatkową (obniżenie podatku dochodowego o 1 112 PLN rocznie). Polityka prorodzinna ma więc dwojaki charakter. Jedna jej część przeznaczona jest dla rodzin doświadczających ubóstwa i oferuje raczej niskie zasiłki. Druga część jest skierowana do kobiet pracujących i oferuje znacznie hojniejsze świadczenia. Zasiłki rodzinne wypłacane są przez ośrodki pomocy społecznej, którymi kierują samorządy lokalne, jednak szczegółowe wytyczne w zakresie polityki społecznej są kształtowane na szczeblu centralnym. W praktyce odpowiedzialność samorządów lokalnych i lokalnych ośrodków pomocy społecznej ograniczona jest zatem do wypłaty zasiłków rodzinnych, a przestrzeń koordynowania pomocy społecznej i polityki prorodzinnej na szczeblu lokalnym jest ograniczona. Sytuacja ta odzwierciedla raczej słabą koordynację tych polityk na szczeblu Ministerstwa (na przykład: brakuje jednolitego systemu informatycznego, zawierającego informacje o udzielonym wsparciu, chociaż Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jest obecnie w trakcie budowania takiego systemu). Władze lokalne nie mają zatem elastyczności w stosowaniu zasiłków rodzinnych. Wsparcie finansowe dla rodzin jest jednym z najważniejszych elementów polityki prorodzinnej. W porównaniu z innymi państwami wydatki ogółem mierzone jako odsetek w PKB są jednak stosunkowo małe. Według danych Eurostatu (2011) w 2009 r. wynosiły one tylko 0,75% PKB, podczas gdy średnia dla UE 27 wynosiła 2,3% (w Danii było to ponad 4% a w Szwecji ponad 3%). Ponadto, w porównaniu z 2004r. skala wydatków uległa zmniejszeniu, co na tle innych państw UE było zjawiskiem wyjątkowym (wykres 18). 45 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 Finland Sweden Slovakia Slovenia Romania Poland Portugal Austria Malta Netherlands Hungary Luxembourg Latvia Lithuania Italy Cyprus Spain France Ireland Greece Estonia Germany Denmark Bulgaria Czech Republic Belgium 0.0 European Union (25 … 0.5 2004 2009 Wykres 18 Wydatki na zasiłki rodzinne/na dzieci jako odsetek PKB Źródło: Eurostat, Espros European Union (25) Belgium Bulgaria Czech Republic Denmark Germany Estonia Ireland Greece Spain France Italy Cyprus Latvia Lithuania Luxembourg Hungary Malta Netherlands Austria Poland Portugal Romania Slovenia Slovakia Finland Sweden Unia Europejska (25) Belgia Bułgaria Republika Czeska Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finlandia Szwecja Analizy przekrojowe w poszczególnych państwach, przeprowadzone przez międzynarodowych ekspertów (d'Addio i d'Ercole) pokazują, że bezpośrednie koszty posiadania dzieci są jednym z najbardziej znaczących czynników obniżających współczynnik dzietności, zaś zwiększenie wsparcia finansowego dla rodzin może mieć na ten wskaźnik wpływ pozytywny. Współczynnik dzietności rośnie również wraz ze wzrostem liczby dzieci objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi. 46 Ramka 1 Analiza porównawcza – bezpośrednie koszty posiadania dzieci Koszty bezpośrednie definiuje się jako „dodatkowe koszty ponoszone przez gospodarstwa domowe, w których są dzieci (np. żywność, odzież, opieka, edukacja, mieszkanie, itp.)”. Odróżnia się je od kosztów pośrednich, definiowanych jako „strata dochodu ponoszona przez rodziców w konsekwencji obecności dzieci, na przykład, gdy matka traci pracę lub skraca godziny pracy ze względu na dzieci, lub gdy ma słabsze perspektywy zawodowe po urodzeniu dziecka” (d'Addio, 2005). Koszty bezpośrednie rosną w wyniku rosnącego znaczenia kapitału ludzkiego dla przyszłego dobrostanu dziecka, co wymaga inwestowania w rozwój, kształcenie i zdrowie dziecka. Z uwagi na ograniczony dostęp do usług publicznych (np. ochrony zdrowia), znaczna część tych inwestycji finansowana jest ze źródeł prywatnych. Wzrost poziomu zatrudnienia i dochodu kobiet podnosi zatem również bezpośrednie koszty posiadania dzieci. Źródło: d'Addio, 2005 Innym ważnym czynnikiem jest sytuacja na rynku pracy. Na podstawie wyników analiz przekrojowych w poszczególnych państwach można stwierdzić, że bardziej bezpieczny rynek pracy (z niższym bezrobociem i wyższym poziomem zatrudnienia kobiet), jak i bardziej elastyczne środowisko pracy (z większą liczbą kobiet zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy) wpływają na podwyższenie współczynnika dzietności, chociaż wpływ długości urlopu rodzicielskiego nie wydaje się tu mieć większego znaczenia (d'Addio, 2005). Wyniki tych analiz przekrojowych należy jednak interpretować z pewną ostrożnością, z uwagi na ograniczoną dostępność danych i ograniczenia metodologiczne. Analizy przeprowadza się bowiem w oparciu o dane zagregowane, które utrudniają interpretację wyników w odniesieniu do konkretnych grup. Informacje wynikające z takiego rodzaju analiz są zatem bardziej przydatne dla publicznej dyskusji i procesu decyzyjnego niż do analizowania sytuacji w poszczególnych państwach, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, iż poziom dzietności jest kwestią złożoną, uzależnioną od wielu czynników. 2.3.2 Usługi w zakresie opieki nad dziećmi Innym istotnym elementem polityki prorodzinnej jest zapewnienie usług w zakresie opieki nad dziećmi. W Polsce odpowiedzialność za te usługi spoczywa na najniższym szczeblu samorządowym (gmina2). Jednak od 1990 r. samorządy lokalne zmniejszały liczbę placówek oferujących tego typu usługi. Według danych GUS pewną poprawę obserwuje się od 2006 r., a mianowicie liczba placówek świadczących usługi w zakresie opieki nad dziećmi wzrosła o około 13%. Wzrost ten był większy w przypadku przedszkoli na obszarach miejskich (wykres 19). Wzrostowi temu towarzyszy wzrost odsetka dzieci objętych usługami opiekuńczymi. Co ważne, wzrost ten obserwuje się zarówno w mieście, jak i na wsi, pozostaje jednak znaczna różnica między obszarami miejskimi i wiejskimi (ponad 30 punktów procentowych w 2010 r. - wykres 20). Mimo obserwowanej poprawy, sytuacja w Polsce jest wciąż znacznie trudniejsza niż w większości państw UE i OECD (wykres 21). 2 Gmina jest podstawową jednostką (najniższego szczebla) terytorialnego podziału Polski. 47 12000 10000 8000 6000 4000 2000 Kindergarten - urban areas Kindergarten - rural areas 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Creche Wykres 19 Liczba placówek świadczących usługi opieki społecznej Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 2003 2004 2005 Poland 2006 2007 Urban 2008 2009 2010 Rural Wykres 20 Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Poland Urban Rural Polska Obszary miejskie Obszary wiejskie 48 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 2009 France Spain Netherlands Italy Belgium Japan United Kingdom Norway Iceland Germany (including … Malta Denmark Sweden Hungary Estonia Luxembourg Austria Slovenia Czech Republic Latvia Portugal Romania Bulgaria Slovakia Lithuania United States Poland Finland Ireland 0.0 European Union (27 … 20.0 1999 Wykres 21 Odsetek czterolatków w nauczaniu na poziomie ISCED 0–1 Źródło: Eurostat, 2011 r. Ireland Poland Finland United States Lithuania Bulgaria Slovakia Romania Latvia Portugal Slovenia Czech Republic Austria European Union (27) Estonia Luxembourg Hungary Sweden Malta Denmark Iceland Germany (including ..) Norway Japan United Kingdom Italy Belgium Spain Netherlands France Irlandia Polska Finlandia Stany Zjednoczone Litwa Bułgaria Słowacja Rumunia Łotwa Portugalia Słowacja Republika Czeska Austria Unia Europejska (27) Estonia Luksemburg Węgry Szwecja Malta Dania Islandia Niemcy (w tym ..) Norwegia Japonia Zjednoczone Królestwo Włochy Belgia Hiszpania Holandia Francja Poprawa sytuacji w zakresie opieki nad dziećmi może być efektem działń w zakresie prowadzonych polityk publicznych. Wejście drugiej fali wyżu demograficznego (osób urodzonych w latach 70. i 80.) w wiek prokreacji powoduje wzrost liczby narodzin i zwiększoną presję na władze lokalne 49 odnośnie zapewnienia odpowiednich usług społecznych, a rosnący na nie popyt skłania z kolei placówki niepubliczne do świadczenia tego typu usług. W odpowiedzi na te oczekiwania ostatnio wprowadzono pewne istotne zmiany: zmiany w przepisach prawa zapewniły bardziej elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi; zwiększono środki publiczne przeznaczone na wsparcie tej polityki. Znaczną część tych zmian poświęcono stworzeniu samorządom korzystniejszych warunków do świadczenia usług w zakresie opieki nad dziećmi. W 2009 r. wprowadzono również zmiany w przepisach w odniesieniu do systemu edukacji, szczególnie w zakresie opieki nad dziećmi w wieku 4–6 lat: • • • obowiązkowe nauczanie przedszkolne dla sześciolatków; wprowadzenie bardziej elastycznych, niestandardowych form wychowania przedszkolnego (punkty przedszkolne, oddziały przedszkolne); wprowadzenie bardziej elastycznej organizacji pracy ośrodków wychowania przedszkolnego (np. przedszkola mogą pracować w wybrane dni w tygodniu, co najmniej 3 godziny dziennie oraz co najmniej 12 godzin tygodniowo). W 2011 r. przyjęto nową ustawę o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. W miejsce poprzedniej formy żłobka wprowadzono nowe formy usług w zakresie opieki na dziećmi. W myśl poprzednich przepisów, żłobki traktowane były jako placówki opieki zdrowotnej, w związku z czym koszty ich zakładania i funkcjonowania były wysokie. Nowa ustawa zapewniła bardziej elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi, bardziej przystępne dla samorządów. Jednym z przykładów nowych rozwiązań jest instytucja niani. Koszty składek społecznych za nianię ponosi budżet państwa (do wysokości płacy minimalnej), zaś rodzice ponoszą koszt jej wynagrodzenia. Od października 2011 r. do lutego 2012 r. zarejestrowano ponad 7 000 niań (w porównaniu z 30 tys. miejsc dla dzieci w żłobkach). Według danych szacunkowych, wciąż jednak około 200 tys. niań pracuje w szarej strefie. Dla większości z nich tego typu rozwiązanie nadal nie jest wystarczająco atrakcyjne. Ponadto, w 2011 r. uruchomiono rządowy program „Maluch”. Głównym celem tego programu było wsparcie samorządów lokalnych w zakładaniu placówek świadczących usługi opiekuńcze dla dzieci w wieku do lat trzech. Wartość programu, finansowanego z budżetu państwa, wyniosła 40 milionów zł w 2011 r., 60 milionów zł w 2012 r. i kolejne 90 milionów zł zaplanowano na rok 2013. Program skierowany jest do gmin, w których potrzeby w zakresie opieki nad dziećmi nie są obecnie zaspokajane. Program ten jest uzupełniony projektami finansowanymi ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, które mają na celu zapewnienie wsparcia dla bieżącej działalności placówek przedszkolnych. Do końca 2012 r. wsparciem objętych zostało 4387 placówek, a ponad 120 tys. dzieci (głównie z obszarów wiejskich) objęto edukacją przedszkolną. Ten pozytywny wynik będzie w przyszłości stwarzał nowe problemy związane z zapewnieniem środków finansowych dla nowych placówek po ustaniu finansowania z UE, chociaż wstępne szacunki w tym zakresie są bardzo pozytywne: 86,4% wspieranych placówek świadczących opiekę nad dziećmi nadal funkcjonuje, nawet po zakończeniu projektów finansowanych ze środków EFS. W listopadzie 2012 r. Prezes Rady Ministrów zapowiedział wprowadzenie nowego pakietu rozwiązań legislacyjnych, obejmującego trzy elementy: • • • wsparcie usług w zakresie opieki nad dziećmi w wieku do lat 3: budżet państwa będzie finansował do 80% kosztów prowadzenia placówek przedszkolnych; rozszerzenie grupy osób uprawnionych do finansowania z budżetu państwa ich składek na ubezpieczenie społeczne podczas okresu opieki nad dziećmi. Oznacza to, że osoby pracujące w rolnictwie na podstawie umów niestandardowych będą również objęte tym wsparciem; przedłużenie urlopu rodzicielskiego z 6 do 12 miesięcy. 50 Te proponowane zmiany wyraźnie wskazują, że polityka prorodzinna stała się głównym priorytetem polskiego rządu. 2.4 Elastyczność we wdrażaniu programów i strategii krajowych na szczeblu lokalnym Jak wspomniano powyżej, w ciągu kilku nadchodzących dziesięcioleci zmiany demograficzne spowodują spotęgowanie wyzwań związanych z rozwojem lokalnym. Starzenie się ludności spowoduje występowanie lokalnych niedoborów siły roboczej. Ponadto, intensywna migracja młodszego pokolenia, zwłaszcza z biedniejszych regionów, przyczyni się do dalszego ubytku siły roboczej w niektórych miejscowościach, ograniczenia inwestycji prywatnych, spadku samorządowych wpływów z podatków oraz w efekcie – do ograniczenia budżetu i zdolności inwestycyjnych tych samorządów. Firmy będą się przenosić do miejsc (głównie miast), w których żyją młodzi mieszkańcy, przyciągając migrujących pracowników z obszarów wiejskich, innych miast i innych państw (OECD, 2011). Według jednego z ostatnich opracowań (Martinez-Fernandez i inni, 2011) mamy obecnie do czynienia ze „wzrostem znaczenia szczebla lokalnego jako miejsca, w którym wdrażane są działania rozwojowe, wzrostem znaczenia otoczenia społeczno-gospodarczego, coraz bardziej znaczącym wkładem szczebla lokalnego w wyniki gospodarcze kraju a także istotną rolą w tworzeniu miejsc pracy rozwoju umiejętności oraz zatrzymywaniu odpływu wykwalifikowanych pracowników” (str. 23). W opracowaniu stwierdza się, że „szczebel lokalny wyłania się jako kluczowy wymiar przestrzenny, do którego odnoszą się unijne instrumenty rozwojowe, stąd może się okazać, że podczas planowania instrumentów polityki spójności na szczeblu krajowym i regionalnym, potrzebne będzie systemowe podejście lokalne” (str. 9). Władze lokalne (na szczeblu miasta i powiatu) mają do dyspozycji szereg instrumentów, które stosują w odpowiedzi na te wyzwania ale mimo to mogą zaledwie ograniczyć skutki zachodzących zmian, lecz nie są w stanie ich odwrócić. Władze samorządowe najniższego szczebla w Polsce są odpowiedzialne za wszystkie sprawy publiczne z wyjątkiem tych, które leżą w gestii innych instytucji. Oznacza to, że gmina jest podstawową jednostką administracji publicznej, odpowiedzialną za zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnych, czyli tych, które są kojarzone ze zmianami demograficznymi. Z punktu widzenia problemów demograficznych najważniejszymi obszarami odpowiedzialności samorządów gminnych (Ustawa o samorządach gminnych, 1990 r.) są: • • • • • • • • lokalny transport zbiorowy, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, w tym domy opieki, edukacja publiczna, zwłaszcza usługi w zakresie opieki nad dziećmi i szkolnictwo na szczeblu podstawowym, kultura, kultura fizyczna, turystyka, tereny zielone, polityka prorodzinna, w tym w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej, współpraca z lokalnymi organizacjami pozarządowymi. Na szczeblu lokalnym, samorządy są odpowiedzialne za obszary uzupełniające politykę publiczną, takie jak polityka rynku pracy, zawodowa i społeczna integracja osób niepełnosprawnych oraz specjalistyczne usługi pomocy społecznej, które również należą do zakresu ich odpowiedzialności. Władze lokalne odpowiedzialne są za planowanie strategiczne w zakresie identyfikacji potrzeb, określania priorytetów i wdrażania swoich własnych strategii. Jednak bardzo często problemy istotne z punktu widzenia zmian demograficznych nie stanowią priorytetu dla samorządów lokalnych. Według badań przeprowadzonych przez Stocznię (organizacja pozarządowa) w ponad 700 gminach najważniejsze priorytety samorządów obecnej kadencji (2011–2014) są następujące: inwestycje środowiskowe, lokalna infrastruktura, gospodarka odpadami, zwiększenie inwestycji prywatnych i szkolnictwo publiczne. Do 51 obszarów mniej priorytetowych należą polityka wspierania rodzin i transport publiczny (Klon/Jawor, 2011). Wyniki te należy interpretować jednak z pewną ostrożnością. Polityka prorodzinna może być traktowana przez samorząd jako domena rządu, zaś inwestycje w usługi w zakresie opieki nad dziećmi można włączyć w zakres szkolnictwa publicznego. Są przypadki, w których samorządy są bardziej świadome znaczenia problemu aktywnego starzenia się i wspierania rodzin np. w niektórych miastach wprowadza się rodzinne karty miejskie, które uprawniają rodziny wielodzietne do bezpłatnego korzystania z transportu publicznego lub rabatu przy opłatach za usługi publiczne. W województwie opolskim, gdzie spadek liczby ludności jest jednym z największych w Polsce, władze regionalne zaproponowały utworzenie Specjalnej Strefy Demograficznej3. Chociaż dyskusje na temat tej propozycji nadal trwają, wskazuje ona na wyraźnie rosnące znaczenie problemów demograficznych w polu widzenia władz samorządowych. Istotnym ograniczeniem możliwości dostosowania polityki lokalnej do zmieniającej się sytuacji demograficznej jest mało elastyczny sposób alokacji środków. Znaczna część budżetów samorządowych przeznaczana jest na szkolnictwo (34% budżetów gmin w 2011 r. - według danych Ministerstwa Finansów). Warunki zatrudniania nauczycieli regulują ściśle przepisy prawa (Karta Nauczyciela), które w opinii samorządów znacząco ograniczają ich elastyczność w reagowaniu i zdolność dostosowywania się do zmian demograficznych. Tak więc przesunięcie środków finansowych ze szkół na placówki oferujące usługi opiekuńcze dla osób starszych lub usługi w zakresie opieki nad dziećmi jest trudne (Klon/Jawor, 2011). Z drugiej strony, w przypadku nowych, bardziej elastycznych usług w zakresie opieki przedszkolnej, niektóre samorządy podwyższyły opłaty za tego typu usługi, co wskazuje że przynajmniej niektóre samorządy są gotowe przesunąć posiadane środki np. na inwestycje w infrastrukturę. Inne elementy polityki społecznej wdrażane na szczeblu lokalnym są szczegółowo definiowane na szczeblu rządowym. Na przykład wpływ samorządów na rynek pracy - który jest raczej ograniczony, ponieważ powiatowe urzędy pracy zobowiązane są do realizowania polityki, która jest szczegółowo określana na szczeblu centralnym. Podobna sytuacja istnieje w dziedzinie pomocy społecznej. Duży wpływ na hierarchię priorytetów władz samorządowych mają priorytety władz państwowych i strumienie finansowe pochodzące z budżetu państwa lub źródeł funduszy europejskich. Ich dostępność motywuje samorządy do intensywniejszego inwestowania, co jednak prowadzi do napiętej polityki budżetowej. 2.5. W jaki sposób Europejski Fundusz Społeczny może wspierać reakcję na zmiany demograficzne Kluczowe elementy skutecznej polityki publicznej w tak trudnych obszarach jak starzenie się społeczeństwa lub wsparcie dla rodzin i dzieci obejmują: silne przywództwo (zazwyczaj szczebla rządowego); planowanie wdrażania polityki publicznej – w przypadku programu Solidarność Pokoleń, wielu działań nie wdrożono; współpracę wszystkich kluczowych zainteresowanych stron, takich jak związki zawodowe, samorządy lokalne, NGO, pracodawcy, itp.; oraz złożoność działań – wszystkimi kluczowymi problemami należy zająć się równolegle. Te kluczowe elementy nie powinny dotyczyć tylko i wyłącznie szczebla krajowego, lecz powinny być uwzględniane również w planowaniu i rozwijaniu działań na szczeblu lokalnym. 3 Specjalna strefa demograficzna to nowa koncepcja, którą niedawno przedstawiono. Nawiązuje ona do specjalnych stref ekonomicznych, w których tworzy się specjalne warunki dla inwestorów w celu zachęcenia ich do inwestowania. Proponuje się zastosowanie tego samego mechanizmu w dziedzinie demografii, jakkolwiek dyskusje w tej sprawie są nadal w toku. 52 Obserwowana ostatnio na rynku pracy poprawa sytuacji osób starszych, mierzona wzrostem wskaźnika zatrudnienia, ilustruje pozytywne tendencje i można ją powiązać z niedawnymi zmianami w systemie polityk publicznych, a w szczególności z reformą emerytalną. Niezbędne są jednak dalsze działania, zwłaszcza w zakresie aktywnego starzenia się. Zatrzymywanie pracowników i podnoszenie ich kompetencji powinny stać się kluczowymi elementami polityki dotyczącej starszych pracowników. Istnieją w tym zakresie trzy główne instrumenty: zarządzanie wiekiem; inwestowanie w kapitał ludzki i wykorzystywanie potencjału starszych pracowników. Tak więc podejście aktywne należy stosować zarówno w planowaniu działań jak i praktycznym ich wdrażaniu. Działaniom tym powinno towarzyszyć profesjonalne poradnictwo, dostępne na szczeblu lokalnym. Dodatkowo istnieje potrzeba znacznej poprawy warunków zdrowotnych i promocji aktywnego starzenia się wśród osób starszych. Jest zbyt wcześnie, aby móc ocenić efekty niedawnych zmian w polityce prorodzinnej ale wydaje się, że zrealizowane ostatnio niektóre jej elementy, takie jak wprowadzenie bardziej elastycznych usług opiekuńczych i przedszkolnych i inwestowanie zarówno w istniejące jak i nowe usługi, zmierzają we właściwym kierunku. Powodzenie tej polityki ograniczają dwa istotne problemy: dostępne zasoby i skala wprowadzonych zmian, które mogą nie być wystarczające do zrównoważenia bezpośrednich i pośrednich kosztów posiadania dzieci w sposób, który wpływałby znacząco na współczynnik dzietności. Należy więc kontynuować podjęte wysiłki. W wydanej niedawno broszurze AGE Platform Europe (2011 r.), skierowanej do podmiotów lokalnych zainteresowanych kwestią aktywnego starzenia się, zidentyfikowano trzy podstawowe obszary objęte wsparciem UE i przedstawiono przykłady kluczowych projektów w tym obszarze (zob. załącznik 2). Należą do nich: • Promowanie aktywności zawodowej osób starszych: o o o • Promowanie aktywnego starzenia się w społeczeństwie: o o o o o • udzielanie pomocy starszym pracownikom w aktualizacji umiejętności zawodowych, rozwijanie innowacyjnych usług w celu wsparcia zatrudnienia starszych pracowników, wymiana dobrych praktyk i pomysłów w zakresie aktywizacji zawodowej osób starszych. umożliwienie osobom w starszym wieku angażowanie się w działalność wolontarystyczną, zapewnienie aktywności obywatelskiej osobom w starszym wieku, ułatwienie tworzenia sieci społecznościowych, wspieranie nieformalnych opiekunów, zapobieganie uzależnieniu od innych. Promowanie zdrowego starzenia się i prowadzenia samodzielnego życia: o wspieranie samodzielności dzięki technologiom informacyjno-komunikacyjnym dostępnym w domu, o promowanie wysokiej jakości opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej, o poprawa dostępności transportowej i infrastruktury fizycznej, o promowanie międzypokoleniowej wymiany edukacyjnej, o ułatwianie wzajemnego zrozumienia pokoleń, o promowanie zróżnicowania wiekowego w zatrudnieniu i rozwój „srebrnej” gospodarki. Europejski Fundusz Społeczny stanowi kluczowy element polityki spójności Unii Europejskiej, a Polska jest jednym z jego największych beneficjentów. Według AGE Platform Europe (2011 r., str. 35): „EFS może być szczególnie przydatny dla podmiotów lokalnych, które chcą zgłębiać najważniejsze kwestie związane z aktywnym starzeniem się, takie jak aktualizacja umiejętności starszych pracowników, dostosowanie przedsiębiorstw do zatrudniania starszych pracowników, zwalczanie dyskryminacji wiekowej na rynku pracy i w programach szkoleń, poprawa dostosowania infrastruktury publicznej do potrzeb osób 53 starszych i zwalczanie wykluczenia społecznego tej grupy docelowej. EFS może być również wykorzystany do promowania godzenia pracy i życia rodzinnego w przypadku osób starszych opiekujących się krewnymi pozostającymi na ich utrzymaniu”. EFS jest instrumentem, który może być wykorzystany w realizacji działań z zakresu polityki publicznej prowadzonej na szczeblu lokalnym i krajowym, co powinno zapewnić koordynację z innymi dostępnymi instrumentami – prawnymi, finansowymi, instytucjonalnymi, itd. Koordynacja taka powinna wynikać z prowadzonej polityki krajowej, regionalnej i lokalnej, która w każdym przypadku powinna być starannie zaplanowana, drobiazgowo przedyskutowana i uzgodniona z partnerami społecznymi i kluczowymi zainteresowanymi stronami oraz wspierana przez decydentów politycznych. Polityka ta powinna być regularnie monitorowana, oceniana i dostosowywana do zmieniających się okoliczności. Istotne jest zatem zbilansowanie średnioterminowego planowania (7 – 9 lat) w celu zapewnienia niezbędnej elastyczności, pozwalającej na dokonanie korekt oraz sprostanie konkretnym sytuacjom i potrzebom lokalnych społeczności. Istnieje również potrzeba wzmocnienia mechanizmów koordynacji w odniesieniu do różnych instrumentów dostępnych na szczeblu krajowym i lokalnym. Wymaga to usprawnienia procesów i umiejętności zarządzania po stronie organów władz publicznych, lepszej komunikacji pomiędzy głównymi instytucjami i interesariuszami oraz opracowania mechanizmów koordynacyjnych, takich jak wzajemne przekazywanie informacji, negocjacje czy wspólna finalizacja przedsięwzięć. Kolejnym wyzwaniem dla EFS jest zapewnienie trwałości uzyskanych rezultatów jego interwencji. Finansowanie poszczególnych rodzajów usług przez EFS, niesie za sobą ryzyko zaprzestania funkcjonowania tych usług po zakończeniu interwencji EFS. Konieczne jest zatem wsparcie rozwoju stabilnych mechanizmów świadczenia usług, zapewniając tym samym rezultaty, które będą widoczne dla społeczności lokalnej również po zakończeniu interwencji EFS, np. lepsze zarządzanie dostępnymi zasobami, wsparcie rozbudowy infrastruktury i zapewnienie mechanizmu finansowania jej istnienia. Jest to zadanie o wiele trudniejsze i bardziej ambitne niż tylko finansowanie samych usług, ale na dłuższą metę może zapewnić o wiele bardziej znaczące i stabilne rezultaty. Niniejsza sekcja jest podzielona na trzy części: pierwsza część dotyczy wsparcia na rzecz samorządów w zakresie dostosowania do zmiany demograficznej i zarządzania tą zmianą, druga dotyczy polityki wobec rodzin i dzieci, a trzecia odnosi się do polityk publicznych prowadzonych na rzecz osób starszych. Wszystkie trzy części powinny być analizowane i rozpatrywane łącznie, ponieważ są ze sobą ściśle powiązane. 2.5.1 Przygotowanie samorządów lokalnych do zmian demograficznych Zmiany demograficzne niosą ze sobą wyzwania, którym władze samorządowe muszą stawić czoła. Będzie to miało istotny wpływ na społeczność lokalną, gospodarkę, rynek pracy i generalnie - jakość życia. Brak lub nieskuteczność w procesie zarządzania zmianami demograficznymi, może doprowadzić do negatywnego sprzężenia zwrotnego, a w konsekwencji pogorszenia się społecznej i ekonomicznej sytuacji społeczności lokalnych. Nie istnieje jedno, uniwersalne i ostateczne rozwiązanie. Jak wynika z realizacji niniejszego projektu - lokalne strategie mogą się znacząco różnić. Niektóre z nich mogą koncentrować się na inteligentnym ograniczaniu, inne na kulturze, inwestorach, „zielonej” działalności gospodarczej itd. (Martinez-Fernandez, 2012 r.). Dostosowanie do zmian demograficznych wymaga jednak inteligentnej, przemyślanej i skoordynowanej polityki. Władze samorządowe i kluczowe zainteresowane strony powinny zatem uzyskać wsparcie w tym obszarze. Proponuje się tu uwzględnić w szczególności trzy główne obszary: zmiany systemowe w zarządzaniu finansowym na szczeblu lokalnym, poszerzenie kompetencji lokalnych zainteresowanych stron i wspieranie procesu dostosowania usług społecznych do zmian demograficznych. 54 Główną barierą dla podjęcia odpowiednich działań lub rozwiązań na szczeblu lokalnym jest napięta sytuacja finansowa. Budżety jednostek samorządu lokalnego są w bardzo dużym stopniu zdeterminowane przepisami wynikającymi z prawa krajowego, zwłaszcza w sektorze oświaty. EFS mógłby przyczynić się do usprawnienia zarządzania finansami na poziomie budżetu lokalnego, umacniając elastyczność i możliwość dostosowywania się do zmian. Aby zaplanować i wdrożyć odpowiednie strategie, istotne jest również podniesienie poziomu świadomości wagi i jakości kompetencji potrzebnych na poziomie podmiotów lokalnych. Lepsze zrozumienie charakteru zmian demograficznych, identyfikacja ewentualnych rozwiązań i wybór tych, które są najbardziej odpowiednie, wymaga zaawansowanych umiejętności uzyskanych w drodze wzajemnego uczenia się. Wymagane jest zatem podjęcie szczególnych działań: • • • • organizowanie szkoleń, seminariów i konferencji, identyfikacja i rozpowszechnienie dobrych praktyk (krajowych i międzynarodowych), wspieranie wymiany wiedzy i doświadczeń między władzami lokalnymi (tworzenie sieci kontaktów, krajowe i międzynarodowe wizyty studyjne, analizy porównawcze, projekty ponadnarodowe dla podmiotów lokalnych w zakresie dostosowania się do zmian demograficznych), badania, analizy, ewaluacje. Podnoszenie świadomości należy również wspierać poprzez kampanie informacyjnopromocyjne, skierowane do społeczności lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia zmian demograficznych dla procesu rozwoju lokalnego, w tym organizowanie seminariów, konferencji konsultacji społecznych, wydawanie publikacji. Kampanie mogą być prowadzone zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym. W celu zwiększenia efektywności takich inicjatyw należy jednak prowadzić bieżący monitoring i ocenę podjętych działań. Planowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki prowadzonej na szczeblu lokalnym wymaga jednak wsparcia. Może ono obejmować: • • • opracowanie na potrzeby władz lokalnych zestawu narzędzi dotyczących kwestii zmian demograficznych, coaching i doradztwo dla głównych podmiotów instytucjonalnych na szczeblu lokalnym (władze lokalne), opracowanie systemu monitorowania zmian demograficznych i skutków prowadzonej polityki publicznej. Zmiany demograficzne będą również prowadzić do większego zapotrzebowania na nowe rodzaje usług społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do potrzeb osób starszych. Zwiększenie dzietności wymaga nowych usług i inwestycji na szczeblu lokalnym. Niezbędne są zatem nowe sposoby podejścia do rozbudowy infrastruktury i zapewnienia usług dla społeczeństwa: • • • • 4 opracowanie lokalnych prognoz demograficznych (średnio- i długoterminowych) co najmniej na szczeblu powiatu4, opracowanie i udostępnienie narzędzi informatycznych, które będą wspomagać proces planowania usług społecznych w oparciu o lokalne prognozy demograficzne i badania zapotrzebowania wśród społeczności lokalnej, wsparcie mające na celu dostosowanie usług społecznych do potrzeb osób starszych – ocena szczególnych potrzeb osób starszych, opracowanie systemu monitoringu zaspakajania potrzeb i jakości prowadzonych usług, Powiat jest drugim szczeblem samorządu lokalnego i podziału administracyjnego w Polsce. 55 • • wykorzystanie przedsiębiorstw społecznych jako podmiotów świadczących usługi społeczne, wsparcie mające na celu reorientację usług kierowanych do osób starszych (dotacje na dostosowanie i sprzęt, szkolenia i poradnictwo dla usługodawców, szkolenia dla ich pracowników). 2.5.2 Polityka publiczna na rzecz rodzin i dzieci Wsparcie dla rodzin powinno stać się jednym z najważniejszych priorytetów dla władz publicznych na szczeblu lokalnym i krajowym. Polityka ta powinna być kompleksowa i dopasowana do konkretnych potrzeb różnych typów rodzi - z uwzględnieniem różnorodności ich sytuacji. Polityka ta powinna się skupiać na pięciu głównych obszarach: • Usługi na rzecz dzieci – dostępne, elastyczne i dobrej jakości. Zaobserwowano pewną poprawę w zakresie usług opieki nad dziećmi w wieku 3–5 lat, jednak nadal trzeba rozwijać usługi tego typu dla najmłodszych dzieci (0–3 lat), zarówno na obszarach miejskich jak i wiejskich. Istnieje „luka” pomiędzy końcem urlopu macierzyńskiego a trzecim rokiem życia, kiedy dziecko może być umieszczone w przedszkolu. Tę „lukę” można we właściwy sposób wypełnić poprzez połączenie rozwoju usług w zakresie opieki nad dziećmi, wspierania programów opieki nieformalnej oraz zapewnianie wsparcia finansowego rodzicom opiekującym się swoimi dziećmi. Niektóre z tych działań już podjęto, ale niezbędny jest znacznie większy wysiłek w tym obszarze (również pod względem dostępnych na ten cel zasobów): o analizowanie oddziaływania niedawno wprowadzonych reform, w celu dokonywania niezbędnych poprawek i zmian oraz zwiększania efektywności prowadzonej polityki publicznej, o inwestowanie w rozwój nowych przedsiębiorstw i przedsiębiorstw społecznych, świadczących usługi socjalne na rzecz rodzin i dzieci, o inwestowanie w rozwój nowych, innowacyjnych rozwiązań, zapewniających rodzinom usługi w zakresie opieki nad dziećmi, o zapewnienie aby usługi w zakresie opieki nad dziećmi odpowiadały potrzebom rodziców: otwarte i dostępne w czasie wakacji (cały rok), z elastycznymi godzinami pracy itp.; o finansowanie usług w zakresie opieki nad dziećmi powinno być również wspierane przez EFS, jednakże w celu zapewnienia trwałości tych działań niezbędne jest zwiększenie poziomu współfinansowania tego typu inicjatyw z krajowych środków publicznych; Działania współfinansowane z EFS powinny być przeznaczone w szczególności na opiekę nad dziećmi w wieku 1–3 lat, co jest szczególnie istotne dla rodziców pracujących. Ponadto, EFS mógłby wspierać elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi, finansując na przykład dodatkowe godziny otwarcia placówek zajmujących się dziećmi, co z kolei jest ważne dla młodych rodziców, pracujących na umowach cywilnoprawnych. • Otoczenie lokalne przyjazne rodzinie – usługi w zakresie opieki nad dziećmi stanowią tylko jeden z elementów całego zestawu usług istotnych dla rodzin z dziećmi. Ważne są również dobrej jakości usługi transportowe, zdrowotne i edukacyjne, dostępne miejsca kultury i spotkań, przyjazne i bezpieczne tereny zielone (parki i place zabaw dla dzieci oraz osiedla mieszkaniowe starannie zaprojektowane z uwzględnieniem potrzeb rodzin i dzieci). Usługi tego typu tworzą przyjazną atmosferę dla rodzin z dziećmi i dają im wyraźny sygnał, że ich sprawy są ważne dla lokalnego samorządu. Usługi publiczne o wysokiej jakości, pozwalają również ograniczyć bezpośrednie koszty posiadania dzieci. Jakkolwiek EFS nie może bezpośrednio finansować pokrywać kosztów tego typu usług. Mógłby on np. wspierać prowadzenie analiz zapotrzebowania na takie usługi, procesów planowania świadczeń, poprawę jakości tych usług i ich dostosowanie do potrzeb społeczności lokalnych. EFS mógłby również wspierać przygotowywanie personelu zatrudnionego w jednostkach świadczących usługi społeczne, 56 poprzez prowadzenie dobrze zaprojektowanych szkoleń lub zachęcanie do zakładania nowych mikroprzedsiębiorstw lub przedsiębiorstw społecznych, działających w tych dziedzinach. • Finansowe wspieranie rodzin, zwłaszcza rodzin posiadających troje lub więcej dzieci (rodziny te są szczególnie zagrożone ubóstwem). Tego typu wsparcie finansowe powinno być jednak starannie zaplanowane, tak aby zminimalizować efekt zniechęcania do podejmowania własnej aktywności i poszukiwania zatrudnienia. Wsparcie finansowe dla rodzin powinno być koordynowane z innymi formami pomocy społecznej i organizowane na szczeblu lokalnym. EFS mógłby wspierać zmiany systemowe, obejmujące szczegółowe analizy obecnych systemów wspierania rodzin, projektowanie przyszłych zmian tego systemu, ocenę oddziaływania proponowanych zmian oraz proces wdrażania nowego systemu w tej dziedzinie (publikacje, szkolenia, monitorowanie). • Równowaga pomiędzy życiem zawodowym i prywatnym oraz miejsca pracy przyjazne dla rodziców. W tym zakresie szereg możliwości i instrumentów prawnych w Polsce już Istnieje. Problemem jest natomiast wdrażanie ich w praktyce, na szerszą skalę. Wspieranie i wdrażanie tego typu rozwiązań oraz wprowadzanie zmian w miejscach pracy powinno być rolą związków zawodowych i organizacji pracodawców. EFS mógłby finansować projekty realizowane przez partnerów społecznych, których głównym celem byłoby upowszechnianie mechanizmów ułatwiających osiągnięcie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Wymagałoby to usprawnienia zdolności partnerów społecznych: szkoleń, promocji dobrych praktyk, wymiany wiedzy fachowej i doświadczeń. Wdrożone rozwiązania powinny być starannie monitorowane i poddawane ocenie, a wyniki tej oceny - szeroko dyskutowane. Warto zastanowić się nad oddelegowaniem odpowiedzialności za tę część wsparcia EFS do partnerów społecznych (np. za wdrożenie tych działań odpowiedzialne byłyby spółdzielnie socjalne, założone wspólnie przez wiodących partnerów społecznych i instytucje publiczne). Innym sposobem promowania rozwiązań godzących życie zawodowe z prywatnym mogłoby być wprowadzenie elastycznych form zatrudnienia np. „na żądanie” (od demand) w administracji publicznej dla rodziców, którzy wracają do pracy po urlopie macierzyńskim (ojcowskim). • Promowanie równego podziału obowiązków w rodzinie pomiędzy obojgiem rodziców. Trudno będzie wpływać na tą kwestię, gdyż jest ona silnie uzależniona od norm kulturowych i należy do sfery życia prywatnego. Jednakże ewolucję norm społecznych można wspierać przy pomocy prawidłowo zaprojektowanych obowiązków prawnych, dotyczących pewnych działań (np. urlopy ojcowskie) i promocję stylu życia (poprzez media, imprezy kulturalne, publiczną debatę, itp.). EFS powinien wspierać kampanie promocyjne i informacyjne oraz debatę publiczną, tworzenie w przestrzeni publicznej miejsc i imprez dla ojców z dziećmi, szkolenia i warsztaty dla ojców, przegląd podręczników szkolnych, tak by zapewnić dostarczanie wzorów równego podziału obowiązków w rodzinach. 2.5.3 Polityka publiczna dotycząca starszych pracowników Wspieranie aktywnego starzenia się wymaga podejścia dobrze skoordynowanego, długofalowego i zdeterminowanego. Powyższa analiza pokazuje, że niedawne zmiany w systemie emerytalnym przyniosły widoczne, konkretne efekty. Inne działania mają wpływ raczej ograniczony, głównie z powodu niewystarczającej skali oddziaływania i słabej koordynacji prowadzących działań. Należy również rozważyć konieczność interwencji publicznej z uwzględnieniem pewnego „cyklu życia” – obecnie wsparcie oferowane jest osobom, które już doświadczają problemów na rynku pracy (bezrobocie), podczas gdy należy rozważyć interwencję publiczną w odpowiedzi także na przewidywane w najbliższym czasie problemy – znacznie lepiej jest np. zapewnić szkolenie starszym pracownikom niż wspierać starsze osoby ale już bezrobotne. Wsparcie dla starszych pracowników powinno koncentrować się na kilku priorytetach. Należy dokładać starań, by utrzymać zatrudnienie osób starszych gdyż sytuacja bezrobocia w tym 57 przypadku stwarza znacznie większe ryzyko trwałej dezaktywizacji i wymaga znacznie wyższych nakładów niż utrzymanie osoby w zatrudnieniu. Należy zatem prowadzić działania w co najmniej trzech wymiarach: • • • kompetencji, miejsca pracy, stanu zdrowia starszych pracowników. Kompetencje: Rozwój kompetencji osób starszych należy postrzegać jako jeden z kluczowych instrumentów wydłużania aktywności zawodowej. Instrument ten jest istotny zarówno dla osób zatrudnionych, jak i bezrobotnych. Należy go również rozumieć jako narzędzie do korygowania niesprawności rynku pracodawcy są mniej zainteresowani inwestowaniem w kompetencje starszych pracowników: • Rozwój nowych rozwiązań na rzecz podnoszenia kompetencji starszych pracowników. Doświadczenia wielu projektów wskazują, że inwestowanie w kompetencje starszych pracowników wymaga właściwego podejścia, z uwzględnieniem odpowiednich metod uczenia i szkolenia osób starszych. Chociaż wiele doświadczeń w tym zakresie już zebrano, nadal istnieje potrzeba prowadzenia dalszych badań nad nowymi sposobami i metodami, które mogą obejmować: o inwestowanie w innowacyjne projekty w tej dziedzinie z udziałem kluczowych zainteresowanych stron (instytucji szkoleniowych, urzędów pracy, instytutów badawczych, partnerów społecznych); o wspieranie badań i analiz w tej dziedzinie; o stymulowanie debaty publicznej (w wymiarze krajowym i regionalnym) na temat metod i instrumentów podnoszenia kompetencji osób w różnym wieku (wspieranie procesu uczenia się); Tego typu debatę mogłoby koordynować Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (lub alternatywnie funkcja ta mogłaby być delegowana partnerom społecznym lub instytucjom badawczym); Do dyskusji włączona powinna być szeroka grupa interesariuszy: naukowców, przedsiębiorców, specjalistów HR, instytucji szkoleniowych (prywatnych i publicznych), uczelni i administracji lokalnej. Temat ten powinien obejmować badania, seminaria, konferencje, publikacje, staże, itp. Głównym celem takiej debaty powinno być nie tylko dostarczenie jednego, uniwersalnego modelu udoskonalonych kompetencji dla osób starszych (ponieważ jest wysoce prawdopodobne, że model taki nie istnieje), lecz raczej budowa kapitału wiedzy i zapewnienie stałego zaangażowania zainteresowanych stron dyskusją na ten temat. Innym ważnym celem debaty powinno być dostarczenie władzom publicznym informacji zwrotnej na temat skuteczności realizowanej polityki, występujących problemów i ewentualnych propozycji rozwiązań w tym zakresie; o szkolenie i doradztwo dla urzędów pracy w zakresie metod i narzędzi podnoszenia kompetencji osób starszych. • Poprawa dostępu do wsparcia szkoleniowego dla osób starszych (zatrudnionych i bezrobotnych). Osoby starsze znacznie rzadziej niż osoby młode uczestniczą w szkoleniach i innych formach podnoszenia kwalifikacji. Jest to często skutkiem podejścia i postawy ich pracodawców. Proponowane działania powinny zatem obejmować następujące elementy: o ogólnokrajową kampanię informacyjną na rzecz promocji uczenia się przez cały życie, skierowaną do osób starszych; o opracowanie systemu doradztwa zawodowego, w celu pomocy osobom starszym w identyfikacji luk kompetencyjnych i decydowaniu o ewentualnej dalszej drodze kariery zawodowej oraz w celu informowania o dostępnych narzędziach i instrumentach, służących do poprawie posiadanych umiejętności. Aby zapewnić uczestnictwo osób starszych, należy 58 o o o o wspierać i poprawiać dostęp do istniejących instytucji i struktur (np. urzędy pracy). Szczególną uwagę należy zwrócić na treść informacji kierowanych do osób pracujących ich przekaz powinien koncentrować się na konieczności utrzymania i rozwijania kompetencji w celu uniknięcia sytuacji bezrobocia; inwestowanie w kompetencje i kwalifikacje osób starszych - to działanie należy starannie zaprojektować, aby zapewnić usługi dostosowane do konkretnych potrzeb i możliwości starszych pracowników. Mogłoby ono obejmować na przykład naukę w podobnych grupach wiekowych, w których nauczyciel lub instruktor byłby w podobnym wieku jak szkolona grupa; tempo nauki powinno być stopniowe, umożliwiające powtarzanie treści a samo szkolenie powinno być raczej rozłożone w czasie. Istotne jest również powiązanie szkolenia z praktycznym stosowaniem zdobytych umiejętności (Simova, 2010). W niektórych przypadkach szkolenie i uczenie się powinny stwarzać możliwość przeglądu kompetencji niższego szczebla w celu usystematyzowania i odświeżenia niezbędnych umiejętności. Decyzja o zakresie szkolenia powinna zostać podjęta w oparciu o dotychczasowe kompetencje osób starszych, określone wymagania danej gałęzi gospodarki i potrzeby rynku pracy. Elementy te należy określać na poziomie każdego, indywidualnego projektu szkoleniowego; zachęcanie pracodawców do inwestowania w podnoszenie kompetencji starszych pracowników, na przykład dzięki zobowiązaniu pracodawców do opracowywania planów szkoleń pracowników w wieku 40+, z okresową ich weryfikacją np. co dwa – trzy lata; opracowanie metod walidacji kompetencji uzyskanych w ramach pozaformalnego i nieformalnego uczenia się. Osoby starsze posiadają bardzo szeroki zakres umiejętności, które często nie zostały formalnie zweryfikowane lub potwierdzone. Ma to zwłaszcza miejsce w przypadku osób z niższym poziomem wykształcenia formalnego. Szerszy dostęp do mechanizmów walidacji poprawiłby ich sytuację na rynku pracy, zwiększając szanse na zatrudnienie i poprawiając zdolności adaptacyjne. Takim przykładem mogą być umiejętności z zakresu świadczenia opieki, które są często nabywane dzięki nieformalnej pracy w gospodarstwie domowym, ale po ich walidacji mogą zwiększyć czyjeś szanse na formalne zatrudnienie; zdobywanie kwalifikacji zawodowych powinno być wspomagane poprzez system finansowania pracodawcy przerw w zatrudnieniu, spowodowanych udziałem pracowników w szkoleniu. • Opracowanie i wzmocnienie krajowego systemu kwalifikacji, który obejmuje: krajowe ramy kwalifikacji, system walidacji kompetencji nabytych pozaformalnie i nieformalnie, a także mechanizmy gwarantujące jakość uzyskanych kwalifikacji - zwłaszcza w ramach trwającego szkolenia. Pozwoliłoby to na podniesienie jakości nabytych umiejętności. • Opracowywanie prognoz zapotrzebowania na określone umiejętności w przyszłości, ze względu na postępujące starzenie się ludności. • Rozwój sieci/partnerstw przedsiębiorstw, organizacji pracodawców, samorządów i administracji rządowej, w celu podwyższania kompetencji osób starszych, poprawy warunków pracy i organizacji miejsc pracy dla starszych pracowników. Tego rodzaju partnerstwa mogą być zawierane na szczeblu krajowym, regionalnym lub sektorowym, a także na poziomie pojedynczych przedsiębiorstw. Zob. przykład w ramce 2. • Lepszy dostęp do bieżącego kształcenia osób w wieku 40+. Obejmuje to poszerzenie ofert dostępu do placówek oświatowych, w tym do instytucji prowadzących profesjonalne szkolenia i placówek szkolnictwa wyższego. 59 Ramka 2 Holenderski Manifest Społeczny W styczniu 2011 r. kilka holenderskich partnerskich organizacji społecznych uzgodniło między sobą Manifest Społeczny, w którym wytyczyły w ogólnym zarysie kierunek dla nowej formy stosunków pracy. Partnerami społecznymi kierowały między innymi ambicje zapewnienia trwałej zatrudnialności z naciskiem na wiedzę, żywotność, nowe warunki pracy, zróżnicowanie i indywidualny wybór. Trwałe zwiększenie szans na zatrudnienie dotyczy nie tylko osób starszych lecz wszystkich pracowników, w tym osób z różnym poziomem wykształcenia, młodzieży, pracowników zatrudnionych na umowach cywilno - prawnych oraz pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony. Celem partnerów społecznych jest zawieranie porozumień zbiorowych, które uwzględniają indywidualne zdolności i możliwości pracowników, np. wyzwania, jakie stawia przed nimi łączenie pracy zawodowej z opieką, stałe aktualizowanie swojej wiedzy oraz ochrona i troska o zdrowie. Skugor D., Bekke S., (2012) Miejsce pracy • Poprawa warunków pracy – zmniejszenie przeciążenia pracą i poziomu stresu oraz inwestowanie w zdrowsze i bardziej przyjazne warunki pracy powinny przynieść pozytywne rezultaty. Wymaga to szeregu skoordynowanych działań – głównie na poziomie sektora lub przedsiębiorstwa. Tak więc EFS mógłby wspierać takie inicjatywy poprzez dotacje, doradztwo i szkolenia. Wymagałoby to przygotowania wyspecjalizowanych zespołów konsultantów, które mogłyby udzielać wsparcia różnym przedsiębiorstwom. Takie działania powinny być wspierane kampanią informacyjną, skupioną na wizualizacji korzyści dla pracodawców. • Poprawę warunków pracy należy zapewniać na szczeblu krajowym, wspierając działalność badawczo-rozwojową (specjalne dotacje, dofinansowanie studiów doktoranckich i staży podoktoranckich), organizując publiczną debatę z udziałem kluczowych interesariuszy (pracodawcy i związki zawodowe), identyfikując i promując dobre praktyki, zwiększając udział służb BHP w monitorowaniu miejsca pracy oraz poszerzając uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy. • Zarządzanie wiekiem – w ramce 3 przedstawiono w ogólnych zarysach przykłady wykorzystania środków finansowych EFS na potrzeby wspierania zatrudnienia i wymiany informacji na temat aktywnego starzenia się. Właściwe rozpoznanie i wykorzystanie umiejętności oraz podkreślanie zalet starszych pracowników w miejscu pracy będzie przynosiło efekty, jeżeli będzie kompleksowe i będzie obejmowało wszystkie obszary zarządzania zasobami ludzkimi. Istnieje bardzo długa lista instrumentów związanych z zarządzaniem wiekiem, które przedsiębiorstwa powinny dobierać stosownie do swoich potrzeb i ewentualnej przydatności tych instrumentów. W ramach projektu finansowanego z EFS, zrealizowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, pod nazwą Zarządzanie wiekiem w przedsiębiorstwach (45+), zespół naukowców sporządził długą listę takich instrumentów, powiązanych z różnymi procesami w przedsiębiorstwie, dzieląc je na następujące grupy: o o o o o o o rekrutacja i selekcja, uczenie się przez całe życie, rozwój kariery zawodowej, elastyczne formy organizacji pracy, ochrona i promocja zdrowia, przechodzenie między stanowiskami, zakończenie zatrudnienia i przejście na emeryturę. Jest to tylko przykład jednego z projektów, które rozwijają wiedzę na ten temat, ale istnieje szereg podobnych działań. Nadal jednak należy poszerzać i rozpowszechniać tę wiedzę poprzez badania, publikacje, debaty publiczne, poszerzanie wiedzy i umiejętności dyrektorów i specjalistów ds. zasobów ludzkich oraz promowanie przykładów dobrych praktyk i zdobytych doświadczeń. Szczególną uwagę należy zwrócić na wsparcie wzajemnego uczenia się wśród 60 przedsiębiorstw i specjalistów d.s. zasobów ludzkich (wykorzystanie sieci, analizy porównawcze). Z punktu widzenia nowej perspektywy finansowej polityki spójności (w tym EFS), konieczne jest promowanie tej wiedzy i wspieranie przedsiębiorstw w realizacji celów poprzez dotacje, doradztwo i szkolenia. • Promowanie elastycznych form organizacji pracy dla starszych pracowników, zwłaszcza emerytów. Starsi pracownicy tworzą rezerwę wiedzy fachowej, która powinna być wykorzystana przez społeczeństwo. Mogą oni jednak nie być zainteresowani podjęciem regularnego zatrudnienia, natomiast mogą wyrażać zainteresowanie połączeniem emerytury z pracą w niepełnym wymiarze czasu. W związku z tym należy promować elastyczne, umożliwiające to formy organizacji pracy, takie jak np. „dzielenie etatu” i „rotacja miejsc pracy”. • Finansowanie systemu mentorskiego w przedsiębiorstwach według scenariusza „uczeń-mistrz” (uwzględniając konkretne wymagania w zakresie pracy w danej branży lub sektorze), który w przeszłości funkcjonował w Polsce na zasadach nieformalnej współpracy. Obecnie tego typu metoda pracy nie istnieje i nie jest wspierana w sposób systematyczny. Z tego więc względu należałoby zapewnić finansowanie np. kilkumiesięcznych staży dla osób starszych w wieku emerytalnym (55+) w przedsiębiorstwach. • Wspieranie przedsiębiorczości wśród osób w wieku 45+, które mają problemy ze znalezieniem pracy lub będąc na emeryturze szukają dodatkowego źródła dochodów. Można te działania prowadzić poprzez tworzenie lokalnych inkubatorów przedsiębiorczości (w tym przedsiębiorstw społecznych i innych podmiotów gospodarki społecznej) i wspieranie pomysłów innowacyjnych. Ramka 3 Przykłady działań w zakresie wspierania zatrudnienia i wymiany dobrych praktyk w zakresie działań na rzecz aktywnego starzenia się pracowników. FIFTI – projekt na rzecz rozwoju zawodowego pracowników po 45 roku życia (współfinansowanie: EFS) FIFTI jest systemem dostępnym on-line w języku francuskim, udostępniającym szereg narzędzi w celu zapewnienia pomocy w optymalizacji kariery zawodowej osobom powyżej 45 roku życia. Pozwala on uzyskać pracodawcom i pracownikom w wieku 45+ konkretne informacje, wskazówki i wsparcie w różnych kwestiach: umiejętności, szkoleń, dobrostanu, przygotowania do przejścia na emeryturę, motywacji, czynników ryzyka związanych z miejscem pracy oraz dialogu między pracodawcami i pracownikami. Celem działań FIFTI jest pomoc ludziom w przewidywaniu starzenia się w miejscu pracy, zwalczanie obaw i uprzedzeń oraz otwarcie drogi dla nowych rozwiązań i sposobów podejścia do ciągłego zatrudnienia starszych pracowników (www.fiftiopcalia.com). ESF6 CIA – Wydłużenia aktywności zawodowej dzięki „docenianiu” starszych pracowników (współfinansowanie: Interreg IVC) Celem projektu było rozpowszechnienie dobrych praktyk opracowanych w ramach projektów pilotażowych współfinansowanych z EFS, powiązanych z zarządzaniem starzejącą się siłą roboczą, w 11 partnerskich regionach 8 państw członkowskich (www.esf6cia.eu). Sieć ESF ds. WIEKU (ESF-AGE) (współfinansowanie: ESF) W skład tej sieci wchodzą przedstawiciele 14 krajów członkowskich i wielu regionów UE (również z Polski). Poprzez współpracę i wymianę wiedzy, w ramach sieci przygotowywane są i upowszechnianie rekomendacje oraz strategie dotyczące skutecznego zarządzania starzejącą się siłą roboczą w Europie (http://esfage.isfol.it). Źródło: AGE Platform Europe, 2011 r. Poprawa stanu zdrowia starszych pracowników: 61 • Promowanie zdrowego trybu życia, w tym zapewnienie infrastruktury sportowej, rekreacyjnej, lepszy dostęp do obiektów tego typu (w tym również pod względem finansowym) dla osób w wieku powyżej 50 lat (nie tylko emerytów) oraz promowanie aktywnego trybu życia: o wsparcie przy projektowaniu lokalnej infrastruktury i sieci usług; o kampanie promocyjne. • Poprawa dostępu do diagnostyki medycznej i lepsze zapobieganie głównym chorobom związanym z wiekiem. Poprawa dostępu do świadczeń zdrowotnych (ogólnych i specjalistycznych), a także do rehabilitacji. o Zwiększenie liczby lekarzy przygotowanych do pracy z pacjentami w starszym wieku, poprzez finansowanie specjalistycznych studiów doktoranckich i staży podoktoranckich, zapewnienie specjalistycznego szkolenia dla lekarzy (posiadających już różne specjalizacje) oraz szkolenie pielęgniarek, w szczególności pod kątem problemów zdrowotnych związanych z wiekiem; o Ogólnokrajowe programy diagnozowania określonych chorób związanych z wiekiem; o Ogólnokrajowe programy koncentrujące się na nauczaniu metod zwalczania stresu i uczucia zmęczenia, które często są wskazywane przez osoby starsze jako przyczyny wcześniejszej dezaktywizacji. • Poprawa dostępu do usług świadczonych na rzecz osób starszych, zwłaszcza usług w zakresie opieki. Chociaż EFS nie może finansować infrastruktury - może zapewnić wsparcie na rzecz przygotowania i rozwijania polityki kadrowej oraz wprowadzania nowych form świadczenia usług społecznych czy też wsparcie dla nowych mikroprzedsiębiorstw i przedsiębiorstw społecznych działających na tym polu (dotacje i pożyczki). 2.6 Wnioski Kluczowe elementy skutecznej polityki takich obszarach jak starzenie się społeczeństwa lub wsparcie polityki prorodzinnej obejmują: silne przywództwo (zazwyczaj szczebla rządowego), strategiczne planowanie wdrażania polityk publicznych, współpracę wszystkich kluczowych interesariuszy (takich jak: związki zawodowe, samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, pracodawcy itd.) oraz kompleksowość wsparcia (wszystkimi kluczowymi problemami należy zająć się równolegle). Te kluczowe elementy nie powinny dotyczyć tylko szczebla krajowego, lecz powinny być również uwzględniane na lokalnych szczeblach planowania i wdrażania polityk publicznych. Obserwowana ostatnio poprawa sytuacji osób starszych na rynku pracy, mierzona wskaźnikiem zatrudnienia, ilustruje pozytywne tendencje zmian i można ją powiązać z niedawnymi reformami w działaniach sektora publicznego, w szczególności z reformą emerytalną. Niezbędne są jednak dalsze działania - zwłaszcza w zakresie aktywnego podejścia do procesu starzenia się społeczeństwa i społeczności lokalnych. Zatrzymywanie odpływu pracowników i podnoszenie ich kompetencji powinny stać się kluczowymi elementami polityki dotyczącej starszych pracowników. Istnieją w tym zakresie trzy główne instrumenty: zarządzanie wiekiem; inwestowanie w kapitał ludzki i wykorzystanie potencjału starszych pracowników. Tak więc podejście aktywne należy stosować zarówno w planowaniu jak i w praktyce. Nie wystarczą jednak same szkolenia przeznaczone dla osób starszych. Powinno im towarzyszyć profesjonalne poradnictwo prowadzone na szczeblu lokalnym. Dodatkowo, istnieje potrzeba znacznej poprawy warunków zdrowotnych i promocji aktywnego starzenia się jako zmiany zachowań indywidualnych i stylu życia. 62 Jest zbyt wcześnie, by oceniać efekty niedawnych zmian w polityce publicznej na rzecz rodzin i dzieci. Wydaje się, że zrealizowane ostatnio działania, takie jak wprowadzenie bardziej elastycznych form usług w zakresie opieki nad dziećmi i inwestowanie zarówno w istniejące jak i nowe usługi, zmierzają we właściwym kierunku. Powodzenie tej polityki ograniczają dwa istotne problemy: dostępne zasoby i skala wprowadzanych zmian, które mogą okazać się niewystarczające do zrównoważenia bezpośrednich i pośrednich kosztów posiadania dzieci w sposób, który wpływałby znacząco na zwiększenie poziomu dzietności. Należy więc kontynuować podjęte wysiłki. Zmiany demograficzne leżą u samorządy lokalne, ponieważ problemy poziomie lokalnym. Niekiedy zmiany prowadzić do poważnego zmniejszenia Wymaga to przeciwdziałania w postaci polityk publicznych. podstaw problemów z którymi borykają się przede wszystkim te dotykają głównie społeczeństwa, gospodarki i rynki pracy na demograficzne, które nasilają się w wyniku migracji, mogą liczby ludności, zwłaszcza na uboższych obszarach wiejskich. inteligentnej, przemyślanej i skoordynowanej strategii działania Zmiany demograficzne będą również prowadzić do większego zapotrzebowania na nowe rodzaje usług społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do osób starszych. W celu poprawy dzietności potrzebne są zatem nowe usługi i inwestycje na szczeblu lokalnym, nowe sposoby podejścia do rozbudowy infrastruktury i zapewnienia usług o charakterze społecznym, komunalnym. Analiza ram polityki krajowej pozwoliła wskazać następujące kluczowe obszary polityki, w których istnieje potencjalna możliwość wykorzystania EFS: • • wsparcie usług na rzecz rodzin i dzieci: otoczenie lokalne przyjazne rodzinom; zapewnienie wsparcia w zakresie niwelowania „luki” w okresie opieki nad dziećmi (poniżej 3 lat); promowanie równowagi pomiędzy życiem zawodowym a rodzinnym oraz „pro-rodzinne miejsca pracy”; wsparcie dla starszych pracowników: podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji; dostosowanie miejsc pracy i poprawa stanu zdrowia starszych pracowników. 63 Literatura d'Addio Anna Cristina,. (2005). Trends and Determinants of Fartility Rates in OECD Countries: The role of policies. OECD Social, Employment and Migration Working Papers No. 27 . AGE Platform Europe. Committee of the Regions, and European Commission (2011), How to promote active ageing in Europe: EU support to local and regional actors, European Union Publication Office, http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?langId=en&catId=970&newsId=1065&furtherNews=yes Agnieszka Chłoń, M. G. (1999). Shaping Pension Reform in Poland: Security Through Diversity. The World Bank, Social Protection Discussion Paper Series. CBOS. (2012). Opinions About Government Savings Planned for New Year. Warszawa: CBOS. Główny Urząd Statystyczny. (2012). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Czapiński, J. S. (2011). Indywidualna jakość życia. W Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport. Eurostat. (2011). Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. European Union. Klon/Jawor Association (2011). Plans and priorities of municipalities 2011-2014. Warszawa: Klon/Jawor, Association. Lange, M. (250, 2011). Changes in procreation behavior in Poland and some impacts of the process on the size and age structure of population as revealed by demographic projections. Acta Univeritatis Lodziensis; Folia Oeconomica . Ustawa o samorządzie gminnym. (8 marca 1990). Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. (2008). Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. OECD. (2011). Doing Better for Families. Paryż: OECD. OECD. (2011). OECD Urban Policy Reviews Poland. Paryż: OECD. OECD. (2012). The Future of Families to 2030. Paryż: OECD. Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz “Polska 2000 Plus” (2008), Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenie się społeczeństwa (Economic and social implications of aging sociaty), ed. Jerzy Kleer. Warszawa. Skugor D., Bekke S., (2012) EEO Review: Employment policies to promote active ageing, The Netherlands, European Employment Observatory, Komisja Europejska. Tokarz, R. J. (2007). Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. 64 ROZDZIAŁ 3 WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE, ŁÓDZKIE I POMORSKIE: ANALIZA PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH I ZASOBÓW W niniejszym rozdziale przedstawiono przegląd sytuacji w województwach: małopolskim, łódzkim i pomorskim. W analizie uwzględniono w szczególności wyzwania demograficzne, takie jak dzietność, starzenie się społeczeństwa, ujemna stopa migracji netto oraz wynikające z tych procesów zmiany w liczbie ludności w badanych regionach. Problemy związane z omawianymi tendencjami demograficznymi wymagają regulowania za pomocą systemowych i długotrwałych polityk publicznych, gdyż demografia jest kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy. Lokalizacja i dostępność połączeń komunikacyjnych, stan środowiska naturalnego i potencjał kapitału ludzkiego w regionach stanowią zasoby, które można wykorzystać przy rozwiązywaniu problemów demograficznych, a zwłaszcza problemów związanych z rozwojem usług opieki zdrowotnej („białej” gospodarki), na które zasoby te mają znaczący wpływ. Zmiany demograficzne generują również wzrost zapotrzebowania na nowe towary i usługi, wpływając tym samym na rozwój nowego sektora, tzw. „srebrnej” gospodarki. Miasta i regiony będą musiały dostosować swoje strategie do tych wyzwań, tak by sprzyjać trwałemu rozwojowi. 65 3.1 Wprowadzenie W niniejszym rozdziale przedstawiono przegląd analizy międzyregionalnej przeprowadzonej w odniesieniu do trzech województw rozpatrywanych w ramach tego badania: małopolskiego, łódzkiego, i pomorskiego (zob. wykres 22). Omówiono tu kluczowe zagadnienia związane z wyzwaniami demograficznymi oraz podkreślono podobieństwa i różnice między badanymi regionami. Wnioski z niniejszego rozdziału stanowią próbkę wyzwań i szans, jakie stoją przed samorządami regionalnymi w związku ze zmianami demograficznymi. Bardziej szczegółowe analizy poszczególnych regionów objętych badaniem opublikowano w serii dokumentów roboczych OECD LEED (Perek-Białas, 2013; Sagan, 2013; Szukalski, 2013). Niniejszy rozdział podzielono na następujące części: • • • • wyzwania demograficzne w regionach; zasoby regionów w procesie zarządzania zmianami demograficznymi; wyzwania na rynku pracy dotyczące starszych pracowników; dokumenty/strategie w ramach polityki regionalnej, uwzględniające zmiany demograficzne. Pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie Warmińsko-mazurskie Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Podlaskie Podlaskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-pomorskie Mazowieckie Mazowieckie Lub Lubuskie uskie Wielkopolskie Wielkopolskie Łódzkie Łódzkie Lub Lubelskie elskie Dolnośląskie Dolnośląskie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Opolskie Opolskie Śląskie Śląskie Małopolskie Małopolskie 0 Podkarpackie Podkarpackie 50 100 km Wykres 22. Mapa regionów objętych badaniem w Polsce Źródło: Opracowanie własne 66 3.2 Wyzwania demograficzne w regionach; Każdy z regionów objętych badaniem jest inny i w pewnym sensie wyjątkowy pod kątem własnego rozwoju, istnieją jednak pewne podobieństwa, dotyczące konieczności sprostania następującym wyzwaniom: • niski wskaźnik dzietności; • starzenie się społeczeństwa, zmiany w strukturze wiekowej ludności i średnim okresie trwania życia; • migracja wewnętrzna i zewnętrzna, oraz • wzrost/spadek liczby ludności. 3.2.1.Dzietność W ciągu ostatnich dwudziestu lat dzietność pozostawała poniżej poziomu zastępowalności pokoleń i jest to tendencja powszechna we wszystkich trzech regionach objętych badaniem, jak również na szczeblu krajowym, z różnicami występującymi między obszarami miejskimi a wiejskimi, a także między stolicami analizowanych regionów (zob. wykres 23 i załącznik 3). 2 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1998 2000 OECD EU-27 Gdansk Rural 2010 Urban POMORSKIE Lodz Rural Urban ŁÓDZKIE Cracow Rural Urban MAŁOPOLSKIE POLAND 2005 Wykres 23. Współczynnik dzietności w latach 1998–2010 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Poland Polska Urban Obszary miejskie Rural Obszary wiejskie Cracow Kraków Lodz Łódź Gdansk Gdańsk Jednak niektóre regiony znajdują się w nieco korzystniejszej sytuacji niż inne – województwo małopolskie i pomorskie są w lepszej sytuacji niż łódzkie, mimo że ich współczynniki dzietności pozostają na niskim poziomie. Wynika to z faktu, że w obu tych regionach występują obszary, które w ostatnich dziesięciu latach charakteryzował najwyższy w skali kraju współczynnik dzietności, tj. w województwie małopolskim: Nowy Sącz, Limanowa, Sucha Beskidzka, Nowy Targ, Myślenice oraz w województwie 67 pomorskim: Kaszuby. W województwie pomorskim wysoka dzietność wśród ludności wiejskiej występuje w północnej części regionu – współczynniki dzietności wśród ludności wiejskiej w powiatach Wejherowo i Kartuzy są zbliżone do poziomu zastępowalności pokoleń. Należy podkreślić, że problem niskiej dzietności jest szczególnie dotkliwy w większych miastach. Wszystkie trzy stołeczne aglomeracje regionów objętych badaniem charakteryzują się szczególnie niską dzietnością w dłuższym okresie (co najmniej od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku), a współczynnik reprodukcji ich ludności jest poniżej średniej w regionie. Jak wskazuje OECD (2011), dla rozwiązania problemu niskiej dzietności niezbędna jest długofalowa i stabilna polityka prorodzinna, wspierająca decyzje o posiadaniu dzieci, poprzez tworzenie warunków zapewniających zwiększenie liczby urodzeń oraz poprawę jakości życia i ograniczanie ubóstwa wśród rodzin. Skuteczna polityka prorodzinna wymaga inicjatyw legislacyjnych na poziomie krajowym, które wspierałyby wysiłki na rzecz odwrócenia negatywnych tendencji na poziomie regionalnym i lokalnym. Zasiłek rodzinny jest jednym z instrumentów polityki prorodzinnej, zapewniającym świadczenia finansowe. Analiza przedstawiona w poprzednim rozdziale wskazuje na silną współzależność między bezpośrednią pomocą dla rodzin a liczbą dzieci, które się w nich rodzą. Irlandia, Dania, Francja, Szwecja oraz Wielka Brytania, gdzie wydatki na społeczne usługi opiekuńcze nad dziećmi wahają się między 19% produktu krajowego brutto (PKB) w Irlandii a 30% PKB we Francji, mają najwyższe współczynniki dzietności w Europie (dane Eurostatu, 2011). Z drugiej strony Gauthier (2005) wykazał, że współzależność ta jest dość słaba i w wielu przypadkach działają inne czynniki, np. kulturowe. 3.2.2. Polityka prorodzinna Polityka prorodzinna powinna być rozumiana, jako szeroka koncepcja polityczna stanowiąca odpowiedź na wyzwania takie, jak starzenie się społeczeństwa, dobrostan dziecka, zmiany w kształcie i strukturze rodziny, zmiany na rynku pracy, a także zmiany kulturowe, wpływające na relacje rodzicielskie. Szczególne działania należy skoncentrować w takich obszarach jak: • • • • • rozwój instytucjonalnych struktur systemu pomocy w celu promowania wartości rodzinnych, monitorowanie sytuacji w rodzinach oraz rozpoznawanie problemów rodzinnych; rozwój systemu instrumentów finansowych wspierających rodziny w życiu codziennym, na przykład powszechne świadczenia rodzinne, świadczenia dla poprawy bytu dzieci, systemy podatkowe przyjazne rodzinie itp.; rozwój systemu wsparcia rodziców, którzy chcą mieć dzieci, mający na celu, m.in. zapewnienie specjalnych zasiłków dla matek i ojców, obniżenie podatku VAT na artykuły dla dzieci, zakładanie ośrodków opieki dla kobiet w ciąży, wydłużenie urlopu macierzyńskiego, poprawę sieci żłobków, zachęty finansowe dla pracodawców, aby wprowadzali formy organizacji pracy bardziej przyjazne rodzinom, pomoc dla rodzin opiekujących się starszymi członkami rodziny; opracowanie systemu wsparcia przy ponoszeniu kosztów kształcenia dzieci, w tym uznanie kosztów edukacji ponoszonych przez rodzinę, jako podstawy do ulg w zakresie podatku dochodowego; opracowanie systemu pomocy dla rodzin w trudnej sytuacji poprzez utworzenie centrum pomocy rodzinie, wprowadzającego środki prawne w zakresie zapobiegania problemom i mediacji rodzinnych oraz prowadzącego badania m.in. na temat przyczyn i skutków rozpadu rodzin. Skuteczność państwowych inicjatyw zmierzających do podniesienia poziomu dzietności ocenia się, jako słabą, a nawet ledwie zauważalną,. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest czas konieczny do oceny skutków interwencji publicznej1. Regionalne metody bezpośredniego oddziaływania na dzietność są 1 Gauthier A. H., 2005, Trends in policies for family-friendly societies, [in:] M. Macura, A. L. MacDonald, W. Haug (eds.), The new demographic regime. Population change and policy responses, UN, New York-Geneva 68 znacznie słabsze i ograniczają się do pomocy publicznej świadczonej przez różnego rodzaju instytucje przy wychowywaniu dzieci (żłobki, przedszkola, itp.). Oczywiście istnieje jeszcze znacznie szerszy zestaw środków pośrednich, wpływających na szanse na rynku pracy lub dostęp do przestrzeni publicznej dla osób posiadających małe dzieci, brakuje jednak jednego rozwiązania modelowego. Nawet w przypadku powodzenia tych działań, możliwość ich rozpowszechniania jest ograniczona z uwagi na różne uwarunkowania kulturowe i instytucjonalne społeczeństw2. 3.2.3. Starzenie się społeczeństwa i średni okres trwania życia Starzenie się społeczeństwa jest powszechnym wyzwaniem ze względu na rosnące zapotrzebowanie na kosztowne usługi publiczne świadczone osobom starszych oraz spadek żywotności ekonomicznej (zasobów ludzkich, dochodów, wydatków osobistych i podatków). Wyzwania związane ze starzeniem się społeczeństwa mają również bezpośredni wpływ na spadek dzietności. Drugim głównym elementem procesu starzenia się społeczeństwa jest wydłużanie się średniego okresu trwania życia. Udział obywateli starszych na obszarach objętych badaniem niezmiennie wzrasta i tendencja ta zauważalna będzie również w przyszłości (zob. wykres 24 i załącznik 4). 30 25 Łódzkie 20 Małopolskie Pomorskie 15 Poland 10 UE-27 OECD 5 0 1991 1995 2000 2005 2010 2035 Wykres 24. Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991–2035 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. W trzech analizowanych regionach tendencje w obszarze starzenia się ludności nieco się różnią: w Małopolsce tendencja ta jest zbliżona do tendencji ogólnokrajowej, w województwie łódzkim odsetek osób starszych jest większy niż średnia krajowa, natomiast w województwie pomorskim jest on mniejszy (wykres 25). Oznacza to, że starzenie się społeczeństwa jest obecnie największym problemem w województwie łódzkim, gdzie stanowi konsekwencję długoterminowego występowania niskiej dzietności i odpływów migracyjnych (pierwszy okres odpływu obserwowano na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku w północno-zachodniej części regionu i był on związany z migracją do miast przemysłowych - Konina, Płocka i Włocławka). Zniekształcenia w ówczesnej strukturze wiekowej ludności mają wpływ na dzisiejsze współczynniki reprodukcji ludności i przyspieszają proces starzenia się społeczeństwa, powodując „kurczenie się” liczby ludności w miastach (Martinez-Fernandez i in.,2012). Znaczny wzrost liczby ludności w starszym wieku występuje we wszystkich regionach objętych badaniem, a zatem należy w nich wdrożyć działania ukierunkowane na potrzeby związane z obecnym i przyszłym procesem starzenia się społeczeństwa, szczególnie pod kątem szerokiego zasięgu tego procesu oraz szybko rosnącej liczby i odsetka osób starszych. Samorządy regionalne powinny koncentrować się na rozszerzaniu istniejącej oferty usług dla osób starszych (opieka medyczna, pielęgnacja, ośrodki pobytu dziennego, 2 Baranowska-Rataj A., Matysiak A., 2012, Czy znamy lekarstwo na niską dzietność? Międzynarodowe badania ewaluacyjne na temat polityki prorodzinnej, „Polityka Społeczna”, nr 7 69 pomoc społeczna) oraz tworzeniu nowych usług, dostosowanych do pojawiającego się zapotrzebowania („edu-rozrywka”, turystyka, technologia przyjazna osobom starszym). Pomorsk Pomorsk Pomorskie ie ie Warmińsko-mazursk Warmińsko-mazursk Warmińsko-maz urskie ie ie Zachodniopomorsk Zachodniopomorsk Zachodniopomorskie ie ie Podlaskie Podlaskie Podlaskie Kujawsk Kujawsk Kujawsko-pomorsk o-pomorsk o-pomorskie ie ie Lub Lub Lubusk usk uskie ie ie Mazowieck Mazowieck Mazowieckie ie ie Wielkopolsk Wielkopolsk Wielk opolskie ie ie Łódz Łódzk Łódzk kie ie ie Lub elsk ie Lub Lubelsk elskie ie Dolnośląskie Dolnośląskie Dolnośląskie Świętok Świętok Świętokrz rz rzysk ysk yskie ie ie Opolsk Opolsk Opolskie ie ie Śląsk Śląsk Śląskie ie ie Share of people 65 or more years old (%) 15 and above 14 to 15 13 to 14 12 to 13 below 12 Podkarpack Podkarpack Podk arpackie ie ie Małopolskie Małopolsk Małopolskie ie 0 50 100 km Wykres 25. Osoby w wieku 65 lub więcej w polskich województwach w 2009 r. Źródło: OECD 2012 Share of people 65 or more Udział osób w wieku 65 lat years old (%) lub więcej (%) 15 and above 15 i więcej 14 to 15 14-15 below 12 Poniżej 12 Podsumowując, starzenie się społeczeństwa przebiega najszybciej w południowo-zachodnich i północnych częściach Polski (wykres 26), głównie z uwagi na ujemne saldo migracji. W poszczególnych regionach dominują jednak odmienne czynniki. Chociaż województwo pomorskie starzeje się szybciej niż łódzkie, wielkość tamtejszej populacji utrzymuje się na względnie stałym poziomie za sprawą wysokiej dzietności oraz dodatniego salda migracji. Znaczący jest także fakt, że chociaż województwo łódzkie ma obecnie najwyższy odsetek osób starszych, pozostałe regiony objęte badaniem mają szybsze tempo starzenia się, co jest bardzo istotne dla tych regionów, nie tylko obecnie, ale i w przyszłości. Ich samorządy doświadczą bowiem „efektu kohorty”, jeśli – w bardzo krótkim okresie – nie przemodelują swoich strategii i polityki regionalnej, w sposób uwzględniający zwiększone zapotrzebowanie na usługi publiczne dla osób starszych. 70 Pomorsk Pomorskie ie Warmińsko-mazursk Warmińsko-maz urskie ie Zachodniopomorsk Zachodniopomorskie ie Podlaskie Podlaskie Kujawsk Kujawsko-pomorsk o-pomorskie ie Lub Lubusk uskie ie Mazowieck Mazowieckie ie Wielkopolsk Wielk opolskie ie Łódzk ie Łódz kie Lub Lubelsk elskie ie Dolnośląskie Dolnośląskie Świętok Świętokrz rzysk yskie ie Opolsk Opolskie ie Śląsk Śląskie ie Changes of people 65 or more years old (pp) 5 and above 4 to 5 3 to 4 2 to 3 below 2 Podkarpack Podk arpackie ie Małopolskie Małopolsk ie 0 50 100 km Wykres 26. Zmiany udziału osób w wieku 65 lat lub starszych w polskich województwach w latach 1991–2009 Źródło: OECD, 2012 Changes of people 65 or more Zmiany dotyczące osób w wieku years old (pp) 65 lat lub więcej (pp) 5 and above 4 to 5 Below 2 5 i więcej 4–5 Poniżej 2 W ciągu ostatnich dwóch dekad współczynniki umieralności w regionach objętych badaniem wykazują pewne nieznaczne zróżnicowanie. W przypadku Małopolski współczynnik umieralności jest znacznie poniżej średniej krajowej, co skutkuje dłuższym średnim okresem trwania życia w stosunku do średnich wartości notowanych dla Polski. Ponadto, różnica między średnią krajową a wartością notowaną dla Małopolski utrzymuje się mniej więcej na stałym poziomie wraz z upływem czasu. W przypadku województwa pomorskiego początkowo współczynnik umieralności dla obu płci był nieznacznie wyższy od średniej krajowej. Jednak z czasem sytuacja ta ulegała poprawie i obecnie współczynnik umieralności pozostaje na poziomie znacznie niższym (mężczyźni) lub nieznacznie niższym (kobiety) niż średnia wartość notowana dla Polski. W województwie łódzkim na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wskaźnik umieralności notowano na poziomie nieco wyższym od średniej krajowej, następnie wartość ta uległa znacznemu podwyższeniu, głównie w związku z wysoką umieralnością wśród osób w wieku największej aktywności (tj. w wieku 20-50 lat). W konsekwencji województwo łódzkie charakteryzuje średni okres trwania życia o około 8–10 lat niższy w porównaniu ze średnią krajową. Sytuacja ta wynika głównie z faktu, że stolica województwa była szczególnie zaniedbana pod względem warunków i systemu ochrony zdrowia, a także poziomu bezpieczeństwa. Relatywnie gorsza sytuacja tego miasta pod względem bezrobocia, niższe dochody (płace i emerytury), niższy poziom wykształcenia mieszkańców w porównaniu z innymi regionami (zwłaszcza wśród starszej ludności nie posiadającej umiejętności niezbędnych we współczesnym społeczeństwie) są również społecznymi przyczynami tego zaniedbania. Ludzie nie posiadający wiedzy o zdrowym trybie życia, którym brak środków finansowych, są bardziej skłonni do przenoszenia odpowiedzialności za swoje zdrowie na „specjalistów” i nie wierzą w związek między stylem życia a zdrowiem. W tej sytuacji najlepszym przeciwdziałaniem jest organizowanie kampanii promującej zdrowy tryb życia oraz akcje, mające na celu zapewnienie dostępnych pod względem finansowym badań 71 profilaktycznych – działania te mogłyby być przynajmniej częściowo współfinansowane przez Europejski Fundusz Społeczny (EFS) oraz z publicznych środków resortu zdrowia. Subiektywną miarę stanowi samoocena stanu zdrowia , gdy osoby proszone są o dokonanie oceny własnego stanu zdrowia w sposób opisowy (załącznik 5). Zgodnie z wynikami tej oceny, w województwie łódzkim sytuacja jest najgorsza, częściowo ze względu na strukturę wiekową ludności (region jest najbardziej zaawansowany w procesie starzenia się społeczeństwa). Przy porównywaniu poszczególnych, ściśle określonych grup wiekowych różnice na ogół się zmniejszają, z wyjątkiem najstarszej grupy wiekowej. Umieralność w województwie łódzkim jest na ogół wyższa od średniej (z wyjątkiem zachorowań na nowotwory i umieralności niemowląt), natomiast szczególnie wysokie współczynniki umieralności (i wysoki współczynnik zachorowalności) można stwierdzić w przypadku chorób wątroby, przewodu pokarmowego, układu krążenia oraz zewnętrznych przyczyn śmierci. W województwie pomorskim, a zwłaszcza w województwie małopolskim sytuacja w tym zakresie jest znacznie lepsza. W województwie małopolskim, obok województw podkarpackiego i podlaskiego, przy większości przyczyn śmierci notowane są najniższe współczynniki śmiertelności. Przyczyny śmierci dominujące w województwie łódzkim mają ścisły związek z głównymi elementami stylu życia: nałogami (choroby wątroby – alkohol i choroby układu krążenia – tytoń), sposobem odżywiania (choroby przewodu pokarmowego), aktywnością fizyczną (choroby układu krążenia), zachowaniami ryzykownymi (zewnętrzne przyczyny śmierci – wypadki, zatrucia, samobójstwa). Ta tendencja wymaga wdrożenia intensywniejszych działań skoncentrowanych na promocję zdrowia. Starzenie się społeczeństwa jest także ściśle powiązane z dwoma innymi procesami demograficznymi: „feminizacją” i „osamotnieniem” starszych grup społeczeństwa. Feminizacja (spadek proporcji między płciami w wyniku większej umieralności mężczyzn) oraz osamotnienie (mieszkanie samotnie i tworzenie jednoosobowych gospodarstw domowych) są ze sobą powiązane. Większość gospodarstw domowych, prowadzonych przez pojedyncze starsze osoby tworzą wdowy, posiadające zazwyczaj niższe dochody, mieszkające w przestronnych mieszkaniach, a w konsekwencji często dotknięte ubóstwem energetycznym, z bardzo ograniczonym dostępem do codziennej pomocy ze strony rodziny i znajomych. Zjawiska te tworzą nowe otoczenie społeczne, a jednocześnie nowe wyzwania dla polityki regionalnej i lokalnej, wymagające zajęcia się tą specyficzną strukturą społeczną. Samorządy lokalne i regionalne muszą być świadome pojawiania się nowej struktury społecznej, która będzie konsekwencją starzenia się społeczeństwa. Sytuację tę należy we właściwy sposób odzwierciedlić w strategiach rozwoju regionalnego ukierunkowanych na zapewnienie usług umożliwiających tzw. „aktywne starzenie się w swoim miejscu zamieszkania”. Starsi ludzie zazwyczaj skupieni są na niewielkich obszarach, często od dawna już istniejących osiedlach i dzielnicach miast, w starych budynkach, dlatego samorządy muszą mieć świadomość istnienia takich „enklaw starości” na terenach miejskich. 3.2.4 Migracja Regiony różnią się znacznie pod względem atrakcyjności migracyjnej, która może wynikać z subiektywnej oceny warunków życia w regionach objętych badaniem, dokonywanej przez potencjalnych migrantów (zob. tabela 3). Pod względem migracji wewnętrznej województwo łódzkie zostało ocenione, jako miejsce zamieszkania o najniższym poziomie atrakcyjności, co potwierdziło się stałe ujemne saldo migracji. Jedną z przyczyn jest bliska odległość od Warszawy – duża liczba emigrantów z województwa łódzkiego przenosi się na Mazowsze i do jego stolicy. Rozwiązaniem mogłoby być stworzenie miejsca do osiedlania się dla ludzi o stosunkowo wysokich dochodach (wystarczająco wysokich, by kupić/wynająć mieszkanie w Łodzi, lecz niewystarczających do życia w Warszawie), którzy nie muszą codziennie dojeżdżać do pracy, takich jak pracownicy państwowi (np. nauczyciele), lecz również dziennikarze i inni przedstawiciele tzw. wolnych zawodów. Dwa pozostałe regiony charakteryzowały się dużą siłą przyciągania potencjalnych mieszkańców z uwagi na ich stosunkowo dobrą sytuację na rynku pracy i brak „konkurencji” na szczeblu regionalnym. 72 Tabela 1. Bilans migracji wewnętrznej i zewnętrznej, 1995–2010 Region Migracja wewnętrzna Migracja zewnętrzna 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 -1 113 -1 107 -1 564 -1757 -59 -188 -201 -23 Łódzkie 571 2 376 3 153 3673 -81 -332 30 Małopolskie 735 Pomorskie 1 054 1 651 2 270 2749 -1 427 -1 233 -1 197 -100 Polska a a a a -18 223 -19 668 -12 878 -2114 Uwaga: (a) brak danych, gdyż kategoria ta nie występuje Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. W odniesieniu do migracji zewnętrznej zauważono rosnącą atrakcyjność polskich regionów, jako miejsca zamieszkania. Spośród nich Małopolska i Kraków stały się głównymi miejscami przyciągającymi większą liczbę imigrantów niż liczba osób opuszczających te regiony. Wynika to głównie z dużych możliwości zatrudnienia w Krakowie w wielu branżach i sektorach (w tym w sektorze dynamicznie rozwijającej się informatyki, nowych technologii oraz działalności usługowej na zlecenie), co potwierdzają notowane tu najniższe stopy bezrobocia spośród miast w analizowanych regionach. W 2011 r. stopa bezrobocia w Krakowie wynosiła 4,8, w Gdańsku 5,4, w Gdyni 5,5, w Sopocie 4,0, zaś w Łodzi aż 11. W tym samym czasie w Polsce wskaźnik ten wynosił 12,5 (baza danych GUS, 2012). Wydaje się, że niektóre z polskich regionów mają dodatnie saldo migracji zewnętrznej z uwagi na coraz lepsze warunki życia oraz możliwości zatrudnienia, jakie oferują. Dlatego też regiony powinny zacząć opracowywanie strategii przyciągania migrantów i ułatwiania im osiedlania na swoich terenach. Wydaje się, że taka strategia ma ogromne znaczenie dla rozwoju województwa łódzkiego z uwagi na jego niekorzystną sytuację demograficzną. Przy wykorzystaniu korzyści płynących z dodatniego salda emigracji zewnętrznej dla regionalnych rynków pracy, podstawowe znaczenie będą miały skuteczne systemy prawa krajowego. Jednakże regiony muszą również być przygotowane na konieczność poradzenia sobie z nowymi problemami społecznymi wynikającymi z napływu osób różnych narodowości, gdyż bardzo szybko może się to stać codziennym problemem ich polityki regionalnej. Z uwagi na starzenie się społeczeństwa w ciągu najbliższych dziesięciu lat wielkość siły roboczej ulegnie zmniejszeniu i w obszarze prac, które nie wymagają wysokich kwalifikacji mogą nawet wystąpić jej niedobory. Imigracja może być tu postrzegana, jako rozwiązanie, lecz towarzyszyć jej będą liczne problemy związane ze sposobami integracji społecznej i włączeniem społecznym imigrantów w Polsce. Instytucje publiczne powinny być przygotowane do zapewnienia imigrantom odpowiednich usług w celu poprawy kompetencji językowych imigrantów i ich dzieci. 3.2.5. Zmiany w liczbie ludności Niekorzystną sytuację w łódzkim najlepiej ilustrują zmiany zachodzące w liczbie osób zamieszkujących obszary objęte badaniem w ciągu ostatnich dwóch dekad oraz prognozy opracowane przez Główny Urząd Statystyczny3 (wykres 27 i tabela 4). 3 Prognozę tę sporządzono w 2009 r. na okres do 2035 r. GUS pracuje obecnie nad nową wersją prognozy liczby ludności, która opiera się na dany uzyskanych w ramach Spisu Narodowego z 2011 r. 73 108 106 104 Poland 102 Lodzkie 100 Malopolskie 98 Pomorskie 96 OECD UE-27 94 92 90 1991 1996 2001 2006 Wykres 27. Wzrost / spadek liczby ludności (1991 r. = 100) Źródło: Główny Urząd Statystyczny Uwaga: niewielkie odkształcenia na początku lat 2000 związane są ze statystyczną korektą danych spisowych. Tabela 2. Liczba ludności w regionach objętych badaniem w latach 2000–2035 (w tysiącach) Region 2000 2005 2010 2020 2035 Łódzkie 2 627,8 2 577,5 2 541,8 2 419,2 2 188,0 Małopolskie 3 229,1 3 266,2 3 298,3 3 364,7 3 328,7 Pomorskie 2 172,3 2 199,0 2 230,1 2 285,1 2 262,8 Polska 38 254,0 38 157,1 38 167,3 37 829,9 35 993,1 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Podczas gdy w województwach małopolskim i pomorskim można zaobserwować wzrost liczby ludności, w województwie łódzkim w całym okresie objętym badaniem występował stały jej spadek. Ponadto, zakłada się, że podobny charakter będą miały zmiany przewidywane w okresie prognozowania. Podczas gdy małopolskie i pomorskie charakteryzują się niewielkim wzrostem liczby ludności, w łódzkim przewiduje się spadek populacji (tabela 4). Podsumowując, w kraju tak jednorodnym pod względem etnicznym i kulturowym jak Polska i w warunkach podobnych zachowań demograficznych, poszczególne regiony borykać się będą z różnymi problemami związanymi z ludnością. Jak wskazują dane zawarte w załącznikach do raportu, szczegółowo opisujących problemy demograficzne, w każdym z regionów, będących partnerem w projekcie - jeszcze więcej różnic występuje na szczeblu lokalnym (powiatu i gminy). 74 Proces starzenia się ludności, który stanowi główny przedmiot badania, ma ogromne znaczenie i wymaga ”wykreowania” nowych czynników wzrostu w obszarach „srebrnej” i „białej” gospodarki (więcej szczegółów przedstawiono w pkt 3.3.3). Niektóre z tych kwestii będą wykazywały znaczne różnice. Warunki zdrowotne mierzone poprzez wartość wskaźnika średniego okresu trwania życia, znacznie różnicują regiony objęte badaniem, podobnie jak ma to miejsce w przypadku innych czynników poza demograficznych, które wpływają na atrakcyjność regionów pod względem osiedlania w nich. W świetle obecnych danych statystycznych województwo łódzkie znajduje się w najgorszej sytuacji demograficznej: poza niską dzietnością i wysoką umieralnością musi się mierzyć z siłą przyciągania Warszawy. To bliskie sąsiedztwo „wysysa” osoby młode z regionu (obniżając w ten sposób zdolności reprodukcyjne regionu) oraz obniża atrakcyjność województwa łódzkiego w oczach imigrantów zza granicy. W połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku proponowano stworzenie funkcjonalnego połączenia (tzw. duopolis) Warszawa – Łódź, w ramach którego Łódź pełniłaby funkcję pomocniczą względem Warszawy, jednak propozycja ta nie została do dziś wcielona w życie. Przebudowa połączenia kolejowego oraz nowa autostrada łącząca Warszawę z Łodzią mogą zmienić tę sytuację i przekształcić istniejącą bliskość w nowe możliwości, jednak transformacja ta przypuszczalnie skończy się raczej stworzeniem nowego zaplecza mieszkaniowego oraz terenów rekreacyjnych, niż wpłynie w sposób trwały na współpracę gospodarczą. Procesy starzenia się społeczeństwa są jednocześnie skutkiem i motywacją do zmian społecznogospodarczych zachodzących w kraju. Dlatego też wyzwania związane z omawianymi tendencjami demograficznymi wymagają systemowej, zrównoważonej polityki realizowanej jednocześnie na wszystkich szczeblach administracyjnych zarządzania: krajowym, regionalnym i lokalnym. 3.3 Zasoby regionalne na potrzeby przekształceń demograficznych 3.3.1 Lokalizacja i połączenia komunikacyjne Zalety i wady lokalizacji różnią się znacznie w poszczególnych trzech regionach objętych badaniem. Dostępność sieci i połączeń komunikacyjnych jest warunkiem niezbędnym dla zwiększenia atrakcyjności regionu dla imigrantów. Województwa łódzkie i małopolskie są dogodnie zlokalizowane pod względem połączeń drogowych i autostrad z resztą Europy. Województwo łódzkie posiada autostradę A2, która jest częścią drogi europejskiej E30 biegnącej od zachodu, z Londynu przez Berlin i na wschód, przez Warszawę do Moskwy. Małopolska autostrada A4 (i miasto Kraków) stanowi część europejskiej autostrady E40, łączącej Calais przez Drezno od zachodu, z Rostowem nad Donem na wschodzie Europy. Autostrady w tych województwach mają połączenia z całym systemem innych autostrad w Europie Zachodniej, brakuje jednak tego typu połączeń ze wschodnią częścią Polski. Najgorszy dostęp do połączeń komunikacyjnych występuje w województwie pomorskim, gdzie istnieje tylko część autostrady A1 (obecnie w budowie), która zapewni połączenie Gdańska z Łodzią, a w przyszłości zostanie włączona do systemu autostrad europejskich (Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad 2012, wykres 28). 75 Pomorskie Pomorskie Gdańsk Gdańsk Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Warmińsko-mazurskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Podlaskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-pomorskie Mazowieckie Mazowieckie Lub Lubuskie uskie Wielkopolskie Wielkopolskie Warsaw Warsaw Łódź Łódź Łódzkie Łódzkie Lub Lubelskie elskie Dolnośląskie Dolnośląskie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Opolskie Opolskie Śląskie Śląskie Cracow Cracow Podkarpackie Podkarpackie Małopolskie Małopolskie motorways airports 0 50 100 km seaports seaports Wykres 28. Infrastruktura transportowa w Polsce w 2012 r. Źródło: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, 14.07.2012, www.gddkia.gov.pl Dostępność połączeń komunikacyjnych z Gdańska do stolicy kraju, Warszawy, jest najgorsza spośród wszystkich trzech regionów, ponieważ odległość między nimi wynosi około 340 km (około 5 godzin jazdy samochodem). Lepszy dojazd do Warszawy posida Kraków (290 km, około 4 godz. jazdy samochodem) oraz z Łodzi, która jest miastem położonym najbliżej Warszawy i posiada najlepsze połączenie drogowe (130 km, około 2,5 godz. krajową drogą szybkiego ruchu i około 1 godz. nowo otwartą autostradą A2). Trasa kolejowa z Gdańska do Warszawy jest obecnie modernizowana, ale podróż pociągiem do centrum Polski jest gorsza, niż jazda samochodem i trwa około 6–7 godzin. Znacznie szybciej można dostać się do Warszawy z Krakowa; chociaż tory zbudowano już dawno, niektóre pociągi pokonują tę trasę w zaledwie 2,5 godz. Natomiast podróż pociągiem z Łodzi do Warszawy trwa jedynie 1,5 godz. (Polskie Koleje Państwowe, 2012). Podróże lotnicze są znacznie szybsze, niż przemieszczanie się drogami naziemnymi. Ważne lotniska międzynarodowe znajdują się zarówno w Warszawie (obsługuje 42% wszystkich pasażerów w Polsce), w Krakowie (14%) i Gdańsku (11%). Z uwagi na bliski położenie Łodzi i Warszawy (130 km) lotnisko łódzkie obsługuje zaledwie 2% wszystkich pasażerów (Analiza rynku transportu, 2011). W przypadku województwa pomorskiego, poza transportem powietrznym, istotnym i dodatkowym środkiem transportu jest transport morski przez Bałtyk. W regionie znajdują się dwa z trzech głównych polskich portów: w Gdańsku i w Gdyni. W Gdańsku terminal z basenem głębokowodnym częściej wykorzystywany jest do transportu towarowego, podczas gdy port w Gdyni (nadal rozbudowywany) koncentruje się raczej na przewozach pasażerskich- duża częstotliwość połączeń ze Szwecją. Dostępność połączeń komunikacyjnych jest niezbędna dla zwiększenia atrakcyjności regionów, jako miejsc do osiedlania. Przyczynia się to również do zwiększenia dostępności regionalnego rynku pracy. W konsekwencji dostępność połączeń komunikacyjnych stymuluje napływ migracyjny, który może zrekompensować niski współczynnik dzietności w regionach. Ważne jest podkreślanie dostępności połączeń komunikacyjnych w regionach objętych badaniem – zwiększa ona i promuje obecne powiązania, wpływające na usprawnianie ich strategii. Na przykład województwo pomorskie posiada 76 lotnisko i port, lecz brakuje mu dostępności połączeń drogowych, natomiast kolej jest obecnie modernizowana. Województwo łódzkie korzysta z drogowego dostępu do stolicy (droga szybkiego ruchu/autostrada) i połączeń z Europą. Małopolskie wykorzystuje połączenia transportu lotniczego i drogowego oraz, do pewnego stopnia, kolejowego – zwłaszcza z Warszawą. Innym, istotnym elementem dostępności połączeń komunikacyjnych jest transport wewnątrz regionu. W każdym z badanych regionów sytuacja jest odmienna, z uwagi na różnice w strukturze skupisk ludności i konfiguracji terenu oraz rozwój infrastruktury kolejowej w przeszłości. Największe odległości z punktu najdalej położonego do stolicy regionu są podobne (150 km w pomorskim, 130 km w małopolskim i 115 km w łódzkim). 3.3.2 Zasoby środowiska naturalnego i użytkowanie gruntów Potencjał badanych regionów jest zróżnicowany również z uwagi na ich atrakcyjność geograficzną, zwłaszcza w kontekście rozwoju „srebrnej” i „zielonej” gospodarki (w tym sektora turystyki, SPA i zdrowia). Zasoby naturalne i dobra infrastruktura stanowią kluczową kwestię nie tylko w Małopolsce (biorąc pod uwagę Tatry i dostępną infrastrukturę SPA), lecz również w województwie pomorskim (centralne położenie na południowym wybrzeżu Bałtyku oraz liczne kurorty wakacyjne i SPA, przyciągające konsumentów z całego Regionu Bałtyckiego). Oba regiony są, więc w lepszej sytuacji niż łódzkie. W Polsce przeważającym sposobem użytkowania gruntów jest użytkowanie w postaci gruntów rolnych z kolei na drugim miejscu są lasy. W latach 2002–2010 udział procentowy obszarów rolnych w kraju spadł z 61,3% do 60,5%, a terenów leśnych wzrósł z 28,5% do 29,7%. Udział obszarów mieszkalnych i przemysłowych był stosunkowo niewielki i wzrósł w ciągu tych lat o 0,1% (Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.). Jedynym regionem, w którym powierzchnia gruntów rolnych uległa zwiększeniu było województwo pomorskie, jednak najwięcej obszarów rolnych wśród badanych regionów można znaleźć w łódzkim. We wszystkich badanych regionach powierzchnia obszarów leśnych uległa zwiększeniu w wyniku realizacji jednej z europejskich strategii ,mającej na celu zakładanie lasów na obszarach, na których gleby są nisko efektywne dla celów rolniczych. Spośród trzech regionów objętych badaniem największy udział obszarów leśnych odnotowuje województwo pomorskie. W latach 2002–2010 udział obszarów mieszkalnych w całości gruntów użytkowanych w regionie wzrósł przy lekkim spadku wielkości powierzchni odłogów, co należy uznać za tendencję pozytywną. Jednak udział terenów rekreacyjnych (z wyłączeniem lasów) nie zmienia się (wykres 29). W województwie łódzkim wzrosła natomiast powierzchnia terenów mieszkalnych przy jednoczesnym spadku powierzchni odłogów. Te zmiany powinny być ocenione pozytywnie i promowane. Wzrost powierzchni obszarów mieszkalnych zaobserwowano również w Małopolsce. Struktura użytkowania gruntów we wszystkich analizowanych regionach sprzyja rozwojowi turystyki i rekreacji. Stwarza, zatem korzystne warunki dla rozwoju usług zdrowotnych i obiektów rekreacyjnych dla starzejącej się ludności oraz możliwość zwiększenia liczby ludności w województwie łódzkim. Należy promować zasoby środowiska naturalnego regionu, aby pobudzić wzrost gospodarczy w dziedzinie turystyki/rekreacji oraz rozwijać warunki sprzyjające starzejącemu się społeczeństwu. 77 % 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 ŁÓDZKIE 30.0 MAŁOPOLSKIE 20.0 POMORSKIE 10.0 0.0 % % % % % % % % % % % % % % % % 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 agricultural land forests residential areas industrial areas recreation areas waters fallow lands others % 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 % % % % % % % % 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 residential areas industrial areas recreation areas fallow lands Wykres 29. Użytkowanie gruntów w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 2002–2010 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 agricultural land forests grunty rolne lasy residential areas obszary mieszkalne industrial areas obszary przemysłowe recreation areas tereny rekreacyjne waters wody fallow lands odłogi others inne 3.3.3 Potencjał kapitału ludzkiego i umiejętności w zakresie rozwoju „białej” gospodarki Trzy badane regiony różnią się pod względem potencjału kapitału ludzkiego, który jest niezbędny dla przyszłego rozwoju województw. W latach 1995–2011 nastąpił znaczący wzrost odsetka osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności w wieku 15–64 lata, co można uznać za wskaźnik znacznego wzrostu poziomu kwalifikacji siły roboczej. Ta sama tendencja występowała w tych regionach w 2000 r., dominacja Małopolski z ponad 10% udziałem osób z wyższym wykształceniem w 78 populacji osób w wieku 15–64 lata. W 2011 r. w dwóch regionach (w Małopolsce i w województwie pomorskim) odsetek osób z wyższym wykształceniem przewyższał średnią. W skali kraju odsetek osób z wyższym wykształceniem wzrósł do ponad 20% (wykres 30). Tendencja ta nie jest zbyt wyraźna – odsetek ten wzrasta bardzo szybko w grupie osób młodych (wg danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r., 45% osób w wieku 25–29 lat posiada wykształcenie wyższe), lecz jednocześnie powstaje pytanie dotyczące, jakości wykształcenia z punktu widzenia dostosowania do obecnych i przyszłych oczekiwań pracodawców. Wykształcenie wyższe niekoniecznie jest dopasowane do ofert pracy, dlatego bardzo ważnym zadaniem jest likwidacja rozbieżności między „produkcją szkolnictwa wyższego” a potrzebami rynku pracy. Wykres 30. Odsetek osób w wieku 15–64 lat posiadających wyższe wykształcenie w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim i w Polsce, w latach 1995–2011 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Liczba placówek szkolnictwa wyższego w regionach objętych badaniem również wzrosła, jakkolwiek nie odbywało się to w takim samym tempie: • Małopolska – w 2000 r. istniały 23 placówki, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 33; • łódzkie– w 2000 r. istniało 19 placówek, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 32 (30 w 2011r.); • pomorskie – w 2000 r. istniało 17 placówek, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 28. Zmieniająca się struktura wiekowa polskiego społeczeństwa odzwierciedla spadek liczby młodzieży, a w efekcie mniejszą liczbę osób podejmujących studia. W Małopolsce do 2010 r. zdołano zwiększyć liczbę studentów na przypadających na 10 tys. mieszkańców a sytuacja jest tutaj lepsza niż w pozostałych dwóch regionach i w Polsce ogółem. Uniwersytet Jagielloński (UJ) jest na pierwszym miejscu na liście najlepszych uniwersytetów w kraju. Co więcej, Uniwersytet Jagielloński oraz inne uczelnie w mieście, jak np. Akademia Górniczo-Hutnicza, są też uznawane na świecie, dzięki czemu Kraków pełni rolę silnego ośrodka akademickiego. Z kolei województwo pomorskie jest najsilniejszym ośrodkiem edukacyjnym w Polsce północnej. W 2010 r. w regionie było ponad 107 tys. studentów. Większość z nich studiowała w aglomeracji trójmiejskiej., której potencjał tworzą przede wszystkim państwowe szkoły wyższe. Mimo zmian demograficznych do 2010 r. liczba studentów wzrastała – w ciągu ostatnich pięciu lat zaobserwowano wzrost o ponad 12% (Lokalny Bank Danych, GUS, 2012). Sytuacja województwa łódzkiego jest odmienna. W latach 2002–2008 liczba studentów rosła, lecz od 2008 r. nastąpił jej gwałtowny spadek do poziomu poniżej średniej krajowej w 2010 r. (wykres 31). Województwo łódzkie konkuruje o studentów nie tylko z Warszawą, lecz również z Wrocławiem i Poznaniem. Młodzi ludzie ze wschodniej części województwa łódzkiego wolą studiować w Warszawie, ci z 79 części południowej we Wrocławiu, zaś ci z części zachodniej – w Poznaniu. W opinii studentów4 miasta te oferują lepsze możliwości rozpoczęcia kariery zawodowej (ze względu na niższe stopy bezrobocia i wyższe dochody) oraz godzenia studiów z pracą zarobkową. Spadek liczby studentów stawia istotne wyzwania na przyszłość w zakresie rozwoju umiejętności w regionie w czasie, gdy potrzebne będą zasoby ludzkie o wysokich umiejętnościach, po to aby zwiększyć konkurencyjność lokalnych firm. Spadek liczby studentów wskazuje na dostosowanie w stosunku do zatrudnienia i atrakcyjności sektora MŚP. Istnieje potrzeba rozwoju ośrodka kształcenia studentów w Łodzi, poprzez tworzenie warunków korzystnych zarówno pod względem estetycznym, jak i ekonomicznym. POLAND Wykres 31. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców w Polsce oraz w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim, w latach 2002–2011 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Systematycznie wzrastała również liczba państwowych wyższych szkół zawodowych (zmieniano klasyfikację wyższych szkół zawodowych / innych szkół wyższych). W 2007 r. w Polsce były 234 takie szkoły, a w 2011 r. było ich 254, zaś w regionach: • łódzkim – w 2007 r. było 12, do 2011 r. liczba wzrosła do 14; • małopolskim – w 2007 r. było 15 i w 2011 r. liczba ta nie zmieniła się; • pomorskim – w 2007 r. było 16, do 2011 r. liczba wzrosła do 17. Poziom rozwoju usług edukacyjnych w regionach ma bezpośredni wpływ na jakość kapitału ludzkiego. To z kolei określa jakość rynku pracy i wpływa na dynamikę rozwoju gospodarczego regionu, a w dalszej kolejności – na poziom życia. Duży odsetek osób z wyższym wykształceniem w regionie stanowi jeszcze bardziej pozytywny aspekt w związku z procesem starzenia się. Osoby z wyższym wykształceniem pozostają dłużej aktywne zawodowo i są dobrze przygotowane pod względem umysłowym do długotrwałej aktywności na rynku pracy. Nie można nie doceniać znaczenia usług edukacyjnych w regionach. Ich stały rozwój i usprawnianie są niezbędne do zapewnienia podaży siły roboczej odpowiedniej jakości oraz długowieczności społeczeństwa aktywnego zawodowo. 4 Łódź w oczach studentów łódzkich publicznych uczelni wyższych. IV edycja (2009-2010 (Lodz in eyes of the people studying in Łódź), http://spatium.uni.lodz.pl/?page_id=303 80 Umiejętności niezbędne dla rozwoju „białej” gospodarki „Biała” gospodarka odnosi się do tych produktów, usług i rodzajów działalności, które związane są z opieką zdrowotną oraz opieką nad osobami zależnymi, niepełnosprawnymi i starszymi. Regionalne porównania sektora „białej” gospodarki w odniesieniu do sytuacji w Polsce stanowią znacznie większe wyzwanie, gdyż brakuje bezpośrednich lub złożonych wskaźników dostarczających dokładnych informacji o znaczeniu tego sektora dla gospodarki. Niektóre ze wskaźników opisują istniejące różnice. Liczba lekarzy na 100 tys. mieszkańców w województwie łódzkim jest znacznie większa niż w innych regionach i w Polsce ogółem. W województwie pomorskim statystyki ujawniają w ostatnich latach spadek liczby lekarzy na 100 tys. mieszkańców (wykres 32 i załącznik 6), a znaczny spadek ich liczby obserwowany jest od 2004 r., od czasu przystąpienia Polski do UE. Można to tłumaczyć emigracją zewnętrzną specjalistów sektora „białej” gospodarki, jednak wymagałoby to dalszych badań. 650 N U R S E S 550 450 350 D O C T O R S 250 150 50 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 P H Y S I O 2010 S -50 Wykres 32. Liczba lekarzy, fizjoterapeutów i pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys. mieszkańców Źródło: Eurostat, 2011 r. Stała tendencja wzrostu liczby fizjoterapeutów na 100 tys. mieszkańców widoczna jest we wszystkich omawianych regionach, jak również w całej Polsce (wykres 32 i załącznik 6). Poziom rozwoju usług w zakresie fizjoterapii jest szczególnie znaczący w Małopolsce, gdzie liczba fizjoterapeutów przekracza średnią krajową. Wynika to głównie z dużej liczby szkół i uczelni oferujących kształcenie w 81 tym zakresie, jak też z faktu, że w regionie tym jest stosunkowo dużo ośrodków rehabilitacyjnych, zdrowotnych i SPA, które zatrudniają tych specjalistów. W odniesieniu do personelu pielęgniarskiego tendencja wzrostowa nie jest już tak wyraźna, jako że wskaźnik pokazuje zarówno wzrosty, jak i spadki liczby pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys. mieszkańców (wykres 32 i załącznik 6). Pod względem rozwoju usług pielęgniarskich, Małopolska z wynikami powyżej średniej krajowej znajduje się w najlepszej sytuacji. Dla starzejącego się społeczeństwa, dostęp do „białego personelu” ma kluczowe znaczenie. Może być on również uznawany za jeden z istotnych wskaźników jakości życia osób starszych. Stały dostęp do personelu pielęgniarskiego i wsparcie tej grupy zawodowej ma znaczenie priorytetowe, zważywszy na starzenie się społeczeństwa we wszystkich trzech regionach objętych badaniem. Opieka długoterminowa W kontekście starzejącego się społeczeństwa dalsza analiza możliwości i barier dla długoterminowej opieki stanowi element sektora „białej” gospodarki. Liczba danych dotyczących opieki długoterminowej zarówno na szczeblu regionalnym, jak i krajowym jest ograniczona (np. zarówno w poszczególnych regionach, jak i w całym kraju brakuje danych na temat dostępu do usług nieformalnych opiekunów osób starszych). Niemniej jednak zmiany demograficzne nie wpływają obecnie na poprawę infrastruktury sektora opieki długoterminowej. Wynika to ze zmian w przepisach prawnych dotyczących pomocy społecznej (2004), jak również z obowiązkowej standaryzacji usług domów opieki społecznej, do których dostęp jest dla wielu osób uniemożliwiony. Przedstawione tutaj tym miejscu dane pochodzą ze źródeł Eurostatu. Jednak w niektórych regionach informacje na temat miejsc dostępnych w domach opieki społecznej są oficjalnie prezentowane na stronach internetowych, wraz z ceną i listą osób oczekujących. Na przykład, w domach opieki społecznej na terenie Małopolski obecnie (tzn. na dzień 31 lipca 2012 r.) dostępnych jest łącznie 7315 łóżek (dla wszystkich zainteresowanych, w tym dla osób starszych), z czego 137 wolnych, a na liście oczekujących znajduje się 679 osób. Według wskaźnika miejsc dostępnych w domach opieki społecznej na 100 tys. mieszkańców, regiony małopolskie i łódzkie plasują się ponad średnią, chociaż w województwie łódzkim liczba wolnych łóżek w 2010 r. spadła w porównaniu z 2003 r.. Z kolei liczba miejsc dostępnych w tych instytucjach w województwie pomorskim jest niższa niż średnia krajowa, ale równocześnie wzrosła w porównaniu z 2003 r. Wielu ekspertów i naukowców wskazuje na pilną potrzebę opracowania systemu opieki długoterminowej dla starzejącego się społeczeństwa, nie tylko w kontekście znalezienia nowych sposobów finansowania usług na rzecz osób starszych5 poprzez ubezpieczenie z dostępem do opieki dodatkowej, ale również w celu zapewnienia wsparcia członkom ich rodzin (projekt Eurofamcare6), zwłaszcza pracującym i opiekującym się osobami starszymi7. Brak spójności danych dotyczących sektora opieki zdrowotnej można zaobserwować w wielu raportach. Dla przykładu, według oficjalnego sprawozdania wydziału zdrowia Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego (odpowiedzialnego za sektor opieki zdrowotnej), pod koniec grudnia 2010 r. zatrudnionych było łącznie 13 geriatrów, lecz ani jednej pielęgniarki geriatrycznej (zob. Zabezpieczenie 5 Augustyn, M. (red.) (2010), Opieka długoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacja, Warszawa, Grupa robocza ds. Przygotowania Ustawy o Ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności przy Klubie Senatorów Platformy Obywatelskiej, Golinowska, S. (2010), The Long-Term Care System for the Elderly in Poland, ENEPRI-ANCIEN Research Report 83, Bruksela, CEPS, http://www.ancienlongtermcare.eu/sites/default/files/ENEPRI%20RR%20No%2083%20(ANCIEN%20-%20Poland).pdf, strona odwiedzona 20.10.2012. 6 Więcej informacji na temat tego projektu, finansowanego ze środków UE i realizowanego w Niemczech, Grecji, Włoszech, Polsce, Szwecji i Wielkiej Brytanii (kontrakt nr QLK6-2002-02647), można znaleźć na stronie http://www.uke.de/extern/eurofamcare/beschreibung.php; strona odwiedzona 20.10.2012. 7 Stypińska J., Perek-Białas J., (2010), „Łączenie pracy i opieki nad osobą starszą – wpływ na jakość życia opiekuna”, w: Kałuża D., Szukalski P. (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź 2010 and Drożdżak Z., Melchiorre M.G., Perek-Białas J., Principi A, Lamura G., (2013), „Ageing and long-term care in Poland and Italy: a comparative analysis”, w: ‘The Making of Aging Policy: Theory and Practice in Europe’, R. Ervik, T. Linden (red.), Edward Elgar Press (w opracowaniu). 82 opieki zdrowotnej na terenie województwa małopolskiego w 2010 r., 2011). Dane te różnią się jednak od informacji przedstawionych w tabeli 5, dotyczących liczby geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc dostępnych w tych placówkach (Dubiel, Klicz-Rączka, 2011). Według danych zawartych w tabeli 3, sytuacja w Małopolsce jest dużo lepsza niż w województwach łódzkim i pomorskim, choć najlepsze wyniki w tym zakresie uzyskało województwo śląskie. Tabela 3. Liczba geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc dostępnych w tych placówkach na koniec 2010 r. (31.12.2010) Małopolska Łódzkie Pomorskie Śląskie Geriatrzy 36 15 15 58 Ośrodki 7 1 5 25 geriatryczne Miejsca dostępne 73 10 5 229 w ośrodkach geriatrycznych Źródło: M. Dubiel, A. Klich-Rączka, Wyzwania dla opieki zdrowotnej – kadry, leki, badania w Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. „Zdrowie Publiczne i Zarządzanie”, tom. IX, nr 1/2011. Nowe tendencje demograficzne, a w szczególności starzenie się społeczeństwa, stawiają przed sektorem ochrony zdrowia szereg różnych wyzwań. Z dostępnych danych można wywnioskować, że region Małopolski jest już w najlepszej sytuacji, aby sprostać tym wyzwaniom. Natomiast województwo pomorskie powinno rozważyć uwzględnienie potrzeb sektora zdrowotnego w swojej strategii rozwoju. Wykluczenie społeczne W ogólnym badaniu sytuacji społeczno-gospodarczej w regionach należy uwzględnić kwestię ubóstwa. Pod tym względem sytuacja wygląda najgorzej w regionie łódzkim, następnie w Małopolsce i stosunkowo lepiej w województwie pomorskim, gdzie wskaźnik ubóstwa osiąga wartość poniżej średniej krajowej (wykres 33). W Małopolsce jest w istocie mniej osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną, niż w pozostałych regionach. Problem ubóstwa jest ściśle związany z kwestiami, takimi jak: 1. poziom wynagrodzeń (zwłaszcza częstotliwość występowania wynagrodzenia zasadniczego); 2. poziom bezrobocia (brak dochodów); 3. wielkość zatrudnienia w przemyśle rolniczym (zwykle wysokość dochodów osób pracujących w rolnictwie jest dużo niższa w porównaniu ze średnim dochodem). Te trzy czynniki mają bezpośredni i pośredni wpływ na poziom ubóstwa (poprzez formułę służącą do obliczenia wysokości emerytury). Polityka może próbować złagodzić sytuację poprzez transfery społeczne, ale długoterminowego rozwiązania należy raczej szukać na rynku pracy. Analiza liczby osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców wskazuje na tendencję spadkową w tym zakresie, zarówno w Polsce, jak i w poszczególnych regionach objętych badaniem (tabela 4), co wynika głównie ze zmian w przepisach, ograniczających dostęp do pomocy społecznej. W 2004 r. odnotowano podobny spadek, ponieważ wprowadzono wówczas zmianę w przepisach dotyczących pomocy społecznej. Podobne tendencje można było jednak zaobserwować w każdym analizowanym roku – zarówno w całej Polsce, jak i w poszczególnych regionach. Zmiana wartości wskaźnika osób korzystających z pomocy społecznej w latach 2002–2011 wskazuje na ok. 21% spadek w Polsce. W regionie łódzkim w analogicznym okresie wskaźnik ten wyniósł zaledwie 12%. W Małopolsce i w województwie pomorskim osiągnął on w tym samym czasie wartość powyżej średniej, tj. odpowiednio 28% i 27%. Najmniej beneficjentów pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców było (w 2002 r.) i nadal jest (w 2011 r.) w Małopolsce. 83 Wykres 33. Liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w porównaniu ze wskaźnikiem osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną Uwaga: odsetek liczby ludności Źródło: Eurostat, 2011 r. Tabela 4. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Polska 666.8 691.3 631.2 674.7 738.4 620.8 551.3 545.9 541.5 523.7 Łódzkie 605.4 656.2 585.7 654.3 734.8 632.6 545.4 539.5 544.8 530.4 Małopolska 580.4 604 483.3 511.4 562.2 480.8 436.9 436.7 437.4 418.7 Pomorskie 763.9 796.5 696.6 728.4 733.3 675.6 585.3 580.7 569.6 561 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. 84 Społeczeństwo obywatelskie W kontekście starzejącego się społeczeństwa należy kłaść szczególny nacisk na rolę społeczeństwa obywatelskiego, które może wypełniać lukę tam, gdzie zawodzą instytucje publiczne. Dane dotyczące rozwoju organizacji pozarządowych (NGO), które koncentrują się na działaniach związanych ze starzeniem się społeczeństwa (wsparcie dla dzieci, osób starszych, działania w zakresie rozwiązań międzypokoleniowych, nie są łatwo dostępne i nie zawsze są dokładne (jak pokazują wyniki badania Klon/Jawor lub dane szacunkowe zebrane na potrzeby Europejskiego Roku Wolontariatu 2011). Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, liczba organizacji pozarządowych w Polsce ogółem i we wszystkich omawianych regionach rośnie (tab. 5). Należy przy tym podkreślić, że organizacje te oferują – poza wolontariatem – możliwość podjęcia pracy zarobkowej – zob. tabela 6. Tabela 5. Łączna liczba aktywnych organizacji pozarządowych (w tys.) 2008 2010 Polska 70.9 75 Łódzkie 4.6 4.8 Małopolska 6.6 6.8 Pomorskie 3.6 4.2 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. Tabela 6. Łączna liczba osób zatrudnionych w organizacjach pozarządowych (w tys.) 2008 2010 Polska 70.8 85.4 Łódzkie 3.0 3.3 Małopolska 7.2 8.1 Pomorskie 3.8 5.3 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r. W kontekście rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i działalności organizacji pozarządowych w omawianych regionach, niewiele jest dostępnych badań ilościowych, opisujących uwarunkowania i czynniki wpływające na większe lub mniejsze zaangażowanie obywateli w działalność tych organizacji w poszczególnych województwach, przez co niemożliwe jest porównanie, w których regionach sytuacja jest lepsza lub gorsza. Ostatnie badania wskazują jednak na różne inicjatywy na rzecz osób starszych, realizowane w trzech omawianych regionach (Perek-Białas, 2013; Sagan, 2013; Szukalski, 2013). Niemniej jednak, na przykład w Krakowie nie ma dodatkowych instytucji doradczych, które mogłyby bezpośrednio wpływać na działania podejmowane na rzecz osób starszych (tak jak jest na przykład w Gdańsku, gdzie działa Gdańska Rada ds. Seniorów i Gdański Uniwersytet Trzeciego Wieku lub w Gdyni, gdzie funkcjonuje Centrum Aktywności Senior (zachęcające osoby starsze do angażowania się w różnego rodzaju inicjatywy). W Łodzi natomiast działa Rada Seniorów, powstała w październiku 2011 r., której pierwsze posiedzenie odbyło się w lipcu 2012 r. W Małopolsce organizacje pozarządowe są znane i aktywne na szczeblu nie tylko regionalnym, ale również krajowym, wchodząc w strukturę organizacji parasolowej Forum 50+ oraz należąc do organizacji AGE Platform Europe. Projekty realizowane przez organizacje pozarządowe w województwie małopolskim traktowane są, jako przykłady dobrych praktyk. znanych zarówno w Polsce, 85 jak i za granicą (np. Akademia Pełni Życia). Również Program S@S, którego rolą jest angażowanie osób starszych w działania o charakterze kulturalnym czy edukacyjnym, cieszy się dobrą sławą i uznaniem na arenie międzynarodowej (konferencja w Brukseli, 4 czerwca 2012 r.). Dlatego, promowanie roli organizacji pozarządowych w społeczeństwie, jak również utrzymanie, a w niektórych przypadkach (w związku ze starzeniem się społeczeństwa) zwiększenie wsparcia i znaczenia transferu wiedzy pomiędzy tymi organizacjami a innymi instytucjami działającymi na rzecz osób starszych na szczeblu lokalnym, może sprzyjać włączeniu społecznemu. Jedną z najbardziej udanych inicjatyw, rozpowszechnioną w całym kraju są Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW). Liczba tych placówek na terenie całego kraju rośnie bardzo szybko: w 1989 r. było ich tylko 9, do 2007 r. ich liczba wzrosła do 125, w 2010 r. – do 248, a w marcu 2012 r. wyniosła 385 (w 2012 r. liczba UTW w trzech regionach wynosiła: 32 w Małopolsce, 28 w województwie łódzkim8, 20 w województwie pomorskim). Dane te cały czas się zmieniają – w sierpniu 2012 r. w Polsce było 410 Uniwersytetów Trzeciego Wieku, w tym jeden nowy, utworzony w Łebie, w województwie pomorskim. Poza wzrostem liczby UTW, zaobserwować można również przyrost liczby studentów oraz rozszerzenie zakresu tematycznego zajęć oferowanych w tych placówkach. Dynamika rozwoju Gdańskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku jest dobrym przykładem ilustrującym intensywne tempo tych zmian (zob. poniższa tabela). Tabela 7. Gdański Uniwersytet Trzeciego Wieku Źródło: na podstawie danych ze strony http://www.ug.edu.pl Innym przykładem bardzo sprawnie funkcjonującego UTW jest Sądecki Uniwersytet Trzeciego Wieku w Małopolsce, który poza propozycjami ogólnych zajęć edukacyjnych dla osób starszych przebywających na emeryturze, oferuje też kursy umożliwiające słuchaczom rozwijanie nowych umiejętności oraz uzyskanie certyfikatów potwierdzających zdobycie nowych kwalifikacji (np. asystent osoby starszej) (zob. ramka 4). 8 Zob. http://www.rcpslodz.pl/Informator/67/1/ 86 Ramka 4. Przykład inicjatywy na rzecz osób starszych w Nowym Sączu, prowadzonej w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku KSZTAŁCENIE na UNIWERSYTECIE TRZECIEGO WIEKU W NOWYM SĄCZU Słuchacze Sądeckiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku zdobywają kwalifikacje w nowych zawodach, takich jak np. opiekun medyczny, technik informatyk, kosmetyczka, pilot wycieczek, specjalista ds. kadr i płac. Stanowili oni połowę uczestników kursu przygotowującego do egzaminu na opiekuna medycznego (w szkole policealnej). Kurs był podzielony na dwa semestry, a zajęcia odbywały się dwa razy w tygodniu i trwały po 4 godziny zegarowe. Do kursu przystąpiły 42 osoby, a ukończyło go 31 osób, przy czym uczestnicy byli w przedziale wiekowym od 20 do 60 lat. Oprócz lekcji teoretycznych, w programie kursu znalazło się dużo zajęć praktycznych. Nabyte umiejętności absolwenci kursu weryfikowali podczas praktyk w szpitalu rehabilitacyjnym, domu opieki społecznej i domu spokojnej starości. W rezultacie trzy absolwentki Sądeckiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku zostały wolontariuszkami w nowo otwartym hospicjum w Nowym Sączu. Inni mogą pomagać chorym lub niepełnosprawnym członkom rodziny jako nieformalni opiekunowie. Takie kursy to nowatorski projekt Sądeckiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który umożliwia zainteresowanym bezpłatne zdobycie nowych kwalifikacji i ewentualny powrót na rynek pracy. Źródło: na podstawie informacji przekazanych przez Wiesławę Borczyk, Prezes Sądeckiego UTW oraz informacji dostępnych na stronie internetowej http://www.dziennikpolski24.pl/pl/magazyny/kariera/1219196-nowe-kwalifikacjena-emeryturze.html,,0:pag:2#nav0 [sierpień 2012] Uniwersytety Trzeciego Wieku mają wsparcie polityków w Parlamencie, gdzie działa specjalny Parlamentarny Zespół ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku i stały się ważnym partnerem w tworzeniu i rozwoju polityki społecznej pod kątem osób starszych. Wydaje się koniecznym zapewnienić stałe wsparcie dla Uniwersytetów Trzeciego Wieku i innych organizacji dedykowanych osobom starszym, aby stworzyć sieć wiedzy umożliwiającą tym placówkom dzielenie się doświadczeniami i pomysłami, a także, aby ułatwić rekrutowanie wolontariuszy spośród członków tych organizacji. Przykładem takiego wsparcia może być Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych opracowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Dzięki niemu, od jesieni 2012 r. ponad 400 organizacji, Uniwersytetów Trzeciego Wieku i innych instytucji działających na rzecz osób starszych, może z powodzeniem finansować swoje działania. Wiele działań finansowanych ze środków tego programu ma na celu zwiększenie zaangażowania osób starszych w inicjatywy na szczeblu lokalnym (poprzez wolontariat – np. Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” 9 zorganizowało specjalne warsztaty dla liderów UTW z całej Polski, aby umożliwić dzielenie się dobrymi praktykami i pokazać, jak można włączyć się w wolontariat na rzecz lokalnych społeczności). 3.4 Zmiany demograficzne, starsi pracownicy i wyzwania dla polityki regionalnej Regiony objęte badaniem różnią się od siebie pod względem sytuacji gospodarczej, nie tylko w kontekście bieżących dochodów, ale również w odniesieniu do skumulowanych środków. Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca (PKB per capita) jest syntetycznym wskaźnikiem rozwoju, powszechnie stosowanym w analizie porównawczej poziomu gospodarczego regionów. W latach 2002-2009 wskaźnik wzrostu gospodarczego utrzymywał się praktycznie na jednakowym poziomie we wszystkich analizowanych regionach (województwo pomorskie – wzrost o 57,6%, województwo łódzkie – wzrost o 58%, województwo małopolskie – wzrost o 59,6%), przy czym różnice bezwzględne były stabilne. Zróżnicowania wynikają ze struktury wiekowej, struktury sektorowej przemysłu i działalności gospodarczej (wykres 34). Niższa wartość PKB per capita w Małopolsce w porównaniu z innymi województwami najprawdopodobniej wynika z faktu, że jest to region rolniczy. 9 http://e.org.pl/ 87 Wykres 34. Zmiany w wielkości zatrudnienia w poszczególnych sektorach na szczeblu krajowym i regionalnym oraz w produkcie krajowym brutto na jednego mieszkańca, w PLN, 2000–2007 Źródło: baza danych OECD Statistics Niemniej jednak w 2010 r. wartość PKB per capita we wszystkich omawianych regionach była niższa od średniej wartości dla Polski, gdyż jest ona w dużym stopniu zawyżona wynikami z województwa mazowieckiego (szczególnie widoczny jest wpływ Warszawy, której PKB per capita wynosi 301,1% średniej krajowej, a jednocześnie populacja stolicy Polski stanowi 4,4% łącznej liczby mieszkańców całego kraju). W 2010 r., w dwóch badanych regionach produkt krajowy brutto osiągnął wartość zbliżoną do średniej krajowej (województwo pomorskie – 96,0%, województwo łódzkie – 92,1%), podczas gdy w Małopolsce sytuacja wyglądała dużo gorzej. Jednocześnie jednak można zaobserwować różnice w ramach poszczególnych regionów. Stolica województwa z reguły znajduje się w dużo lepszej sytuacji niż pozostała część obszaru (np. w przypadku województwa łódzkiego – PKB w Łodzi stanowi 123,6% średniej krajowej, czyli prawie dwa razy tyle, ile PKB w okręgu Sieradz; PKB w Krakowie wynosi 150,9% średniej krajowej, podczas gdy w okręgu Nowy Sącz – 57,9%; w województwie pomorskim PKB w Trójmieście stanowi 140,6% średniej krajowej, a w okręgu Gdańsk – 69,8%10). Zróżnicowanie wewnątrzregionalne jest większe od różnic międzyregionalnych. Sytuacja demograficzna jest kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarki. Przez ostatnie 10 lat zmiany koniunktury gospodarczej w regionach objętych badaniem miały ścisły związek z sytuacją na krajowym rynku pracy. Kierunki i tempo tych zmian były zbliżone do tendencji ogólnokrajowych. Jednocześnie, dało się zaobserwować różnice między poszczególnymi regionami w wielkości zatrudnienia, odzwierciedlające sytuację demograficzną (strukturę wiekową ludności) i dynamikę wzrostu gospodarczego (tabela 7). 10 Główny Urząd Statystyczny, Produkt krajowy brutto – Rachunki regionalne w 2010 r., http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RN_pkb_rachunki_regionalne_2010.pdf 88 Tabela 7. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat w Polsce ogółem oraz w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1999–2011 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 PL 62.6 61.0 59.2 57.1 56.9 57.1 58.0 60.1 62.7 65.0 64.9 64.6 64.8 1 64.7 62.1 59.4 57.9 57.7 58.1 58.8 61.2 64.3 66.6 65.6 66.2 67.0 2 64.9 65.1 64.2 60.7 59.5 60.4 60.6 61.7 64.1 67.3 66.6 65.3 65.7 3 61.1 59.5 59.3 56.3 55.6 54.8 55.9 58.9 62.1 65.0 63.9 64.4 64.1 66.5 66.9 66.8 67.2 67.3 68.0 69.0 69.9 70.3 69.0 68.6 68.6 UE -27 Legenda: zielony – wyniki powyżej średniej krajowej; czerwony – wyniki poniżej średniej krajowej; biały – wyniki na równi ze średnią krajową; PL – Polska; 1 – region łódzki; 2 – region małopolski; 3 – region pomorski Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; baza danych Eurostatu, 2012 W województwie łódzkim wskaźnik zatrudnienia osób w wieku od 20 do 64 roku życia przewyższa średnią krajową (szczególnie w odniesieniu do populacji kobiet – zob. załącznik z informacjami o regionie), chociaż region ten ma największy odsetek pracowników w wieku produkcyjnym niemobilnym, a aktywność i szanse na zatrudnienie osób w wieku powyżej 50 roku życia są niższe niż przeciętnie. Stosunkowo duża aktywność gospodarcza w regionie łódzkim i związana z tym wysoka stopa zatrudnienia wśród populacji młodych kobiet, może stanowić jedną z przyczyn niskiego wskaźnika dzietności w tym województwie. Z kolei Małopolska osiągnęła duży odsetek osób prowadzących własną działalność (zwłaszcza w rolnictwie), w szczególności wśród osób w wieku powyżej 50 roku życia. Jedną z przyczyn długofalowego spadku wskaźnika zatrudnienia osób powyżej 50 roku życia są zmiany strukturalne, ograniczające znaczenie rolnictwa, jako sektora gospodarki (wykres 35). 45 40 Poland 35 Łódzkie Małopolskie 30 Pomorskie EU-27 25 20 1995 2000 2005 2010 Wykres 35. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 50+ w Polsce ogółem oraz w regionach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1995–2011 Source: Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; Eurostat http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/ Rynek pracy w postkomunistycznej Polsce charakteryzował się wysoką stopą bezrobocia. Zjawisko to dotyczyło wszystkich regionów objętych badaniem, przy czym stopa bezrobocia zależała od 89 wielu różnych czynników. W najlepszej sytuacji znajdowała się Małopolska, która dzięki wysokiemu wskaźnikowi zatrudnienia w rolnictwie i samozatrudnienia (rzemiosło, drobny handel) w niewielkim stopniu odczuła skutki kryzysów gospodarczych z lat 1998–2002. Sytuacja województwa łódzkiego na rynku pracy, pierwotnie najgorsza z powodu upadku przemysłu włókienniczego i chemicznego rozwiniętego w okresie PRL, zmieniła się z powodu zamknięcia przede wszystkich małych, ale również średnich przedsiębiorstw. Różnice występujące między poszczególnymi regionami malały dzięki generalnemu wzrostowi gospodarczemu, jaki towarzyszył przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (wykres 36). 23 21 19 Poland 17 Lodzkie 15 Malopolskie 13 Pomorskie 11 9 EU-27 7 OECD 5 Wykres 36. Stopa bezrobocia w regionach (jako% siły roboczej ogółem), 1999–2011 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; Eurostat http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/ Warto podkreślić, że stopa bezrobocia w regionie łódzkim jest bliska średniej krajowej pomimo tego, że wskaźnik ten jest stosunkowo wysoki w Łodzi. Łódź jest wyjątkiem wśród dużych miast w Polsce, w których stopa bezrobocia jest zwykle o ⅓ – ½ niższa niż w pozostałej części danego regionu. Dla przykładu, w kwietniu 2012 r. stopa bezrobocia w Łodzi (11,6%) była dwa razy wyższa niż w Warszawie (4,0%), Krakowie (5,5%), Wrocławiu (5,4%) czy w Gdańsku (6,2%) i bliższa średniej dla regionu (13,5%) niż w przypadku pozostałych województw (małopolskie – 11,0%, pomorskie – 12,8%%, mazowieckie – 10,4%, dolnośląskie – 13.1%)11. Również w regionie łódzkim odsetek osób długotrwale bezrobotnych wśród populacji 55+ jest wyższy niż średnia krajowa (2010: Polska – 15,1%; Łódzkie – 19,2%; Małopolskie – 11,4%, Pomorskie – 15%)12. Wysoki poziom bezrobocia w Łodzi ma związek z niższym poziomem wykształcenia mieszkańców i skutkami bezrobocia już wcześniej istniejącego (przypadek osób, które straciły pracę na początku lat 90-tych, a następnie były bezrobotne przez kolejne kilka lat, przez co dzisiaj traktowane są, jako mniej wartościowi kandydaci do pracy). Sytuacja ta wskazuje na potrzebę rozwoju systemu edukacji dostosowanego do potrzeb pracodawców i odpowiadającemu popytowi na pracę w przyszłości. Wykresy 35 i 36, przedstawiające zmiany w poziomie zatrudnienia i stopie bezrobocia w omawianych regionach, pokazują wyraźną zbieżność tych wartości na przestrzeni lat. Wartość wskaźników zatrudnienia i bezrobocia w tych regionach jest też dużo bliższa średniej krajowej. Może to być skutek polityki spójności, konsekwentnie realizowanej w kraju z wykorzystaniem funduszy strukturalnych UE. 11 Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów – kwiecień 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 12 Obliczenia własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http: //www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks 90 Chociaż różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi regionami nadal istnieją, ich skala jest dużo mniejsza, co widać na przedstawionych wykresach. Ze względu na przepisy prawne dotyczące wieku emerytalnego w Polsce (dla kobiet – 60 lat, dla mężczyzn 65 lat), większość Polaków w wieku 65 + nie pracuje i pobiera emeryturę. Średni wskaźnik zatrudnienia osób w wieku powyżej 65 roku życia w Polsce osiąga wartość podobną do średniego wskaźnika zatrudnienia w Europie, z wyjątkiem regionu małopolskiego, gdzie wskaźnik ten przewyższa średnią. Z kolei, w województwach łódzkim i pomorskim, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ osiąga niższą wartość niż średnia krajowa. Różnice pomiędzy regionami można wyjaśnić różnymi postawami wobec pracy i zróżnicowaną dostępnością miejsc pracy dla pracowników z sektora „srebrnej” gospodarki lub rozwojem sektora rolniczego. Brakuje jednak bardziej szczegółowych danych, które mogłyby wyjaśnić tę sytuację. Tabela 8. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Polska 6.4 5.9 5.8 5.6 8.5 4.8 4.7 4.7 4.7 4.8 Łódzkie 5.5 4.3 4.0 4.8 6.2 3.5 3.6 3.0 3.4 3.9 Małopolskie 10.5 9.8 9.9 10.0 14.3 6.0 5.0 5.3 6.9 7.0 Pomorskie 3.5 3.5 2.7 2.5 4.4 2.5 2.9 3.4 2.8 3.2 OECD 10.7 10.8 10.8 11.1 11.3 11.6 11.9 11.9 12.4 12.3 EU27 4.6 4.3 4.1 4.3 4.4 4.6 4.7 4.7 4.7 4.8 Źródło: Eurostat, 2012 Interpretacja różnic we wskaźnikach zatrudnienia osób w wieku powyżej 65 roku życia wymaga dogłębnej analizy, uwzględniającej jakościowe aspekty kapitału ludzkiego oraz struktury gospodarki w poszczególnych regionach. Czynniki, takie jak wysoki poziom wykształcenia i samozatrudnienia, wydłużają okres aktywności zawodowej społeczeństwa. Małopolska, która osiąga dobre rezultaty w obszarze zatrudnienia osób w wieku 65+, wydaje się potwierdzać tę zależność. Jednak w analizowanych regionach, a w szczególności w województwach łódzkim i pomorskim, należy wziąć pod uwagę konieczność zapewnienia środków i wsparcia w obszarze edukacji oraz przedsiębiorczości, ponieważ może się to przyczynić do wydłużenia okresu aktywności zawodowej mieszkańców. Im bardziej pracownicy są wykształceni, tym większą mają skłonność, aby pozostać dłużej na rynku pracy i wykazują większą gotowość do przekwalifikowania się. Podobnie na wydłużenie okresu zatrudnienia wpływa przedsiębiorczość. Jest to najbardziej widoczne w odniesieniu do osób prowadzących działalność na własny rachunek lub pracujących w firmach rodzinnych, w przypadku których osiągnięcie wieku emerytalnego rzadko kiedy rzeczywiście oznacza zaprzestanie pracy. Rozwój działań edukacyjnych skierowanych do starzejącego się społeczeństwa powinien odbywać się w dwóch kierunkach: 1. Rozwój i usprawnienie systemu kształcenia pod kątem większego nacisku na rozwijanie umiejętności uniwersalnych. Umiejętności uniwersalne w największym stopniu są rozwijają szkoły średnie i wyższe. Kształtują one w ludziach gotowość i chęć uczenia się przez całe życie, co jest konieczne, aby być elastycznym na rynku pracy i dłużej na nim funkcjonować. Szkoły, które oferują szeroki zakres kształcenia to także najlepsze miejsca, aby rozwijać oraz i promować aktywny i zdrowy styl życia. Ostatnim etapem na tej ścieżce kształcenia są Uniwersytety Trzeciego Wieku. Ze względu na swój ogólnokształcący profil, szkoły średnie i wyższe mają bardzo ograniczony dostęp do środków z sektora przemysłu wytwórczego i biznesu, 91 w tym do prywatnych środków finansowych. W związku z tym, jakiekolwiek wsparcie z Europejskiego Funduszu Społecznego na rzecz wzmocnienia i rozwoju tych placówek wydaje się być pożądaną inwestycją na przyszłość. Wsparcie programowe na rzecz uczenia się przez całe życie i promowania aktywnego stylu życia, w tym aktywnego starzenia się, w systemie edukacji pomaga zaoszczędzić wydatki na szkolenia i opiekę zdrowotną dla starszych pracowników w przyszłości. 2. Programy szkoleniowe i rozwojowe powinny być bezpośrednio zorientowane na potrzeby rynku pracy. Programy te mają również dwojaki charakter tj.: rozwój umiejętności i kompetencji pracowników (zwłaszcza w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, aby zapobiec ewentualnemu e-wykluczeniu) oraz szkolenia z zakresu zarządzania wiekiem dla pracodawców. Innowacyjny projekt pt. „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników 50+”, finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i realizowany na terenie województwa pomorskiego, jest doskonałym przykładem takiej inicjatywy (zob. ramka 5). Ramka 5. Projekt „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników 50+” Firma PBS DGA zrealizowała w latach 2010–2012 w województwie pomorskim jeden z pierwszych projektów innowacyjnych – pilotażowych. Projekt ten skierowany był do grup docelowych, wśród których znalazły się: • Grupa Użytkowników tj. przedstawiciele samorządu i instytucji regionalnych prowadzący politykę promocji zatrudnienia, posiadający instrumenty wdrażania systemowych rozwiązań aktywizacji zawodowej na rynku pracy, jak również państwowi doradcy zawodowi (urzędy pracy) i prywatne instytucje rynku pracy; • Grupa Odbiorców tj. osoby pracujące w grupie wiekowej 50+, zamieszkałe na terenie województwa pomorskiego, zainteresowane utrzymaniem zatrudnienia oraz kontynuacją rozwoju zawodowego. Ponadto, w grupie tej znajdują się specjaliści ds. zasobów ludzkich, przedstawiciele działów kadr zajmujący się zarządzaniem zasobami ludzkimi, w tym zarządzaniem wiekiem personelu w firmach. Celem głównym projektu było zwiększenie aktywności oraz atrakcyjności zawodowej pracowników w grupie wiekowej 50+ na rynku pracy poprzez wypracowanie i przetestowanie innowacyjnego modelu świadczenia usług doradczych i rozwojowych (w tym korzystania z poradnictwa zawodowego i sporządzenia bilansu kompetencji, udziału w szkoleniach i kursach, korzystania ze specjalistycznych konsultacji w obszarze profilaktyki prozdrowotnej oraz usług prawnych dotyczących funkcjonowania na rynku pracy). Wymiar innowacyjności na rynku pracy w projekcie dotyczył trzech zakresów: • nowego podejścia do problemu dostępności i upowszechnienia usług doradztwa w obszarze rozwoju kariery dla osób pracujących (utworzenie Centrum Kariery 50+); • wdrożenia nowych metod poradnictwa zawodowego, bilansu kompetencji (w tym opracowanie narzędzia do diagnozy potencjału kompetencyjnego pracowników 50+); • wdrożenie nowej formy wsparcia – instrumentu finansowania świadczonych usług aktywizacyjnych w postaci Talonu Kariery. W ramach bilansu kompetencji prowadzone były następujące działania: • Szkolenie – „ABC Przedsiębiorczości”, • Trening rozwoju osobistego, • Konsultacje prawne związane z problematyką zatrudnienia i rynku pracy, • Konsultacje dotyczące funkcjonowania rynku pracy, • Konsultacje prozdrowotne (fizjoterapeutyczne, z lekarzem geriatrą/gerontologiem, psychologiem, dietetykiem). Źródło: Pracownia Badań Społecznych (PBS), 2012 92 Starzenie się społeczeństwa zwiększa popyt na usługi w ramach „srebrnej” gospodarki w każdym analizowanym regionie. Regiony będą odpowiadać na potrzeby inwestowania w „srebrną” gospodarkę, dopiero, kiedy dostrzegą jej pozytywny wpływ na swoją sytuację ekonomiczną. Koncepcję „srebrnej” gospodarki należy rozumieć w szerszym znaczeniu, jako obejmującą wszystkie działania, które koncentrują się na: • • • • potrzebach egzystencjalnych osób starszych, potrzebach starszych pracowników, potrzebach klientów rozmaitych usług w starszym wieku, potrzebach pracodawców skupionych na tym, co potrzebne jest starszym konsumentom. Do głównych obszarów rozwoju „srebrnej” gospodarki zaliczyć można: • • • • • • • działania w celu wydłużenia aktywnego życia zawodowego społeczeństwa, skierowane zarówno do pracowników (rozwój umiejętności i kompetencji zgodnie z oczekiwaniami pracodawców), jak i do pracodawców (szkolenia z zakresu zarządzania wiekiem personelu, sposobów dostosowania stanowisk i miejsca pracy do wymagań pracowników w starszym wieku, poprzez dzielenie etatu, mentoring, elastyczne godziny pracy, rozwiązania ergonomiczne); działania, służące wydłużeniu okresu samodzielnego życia osób starszych, obejmujące wsparcie samodzielnego funkcjonowania (sprzątanie, zakupy, opieka); szkolenia z zakresu użytkowania sprzętu gospodarstwa domowego wysokiej technologii; zapewnienie transportu przyjaznego dla osób starszych; rozwiązania typu „inteligentne domy” (mieszkania i domy wyposażone w sprzęt elektroniczny, umożliwiające większą niezależność i przyczyniające się do wydłużenia samodzielnego życia); pomoc osobom starszym w zarządzaniu wolnym czasem po przejściu na emeryturę, polegająca na oferowaniu różnych możliwości spędzania czasu, takich jak edukacja (np. Uniwersytety Trzeciego Wieku), rozrywka, turystyka i rekreacja; usługi zdrowotne i pielęgnacyjne dla osób starszych, realizowane w ośrodkach SPA, uzdrowiskach i sanatoriach; działania, sprzyjające włączeniu społecznemu osób starszych, mające na celu rozwój społeczności międzypokoleniowej w miejscu zamieszkania i miejscu pracy osób starszych; samoorganizowanie się osób starszych, angażowanie się w wolontariat lub działalność w organizacjach niekomercyjnych – z minimalną płacą lub bez pobierania wynagrodzenia; świadczenia finansowe skierowane do osób starszych13. Uniwersalny charakter zjawiska starzenia się społeczeństwa oznacza, że w różnych regionach możliwe jest prowadzenie takich samych lub zbliżonych działań. Niemniej jednak, każdy region powinien w swojej strategii rozwoju zidentyfikować endogenne środki na rzecz rozwoju poszczególnych rodzajów aktywności w ramach „srebrnej” gospodarki. W szczególności dotyczy to działań skierowanych do starszych konsumentów, w obszarach takich jak: turystyka, rekreacja, usługi uzdrowiskowe i SPA. Możliwości ich rozwoju są ściśle powiązane z zasobami środowiska naturalnego i rozwojem „zielonej” gospodarki w ramach danego regionu. Rozwój „srebrnej” gospodarki powinien być postrzegany, jako szansa na poprawę sytuacji gospodarczej regionu. Rozwój sektorów „srebrnej” gospodarki, skoncentrowanych na potrzebach egzystencjalnych osób starszych i potrzebach pracowników w starszym wieku, powinien być wspierany ze środków publicznych, w tym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Działania w tych obszarach mogą je być miejscem dla większego zaangażowania wolontariuszy, organizacji pozarządowych i innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Również niektóre formy 13 Por. Szukalski P, 2012, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych (Solidarity between generations. Dilemmas of intergenerational relations), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 93 wsparcia finansowego z Europejskiego Funduszu Społecznego mogą spowodować prawdziwą zmianę społeczną w tym obszarze. Rozwój „srebrnej” gospodarki, skierowanej do osób starszych, otwiera szereg możliwości dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które są w stanie świadczyć usługi i dostarczać produkty dostosowane do konkretnych potrzeb konsumentów w poszczególnych grupach wiekowych. Firmy te są też wystarczająco elastyczne, aby na bieżąco odpowiadać na ciągle zmieniające się potrzeby klientów. Środki Europejskiego Funduszu Społecznego mogą być wykorzystane, aby zapewnić knowhow lub fundusze dla osób rozpoczynających lub prowadzących własną działalność, którzy chcą rozwinąć ją w obszarze „srebrnej” gospodarki. 3.5 Wnioski Analiza międzyregionalna wskazała na podobieństwa i różnice pomiędzy trzema regionami objętymi badaniem, również w kontekście ich umiejscowienia w szerszym otoczeniu gospodarczym (Polska, UE i OECD). Wnioski płynące z analizy są następujące: • • • • • Współczynnik dzietności we wszystkich trzech regionach jest niski lub wykazuje tendencję malejącą, co wpływa na liczbę ludności i wzrost gospodarczy w tych województwach. Odwrócenie tego negatywnego trendu wymaga wdrożenia długoterminowej i kompleksowej polityki prorodzinnej na wszystkich szczeblach administracji. Z drugiej strony, regiony powinny również wspierać i inwestować w działania zmierzające do zwiększenia swojej atrakcyjności dla imigrantów. Starzenie się społeczeństwa stanowi najważniejsze wyzwanie dla regionów objętych badaniem, co oznacza, że władze krajowe, regionalne i lokalne będą musiały dostosować się do zmian zachodzących w strukturze ludności. Samorządy muszą zdawać sobie sprawę ze starzenia się siły roboczej i, co za tym idzie, ze wzrostu wymagań w zakresie opieki zdrowotnej a także potrzeby wspierania procesu uczenia się przez całe życie i prowadzenia aktywnego stylu życia. Wszystkie badane regiony wykazują tendencję wzrostową w zakresie wskaźników dotyczących wykształcenia wyższego, przy czym niezbędne jest dalsze inwestowanie w ten obszar, aby wskaźniki te utrzymać lub podnieść. Kształcenie na wszystkich poziomach odgrywa istotną rolę w promowaniu uczenia się przez całe życie. Jest to szczególnie ważne dla ludzi młodych, dla których wykształcenie jest inwestycją, umożliwiającą zdobycie pracy i wiedzy na temat przedsiębiorczości. Wsparcie i rozwój szkół wyższych podnosi poziom regionalnego kapitału ludzkiego, co poprawia jakość rynku pracy i jednocześnie kształtuje pożądane postawy w społeczeństwie. Prowadzą one do wydłużenia okresu aktywności zawodowej i zdrowego stylu życia starzejącego się społeczeństwa. Programy profilaktyki zdrowotnej, to jedne z najważniejszych działań w kontekście nie tylko starzenia się społeczeństwa, ale również utrzymania zdrowej siły roboczej. Dla przykładu, w regionie łódzkim konieczne jest wdrożenie bardziej intensywnych działań skoncentrowanych na promocji zdrowia, wpływających na czynniki związane ze stylem życia mieszkańców, będące główną przyczyną zgonów wśród młodych ludzi. Usługi ochrony zdrowia są finansowane i kontrolowane przede wszystkim przez państwo. W związku z tym, rozwój usług odpowiadających na potrzeby starzejącego się społeczeństwa powinien być stymulowany przez decyzje i zachęty ze strony władz centralnych. Z uwagi na starzenie się społeczeństwa, wszystkie regiony muszą planować, wdrażać i monitorować działania interwencyjne w tym obszarze. Wszystkie trzy województwa mają różne możliwości gospodarcze, z których mogą czerpać zyski. Należą do nich – poza „białą” i „srebrną” gospodarką – następujące obszary: o o o w regionie łódzkim – połączenia komunikacyjne z Warszawą i Europą; w województwie małopolskim - atrakcyjność regionu (edukacja, turystyka, kultura, „biała” i „srebrna” gospodarka); rozwój branż nowych i innowacyjnych technologii,, połączenia komunikacyjne; w województwie pomorskim - główną siłę gospodarki stanowi atrakcyjność regionu w związku z dostępem do Morza Bałtyckiego. 94 Literatura Analiza rynku transportu lotniczego w Polsce w 2010 roku, 2011, Urząd Lotnictwa Cywilnego, Warszawa, maszynopis. Augustyn, M. (red.) (2010), Opieka długoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacja, Warszawa, Grupa robocza ds. Przygotowania Ustawy o Ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności przy Klubie Senatorów Platformy Obywatelskiej. Baranowska-Rataj A., Matysiak A., (2012), Czy znamy lekarstwo na niską dzietność? Międzynarodowe badania ewaluacyjne na temat polityki prorodzinnej, „Polityka Społeczna”, nr 7. Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów – kwiecień 2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Drożdżak Z., Melchiorre M.G., Perek-Białas J., Principi A, Lamura G., (2013), „Ageing and long-term care in Poland and Italy: a comparative analysis”, w: ‘The Making of Aging Policy: Theory and Practice in Europe’, R. Ervik, T. Linden (red.), Edward Elgar Press. Dubiel M., A. Klich-Rączka, Wyzwania dla opieki zdrowotnej – kadry, leki, badania w Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, tom. IX, nr 1/2011. Gauthier A. H., 2005, Trends in policies for family-friendly societies, w: M. Macura, A. L. MacDonald, W. Haug (red.), The new demographic regime. Population change and policy responses, UN, New YorkGeneva. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, 14.07.2012, www.gddkia.gov.pl Golinowska, S. (2010), The Long-Term Care System for the Elderly in Poland, ENEPRI-ANCIEN Research Report 83, Brussels, CEPS, http://www.ancienlongtermcare.eu/sites/default/files/ENEPRI%20RR%20No%2083%20(ANCIEN%20-%20Poland).pdf, Łódź w oczach studentów łódzkich http://spatium.uni.lodz.pl/?page_id=303 publicznych uczelni wyższych. IV edycja (2009–2010), Martinez-Fernandez, C.; I. Audirac; S.Fol; E.Cunningham-Sabot (2012b) Shrinking Cities: urban Challenges of Globalization [Introduction to the Symposium] International Journal of Urban and Regional Research, Wiley Blackwell. OECD (2011), The Future of Families to 2030, OECD publishing. Perek-Białas, J. (2013) Małopolskie Region: Changing times ahead, OECD LEED Working Paper Series (w przygotowaniu). Sagan, I. (2013) Pomorskie Region: Responding to demographic transitions towards 2035, OECD LEED Working Paper Series (w przygotowaniu). Główny Urząd Statystyczny, Produkt krajowy brutto – Rachunki http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RN_pkb_rachunki_regionalne_2010.pdf regionalne w 2010 r., Stypińska J., Perek-Białas J., (2010), „Łączenie pracy i opieki nad osobą starszą – wpływ na jakość życia opiekuna”, w: Kałuża D., Szukalski P. (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź 2010. Szukalski P, 2012, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych (Solidarity between generations. Dilemmas of cross-generational relations), Wydawnictwo Uniwesrytetu Łódzkiego, Łódź. Szukalski P. 2012, Sytuacja demograficzna Łodzi, wyd. Biblioteka, Łódź. Szukalski, P. (2013) Łódzkie Region: Demographic challenges within an ideal location, OECD LEED Working Paper Series (w przygotowaniu). 95 ROZDZIAŁ 4 STRATEGIE ROZWOJU LOKALNEGO W ZAKRESIE ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W REGIONACH MAŁOPOLSKIM, ŁÓDZKIM I POMORSKIM Niniejszy rozdział stanowi przegląd lokalnych inicjatyw i strategii realizowanych w regionach objętych badaniem, jak również wyniki analiz w zakresie zachodzących przemian demograficznych, opracowanych na podstawie wniosków z wizyt studyjnych i warsztatów przeprowadzonych w Krakowie, Łodzi i Gdańsku. Wszystkie badane województwa muszą mieć świadomość zachodzących zmian demograficznych i ich konsekwencji dla prowadzenia polityki, w szczególności na szczeblu lokalnym (w odniesieniu zarówno do powiatów, jak i gmin). Wśród zidentyfikowanych zagadnień wyróżnić należy konieczność opracowywania elastycznych, krótko- i długoterminowych polityk publicznych zorientowanych na starszych mieszkańców i pracowników, a także potrzebę wykorzystania szans, jakie stoją przed rozwojem „białej” i „srebrnej” gospodarki oraz wzmocnienie zaangażowania władz publicznych i poczucia współodpowiedzialności za zmiany w ramach programów i inicjatyw, mających na celu zapewnienie trwałego rozwoju lokalnego. W rozdziale opisano również zestaw zaleceń dla realizacji regionalnych polityk publicznych. 96 4.1 Wstęp Poprzedni rozdział opisuje międzyregionalne zróżnicowanie wskaźników dotyczących kluczowych obszarów związanych z sytuacją demograficzną i rynkiem pracy, wskazując na podobieństwa i różnice pomiędzy poszczególnymi regionami w Polsce. Niniejszy rozdział stanowi natomiast przegląd lokalnych inicjatyw i strategii realizowanych w regionach objętych badaniem, a także przedstawia wyniki międzyregionalnego porównania wniosków z wizyt studyjnych i warsztatów, dzięki któremu możliwe było zidentyfikowanie poglądów różnych podmiotów i interesariuszy. Przedstawiono w nim również w jaki sposób zastosować podejście strategiczne, na podstawie analizy działań podejmowanych w przeszłości, obecnie i planowanych w przyszłości, tak aby polityki publiczne odpowiadały na zachodzące przemiany demograficzne. Przedstawione poniżej wnioski prezentują analizę zagadnień, dotyczących starszych pracowników, „srebrnej”, „białej” i „zielonej” gospodarki, a także trwałego rozwoju lokalnego (w szczególności miejskiego) oraz polityki prorodzinnej. Rozdział składa się z trzech części dotyczących: 1) przeglądu lokalnych inicjatyw i strategii; 2) prezentacji realizacji wskaźników w obszarze polityk publicznych; 3) omówienia perspektywy lokalnej w podejściu do kwestii zmian demograficznych. W podsumowaniu rozdziału zawarto wnioski. Aby umożliwić lepsze zrozumienie lokalnego kontekstu w zakresie analizowanych wniosków, ww. części rozdziału zostały podzielone na mniejsze sekcje dotyczące poszczególnych regionów. 4.2 Lokalne inicjatywy i strategie Znaczenie wyzwań związanych z tendencjami demograficznymi jest inaczej definiowane w każdym z trzech regionów objętych badaniem. W poprzednim rozdziale (zob. także Perek-Białas, 2013; Sagan , 2013; Szukalski, 2013) przedstawione zostały podobieństwa i różnice w zakresie zmian demograficznych w województwach małopolskim, łódzkim i pomorskim. Jednak należy pamiętać, że działania podejmowane w odpowiedzi na te wyzwania kształtowane są również przez odmienne podmioty i czynniki, co znajduje odzwierciedlenie w różnorodnych inicjatywach i strategiach lokalnych. 4.2.1 Małopolska W Małopolsce zrealizowano specjalny Wojewódzki Program Polityki i Pomocy Społecznej Wobec Starości 2003–2005 (następnie przedłużony do 2007 r.). Zmiany demograficzne wynikające ze starzenia się społeczeństwa, sytuacji osób starszych i rodzin, były zawsze uwzględniane w strategicznych dokumentach dotyczących Małopolski (Strategia Rozwoju Małopolski na lata 2007–2013). Również aktualna Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011–2020 (www.strategia2020.malopolskie.pl) obejmuje zagadnienia demograficzne w obszarze Bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne i społeczne. Strategia dla tego obszaru uwzględnia liczne kierunki interwencji, lecz co najważniejsze zawiera Poddziałanie 6.3. Poprawa bezpieczeństwa społecznego: integrująca polityka społeczna, którego celem jest zapobieganie i wyeliminowanie wykluczenia społecznego, kulturowego i ekonomicznego, w szczególności wśród grup społecznych zagrożonych tego typu wykluczeniem, w tym m.in. wśród osób starszych i niepełnosprawnych. Jednym z działań zaplanowanych w tym zakresie jest wdrożenie regionalnej strategii dotyczącej starzejącego się społeczeństwa (Wyzwania Małopolski w kontekście starzejącego się społeczeństwa, 2010). Jest jednak za wcześnie na ocenę efektów realizacji tej nowej regionalnej strategii. Konieczne będzie nie tylko przygotowanie rynku pracy (pracownicy, pracodawcy, związki zawodowe, konsumenci) na wyzwania związane ze starzejącą się siłą roboczą, ale także stworzenie sieci nowych usług specjalistycznych, skierowanych do osób starszych. Ten proces może być dużą szansą dla integracji społecznej i poprawy jakości życia, jak również dla wzrostu gospodarczego, m.in. poprzez rozwój „srebrnej” gospodarki. 97 Małopolska w swojej regionalnej strategii rozwoju nie postrzega zjawiska starzenia się społeczeństwa jako zagrożenie, lecz jako wyzwanie, uznając jednocześnie potrzebę prowadzenia bieżącej i śródokresowej oceny wdrażania strategii. Tego typu podejście umożliwia formułowanie rekomendacji dotyczących tego, w jaki sposób i w których obszarach można poprawić strategię regionalną, również w odniesieniu do zagadnień związanych ze starzejącym się społeczeństwem. Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów prowadzone przez Dzienny Dom Pomocy Społecznej w Dzielnicy Nowa Huta w Krakowie jest dobrym przykładem realizacji działań wpisujących się w zapisy strategii (zob. ramka 6). Placówka prowadzi działalność ze wsparciem lokalnej społeczności starszych osób mieszkających w okolicy lub pomagającym ludziom nieaktywnym zawodowo, w tym osobom w wieku 50+ (Klub Integracji Społecznej) (zob. ramka 7). Ramka 6 Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w dzielnicy Nowa Huta w Krakowie Dzienny Dom Pomocy Społecznej w Krakowie Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów (Nowa Huta) Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w Dzielnicy Nowa Huta w Krakowie otwarte zostało w 2006 r. Dziś odwiedza je codziennie ok. 130 osób w wieku powyżej 60 lat. Ośrodek ten oferuje wiele ciekawych zajęć i aktywności dla osób starszych, takich jak: rehabilitacja, zajęcia artystyczne, ze śpiewu czy rękodzielnicze, Nordic Walking. Ponadto umożliwia udział w wydarzeniach typu „Kochamy Kraków”, koncertach i spotkaniach muzycznych, organizuje jedno- lub kilkudniowe wycieczki rekreacyjne oraz wystawy prac artystycznych członków ośrodka i innych osób. Na miejscu przygotowywane są również posiłki dla uczestników zajęć, a także klientów innych ośrodków pomocy społecznej w Krakowie. Należy przy tym podkreślić, że w Ośrodku, funkcjonowała dawniej stołówka dla dzieci z pobliskiej szkoły. Jest on wiec bardzo dobrym przykładem tego, jak można dostosować infrastrukturę społeczną, aby sprostać nowym wyzwaniom związanym ze starzejącym się społeczeństwem. W ten sposób placówka umożliwia starszym mieszkańcom Nowej Huty zaspokojenie ich różnych potrzeb – nie tylko tych podstawowych, ale również potrzeb w zakresie rehabilitacji, rekreacji czy kultury. Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów wraz z władzami samorządowymi współpracują z lokalnymi uczelniami, takimi jaki Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Pedagogiczny czy Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, edukując studentów i pracowników socjalnych. Współpraca prowadzona jest również z Małopolską Wyższą Szkołą Zawodową, Akademią Ignatianum i ze Szkołą Policealną Pracowników Służb Społecznych. Ośrodek wspierają też lokalne Ochotnicze Hufce Pracy oraz uczniowie szkół zawodowych, którzy angażują się w naukę obsługi komputera i Internetu dla osób starszych prowadząc kursy z zakresu technologii informacyjno-komunikacyjnych (jest to przykład tzw. „ekosystemu” edukacyjnego). Źródło: Miejski Dzienny Dom Pomocy Społecznej (MDDPS) – oś. Szkolne 20, Kraków. Osoba kontaktowa: Antoni Wiatr – Dyrektor MDDPS w Krakowie i Katarzyna Mimiec – Przewodnicząca Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów; zob. również dokument roboczy OECD/LEED dotyczący Małopolski (Perek-Białas, 2013). Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów jest szczególnie ciekawym przypadkiem instytucji, patrząc z perspektywy zapewnienia trwałego rozwoju lokalnego, ponieważ mieści się w starych budynkach, które nie zostały zburzone na potrzeby zapewnienia nowej siedziby, lecz dostosowane do potrzeb Centrum poprzez modernizację dawnych pomieszczeń. Placówka pozwala teraz nie tylko na spełnienie potrzeb szkoleniowych młodych ludzi (na terenie ośrodka znajdują się utworzony wcześniej zespół szkół zawodowych), ale również – poprzez adaptację istniejącej już infrastruktury (budynki, które pierwotnie były stołówką, zostały odnowione na potrzeby starszych osób) oferuje różne usługi w celu zapewnienia włączenia społecznego i aktywnego starzenia się społeczeństwa. Centrum jest finansowane z funduszy miasta jako gminna jednostka organizacyjna pomocy społecznej. Jednak w związku z cięciami budżetowymi spowodowanymi wysokim deficytem, problemem jest obecnie utrzymanie odpowiedniego poziomu świadczonych usług, a możliwości oferowania pomocy innym osobom są ograniczone. 98 Ramka 7 Klub Integracji Społecznej (KIS) w Nowej Hucie, Kraków Klub Integracji Społecznej działa od 2005 r. Udziela on wsparcia indywidualnego, grupowego oraz organizuje zatrudnienie socjalne. Uczestnicy zajęć w KIS to osoby długotrwale bezrobotne. Zwykle mają jeszcze inne problemy np. ubóstwo, uzależnienie od środków psychoaktywnych. Są też osoby bezdomne, niepełnosprawne, przewlekle chore, doświadczone przemocą domową, bezradne życiowo, a także mające trudności z adaptacją w środowisku po opuszczeniu zakładu karnego. Przyjęcie osoby bezrobotnej do Klubu Integracji Społecznej jest poprzedzone szczegółową diagnozą sytuacji życiowej beneficjenta. Po określeniu problemów zostaje podpisany kontrakt zawierający cele i plan działania oraz oczekiwane rezultaty. Zajęcia trwają minimum 6 miesięcy i są realizowane od 16 do 28 godzin miesięcznie. Praca z uczestnikiem KIS zaczyna się od poprawy jego kompetencji miękkich (komunikacja, odpowiedzialność, organizacja czasu pracy, dbałość o higienę osobistą, itp.). Dopiero po osiągnięciu zadowalających efektów w zakresie kompetencji miękkich beneficjent może przystąpić do uaktualniania, podnoszenia czy nabywania kompetencji i kwalifikacji zawodowych. W trakcie kształcenia umiejętności zawodowych uczestnicy zajęć mają możliwość prac społecznie użytecznych, a jeśli się się sprawdzą – uzyskania zatrudnienia. KIS współpracuje z 40 podmiotami rynku pracy, które chętnie pozyskują pracowników przygotowanych do pracy w KIS. W 2010 r. Klub Integracji Społecznej udzielił wsparcia 632 osobom, z których 40% stanowiły osoby w grupie wiekowej 50+. Beneficjenci mogą uczestniczyć w różnego rodzaju formach aktywności, takich jak: grupy samopomocy, wsparcia i edukacyjne; spotkania grupowe; spotkania indywidualne; praca w ramach prac społecznie użytecznych, praca w ramach robót publicznych. W 2010 r. 131 beneficjentów podjęło pracę na otwartym rynku. Uczestnictwo w KIS jest dobrowolne. Jedynym jego warunkiem jest realizacja zawartego kontraktu socjalnego. Praca z beneficjentami odbywa się w warsztacie rzemieślniczym, sali komputerowej, salach do zajęć praktycznych, salach do spotkań grupowych i indywidualnych. Wszystkie pomieszczenia są wyposażone w niezbędne narzędzia i inne pomoce do pracy z beneficjentami. KIS zajmuje dwa lokale na terenie Dzielnicy Kraków-Nowa Huta i zatrudnia 20 pracowników. Do tej pory dzięki działaniom Klubu Integracji Społecznej pozyskało i utrzymało pracę 820 mieszkańców Krakowa (w samym 2011 r. pracę znalazło 111 osób). Opinia o KIS jednego z beneficjentów: Kiedy miałem 59 lat, zostałem zwolniony po 35 latach [pracy]. Czułem się jak ktoś odsunięty na bok, niepotrzebny. Pracodawcy nie ukrywali zaskoczenia, że w moim wieku szukam jeszcze pracy. Dlatego stres, depresja i zniechęcenie były coraz większe. Dzięki pracownikom socjalnym rozpocząłem zajęcia w KIS. Dziś mam 63 lata. Wykonuję prace społecznie użyteczne w ramach zajęć organizowanych przez KIS. Ja i moja praca jesteśmy potrzebni. Uczę się nowych rzeczy, których nigdy nie robiłem wcześniej. Poznałem wielu nowych ludzi. Mój wiek i stan zdrowia nie są dla nikogo problemem. Ważne, że do momentu przejścia na emeryturę mogę wykonywać tego rodzaju społecznie użyteczne prace. Po ukończeniu tutejszych szkoleń/kursów, marzę o pracy w instytucji, w której wciąż będę potrzebny. Źródło: informacja z KIS, oś Słoneczne 15, Kraków Klub Integracji Społecznej (KIS) stanowi również doskonały przykład zapewnienia możliwości szkoleniowych dla starszych osób bezrobotnych / nieaktywnych zawodowo. Poza możliwościami zatrudnienia, dzięki szkoleniom odbytym w KIS, znaczna liczba beneficjentów zwróciła także uwagę, iż równie ważne było poczucie spełnienia oraz integracji ze społeczeństwem, będące konsekwencją podjęcia aktywności w KIS. Różne rodzaje aktywności oferowane przez KIS umożliwiły wymianę wiedzy pomiędzy beneficjentami (w tym wymianę wiedzy pomiędzy pokoleniami).18 Działalność Klubu jest finansowana z budżetu miasta, jak również ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, który stanowi znaczące i istotne źródło finansowania takich instrumentów aktywizacji zawodowej, jak: szkolenia, współpraca z pracodawcami, itd. Możliwości oferowane przez Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów nie powinny ograniczać się wyłącznie do wsparcia z zakresu pomocy społecznej, ponieważ istnieje także możliwość organizacji większej liczby projektów, w których mogą wziąć udział ci mieszkańcy dzielnicy, którzy obecnie nie kwalifikują się do otrzymania pomocy społecznej. Niemniej jednak działalność Centrum stanowi doskonały przykład instytucji, która dostosowuje się do przemian demograficznych w dzielnicy, co może stanowić wzór do naśladowania dla podobnych placówek nie tylko w regionie małopolskim, ale i w pozostałych 18 W oparciu o komentarze i sugestie Naoko Kubo/Expert Sustainable Development. 99 województwach w całym kraju. Te same możliwości mogą zostać wykorzystane w przypadku KIS. Realne wydaje się zastosowanie rozwiązania, w którym KIS mógłby służyć pomocą nie tylko osobom nieaktywnym zawodowo, ale również obecnie pracującym osobom w średnim wieku i starszym doświadczających takich problemów społecznych, jak utrata pracy lub zmiana formy czy miejsca zatrudnienia. Niezbędne jest także umożliwienie takim placówkom jak Klub Integracji Społecznej większej elastyczności w pozyskiwaniu środków przeznaczonych na własną działalność. Klub prowadzi działalność w ramach struktur miejskiego ośrodka pomocy społecznej (poziom lokalny), co wiąże się z pewnymi ograniczeniami dotyczącymi funkcjonowania tej instytucji. Pozytywnym aspektem jest możliwość wykorzystania środków z Europejskiego Funduszu Społecznego do współfinansowania tego typu działalności. Istotne jest także, aby zdać sobie sprawę z faktu, że rola tego rodzaju instytucji wykracza poza standardowy zakres działalności instytucji pomocy społecznej, ponieważ KIS oferuje usługi tzw. zatrudnienia socjalnego – a więc funkcjonuje w podobny sposób, jak instytucje rynku pracy (świadczenie usług w zakresie poradnictwa, doradztwa i szkoleń dla osób bezrobotnych), a także podejmuje działania podobne do tych, które są świadczone w ramach spółdzielni socjalnych (gdzie osoby bezrobotne, szczególnie wykluczone społecznie, mogą otrzymać pracę). W związku z powyższym, niezbędne jest wypracowanie rozwiązań systemowych na poziomie krajowym (które nie musi wcale opierać się wyłącznie na realizacji projektów współfinansowanych ze środków funduszy europejskich), które będą miały na celu określenie, w jaki sposób można lepiej wykorzystać już istniejące i przetestowane przykłady skutecznego działania. 4.2.2 Województwo pomorskie Władze lokalne i regionalne w województwie pomorskim są świadome istnienia problemów związanych ze zmianami demograficznymi i próbują podejmować działania mające na celu dostosowanie regionalnej gospodarki i warunków życia do nowego typu potrzeb, które będą stanowić konsekwencje starzenia się społeczeństwa. W Strategii polityki społecznej województwa pomorskiego do 2013 r., która została opracowana w 2006 r., władze regionalne wskazują, że zjawisko starzenia się społeczeństwa stanowi coraz bardziej istotny problem. W chwili obecnej samorząd województwa angażuje coraz większą liczbę obywateli w dyskusję dotyczącą przyszłości regionu, uwzględniającą kwestie demograficzne. Nowa strategia (Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020: www.strategia2020.pomorskie.eu) została przyjęta w 2012 r. Negatywne tendencje demograficzne, takie jak spadek wartości współczynnika dzietności oraz nasilenie się zjawiska starzenia się społeczeństwa, zostały zidentyfikowane jako jedno z sześciu największych zagrożeń dla rozwoju województwa pomorskiego. Pozostałe trzy zagrożenia dotyczą możliwej dezintegracji istniejących struktur gospodarczych UE, spadku poziomu inwestycji infrastrukturalnych, braku skutecznych reform w zakresie krajowych systemów służby zdrowia, edukacji i zabezpieczenia społecznego, rosnącej presji antropogenicznej na środowisko czy występowania katastrof naturalnych. Prognozy, które przewidują stały wzrost populacji w wieku poprodukcyjnym, wskazują także na istotny i trwały wzrost udziału starszych grup wiekowych w strukturze społeczeństwa. W związku z tym, zadaniem priorytetowym jest podjęcie działań mających na celu dostosowanie rynku pracy do zachodzących przemian demograficznych (związanych ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa). Jedną z udanych inicjatyw, podjętych w celu dostosowania rynku pracy do wyzwań wynikających z procesu starzenia się społeczeństwa, było projekt, pn. „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników 50+”. W ramach tego innowacyjnego projektu, zrealizowanego przez agencję badawczą PBS, opracowano przykłady lepszego wspierania osób w średnim wieku oraz starszych, którzy utracili pracę lub potrzebują pomocy w znalezieniu nowego zatrudnienia. Projekt ten został dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Inną inicjatywą podjętą na terenie województwa pomorskiego był projekt, pn. „Wykorzystaj Nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie”, którego celem było zwiększenie poziomu wiedzy na temat sposobów bardziej efektywnego wykorzystania potencjału pracowników w wieku 45+, a także zidentyfikowania możliwości dostosowania polityki w zakresie zasobów ludzkich do zmieniającej się sytuacji 100 demograficznej w sektorze MŚP. Projekt był realizowany w latach 2009–2010 i był również współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (zob. ramka 8). Ramka 8 Projekt pn.„Wykorzystaj Nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie” Celem projektu było wskazanie możliwości takiego kształtowania polityki personalnej małych i średnich przedsiębiorstw, aby potencjał pracowników w wieku 45+ mógł zostać wykorzystany w większym zakresie (głównie poprzez rozwijanie koncepcji zarządzania wiekiem). Integralną część projektu stanowiły badania ilościowe i jakościowe, których celem było monitorowanie sytuacji na rynku pracy województwa pomorskiego, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki związanej z zatrudnieniem pracowników w wieku 45+. Badanie zostało przeprowadzone wśród małych i średnich przedsiębiorstw i objęło 500 podmiotów. Respondentami były osoby odpowiedzialne za politykę kadrową. Respondenci dość pozytywnie ocenili starszych pracowników, wskazując na ich lojalność, szacunek dla pracy, dyspozycyjność, sumienność oraz duże doświadczenie zawodowe. Nisko natomiast oceniane są: umiejętność adaptacji do zmian, chęć dokształcania się oraz otwartość na innowacje. Wyniki pozytywnej oceny pracowników w wieku 45+, a także deklaracje dotyczące wdrożenia strategii ukierunkowanych na zarządzanie wiekiem, składają się na dość pozytywny obraz perspektyw zatrudnienia pracowników w tej grupie wiekowej w sektorze MŚP. W wyniku realizacji projektu przygotowane zostały dwie publikacje: informator dla pracodawców z MŚP, pt. „Jak zatrudniać pracowników 45+ i odnieść sukces” oraz książka, pt. „Pracownicy 45+ w przedsiębiorstwie”. Źródło: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w Gdańsku, 2012 4.2.3 Łódzkie W oficjalnych dokumentach województwa łódzkiego19, zmiany demograficzne są wskazywane jako te, do których województwo powinno się wprawdzie dostosować, ale na które nie można w sposób istotny wpływać. W Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–202020 problemy demograficzne nie są rozumiane całościowo i rzadko definiowane jako cele operacyjne. Obszary priorytetowe wymienione w Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–202021 obejmują: ubóstwo, długotrwałe bezrobocie, łagodzenie skutków spowolnienia gospodarczego, włączenie społeczne, profilaktykę uzależnień, wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych (poprzez dostęp do rehabilitacji zawodowej i społecznej), problematykę starzejącego się społeczeństwa, a także rozwój infrastruktury. Brak nadania szczególnego znaczenia procesom demograficznym w poszczególnych obszarach wynika z faktu, iż dokument koncentruje się na „twardych” działaniach, związanych w pierwszej kolejności z rozwojem infrastruktury oraz przyciągnięciem inwestorów oferujących nowe miejsca pracy. Wymierne skutki podjętych działań odgrywają w tym przypadku znacznie bardziej istotną rolę, niż działania, których efekty trudno jest oszacować i zmierzyć. Niemniej jednak pewne zmiany w podejściu do kwestii demograficznych są już zauważalne. W trakcie debaty na temat aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa oraz Strategii Rozwoju Miasta Łodzi pojawiła się wola władz publicznych do uwzględnienia większej liczby rozwiązań, które dodatnio wpłyną na jakość życia mieszkańców. Należy również przyznać, że brak wyraźnego uwzględnienia wielowymiarowego znaczenia zmian demograficznych w treści dokumentów strategicznych, przygotowanych przez samorząd terytorialny nie oznacza, że na szczeblu lokalnym nie podjęto w tej 19 Sejmik Województwa Łódzkiego, Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007-2020 (wersja angielska: The Development Strategy for the Łódź Region for the years 2007-2020), Łódź 2006. http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/strat egia_rozwoju_wojewodztwa_lodzkiego_na_lata_2007-2020_2.pdf; Sejmik Województwa Łódzkiego, Wojewódzka strategia w zakresie polityki społecznej na lata 2007–2020, Łódź 2007, http://www.rcpslodz.pl/Strategia/19/0/ 20 Sejmik Województwa Łódzkiego, Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007-2020 (Wersja angielska: The Development Strategy for the Łódź Region for the years 2007-2020), Łódź 2006, http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/strat egia_rozwoju_wojewodztwa_lodzkiego_na_lata_2007-2020_2.pdf 21 Sejmik Województwa Łódzkiego, Wojewódzka strategia w zakresie polityki społecznej na lata 2007–2020, Łódź 2007 http://www.rcpslodz.pl/Strategia/19/0/ 101 kwestii żadnych działań. Inicjatywy te nie zostały jednak zaprojektowane w taki sposób, aby mogły aktywnie przeciwdziałać procesom demograficznym (np. poprzez wdrażanie polityki prorodzinnej). Strategia rozwoju województwa łódzkiego jest obecnie aktualizowana (do końca 2012 r. toczyły się konsultacje społeczne dokumentu22), a problemy związane ze zmianami demograficznymi stanowią jedną z najbardziej istotnych kwestii, wymienionych w tym dokumencie. Urząd Marszałkowski w Łodzi opracowuje obecnie specjalny program, którego celem będzie przeciwdziałanie procesowi wyludniania się województwa. W grudniu 2012 r. Urząd Marszałkowski przyjął projekt „Planu przeciwdziałania depopulacji w województwie łódzkim” oraz przekazał go do konsultacji wewnętrznych. Program, którego podtytuł brzmi „Rodzina – dzieci – praca”, koncentruje się w pierwszej kolejności na odbudowie kapitału ludzkiego oraz na poprawie jakości życia mieszkańców. Najważniejsze propozycje działań można podzielić na dwie grupy: pierwsza z nich obejmuje działania, których koszty realizacji mają zostać sfinansowane z dostępnych obecnie środków publicznych (głównie z Europejskiego Funduszu Społecznego), natomiast drugą grupę stanowią działania, których wdrożenie jest pożądane, lecz wymaga wprowadzenia pewnych zmian prawnych oraz realokacji środków pochodzących z budżetu województwa23. Urząd Marszałkowski w Łodzi planuje utworzenie Obserwatorium Demograficznego (prawdopodobnie nastąpi to w 2014 r. ze względu na dostępność środków finansowych w tym okresie), które będzie traktowało zmiany demograficzne jako jedno z najważniejszych wyzwań w przyszłości. Pojawiła się także propozycja utworzenia Specjalnej Strefy Demograficznej (drugiej w Polsce - utworzenie pierwszej zapowiedział Premier Donald Tusk w grudniu 2012 r., w Opolu), jednak ze względu na ograniczenia finansowe inicjatywa ta została wstrzymana. Na poziomie lokalnym, w szczególności w Łodzi, istnieje szereg różnych problemów, które wymagają natychmiastowego rozwiązania oraz aktywnego planowania przyszłych działań. Niezbędne jest na przykład dokonanie oceny propozycji dotyczącej utworzenia spółdzielni socjalnej w mieście, która funkcjonowałaby na obszarze zaniedbanej obecnie ulicy Legionów i ul. Gdańskiej. Ocena tego rodzaju nie powinna wynikać jedynie z faktu, iż stanowi warunek formalny, związany ze złożeniem wniosku o dofinansowanie realizacji projektu ze środków UE, ale jest konieczna także w celu dokonania analizy zewnętrznych skutków utworzenia podmiotu, który zobligowany by był prowadzić działalność na otwartym rynku pracy (przykłady inicjatyw lokalnych zob. Ramka 9). Konieczność udzielenia wsparcia młodym mieszkańcom Łodzi, którzy opuszczają miasto ze względu na zagrożenie bezrobociem, wskazuje także na wyraźne różnice w porównaniu z województwem małopolskim, w którym tego typu problemów nie ma, dlatego też uzyskanie zgody na wykorzystanie środków UE przeznaczonych na podobny cel byłoby raczej trudne do realizacji. Być może świadczy to także o konieczności określenia sposobów wspierania młodych mieszkańców miasta, którzy zamierzają rozpocząć własną działalność gospodarczą. Chodzi w tym przypadku o innowacyjne projekty, które nie koncentrują się wyłączenie na zaspokajaniu potrzeb rynków lokalnych, ale umożliwiają przyciągnięcie klientów spoza miasta, województwa, czy nawet z zagranicy (zob. przykład inicjatywy „Off Piotrowska” pokazano w ramce 9). 22 http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/prac e_nad_aktualizacja 23 Urząd Marszałkowski w Łodzi, Plan przeciwdziałania depopulacji w województwie łódzkim na lata 2013-2014, Łódź 2012 102 Ramka 9 Inicjatywy lokalne • Spółdzielnia „Zaraz wracam” to inicjatywa pięciu młodych mieszkańców Łodzi, absolwentów kierunków ekonomicznych i humanistycznych, którzy po bezskutecznym poszukiwaniu pracy postanowili otworzyć własną klubokawiarnię. Członkowie spółdzielni wynajęli od miasta Łodzi lokal, w którym oprócz świadczenia usług ściśle komercyjnych, organizują także dyskusje i koncerty muzyki alternatywnej. • Innym przykładem spółdzielni społecznej jest DOM – inicjatywa absolwentów uczelni artystycznych, którzy postanowili założyć klub muzyczny. Klub znajduje się w strefie Off Piotrkowska (Piotrkowska to główna ulica miasta). DOM to klub muzyczny, w którym dominuje muzyka alternatywna. Codziennie odbywają się tutaj koncerty, a w weekend dyskoteki. • Koncepcja Off Piotrkowska narodziła się w 2011 r. i była inicjatywą OPG Orange Property Group, która obecnie zajmuje się jej koordynacją. Celem projektu jest stworzenie alternatywy dla dominującego w dzisiejszych czasach modelu konsumpcyjnego. W związku z zawieszeniem planów przekształcenia byłych hal fabrycznych w nowoczesny hotel i biurowiec, co było konsekwencją kryzysu, OPG Orange Property Group postanowiła, że zamiast odprowadzać na rzecz miasta Łódź opłaty z tytułu wstrzymania inwestycji, pomoże najemcom w rozwijaniu ich własnych projektów. W tym celu wprowadzono niski czynsz, odnowiono przyległe obszary oraz rozpoczęto akcję promowania wszystkich przedsiębiorstw pod tym samym logo „Off Piotrowska". Większość najemców to młodzi projektanci lub przedsiębiorcy, zajmujący się głównie produkcją odzieży i biżuterii na niewielką skalę, stosujący oryginalne wzory, z dużą ilością elementów wykonywanych ręcznie (np. „Pan tu nie stał”, jedna z najpopularniejszych marek odzieżowych dla młodzieży). W drugiej połowie 2012 r. działało w strefie kilka restauracji (oferujących głównie kuchnię etniczną) oraz pubów. W przypadku Łodzi zjawisko marginalizacji społecznej jest bardzo widoczne w centrum miasta (w szczególności w okolicy ulicy Legionów i ul. Gdańskiej), które ulega degradacji oraz doświadcza problemów społecznych wynikających z bezrobocia, takich jak alkoholizm, czy brak środków do utrzymania się, jak również powiązanych z niskim standardem lokali mieszkalnych, wysokim wskaźnikiem przestępczości oraz znacznym odsetkiem mieszkańców przedwcześnie kończących naukę. W takim przypadku zaleca się pilne wdrożenie interwencyjnych programów w zakresie polityki społecznej, które będą miały na celu poprawę wizerunku miasta w oczach jego mieszkańców oraz poprawę jakości życia wszystkich obywateli (w szczególności rodzin). Problemy odnoszące się do centrów miast powinny być ponadto rozpatrywane w szerszym kontekście. Analizy demograficzne, społeczne i gospodarcze wskazują, że słabość województwa wynika ze słabości jego stolicy. W związku z tym należy zwrócić szczególną uwagę na kwestię rewitalizacji Łodzi, która stanowi centrum całego województwa. 4.2.4 Podsumowanie We wszystkich województwach przemiany demograficzne są uwzględniane w różny sposób w ramach strategii realizowanych na szczeblu regionalnym i lokalnym, w ramach zdefiniowanych celów i priorytetów, a także konkretnych działań i procesu ich wdrażania. W ramach tego rodzaju strategii należy w szczególności w większym stopniu skoncentrować się na działaniach dotyczących zjawiska starzenia się społeczeństwa oraz wparcia dla młodzieży, nie tylko w perspektywie krótkoterminowej, ale również średnio- i długoterminowej. Ponadto istnieje w tym przypadku potrzeba określenia oraz wdrożenia specjalnych działań na szczeblu lokalnym. W szczególności należy zauważyć, że istnieją na poziomie lokalnym miejsca, w przypadku których niezbędne jest wdrożenie programów mających na celu zarządzanie i wpieranie działań w zakresie włączenia społecznego, przy jednoczesnym zapobieganiu zjawisku wykluczenia społecznego. Programy i inicjatywy lokalne wymagają zapewnienia odpowiednich zasobów oraz zastosowania skoordynowanego podejścia , które uwzględni lokalny kontekst. Środki UE mogą zapewnić źródło finansowania tego rodzaju działań. Istnieje jednak szereg pytań i wątpliwości odnoszących się do skuteczności projektów finansowanych ze środków UE. Odpowiedzi na powyższe pytania mogą być udzielone poprzez porównywanie działań współfinansowanych z budżetu UE do podobnych działań, które nie otrzymują tego rodzaju wsparcia. Należy również postawić pytanie, jaka liczba tych inicjatyw mogłaby i faktycznie zakończyłaby się sukcesem bez wsparcia finansowego z UE, a także jaka będzie trwałość inicjatyw ekonomicznych w momencie, gdy wsparcie finansowe ze środków UE 103 nie będzie już przyznawane? Jakie działania mogą zostać podjęte w celu wspierania obywateli w prowadzeniu przez nich własnej działalności gospodarczej w taki sposób, aby była ona opłacalna? Powyższe kwestie należy starannie rozważyć w przypadku podejmowania decyzji dotyczących wyboru określonego rodzaju interwencji publicznych, tak aby strategie te były trwałe w czasie i miały dostęp do odpowiedniej wielkości zasobów. Aby w sposób skuteczny odpowiadać na problemy demograficzne, strategie muszą uwzględniać zarówno perspektywę krótko-, jak i długoterminową (Martinez-Fernandez i in., 2012). Rozpatrywane w tym miejscu kwestie dotyczące inicjatyw oraz strategii pokazują, jaką wartość i jakie znaczenie mają środki UE, a także wskazują na istotną rolę, jaką mogą one odegrać w kontekście zapobiegania przyczynom i przeciwdziałania skutkom zmian demograficznych. Jednakże dopiero zbadanie różnych sposobów wykorzystania tych środków umożliwia dokonanie wiarygodnej oceny tego, jakie rozwiązania mogą zostać wdrożone w innych regionach Polski. Wymiana informacji oraz doświadczeń pomiędzy poszczególnymi województwami ma pierwszoplanowe znaczenie, ponieważ umożliwia dyskusję nie tylko o sukcesach i porażkach poszczególnych projektów, ale również dzielenie się wiedzą i informacjami na temat zalecanych rozwiązań, które będą dostosowane do konkretnych potrzeb. 4.3 Lokalne wizje przemian demograficznych W trakcie warsztatów zorganizowanych w ramach projektu przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego z udziałem ekspertów OECD, a także przedstawicieli urzędów marszałkowskich z województwa pomorskiego, małopolskiego i łódzkiego oraz lokalnych interesariuszy, temat przedyskutowano w poszczególnych województwach w następujące zagadnienia dotyczące przemian demograficznych: starsi pracownicy, „srebrna”, „biała” i „zielona” gospodarka, zrównoważony rozwój obszarów miejskich i rozwój lokalny, a także polityka prorodzinna. Poniżej omówione zostały najważniejsze z tych kwestii: 4.3.1 Starsi pracownicy Przedstawiciele wszystkich trzech województw podzielają jednakowe obawy dotyczące starszych pracowników, a w szczególności następujące: • • • negatywne postrzeganie starszych pracowników, w przeciwieństwie do pracowników młodszych (negatywne postawy / stereotypy); niekorzystna dla starszych pracowników sytuacja gospodarcza oraz sytuacja na rynku pracy; brak rozwiązań systemowych, które mogłyby promować dłuższą aktywność starszych pracowników na rynku pracy (wydłużenie wieku emerytalnego nie jest wystarczającym środkiem). Rozwiązania stosowane na szczeblu rządowym nie są wystarczające, a w chwili obecnej działają nawet na niekorzyść starszych pracowników (jak np. 4-letni okres ochrony pracowników przed osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego). W powyższym kontekście, należy także wskazać na brak odpowiedniej i właściwej kultury, związanej z procesem zarządzania wiekiem na szczeblu przedsiębiorstwa. Postawy i zachowanie starszych pracowników różnią się w zależności od poziomu wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy oraz zawodu, w związku z czym istnieje konieczność podniesienia poziomu ich motywacji lub też dokonania zmiany określonych postaw. W tabeli 10, zamieszczonej poniżej, przedstawiono najważniejsze wnioski z warsztatów, odnoszące się do sytuacji starszych pracowników na rynku pracy. 104 Tabela 10 Najważniejsze wnioski sformułowane podczas warsztatów wojewódzkich w odniesieniu do starszych pracowników na rynku pracy. MAŁOPOLSKIE • Istnieje wiele negatywnych stereotypów, które sprawiają, że aktywne starzenie się jest koncepcją trudną do osiągnięcia, np. to, że ludzie starsi nie są gotowi na zmiany, a ich stan ich zdrowia jest często gorszy niż młodszych pracowników. Jak stwierdzili niektórzy respondenci, starsi pracownicy są solidnymi, stabilnymi i szanowanymi członkami personelu. Stało się jasne, że aktywna pomoc osobom starszym w poszukiwaniu zatrudnienia może w sposób znaczący przyczynić się do zmiany ich sytuacji na rynku pracy. Ponadto, osoby starsze, które posiadają pracę, mogą odgrywać niezwykle istotną rolę w procesie wspierania różnych pokoleń pracowników. Nie jest to jednak system jednokierunkowy. Również młodsi pracownicy mogą udzielać wsparcia pracownikom starszym. • Istotne jest zidentyfikowanie potencjału starszych pracowników i nie koncentrowanie się wyłącznie na ich brakach. Ponadto, niezbędne jest dostosowanie szkoleń i programów w zakresie rozwoju umiejętności zawodowych do potrzeb i preferencji starszych pracowników. Powyższe dotyczy również specjalnych programów. Przykład stanowi program wspierania przedsiębiorczości, który nie odniósł sukcesu wśród starszych osób bezrobotnych, m.in. dlatego że nie było specjalnych kryteriów premiujących ich udział w tym programie. ŁÓDZKIE • Sytuacja jest złożona w związku ze zmniejszająca się liczbą ludności, starzeniem się społeczeństwa oraz bezrobociem, będącym konsekwencją redukcji miejsc pracy. Istnieje tendencja do myślenia krótkoterminowego. Proces kształtowania polityki musi uwzględniać perspektywę średnio- i długoterminową, nie tylko na poziomie krajowym, ale i regionalnym. Zasada ta może nie wydawać się oczywista w tym momencie, jednak jej zignorowanie może wiązać się z poważnymi konsekwencjami. • Bardzo istotne jest podejmowania proaktywnych działań. Proces kształtowania polityki musi być ukierunkowany na przyszłość. W szczególności w przypadku regionu, który zmaga się obecnie z problemami gospodarczymi, niezbędne jest zapewnienie warunków do osiągnięcia postępu i wzrostu. Jeżeli w przyszłości na rynku będzie brakować pracowników, to wzrost może okazać się bardzo trudny do osiągnięcia. • W trakcie dyskusji stwierdzono, że bardzo istotną kwestią jest potrzeba zapewniania elastyczności. Dłuższa praca nie oznacza zatrudnienia w tym samym zawodzie. Niezwykle istotne znaczenie mają zarówno możliwości rozwoju zawodowego, jak i solidarność międzypokoleniowa. • Niektórzy uczestnicy warsztatów zastanawiali się, czy obecne opinie dotyczące osób starszych w społeczeństwie utrzymają się w dłuższej perspektywie czasowej. Sytuacja po kryzysie finansowym ulegnie w pewnym momencie poprawie. W takim przypadku sukcesywnie starzejące się społeczeństwo oraz brak wystarczających umiejętności po stronie pracowników znajdujących się na rynku pracy mogą utrudnić dalszy rozwój województwa. POMORSKIE • Starzenie się społeczeństwa nie jest problemem, który występuje niezależnie od innych i wymaga wypracowania nowego podejścia w myśleniu o miejscu pracy, rynku pracy oraz stałym rozwijaniu kapitału ludzkiego i realizowanych polityk. • Dłuższa praca nie zawsze oznacza zatrudnienie w tym samym zawodzie. Radykalna zmiana miejsca zatrudnienia może przysparzać pewnych trudności, jednakże istnieje potrzeba myślenia w sposób kreatywny, w celu zdefiniowania nowych, obiecujących możliwości rozwoju zawodowego. Należy również zapewnić, że podejmowane działania nie będą podważane przez negatywne stereotypy – osoby, które zmagają się z wieloma trudnościami szybko tracą pewność siebie. • Kwestia starzenia się społeczeństwa jest ściśle związana z problemami dotyczącymi infrastruktury. Trudno wymagać od osób starszych podejmowania nowej pracy, jeżeli wiąże się to z długimi przejazdami pomiędzy domem a miejscem pracy. • Informacje o rynku pracy stanowią najważniejsze narządzie, aby zmierzyć się z wyzwaniami związanymi ze starzeniem się społeczeństwa. I chociaż przewidywanie dokładnych zmian w przyszłości jest problematyczne, to istnieją użyteczne narzędzia, które pozwalają określić kierunki tego rodzaju trendów. Jednakże informacja nie odnosi się wyłącznie do poziomu makroekonomicznego, ale obejmuje również narzędzia w zakresie dopasowania umiejętności, stosowane na poziomie indywidualnym. Tego rodzaju inicjatywy zostały już wdrożone na obszarze województwa, co należy uznać za pozytywne zjawisko. Źródło: W oparciu o dyskusję w grupach fokusowych oraz informacje zwrotne i komentarze przekazane przez Jaspera van Loo, CEDEFOP. 105 Poniżej przedstawiono najważniejsze wnioski z badania grupy fokusowej, obejmującej starszych pracowników: • Konieczność wdrożenia programów / inicjatyw promujących osoby starsze (zwalczanie negatywnych stereotypów, podniesienie wiedzy pracowników na temat kosztów związanych z dyskryminacją ze względu na wiek oraz na potencjalnych zmian na rynku pracy w przyszłości). Inicjatywy w zakresie rozwijania umiejętności zawodowych oraz szkolenia muszą być dostosowane do potrzeb osób starszych. W tym celu niezbędne jest dokonywanie częstej i regularnej oceny umiejętności tych osób oraz sposobów ich wykorzystania w obecnej lub nowej pracy. W przypadku braku określonych umiejętności, należy zapewnić ich łatwe nabywanie za pomocą szkoleń. Nie ma możliwości stworzenia unikalnego rozwiązania, które sprosta potrzebom szkoleniowym wszystkich pracowników, w związku z tym, zadaniem doradców jest nie tylko świadczenie pomocy pracodawcom, ale również działanie w charakterze niezależnego doradcy na rzecz pracowników. • Polityki publiczne oraz wdrażane strategie muszą być „proaktywne” – nie tylko w perspektywie krótkoterminowej, ale również długoterminowej. Ponadto, powinny one również uwzględniać potrzebę elastyczności. Przepisy dotyczące rynku pracy powinny być możliwie jak najbardziej stabilne, a jeżeli istnieje konieczność wprowadzenia ich zmiany, to należy przedtem przekazać wszystkim zainteresowanym stronom wyraźną informację na temat zakresu i rodzaju planowanych zmian. Zasadniczym celem tego rodzaju działań jest wzmocnienie potencjału starszych pracowników. Powinno się to odbywać jednakże nie poprzez zmianę stanu prawnego, ale przede wszystkim poprzez ustanowienie systemów, które umożliwią utrzymanie tego rodzaju stanu w dłuższym horyzoncie czasowym. Strategie wdrażane na poziomie regionalnym powinny uwzględniać specyfikę lokalnego rynku pracy w kontekście starszych pracowników. Ponadto, pracownicy powinni zostać wyposażeni w podstawowe umiejętności, przydatne w każdego rodzaju działalności gospodarczej. • Badania dotyczące rynku pracy i prognozowanie zmian stanowią podstawowe narządzie prognozowania niezbędnych zmian nie tylko na poziomie krajowym, ale także na poziomie regionalnym i lokalnym. Powinny być rozwijane działania mające na celu dopasowanie umiejętności pracowników do potrzeb rynku pracy. 4.3.2 Srebrna, biała i zielona gospodarka Każde nowe strategiczne podejście w zakresie przeciwdziałania zjawisku starzenia się społeczeństwa musi uwzględniać nowe stymulatory wzrostu takie jak: „srebrna” i „biała” gospodarka. Nowe, rozwijające się sektory gospodarki, w których starsi pracownicy mogą odegrać znaczącą rolę, obejmują również działania z obszaru turystyki i rekreacji, opieki zdrowotnej oraz tzw. „zielonej” gospodarki. Działania we wszystkich 3 ww. sektorach, rozwijane łącznie, mogą prowadzić do systemowego rozwiązania problemów w określonym obszarze. Różnice pomiędzy poszczególnymi województwami można określić na podstawie działań, na które położone są największe akcenty. W przypadku województwa łódzkiego działania muszą być natychmiastowe. Jednocześnie jednak istnieje w tym przypadku głęboko zakorzenione przekonanie, że dokonanie zmian jest zbyt trudne. Wiąże się to z brakiem długoterminowych perspektyw oraz niechęcią do oczekiwania na rezultaty, które nie zawsze są od razu widoczne. Ponadto (dotyczy to prawdopodobnie nie tylko województwa łódzkiego), za impulsem do poszukiwania szybkich rozwiązań wydaje się stać przekonanie, że konkretne propozycje działań powinny zostać przekazane przez instytucje rządowe. Można zatem w tym przypadku mówić o wyraźnym braku odpowiedniego zaangażowania społeczności i lokalnie działających podmiotów, które powinny być bardziej zainteresowane rozwojem regionu. Niezbędne jest w związku z tym opracowanie programów / inicjatyw, których celem będzie zachęcenie do większego udziału w sferze publicznej obywateli, jak również prywatnych przedsiębiorstw. Jednocześnie uczestnicy 106 warsztatów uznali, że określenie, jakie konkretne środki powinny zostać wdrożone w celu osiągnięcia wyżej wymienionych celów, jest bardzo trudne. Praktycznym problem do rozwiązania pozostaje również sposób w jaki należy przełożyć zdefiniowane cele rozwojowe na łatwe do wdrożenia i zastosowania instrumenty. Konsekwencją procesu starzenia się społeczeństwa jest wykrystalizowanie się nowego profilu konsumenta. Potrzeby wszystkich grup społecznych i zawodowych są odmienne. Niezbędne jest zatem uwzględnienie tego rodzaju różnic. W przypadku osób starszych, czas wolny i zdrowie są wzajemnie ze sobą powiązane, co oznacza ogromny potencjał w zakresie możliwości rozwijania nowych przedsiębiorstw i zawodów, a także miejsc pracy i przestrzeni miejskiej, przyjaznej dla osób starszych. Należy pamiętać, że zjawisko starzenia się społeczeństwa stwarza w rzeczywistości nowe możliwości dla rozwoju gospodarki w regionie. Należy promować te szanse rozwojowe i zachęcać do ich wykorzystania. Różnice mogą być rozpatrywane w kontekście skali, tempa oraz zróżnicowania terytorialnego procesu starzenia się społeczeństwa. We wszystkich województwach obserwuje się obecnie występowanie efektu statystycznego. Oznacza to, że powojenne pokolenie wyżu demograficznego wkracza właśnie w przedział wiekowy 60–65 lat. Jednocześnie możliwości działania są w poszczególnych województwach zróżnicowane, co wynika z różnej sytuacji osób starszych, uwarunkowanej takimi czynnikami jak wysokość dochodów, poziom osiągniętego wykształcenia oraz miejsce zamieszkania. Z praktycznego punktu widzenia „srebrna” gospodarka będzie rozwijana przede wszystkim w większych miastach, przez osoby posiadające odpowiednie zasoby finansowe oraz wyższy poziom oczekiwań i wymagań. W związku z tym, sytuacja w poszczególnych województwach będzie uzależniona od zmiennych, dotyczących gospodarki oraz poziomu wykształcenia danej subpopulacji. Porównując sytuację społeczno-ekonomiczną osób starszych w stolicach poszczególnych regionów należy stwierdzić, że najbardziej korzystny obraz wyłania się w przypadku Krakowa (ze względu na wyższy poziom wykształcenia i lepszy stan zdrowia mieszkańców). Na drugim miejscu plasuje się Trójmiasto. W tyle pozostaje natomiast Łódź, co jest konsekwencją historii gospodarczej miasta (starsi mieszkańcy byli zatrudnieni w przemyśle tekstylnym, w którym nie obowiązywały szczególne wymogi dotyczące poziomu wykształcenia, a oferowane wynagrodzenia były stosunkowo niskie - w związku z tym, również obecne świadczenia emerytalne pozostają na stosunkowo niskim poziomie). Jednocześnie, stosowanie zachęt mających na celu zwiększenie udziału starszych osób w rynku pracy oraz ich motywacji do podejmowania zatrudnienia, a także wdrożenie współpracy międzypokoleniowej w przedsiębiorstwach, opartej na wymianie specjalistycznej wiedzy, spowoduje ogólną poprawę rozwoju gospodarczego w dobie starzejącego się społeczeństwa. Transfer wiedzy w miejscu pracy przekazywanej przez osoby starsze młodszym pokoleniom pracowników, może zostać usprawniony poprzez realizację przez tych pierwszych innowacyjnych szkoleń wewnętrznych i wprowadzenie przez pracodawców metod rozwijania umiejętności zawodowych, dostosowanych i spełniających potrzeby zarówno starszych, jak i dla młodszych pracowników. Istnieje potrzeba wdrożenia, przede wszystkim w przedsiębiorstwach, programów w zakresie zarządzania wiekiem, projektów współpracy międzypokoleniowej, instrumentów takich jak mentoring, coaching oraz programów zachęcających do prowadzenia zdrowego trybu życia, które będą miały na celu promowanie starszych pracowników jako cennych zasobów ludzkich dla pracodawców, których wiedza i posiadane umiejętności zawodowe mogą być przekazywane osobom młodszym w miejscu pracy. Istnieje ogromny potencjał w rozwoju usług sprzyjających włączeniu społeczno-zawodowemu osób starszych. Kluczowym czynnikiem jest w tym przypadku zwiększenie siły nabywczej osób starszych poprzez rozwój programów emerytalnych, co w konsekwencji spowoduje wykreowanie rynku, który będzie w stanie odpowiedzieć na możliwości finansowe i potrzeby starszych konsumentów. Warunkiem zaangażowania osób starszych w ten proces będzie konieczność zwiększenia poziomu tolerancji i akceptacji ich obecności w wielu obszarach życia społecznego. Będzie to możliwie wyłącznie w przypadku zmiany wizerunku seniorów w taki sposób, aby byli oni postrzegani jako osoby będące w dobrej formie fizycznej, dysponujące znacznymi umiejętnościami oraz aktywnie uczestniczące w rynku pracy i społeczeństwie. Powyższy cel może zostać osiągnięty w rozmaity sposób, lecz bezwzględnie 107 konieczne jest rozpoczęcie kształcenia młodego pokolenia w zakresie kwestii związanych ze starzeniem się społeczeństwa (np. programy edukacyjne w szkołach, specjalne zachęty dla nauczycieli i uczniów do przygotowywania zajęć promujących zdrowy styl życia i aktywność fizyczną). Ponadto, niezbędne jest nie tylko prowadzenie kampanii informacyjnych w mediach, ale także pokazywanie prawdziwych ludzi, którzy potrafią opowiedzieć młodszym pokoleniom o swoim życiu, osiągnięciach, o zdrowym i aktywnym stylu życia, pełniących funkcję „żywego” przykładu. Reakcją na przyszłe wyzwania powinny być zmiany w systemie kształcenia, które zapewnią, że następne pokolenie ludzi starszych będzie lepiej wykształcone i bardziej świadome swoich możliwości. Jednakże, pomimo rozwijającego się już teraz znacznego popytu, podaż w zakresie produktów i usług, a także możliwości tworzenia nowych zawodów jest wciąż bardzo ograniczona. Konsekwencją tego są bariery dla rozwoju „srebrnej” gospodarki. Polityki publiczne w tym zakresie powinny promować koncepcję samoorganizowania się osób starszych, m.in. w ramach podmiotów z sektora pozarządowego, które mogą przyczynić się do podniesienia jakości życia seniorów. Niezbędne jest również promowanie przedsiębiorczości wśród osób starszych, w szczególności w przypadku, gdy nowoutworzone przedsiębiorstwa mają quasi-komercyjny charakter, czyli gdy cena wytwarzanych przez nie produktów jest niższa od ceny ekwiwalentu rynkowego. Również promowanie wolontariatu w różnych dziedzinach, w tym w sektorze opieki długoterminowej, może przynieść dla wszystkich pozytywne efekty (Komisja Europejska, 2013). Niezbędne jest ponadto wspieranie rozwoju srebrnej gospodarki, która może pełnić rolę parasolu ochronnego dla strategii związanej z zatrudnieniem osób starszych. Istnieje także możliwość stworzenia nowych zawodów, takich jak „asystent ds. kultury”, czy też „asystent osób starszych”. Ponadto konieczne jest opracowanie nowych instrumentów finansowych, które będą promować przedsiębiorczość zarówno wśród starszych pracowników, jak i wśród osób młodszych. Tego typu działania mają na celu zapewnienie elastycznych rozwiązań dla osób starszych. Znacznie trudniejszym zadaniem jest wspieranie „białej” gospodarki, która również wymaga stworzenia nowych zawodów, związanych z zarządzaniem takimi problemami zdrowotnymi jak cukrzyca, nadciśnienie, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, czy też niepełnosprawność, w tym zaburzenia psychiczne. Nowe zawody związane z opieką zdrowotną będą różniły się w sposób zasadniczy od głównego nurtu obecnej opieki zdrowotnej, która koncentruje się na „leczeniu” pacjentów. W starzejącym się społeczeństwie należy bowiem w większym stopniu skupić się na „zarządzaniu objawami”. Dla przykładu, niezbędna jest większa liczba pracowników odpowiedzialnych za opracowanie systemów monitoringu oraz procedur opieki domowej. Rozwijane mogą być także zawody związane z rehabilitacją lub też z zastosowaniem telemedycyny. Motywowanie pracowników medycznych do inwestowania w karierę zawodową i podniesienie poziomu innowacyjności stanowi ogromne wyzwanie już tylko w przypadku usług pielęgniarskich. W przypadku niektórych zawodów można zaobserwować także lukę pokoleniową, co już teraz skutkuje powstaniem pewnych trudności związanych ze starzeniem się społeczeństwa w poszczególnych regionach. Rekomendacje dla realizacji działań tym zakresie obejmują wprowadzenie pilotażowych, testujących wykorzystujących dostępną infrastrukturę medyczną i zmierzających do określenia zalet telemedycyny i opieki na odległość w regionach odległych od centrów miast (w szczególności na poziomie lokalnym). W województwie małopolskim dobry przykład tego rodzaju przedsięwzięcia stanowi projekt ADAT2DC, którego celem jest sprawdzenie i wprowadzenie rozwiązań w zakresie telemedycyny i opieki na odległość do codziennego życia mieszkańców wybranych powiatów. Ponadto, w przypadku „białego” sektora niezbędne jest zapewnienie wsparcia osobom mieszkającym samotnie, a także tym osobom, którzy nie mogą podjąć się opieki nad starszymi członkami rodziny ze względu na obowiązki pracownicze. Wskazany byłby w tym przypadku szerszy rozwój ośrodków dziennego pobytu dla osób starszych, co pozwoliłoby na zaspokojenie potrzeb w tym zakresie. Przykładem jest Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w Nowej Hucie. 108 Jeżeli chodzi o wspieranie rozwoju „zielonej” gospodarki, to poprawy wymaga kwestia recyklingu oraz unieszkodliwiania odpadów w szpitalach, jak również połączenie turystyki z aktywnością rekreacyjną, które umożliwi stworzenie dla starszych konsumentów wysokiej jakości oferty, obejmującej spędzanie czasu w zdrowy i atrakcyjny sposób. Jedną z konkretnych rekomendacji zidentyfikowanych w województwie małopolskim, wspomnianych podczas dyskusji w grupach fokusowych w ramach warsztatów, było wsparcie dla projektów / programów, które służyły pomocą placówkom medycznym, takim jak szpitale, w stosowaniu rozwiązań infrastrukturalnych przyjaznych dla środowiska, co z kolei przyczyniłyby się do lepszego zarządzania recyklingiem oraz procedurą unieszkodliwiania odpadów. 4.3.3 Zrównoważony rozwój obszarów miejskich i rozwój lokalny24 W trakcie wszystkich warsztatów, podmioty lokalne zwróciły uwagę na znaczenie, jakie ma zmiana wizerunku starszego pokolenia (zarówno postrzegania siebie samych, jak przez inne grupy społeczne) dla większego zaangażowania tych osób w rynek pracy, w dłuższej perspektywie czasowej. Jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe wskazały ponadto na szereg praktycznych i dobrych przykładów dotyczących wdrożonych już programów. Informacje na ten temat można znaleźć w analizach, przygotowanych przez poszczególne województwa (Perek-Białas, 2013; Sagan, 2013, Szukalski, 2013), które stanowią załącznik do raportu. Jednak nie wszystkie projekty / inicjatywy wydają się w wystarczającym stopniu zaspokajać istniejące potrzeby, w związku z czym sprostanie przyszłym wymogom wiąże się z koniecznością zastosowania bardziej systemowego podejścia. Niektóre niezwiązane ze sobą projekty mogłyby zatem zostać połączone - w celu osiągnięcia efektu synergii. Zaangażowanie osób starszych jest istotne nie tylko z gospodarczego, ale również ze społecznego punktu widzenia (np. zaangażowanie w działalność społeczną przyczynia się nie tylko do ich dobrego samopoczucia, ale daje osobom starszym poczucie przynależności do społeczeństwa). W tym kontekście, podczas wszystkich trzech warsztatów zwrócono uwagę na rolę uniwersytetów trzeciego wieku oraz szkoleń w dziedzinie IT dla osób starszych. Działania te mogą bowiem zapewnić, że osoby starsze będą miały stały dostęp do bieżących informacji i kontakt ze społeczeństwem. Ze względu na pewne różnice pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi (np. ludzie starsi na obszarach wiejskich otrzymują większe wsparcie ze strony istniejących systemów rodzinnych, w związku z czym są bardziej odporni na działanie negatywnych czynników niż mieszkańcy miast, mają jednak utrudniony dostęp do opieki medycznej / zdrowotnej, kształcenia, czy też oferty kulturalnej), strategie dotyczące polityki społecznej powinny promować rozwijanie odmiennych programów i działań dla obszarów miejskich i wiejskich, co będzie miało na celu lepsze zaspokojenie różnych potrzeb, przy uwzględnieniu wymiaru „terytorialnego” (Martinez-Fernandez i in., 2011). Do osiągnięcia tego celu niezbędne jest zaktualizowanie planowania strategicznego na różnych szczeblach administracji publicznej, a także uwzględnienie w każdym z obszarów interwencji publicznej problematyki zmian demograficznych. Wprawdzie kwestie demograficzne zostały już uwzględnione w strategiach opracowanych przez wszystkie województwa, jednak zjawisko starzenia się społeczeństwa jest w dalszym ciągu traktowane w różny sposób w oficjalnych dokumentach strategicznych. W związku z tym, niezbędne jest zarówno dokonanie analiz porównawczych dotyczących poszczególnych województw, jak i prowadzenie bieżącej ewaluacji w przypadku, gdy konieczne będzie wprowadzenie określonych zmian do strategii i programów. Należy również zauważyć, że samorządy terytorialne muszą mieć świadomość różnic dotyczących struktury społecznej na własnych obszarach, nawet jeżeli w ramach ogólnego trendu można określić, że dana populacja jest populacją „młodą” lub „zmniejszającą się” (np. odsetek osób w wieku 60+ waha się w poszczególnych dzielnicach Krakowa od 14% do 27%). Niezbędne jest podjęcie odpowiednich działań w oparciu o analizy różnych scenariuszy wydarzeń. Działaniom tym powinny towarzyszyć analizy kosztów i korzyści, które potwierdzą, który sposób wdrożenia konkretnych rozwiązań jest najbardziej racjonalny i w konsekwencji najlepszy. Aby przekonać społeczeństwo o znaczeniu tego rodzaju zmian, niezbędne jest przeprowadzenie konsultacji społecznych oraz zapewnienie przejrzystości w 24 W oparciu o uwagi eksperta OECD/LEED pani Naoko Kubo/Expert Sustainable Development 109 odniesieniu do wszystkich realizowanych działań. Ponadto informacje na temat zmian demograficznych na poziomie lokalnym i regionalnym powinny być łatwo dostępne dla mieszkańców oraz ich przedstawicieli. Osoby starsze są obecnie częściej postrzegane jako obciążenie lub zagrożenie dla rozwoju (źródło większych kosztów usług medycznych lub opieki zdrowotnej), niż jako cenny zasób dla społeczeństwa (stabilni, przewidywalni i lojalni pracownicy, dysponujący rozległą wiedzą). Niezbędne jest zatem podniesienie poziomu wiedzy na ten temat i zwalczanie stereotypów dotyczących osób starszych w społeczeństwie. Cel ten może zostać osiągnięty w różny sposób, nie tylko poprzez realizację kampanie medialnych, ale także poprzez kształcenie już na etapie edukacji przedszkolnej, a następnie szkolnej, kształcenia ustawicznego w trakcie życia zawodowego i na emeryturze oraz wyjaśnianie istoty zjawiska starzenia się populacji i związanych z nim nie tylko ograniczeń, ale i możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego. Uniwersytety trzeciego wieku oraz inne tego rodzaju organizacje obywatelskie zrzeszające seniorów, mogą wystąpić w roli partnera, służącego wsparciem przy opracowaniu wspólnych programów działań. Dla zapewnienia trwałego rozwoju lokalnego istotne jest dopilnowanie, aby różne zainteresowane podmioty były zaangażowane w proces podejmowania decyzji, tak aby miały one poczucie współudziału w ich podejmowaniu i dzięki temu utożsamiały się z nimi. Wydaje się, że w przypadku Polski, historyczne uwarunkowania rozwiązań podejmowanych na szczeblu centralnym (np. bezpłatna, zapewniana przez państwo opieka medyczna) wpływają na obecny sposób postrzegania określonych problemów oraz na funkcjonujące w społeczeństwie przekonania, dotyczące sposobu postępowania w niektórych kwestiach. Sytuacja taka powoduje w konsekwencji liczne trudności związane z uzyskaniem wsparcia dla niektórych rozwiązań. Biorąc pod uwagę prawdopodobne wyzwania finansowe związane ze zjawiskiem starzejącego się społeczeństwa, może istnieć konieczność zrewidowania poglądów na kwestię zarządzania. Obywatele powinni dostrzegać możliwości zmiany swoich ról społecznych, poprzez podjęcie działań stanowiących odpowiedź na niektóre z wyzwań demograficznych (np. w formie wolontariatu, poprzez zaangażowanie w rozwój przedsiębiorczości społecznej lub członkostwo w spółdzielniach i organizacjach pozarządowych). W konsekwencji za realizację działań służących przeciwdziałaniu procesom demograficznym nie musiałyby odpowiadać wyłącznie instytucje administracji publicznej. Niezbędne są także wspólne działania i konsultacje z jak największą liczbą zainteresowanych podmiotów. Dobry przykład tego rodzaju interakcji stanowi Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (ASOS), zainicjowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej latem 2012 r. Na początkowym etapie realizacji tego programu różne instytucje, organizacje oraz osoby przekazały ponad 140 sugestii i opinii. W konsekwencji Ministerstwo uwzględniło niektóre z tych sugestii i zaleceń w celu wprowadzenia poprawek w programie, który został ostatecznie przyjęty przez parlament i zainicjowany jesienią 2012 r. Jak przedstawiono powyżej, większość inicjatyw w tej dziedzinie była finansowana ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Jednakże czas realizacji tego programu dobiega powoli końca. Z punktu widzenia stabilności ekonomicznej regionów istotne jest więc poszukiwanie wielu różnych źródeł finansowania już na obecnym etapie, bądź też opracowanie scenariuszy, które będą realizowane, kiedy środki nie będą już dostępne. Należy zachęcać samorządy terytorialne do dywersyfikacji sposobu zarządzania finansami publicznymi, pod warunkiem, że proces ten odbywać się będzie zgodnie z wymogami obowiązującego prawa. W trakcie warsztatów kwestie związane ze środowiskiem nie były podnoszone zbyt często. Niemniej jednak wydaje się, że we wszystkich trzech województwach istnieje pewien potencjał do rozwijania zielonej / niskoemisyjnej gospodarki. W przygotowaniach na konsekwencje związane ze starzeniem się społeczeństwa szczególnie istotną rolę odgrywają takie elementy jak: dobrze zaprojektowane systemy transportowe, odpowiednie rozmieszczenie punktów usługowych, odpowiednie połączenie nieruchomości komercyjnych i mieszkaniowych oraz zarządzanie dobrami ekologicznymi (w tym zarządzanie energią, odpadami i wodą, emisją CO2). W przypadku województwa małopolskiego, kwestia dotycząca środowiska nie została poruszona się w trakcie dyskusji w grupach. Małopolska została jednak uznana za region atrakcyjny turystycznie, co oznacza, że na terenie 110 województwa istnieją warunki do rozwoju oferty turystycznej przeznaczonej dla osób starszych (w tym turystyki w celach religijnych), a także turystyki zdrowotnej i SPA. W przypadku województwa łódzkiego za szczególnie istotny czynnik uznaje się energię geotermalną, która w dwojaki, pozytywny sposób wpływa na konkurencyjność województwa: zwiększa jego atrakcyjność turystyczną oraz zapewnia źródło energii odnawialnych. Wszystkie zalecenia zawarte w niniejszym raporcie uwzględniają fakt, iż różne szczeble administracji publicznej odpowiadają za odmienne obszary polityk dotyczących zmian demograficznych. Niezwykle istotne jest przy tym, aby gmina mogła pełnić funkcję podmiotu, któremu przysługują najszersze kompetencje decyzyjne, posiadającego możliwość finansowania określonych instrumentów lub działań. W ramach zarządzania na szczeblu gminy należy także zapewnić możliwość ustalenia, które środki finansowe nie są wystarczające w danym roku. Należy ponadto ustanowić „buforowy” fundusz demograficzny, który będzie mógł zostać tymczasowo wykorzystany w celu zapewnienia, że podstawowe potrzeby w danym roku zostaną zaspokojone. Fundusz ten stanowić powinien rodzaj umowy solidarnościowej na poziomie regionalnym. Jak wykazały analizy dotyczące lokalnych inicjatyw, w przypadku niektórych usług – jeżeli rzeczywiście są one niezbędne – należy zapewnić możliwość ich finansowania w sposób krzyżowy. W związku z tym istotna jest identyfikacja zarówno powiązań poziomych, jak i pionowych funkcjonujących w ramach różnych dziedzin oraz zastosowanie takich rozwiązań, które zapewnią najlepszy możliwy rozwój. 4.3.4 Polityka prorodzinna 25 Zmiany demograficzne wiążą się ze wzrostem ryzyka wykluczenia społecznego oraz wpływają na szereg różnych grup społecznych (w tym ludzi starszych, bezdomnych oraz rodziny). Interesariusze ze wszystkich regionów zgodzili się co do tego, że główną słabością polskiej polityki prorodzinnej jest niewystarczająca oferta i dostępność publicznych ośrodków wychowania przedszkolnego. Ograniczony dostęp do przystępnych cenowo usług przedszkolnych stanowi jeden z głównych powodów, dla których znaczna liczba młodych kobiet decyduje się na urodzenie tylko jednego dziecka lub też w ogóle nie decyduje się na posiadanie dzieci. Polscy demografowie26 przedstawili w związku z tym szereg zaleceń. Niektóre z nich mogą wpływać na określone rozwiązania polityczne: • wydłużenie urlopu macierzyńskiego (a także urlopu ojcowskiego); • wprowadzenie ulg podatkowych w celu sfinansowania kosztów zatrudnienia opiekunki dla dzieci; • wprowadzenie ulg podatkowych dla pracodawców, którzy organizują żłobki i przedszkola w miejscu pracy (przyzakładowe); • większa „elastyczność” w zakresie funkcjonowania żłobków i przedszkoli (np. dłuższy czas otwarcia). Drugim istotnym powodem, który wpływa na decyzję o założeniu rodziny, jest dostępność mieszkań. Wysokie ceny nieruchomości (zarówno w przypadku zakupu, jak i wynajmu) stanowią jeden z czynników, które powodują, że kobiety odsuwają w czasie decyzję o urodzeniu dziecka, a współczynnik dzietności jest coraz niższy. Istnieje w związku z tym potrzeba zwiększenia dostępu do mieszkań. Rządowy program „Rodzina na swoim”, w ramach którego rząd spłaca część odsetek kredytu hipotecznego zaciągniętego przez młode rodziny, nie jest wystarczający. Władze lokalne posiadają niekiedy nieruchomości, które są wynajmowane na bardziej preferencyjnych warunkach. Należy jednak stwierdzić, że budownictwo socjalne jest, ogólnie rzecz biorąc, bardzo słabo rozwinięte. Zgodnie z jedną z rekomendacji, możliwe byłoby przeznaczenie niektórych mieszkań na potrzeby tymczasowego wynajmu 25 W oparciu o uwagi eksperta OECD/LEED - Antonella Noya/CFE/LEED. Rządowa Rada Ludnościowa, Założenia polityki ludnościowej Polski. Projekt, Warszawa 2012http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Projekt_zalozenia_polityki_ludnosciowej_Polski_RRL_listopad_2012.pd f 26 111 przez młodych ludzi, którzy rozpoczynają dopiero karierę zawodową i znajdują się na etapie zakładania rodziny. Trzecim czynnikiem jest niepewność dotycząca przyszłości kariery zawodowej, co wiąże się z rosnąca liczbą osób zatrudnianych na podstawie umów na czas określony i umów zlecenia, a także słabiej opłacanych miejsc pracy. W celach związanych z kwestią solidarności międzypokoleniowej, niezbędne jest zapewnienie odpowiednich przestrzeni instytucjonalnej, na przykład: • • • W miejscu pracy należy umożliwić transfer umiejętności i wiedzy. Rozwiązanie tego rodzaju zapewni pracownikom możliwość uczenia się od siebie nawzajem. Jest to szczególnie istotne w przypadku, gdy określone pokolenie nie posiada pewnych umiejętności, np. w zakresie teleinformatyki czy nowych technologii. W takim przypadku starsi pracownicy mogą przy pomocy młodszych uaktualnić swoje umiejętności zawodowe. Natomiast młodsze pokolenie pracowników może przyglądać się i omawiać sposoby postępowania z „sytuacjami w prawdziwej pracy”, z którymi starsze pokolenie, posiadające bogatsze doświadczenie zawodowe, miało już do czynienia. Zapewnienie powyższego podejścia wiąże się z koniecznością zapewnienia większej elastyczności w miejscu pracy. Należy w związku z tym stworzyć miejsca pracy, w których będzie obowiązywała zasada równości płci. W tym celu pożądane jest wdrożenie różnych działań, mających na celu zapewnienie właściwej równowagi pomiędzy rodziną a życiem zawodowym, takich jak równy podział obowiązków w zakresie opieki nad dzieckiem pomiędzy oboje rodziców, itd. Należy umożliwić dziadkom, a nawet „dziadkom adopcyjnym” sprawowanie opieki nad wnukami. Możliwa byłaby także wypłata specjalnych zasiłków dla dziadków, które zrekompensowałyby potencjalną utratę wynagrodzenia i mogłyby sprzyjać decyzji o podjęciu się „aktywnej” opieki nad wnukami. Wskazana byłaby pomoc przy budowaniu bardziej solidnego i spójnego społeczeństwa, co stanowiłoby idealną platformę do promowania dialogu międzypokoleniowego. Wydaje się, że w tym przypadku szczególnie adekwatnym działaniem byłoby podjęcie inicjatyw z dziedziny gospodarki społecznej. Przykładem tego rodzaju jest inicjatywa podjęta w Łodzi, której celem jest zachęcanie starszych ludzi do korzystania z usług dla seniorów. W placówkach tych promuje się zaangażowanie starszych osób w przedszkolach poprzez zachęcanie ich do pomocy i nadzoru nad dziećmi. W celu skutecznego przeciwdziałania konsekwencjom związanym ze zmianami demograficznymi konieczna jest zmiana sposobu myślenia, która dotyczyć będzie również nowego postrzeganie roli instytucji publicznych. Zapewnienie skutecznych działań publicznych wymaga bowiem takiego procesu realizacji polityk publicznych, który uwzględnia konsultację z wszystkimi jej beneficjantami (w tym osobami starszymi, rodzinami, itd.). 4.4 Wskaźniki dotyczące skuteczności polityk publicznych Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (2007) miasta przyjazne dla ludzi starszych zachęcają do: „aktywnego starzenia się poprzez tworzenie optymalnych możliwości w zakresie ochrony zdrowia, partycypacji społecznej i bezpieczeństwa, w celu poprawy jakości życia ludzi w miarę, jak się starzeją” (str. 1). W związku z tym: „w mieście przyjaznym dla osób starszych polityki i usługi publiczne, a także planowanie przestrzeni i infrastruktury wspierają i umożliwiają ludziom aktywne starzenie się poprzez identyfikację szerokiego spektrum możliwości i zasobów osób starszych, prognozowanie i elastyczne reagowanie na potrzeby i wymagania związane ze starzeniem się, poszanowanie dla ich decyzji oraz wyborów życiowych, a także ochronę osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz promowanie ich integracji społecznej i docenianie wkładu, który wnoszą one do wszystkich dziedzin życia społecznego” (str. 5)27. 27 Światowa Organizacja Zdrowia (2007), Global Age-friendly Cities: A Guide, World Health Organisation, Geneva. 112 Badanie ankietowe, przeprowadzone na niewielkiej próbie respondentów wśród wybranych podmiotów na szczeblu regionalnym / lokalnym28 w trzech województwach, pozwoliły na zaprezentowanie osiągniętych wartości dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych” (ELFRI – Elderly Places Friendly to Live, wykres 36). Wskaźnik ELFRI prezentowany na jest na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza wynik bardzo słaby, a 5 - wynik bardzo dobry. Województwo małopolskie uzyskało ocenę: 2,4, województwo łódzkie: 2,0, a województwo pomorskie: 2,27. Wyniki dla wszystkich 3 województw uplasowały się więc na poziomie nieznacznie poniżej średniej tej skali29. Wykres 36 Ogólny wynik wskaźnika ELFRI w trzech regionach Indeks ELFRI, przedstawiony na wykresie 37, składa się w szczególności z następujących elementów: przestrzeń publiczna i budynki, transport, mieszkalnictwo, partycypacja społeczna, poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne, aktywność obywatelska i zatrudnienie, komunikacja i informacja, wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie województwa uzyskały wynik poniżej 3, co oznacza, że nie są one odbierane przez ich mieszkańców jak najlepsze miejscem do życia dla osób starszych. Nie wystąpiły jednak w tym przypadku znaczne różnice pomiędzy województwem małopolskim i pomorskim w porównaniu do województwa łódzkiego, którego ocena była nieco niższa. W przypadku województwa łódzkiego w kategorii wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych ocena wyniosła zaledwie 1,73, a w kategorii mieszkalnictwo – 1,77. Oznacza to brak przekonania respondentów co do skuteczności władz publicznych w działaniach na rzecz zapewnienia usług społecznych w odpowiednim zakresie i o odpowiedniej jakości. 28 Uczestnicy warsztatów zorganizowanych w Krakowie (Zamek Wawelski) wypełnili ankiety w dniu 26 marca 2012 r., w Łodzi w dniu 28 marca 2012 r., a w Gdańsku w dniu 30 marca 2012 r. Na potrzeby określenia wartości osiągniętej dla wskaźnika ELFRI przeprowadzono w województwie małopolskim 35 ankiet, w województwie pomorskim 20 ankiet, a w wojewódzkim łódzkim 39 ankiet. W przypadku wskaźnika OLWOF przeprowadzono 32 ankiety w województwie małopolskim, 36 ankiet w województwie łódzkim oraz 22 ankiety w województwie pomorskim. 29 Wartość wskaźnika opiera się odpowiedziach ilościowych udzielonych przez lokalne podmioty uczestniczące w warsztatach zorganizowanych w ramach projektu. 113 Outdoor spaces and buildings Community Support and Health Services Transport Communication and information Housing (public and private) Civic participation and Employment Social Participation Respect and Social Inclusion Recruitment Przestrzenie publiczna i budynki Wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych Transport Komunikacja i informacja Mieszkalnictwo (prywatne i publiczne) Aktywność obywatelska i zatrudnienie Partycypacja społeczna Poszanowanie osób starszych i integracja społeczna Rekrutacja Wykres 37 Elementy wartości wskaźnika ELFRI w trzech województwach Oprócz próby zdiagnozowania perspektywy postrzegania poszczególnych województw w kontekście ich predyspozycji jako przyjaznego miejsca do zamieszkania dla osób starszych, zwrócono się również z prośbą do uczestników warsztatów w ramach wizyt studyjnych o dokonanie oceny, czy poszczególne województwa są przyjaznym miejscem do pracy dla tej grupy wiekowej. Dane te zostały wykorzystane do opracowania wskaźnika: „Miejsca pracy przyjazne dla osób starszych” (OLWOF – Older Workers Friendly Places to Work). W celu wyliczenia wartości osiągniętych dla tego wskaźnika zastosowano takie same metody jak w przypadku wskaźnika ELFRI. W ramach wskaźnika OLWOF posłużono się natomiast kategoriami, które są zostały opracowane przez Amerykańskie Towarzystwo Emerytów (AARP30 - American Association for Retired Persons) I zastosowane przy ocenie kandydatów do nagrody „Najlepsi pracodawcy dla pracowników w wieku powyżej 50 lat”. Są to następujące kryteria: • • • • praktyki i działania rekrutacyjne, możliwości związane z pracą i kulturą, możliwości odbycia szkoleń i rozwijania umiejętności, opieka zdrowotna i świadczenia oferowane przez pracodawców. Każdy z kryteriów zostało zastosowane przy ocenie aktualnej sytuacji dotyczącej zatrudnienia osób starszych. Obliczono wartości wskaźnika dla każdego kryterium z osobna oraz wartość wskaźnika OLWOF ogółem. Wskaźnik obejmuje skalę od 1 do 5, gdzie 1 oznacza wynik bardzo słaby, a 5 - wynik bardzo dobry. Wyniki dla poszczególnych kryteriów analizowanych w ramach wskaźnika przedstawiono dla wszystkich województw na wykresie 38. Wykres 39 przedstawia natomiast wartość osiągniętą dla wskaźnika we wszystkich województwach ogółem. Szczegóły znajdują się w załącznikach do raportu, 30 AARP (American Association for Retired Persons) http://www.aarp.org/ 114 zawierających dokładne wyniki analiz dla każdego województwa (Perek-Białas, 2013; Sagan , 2013; Szukalski, 2013). Wartość ogółem uzyskana w ramach wskaźnika OLWOF dla przykładu dla województwa małopolskiego wyniosła: 2,5, dla województwa łódzkiego: 2,1, a dla województwa pomorskiego: 2,4. Oznacza to, że wszystkie trzy województwa są postrzegane jako mało atrakcyjne miejsce do pracy dla osób starszych (1 - oznacza wynik bardzo słaby, a 5 – bardzo dobry). Co interesujące, nie zaobserwowano istotnych różnic w tym zakresie pomiędzy badanymi województwami. Jeśli chodzi o wyniki dla poszczególnych kategorii, stanowiących elementy składowe wskaźnika, to we wszystkich 3 województwach najgorzej oceniono rekrutację, a następnie szkolenia i rozwój umiejętności zawodowych. Niezbędne jest zatem w tym przypadku podjęcie natychmiastowej interwencji i działań, które będą miały na celu zmianę tej negatywnej oceny w najbliższym czasie. Słaba ocena szkoleń oraz projektów w zakresie rozwijania umiejętności starszych pracowników znalazła odzwierciedlenie również w opiniach wyrażonych przez uczestników warsztatów, w trakcie dyskusji na ten temat. Ocena respondentów była we wszystkich badanych aspektach (kryteriach) raczej niska, ale najgorsze opinie zebrało województwo łódzkie. Ponadto w ankiecie zapytano o znaczenie zagadnień ujętych w ramach wskaźnika OLWOF . Ocena znaczenia ogółem dla wszystkich kryteriów była wysoka. W województwie pomorskim wynosiła: 4,1, a w małopolskim i w łódzkim: 3,8. Za najbardziej istotny element uznano opiekę zdrowotną i dodatkowe świadczenia oferowane przez pracodawcę. Respondenci byli świadomi faktu, iż to te właśnie elementy są istotne dla zapewnienia przyjaznych miejsc pracy. Jednak pomimo tego, że aspekty te zostały uznane za ważne, ich aktualna ocena w kontekście osób starszych nie była pozytywna (co omówiono wcześniej). Analiza porównawcza aktualnej oceny sytuacji i oczekiwanego znaczenia ww. aspektów pracy dla osób starszych pokazuje, że w tej dziedzinie istnieje luka. Aby rozwiązać ten problem należy podjąć się bardziej szczegółowych badań. Rekomendowane jest także przekazanie wyników ankiety respondentom badania. Jeżeli powyższe aspekty są rzeczywiście ważne dla poprawy sytuacji osób starszych, analiza wyników umożliwi mogłaby stanowić podstawę do przeprowadzenia głębszej dyskusji, mającej na celu opracowanie sposobu poprawy obecnej sytuacji oraz zmiany tej negatywnej oceny. Rozbieżność pomiędzy wynikami dla wskaźnika OLWOF ogółem, a oceną dotyczącą znaczenia poszczególnych elementów, będących przedmiotem oceny wskazuje na to, że istnieje luka pomierzy rzeczywistością społeczną, a sytuacją pożądaną. I chociaż luka ta nie jest zbyt duża, to wskazuje to, że tworzenie miejsc pracy przyjaznych dla osób starszych jest ważne i należy podejmować działania w tym zakresie. Recruitment Work Culture Training and skills Rekrutacja Kultura pracy Szkolenie i umiejętności zawodowe 115 Firm Health and Benefits Opieka zdrowotna i dodatkowe oferowane przez pracodawcę świadczenia Wykres 38 Elementy oceny w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach Uwaga: R – Ogólna ocena aktualnej sytuacji; I – Ogólne znaczenie elementów wchodzących w skład wskaźnika OLWOF Overall Rating Overall Importance Rating Ogólna ocena aktualnej sytuacji Ogólna ocena znaczenia wszystkich kryteriów Wykres 39 Ogólna ocena oraz znaczenie wyników uzyskanych w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach Wyniki obu badań ankietowych nie są statystycznie reprezentatywne (ze względu na niewielką liczbę respondentów we wszystkich województwach oraz fakt, iż przy wyborze respondentów nie zostały zastosowane metody probabilistyczne). Prezentacja otrzymanych wyników ma raczej na celu wskazać na niektóre aspekty polityk publicznych, które należy wziąć pod uwagę łącznie z pozostałymi danymi ilościowymi i jakościowymi, zgromadzonymi w ramach niniejszego projektu badawczego. Opisane w tym rozdziale wskaźniki mogą być również zastosowane w kolejnych badaniach porównawczych ukazując zmiany ich wartości w czasie, w poszczególnych województwach. Jednakże należy wspomnieć, że we wszystkich województwach respondenci przyznali podobną ilość punktów i w taki sam sposób ocenili ogólnie sytuację, poszczególne aspekty objęte badaniem oraz ich znaczenie. Może to wskazywać na fakt, iż w poszczególnych województwach istnieją niewielkie różnice w ocenie polityki skierowanej do osób starszych / starszych pracowników. Istotne jest także, że poglądy oraz opinie w tym zakresie wpływają na ocenę i sposób postrzegania polityki krajowej. 116 4.5 Wnioski31 Dążenie do podniesienia poziomu świadomości i wiedzy na temat zmian demograficznych oraz ich konsekwencji powinno stanowić najważniejszy element dla realizacji polityki publicznej w poszczególnych województwach. Pomimo, ze charakter zmian demograficznych jest w poszczególnych województwach odmienny (w województwie małopolskim i pomorskim występuje zjawisko starzenia się społeczeństwa, natomiast w województwie łódzkim obserwuje się łącznie depopulację i starzenie się społeczeństwa), to w dalszym ciągu powinna toczyć się dyskusja na temat konkretnych i możliwych do zastosowania działań, (np. w zakresie polityki prorodzinnej), które będą mogły stanowić właściwą odpowiedź na problemy obecnych i przyszłych pokoleń oraz będą dostosowane do ich potrzeb. Należy pamiętać, że liczba osób starszych w populacji będzie stale wzrastać. Władze regionalne posiadają coraz większą wiedzę na temat zmian demograficznych, lecz jednocześnie na niższych szczeblach administracyjnych wiedza ta jest mniejsza. Na poziomie regionalnym wyraźnie widoczne jest przekonanie, że demografia jest, jeżeli nie decydującym, to przynajmniej istotnym czynnikiem przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego. Na szczeblu powiatowym, a w szczególności na poziomie gminy, wiedza na temat zmian demograficznych jest bardzo skąpa, co częściowo wynika z braku zainteresowania tą tematyką, a częściowo z ograniczonych możliwości dostępu do prognoz dotyczących liczby ludności. W konsekwencji, stanowczo zaleca się opracowanie zaktualizowanych strategii na różnych poziomach zarządzania, nie tylko strategii, których przygotowanie jest konieczne w celu rozwiązania określonych problemów społecznych, ale również stanowiących odpowiedź na zjawisko starzenia się społeczeństwa. Wszystkie województwa na każdym poziomie administracyjnym mogą lepiej przygotować się na przeciwdziałanie skutkom zmian demograficznych. Potrzebują jednak w tym celu wsparcia z zewnątrz oraz wprowadzania odpowiednich zmian w zakresie ustawodawstwa krajowego (np. przepisy dotyczące polityki zatrudnienia i rynku pracy, a także przedsiębiorczości, itd.). Należy umożliwiać regionom tworzenie, wdrażanie i monitorowanie polityk publicznych, których realizacja w dłuższej perspektywie czasowej może przynieść pozytywne rezultaty. Zakres tematyczny i działania związane z opracowaniem polityk na poziomie regionalnym przedstawiono poniżej w odniesieniu do optymalnego wykorzystania środków finansowych, przyspieszenia wymiany informacji / wiedzy, dostosowania polityk publicznych do starszych osób / pracowników,, rozwoju srebrnej, białej i zielonej gospodarki oraz wspierania zrównoważonego rozwoju na poziomie regionalnym / lokalnym. 1. Optymalne wykorzystanie ŚRODKÓW FINANSOWYCH: • • • Elastyczne finansowanie – wspieranie potrzeb regionalnych / lokalnych w sposób elastyczny, zapewnienie możliwości zastosowania innowacyjnych, odpowiednio dostosowanych do potrzeb rozwiązań, dzięki czemu będzie można ograniczyć wydatki na realizację programów / inicjatyw, które nie są istotne w kontekście lokalnym. Konieczność poszukiwania różnych źródeł finansowania (brak uzależnienia od środków EFS) już na obecnym etapie lub też opracowanie alternatywnych scenariuszy dla realizacji projektów, w momencie gdy środki finansowe z EFS nie będą już dostępne. Niezwykle istotne jest, żeby gmina pełniła funkcję podmiotu, któremu przysługują jak najszersze kompetencje decyzyjne, posiadającego możliwość decydowania o finansowaniu określonych działań. Należy także ustanowić „buforowy” fundusz demograficzny, który będzie mógł zostać tymczasowo wykorzystany w celu zapewnienia podstawowych potrzeb w danym roku. Fundusz ten powinien stanowić rodzaj umowy o solidarności międzypokoleniowej w ramach województwa. 31 Dziękujemy za uwagi i sugestie wszystkim ekspertom OECD, którzy uczestniczyli w wizytach studyjnych i warsztatach zorganizowanych w poszczególnych województwach: Jasper van Loo/CEDEFOP, Naoko Kubo/Expert Sustainable Development, Antonella Noya/CFE/LEED, Aldert de Vries oraz Roxana Chandali/ Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Holandii, Robert Strauss/ Komisja Europejska oraz dr Cristina Martinez-Fernandez/CFE/LEED, a także uczestnikom warsztatów zorganizowanych w tych trzech województwach. 117 2. Przyspieszenie WYMIANY INFORMACJI / WIEDZY: • • • Wymiana informacji oraz doświadczeń pomiędzy poszczególnymi województwami ma pierwszoplanowe znaczenie, ponieważ umożliwia dyskusję nie tylko o sukcesach, ale również o porażkach w ramach poszczególnych projektów, a także wymianę wiedzy. Jednocześnie zaleca się, aby stosowane rozwiązania były dostosowane do konkretnych potrzeb. Wiedza o rynku pracy stanowi podstawowe narządzie nie tylko na poziomie krajowym, ale także na poziomie regionalnym i lokalnym. Prognozowanie zmian oraz działania mające na celu dopasowanie umiejętności pracowników do potrzeb pracodawców to inicjatywy, które powinny być dalej rozwijane. Promowanie innowacyjnych projektów / działań – wymiana doświadczenia pomiędzy różnymi podmiotami i w ramach różnych projektów, w celu zdobywania i rozwijania wiedzy na temat inicjatyw realizowanych na szczeblu lokalnym. Jedno z możliwych rozwiązań wspierających taką koncepcję, mogłoby polegać na tym, że otrzymanie środków wiązałoby się z obowiązkiem podjęcia współpracy i dzielenia się wiedzą ze spółdzielniami socjalnymi, które uzyskują wsparcie ze środków UE. Kluby Integracji Społecznej mogłyby organizować regularne spotkania nie tylko na poziomie lokalnym i regionalnym, ale również krajowym. Dzięki wykorzystaniu mediów elektronicznych możliwe jest zwiększenie zaangażowania i poziomu wymiany informacji pomiędzy zainteresowanymi stronami. Przykłady tego rodzaju działań obejmują: o Dzień projektów EFS – w ramach którego mogłyby być prezentowane nie tylko priorytety dla danego województwa lub konkretnego rodzaju projektu (szkolenia), ale wszystkie aspekty związane ze zmianami demograficznymi. Wybór projektów może nastąpić w pierwszej kolejności na poziomie gminy, a następnie powiatu i województwa, co umożliwi przeprowadzenie bardziej szczegółowej dyskusji nad zgłoszonymi propozycjami. Spotkanie podsumowujące Dzień projektów EFS mogłoby odbyć się w Warszawie. Mogliby w nim uczestniczyć przedstawiciele instytucji, które mogą potencjalnie skorzystać z różnych rezultatów osiągniętych w ramach projektów (np. wdrażając działania / projekty / inicjatywy, których celem jest wspieranie społeczności lokalnej i osób starszych). Należy w tym przypadku przedstawić nie tylko samą propozycję projektu, ale również interaktywne narządzie, które lokalnym decydentom i przyszłym projektodawcom może ułatwić: odnalezienie, zdobycie informacji oraz dokonanie oceny projektów / działań oraz inicjatyw (np. za pośrednictwem strony internetowej32) o Dzień spółdzielni socjalnych – podobna koncepcja jak powyżej; przykłady dobrych praktyk ekonomii społecznej można znaleźć w Internecie (http://atlas.ekonomiaspoleczna.pl/, a różnego rodzaju inicjatywy społeczne pod adresem http://mapa.ekonomiaspoleczna.pl/) o Dzień Klubów Integracji Społecznej, Dzień Ośrodków Wsparcia i Centrów Innowacji dla osób 50+, itd. o Dzień miejsc przyjaznych rodzinie lub też Dzień miejsc przyjaznych dla osób starszych o Ustanowienie na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym Dnia szacunku dla osób starszych. Dla przykładu dzień osób starszych (1 października) istnieje w Japonii od lat 60. ubiegłego wieku. Obchody tego dnia koncentrują się głównie na problemach związanych z podeszłym wiekiem. 3. Dostosowanie polityki do OSÓB STARSZYCH / STARSZYCH PRACOWNIKÓW • Wdrożenie programów / inicjatyw promujących osoby starsze, zwalczających negatywne stereotypy oraz promujących wiedzę i doświadczenie starszych pracowników, którą mogą 32 Wprawdzie istnieje obecnie mapa projektów EFS, ale jej funkcjonalność jest ograniczona w przypadku poszukiwania najlepszych praktyk realizowanych w ramach konkretnych projektów. Jednakże w oparciu o powyższą koncepcję można zalecić dalsze rozwijanie tego rodzaju podejścia oraz wymianę wiedzy z potencjalnymi jej użytkownikami, w tym z osobami zainteresowanymi projektami EFS, które nie korzystają ze środków finansowych EFS, ale mogą uzyskać wiedzę na temat tego, jakie działania można podjąć i w jaki sposób. 118 • • • przekazywać młodszym pokoleniom w miejscu pracy. Należy jednak pamiętać, że inicjatywy w zakresie rozwijania umiejętności zawodowych oraz szkolenia muszą być dostosowane do potrzeb osób starszych. Przedstawianie osób starszych w mediach jako potrzebnych społeczeństwu i wymagających szacunku, w celu zmiany negatywnego wizerunku osób starszych. Opracowanie programów szkolnych, w taki sposób aby od wczesnych etapów edukacji zachęcały uczniów i studentów do nawiązywania kontaktu z osobami starszymi oraz zachęcały do wybrania kariery zawodowej, uwzględniającej trendy demograficzne (np. pracy w sektorze srebrnej gospodarki). Istnieje także możliwość opracowania specjalnych programów lub projektów dla nauczycieli i uczniów, które byłyby dedykowane upowszechnianiu wiedzy w tym obszarze. Polityki publiczne i strategie muszą być „proaktywne” i elastyczne w stosunku do pojawiających się trendów społeczno-gospodarczych i realizowane nie tylko w perspektywie krótkoterminowej, ale również długoterminowej. 4. Rozwijanie „SREBRNEJ”, „BIAŁEJ” I „ZIELONEJ” GOSPODARKI: • • Każde nowe podejście w zakresie planowanych strategii dotyczących zjawiska starzenia się społeczeństwa musi uwzględniać rozwój nowych sektorów gospodarki, które przyczyniają się do wzrostu gospodarczego, a więc „srebrnej”, „białej” i „zielonej” gospodarki. Wspieranie rozwoju tych sektorów może przyczynić się do bowiem do wykreowania systemowych rozwiązań dla konkretnego obszaru. I tak na przykład, zjawisko starzenia się społeczeństwa, które już teraz występuje w poszczególnych województwach i będzie także obserwowane nadal w przyszłości, stwarza w rzeczywistości nowe możliwości dla rozwoju gospodarki. Należy zatem promować te możliwości i zachęcać do ich wykorzystania. Opracowywanie programów i inicjatyw, których celem będzie zaangażowanie w działania w sferze publicznej nie tylko obywateli, ale również przedsiębiorstw. 5. Wspieranie ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE REGIONALNYM / LOKALNYM. • • • • Polityka społeczna powinna promować rozwijanie odmiennych strategii i programów dla obszarów miejskich i wiejskich, w celu lepszego zaspokojenia różnych potrzeb rozwojowych, przy uwzględnieniu ich wymiaru „terytorialnego” (Martinez-Fernandez i in., 2011). Do osiągnięcia tego celu niezbędne jest dokonanie aktualizacji planowania strategicznego na różnych szczeblach zarządzania, a także uwzględnienie zmian demograficznych. Samorządy terytorialne muszą mieć świadomość zmian zachodzących w strukturze społecznej oraz podejmować odpowiednie działania na podstawie analiz różnych scenariuszy rozwoju sytuacji. Działaniom tym powinny towarzyszyć analizy kosztów i korzyści, które potwierdzą, jaki sposób wdrożenia konkretnych rozwiązań jest najbardziej racjonalny i tym samym najlepszy. Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju lokalnego istotne jest zapewnienie, że wszystkie zainteresowane podmioty będą zaangażowane w proces podejmowania decyzji, jak również, że podmioty będą mogły mieć wpływ na podejmowane decyzje. . Obywatele powinni podejmować działania stanowiące odpowiedź na niektóre z wyzwań demograficznych (np. poprzez angażowanie się w wolontariat, przedsiębiorczość społeczną lub członkostwo w spółdzielniach), nie pozostawiając kwestii rozwiązywania problemów demograficznych i ich skutków wyłącznie w rękach rządu. Niezbędne są także działania i konsultacje tych kwestii z jak największą liczbą zainteresowanych podmiotów. 119 Literatura European Commission (2013), Entrepreneurship 2020 Action Plan: Reigniting the entrepreneurial spirit in Europe, Communication from the Commission to the European Parliament, The Council, The European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, European Commission, Brussels. Martinez-Fernandez, C.; P. Chorazy; T. Weyman; and M. Gawron (2011), The Territorial Dimension of the European Social Fund: A Local Approach for Local Jobs?, OECD LEED Working Paper Series, OECD Publishing, Paris. Perek-Białas, J. (2013) Małopolskie Region: Changing times ahead, OECD LEED Working Paper Series (publikacja wkrótce). Sagan, I. (2013) Pomorskie Region: Responding to demographic transitions towards 2035, OECD LEED Working Paper Series (publikacja wkrótce). Szukalski, P. (2013) Łódzkie Region: Demographic challenges within an ideal location, OECD LEED Working Paper Series (publikacja wkrótce). 120 ROZDZIAŁ 5 WYTYCZNE DOTYCZĄCE ZARZĄDZANIA PRZEMIANAMI DEMOGRAFICZNYMI NA LOKALNYCH RYNKACH PRACY W POLSCE W KONTEKŚCIE STARZEJĄCEGO SIĘ SPOŁECZEŃSTWA Na początku niniejszego rozdziału przedstawiono porównanie kluczowych wskaźników demograficznych w 27 państwach Unii Europejskiej, OECD, w Polsce oraz w trzech regionach objętych badaniem. Wykorzystano w tym celu nową technikę tablicy wskaźników. Omówione zostały także wnioski z seminarium w Warszawie, poświęconego rezultatom ankiety dotyczącej wskaźników politycznych. W rozdziale tym przedstawiono również wytyczne dotyczące zarządzania zmianami demograficznymi na poziomie lokalnym, tak aby zastosować podejście strategiczne w obszarze przeciwdziałania skutkom zmniejszającej się liczby ludności oraz procesom starzenia się społeczeństwa. Zalecenia i wytyczne dotyczące realizacji polityki publicznej zostały przedstawione w następujących obszarach: (1) zarządzanie zmianami demograficznymi i zapewnienie wsparcia ekonomicznego; (2) skoncentrowanie działań na polityce prorodzinnej, stanowiącej odpowiedź na niski poziom dzietności; (3) promowanie modelu zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród młodzieży i osób starszych; (4) rozwijanie „srebrnej” gospodarki oraz zarządzanie starzejącą się siłą roboczą; (5) podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji zawodowych w kontekście zachodzących zmian dotyczących podaży na rynku pracy; (6) wykorzystanie środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Społecznego. 121 Przeprowadzone w Polsce badania wykazały, że przemiany demograficzne, które mają miejsce w poszczególnych województwach, mają złożony charakter. Każdy region Polski doświadcza odmiennych problemów związanych konkretną sytuacją społeczno-gospodarczą. W każdym z trzech badanych regionów zaobserwowane zostały jednak podobne procesy demograficzne, takie jak starzenie się społeczeństwa. Ponadto, w przypadku województwa łódzkiego można również dostrzec znaczny spadek liczby ludności. Różnice dotyczące sytuacji demograficznej wymagają przeprowadzenia analiz na poziomie wojewódzkim, tak aby skorygować proces opracowywania i wdrażania regionalnych oraz lokalnych strategii, a także powiązać je z działaniami realizowanymi w ramach polityki krajowej. W niniejszym rozdziale zaprezentowano w pierwszej kolejności wartości wskaźników osiągnięte w poszczególnych województwach na tle wyników dotyczących innych państw OECD, UE oraz Polski. Wykorzystano w tym celu nową technikę, zwaną tablicą wskaźników1 (zob. załącznik 7). Ponadto, w rozdziale tym omówiono wyniki w zakresie wskaźników dotyczących realizacji polityki publicznej w bardzo ograniczonej skali, a także przedstawiono wytyczne dotyczące zarządzania zmianami demograficznymi na poziomie lokalnym, co ma na celu zastosowanie podejścia strategicznego w reagowaniu na skutki zmniejszającej się liczby ludności oraz zjawiska starzenia się społeczeństwa. 5.1 Przegląd wyników – Tablica wskaźników zmian demograficznych w Polsce Dla każdego regionu objętego badaniem, a także dla Polski ogółem, zdefiniowano kompleksowy zestaw wskaźników. Jak wskazano (INTERREG VIC i Unia Europejska 2012) w ramach projektu DART (ang. Declining, Ageing and Regional Transformation): „…warunkiem wstępnym dla przeprowadzenia analizy i oceny dotyczącej zmian demograficznych jest po pierwsze dostarczenie zróżnicowanych informacji i danych, na podstawie których możliwe będzie dokonanie porównania pomiędzy poszczególnymi regionami” (str. 22). W ramach projektu DART opracowano zestaw wskaźników (zob. załącznik 8), z których większość została wykorzystana na potrzeby niniejszego opracowania. Tablica ilustruje zestaw wskaźników w prostej formie diagramu kołowego, w oparciu o trzy zasady: 1. Wielkość poszczególnych segmentów odzwierciedla względne znaczenie kwestii, do której odnosi się dany wskaźnik. 2. Kody kolorystyczne odnoszą się do wyniku względnego, gdzie zielony oznacza „dobry” a czerwony „zły”. 3. Okrąg znajdujący się w środku to wskaźnik skuteczności polityki publicznej (Policy Performance Index, PPI). Zawiera on podsumowanie informacji z poszczególnych elementów diagramu. W tym przypadku nazywany jest wskaźnikiem zmiany demograficznej (Demographic Change Index, DCI). Tablica wskaźników zmian demograficznych to stale udoskonalane narzędzie, które zostało opracowane w celu dokonania oceny przemian demograficznych na poziomie regionalnym w latach 2000– 2010. Tablica wskaźników dla Polski zawiera porównanie „z i pomiędzy” państwami członkowskimi OECD, UE, Polską oraz województwami objętych badaniem – łódzkiego, małopolskiego i pomorskiego. Kolor zielony oznacza, że osiągnięcia regionu w danym obszarze są lepsze (dobre), czerwony oznacza natomiast, że osiągnięcia są słabsze lub mniejsze (złe) w porównaniu do wyników uzyskanych w innych regionach. Demographic Change Index (DCI - środkowy okrąg) zawiera podsumowanie wyników uzyskanych w obszarach związanych ze zmianami demograficznymi (zmiany demograficzne, gospodarka, zatrudnienie, umiejętności zawodowe i kształcenie), natomiast segmenty znajdujące się wokół zawierają podsumowanie wyników osiągniętych w każdych z tych obszarów tematycznych. Poniższa tabela zawiera opis kodów, zastosowanych w tablicy wskaźników. 1 Tablica wskaźników została opracowana przez grupę konsultacyjną ds. wskaźników zrównoważonego rozwoju (CGSDI) – (http://esl.jrc.it/envind/dashbrds.htm) 122 Tabela 9 Kody regionalne stosowane w tablicy wskaźników 1 – Polska Polska 2 – łódzkie PL11 3 – małopolskie PL21 4 – pomorskie PL63 W 2000 r. wyniki DCI dla całej Unii, OECD, Polski oraz trzech regionach objętych badaniem (PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie) wykazały, że we wszystkich przypadkach gospodarka zmagała się z poważnymi trudnościami, a żadne z województw nie osiągnęło dobrych rezultatów, na co wskazuje brak koloru zielonego w środkowych okręgach (wykres 40). Jak przedstawiono na wykresie, województwa łódzkie i pomorskie radziły sobie w 2000 r. bardzo źle niemal we wszystkich segmentach polityki (demografia, gospodarka, zatrudnienie, umiejętności i wykształcenie). Należy jednak również zauważyć, że wyniki osiągane przez województwo małopolskie były w tym czasie lepsze w porównaniu do całego kraju, w szczególności w zakresie demografii i zatrudnienia. Skills and education Demography Demographic Change Index Labour Economy DCI Points Umiejętności i wykształcenie Demografia Wskaźnik zmian demograficznych Zatrudnienie Gospodarka Punkty DCI Wykres 40. Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki za 2000 r. Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie 123 Kody kolorystyczne odnoszą się do poziomu osiągnięć, przy czym zielony oznacza poziom „dobry”, a czerwony - „zły”. Wykres 41, znajdujący się poniżej, ilustruje wartość punktową DCI w 2000 r. (podsumowanie wyników dotyczących demografii, zatrudnienia oraz umiejętności zawodowych i kształcenia), zgodnie z tablicą wskaźników. Wyniki punktowe przedstawiono na skali do 1000. Jak widać, różnice punktowe pomiędzy poszczególnymi regionami są znaczne. Od 161 punktów (PL11- łódzkie) do 540 (OECD) (gdzie 1 oznacza najsłabszy wynik, w skali od 0 do 1000). Im niższa wartość punktowa DCI, tym gorszy wynik uzyskany przez dany region, co widać na przykładzie województwa łódzkiego i pomorskiego w 2000 r. Natomiast województwo małopolskie osiągnęło najlepsze wyniki ze wszystkich regionów objętych badaniem w Polsce. Średnie rezultaty uzyskane w krajach OECD oraz UE-27 były lepsze niż wyniki zanotowane w Polsce oraz w trzech regionach objętych badaniem. Wykres 41. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r. Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie W 2010 r. zanotowano znaczną poprawę wyników DCI we wszystkich regionach. Kraje OECD i Polska uzyskały rezultaty powyżej przeciętnej (na co wskazuje zielony okrąg na wykresie 42). W szczególności wyniki Polski były lepsze niż średnia dla krajów UE-27. Najgorsze rezultaty w dalszym ciągu zanotowano w województwie łódzkim, choć należy wskazać, że od 2000 r. nastąpiła w tym zakresie poprawa. W przypadku regionów objętych badaniem, najsłabsze osiągnięcia odnotowano w obszarze gospodarki oraz umiejętności i wykształcenia. 124 Wykres 42. Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki za 2010 r. Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie Kody kolorystyczne odnoszą się do poziomu osiągnięć, przy czym zielony oznacza poziom „dobry”, a czerwony - „zły”. 125 Wykres 43 ilustruje wartość punktową DCI w 2010 r. (podsumowanie wyników dotyczących demografii, zatrudnienia oraz umiejętności i wykształcenia), zgodnie z przedstawioną powyżej tablicą wskaźników. Zastosowano skalę punktową od 0 do 1000. Można w tym przypadku zauważyć, że wartości punktowe uzyskiwane przez poszczególne regiony zbliżyły się do siebie i uległy poprawie od 2000 r., z 456 (PL11) do 619 (OECD). Lepsze wyniki uzyskiwane przez wszystkie regiony na przestrzeni 10 lat ilustruje także wykres 44. Wykres 43. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2010 r. Wykres 44. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r. (niebieskie romby) i 2010 (czerwone kwadraty) Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie Poza faktem, że wszystkie regiony osiągnęły w 2010 r. lepszy wynik niż w 2000 r., bardzo istotna jest pozytywna dynamika zachodzących zmian (trend w latach 2000–2010). Zaskakujący jest fakt, iż Polska ogółem i województwo pomorskie osiągnęły wyniki powyżej średniej, a województwo łódzkie osiągnęło rezultaty lepsze od małopolskiego, na co wskazuje zielony i żółty kolor w środku okręgu (wykres 45). Ponadto, wyniki na poziomie krajów OECD i UE okazały się gorsze niż wyniki osiągnięte przez Polskę, co więcej – również trzy regiony Polski, które zostały objęte badaniem osiągnęły lepszy wynik niż średnia dla krajów OECD i UE-27. Stopień poprawy wartości osiągniętych wskaźników kształtuje się na poziomie od 613 punktów (Polska) do 324 punktów (OECD) (wykres 46). Zmiana wyników, która miała miejsce w okresie 2000–2010, świadczy o postępach zrobionych przez Polskę oraz regiony objęte badaniem. Przyczyną takiego stanu rzeczy było prawdopodobnie przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i związane z tym wsparcie finansowe, które otrzymały poszczególne regiony, a także wdrażanie istotnych strategii krajowych i regionalnych, które miały na celu modernizację kraju. 126 Wykres 45 Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki w okresie 2000–2010. Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie Kody kolorystyczne odnoszą się do poziomu osiągnięć, przy czym zielony oznacza poziom „dobry”, a czerwony - „zły”. Wykres 46 Punkty osiągnięte w ramach DCI. Wyniki dla okresu 2000–2010. Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie 127 5.2 Wskaźnik realizacji polityk publicznych W trakcie seminarium, które odbyło się 16 października 2012 r. w Warszawie, przedstawiciele różnych urzędów administracji publicznej i organizacji na poziomie krajowym zostali poproszeni o udział w badaniach ankietowych: „Miejsca pracy przyjazne osobom starszym” (OLWOF) oraz „Miejsca zamieszkania przyjazne osobom starszym” (ELFRI), które zostały również przeprowadzone na poziomie regionalnym w trakcie wizyt studyjnych ekspertów OECD w marcu 2012 r. Ankiety wypełniło odpowiednio 15 i 18 respondentów, a na podstawie przeanalizowanych później wyników z obu badań oszacowano wartości wskaźników realizacji polityki publicznej na rzecz osób starszych. W odniesieniu do miejsc zamieszkania przyjaznych osobom starszym wartość wskaźnik dla Polski ogółem wyniosła 2,5 w skali 1-5 (1 – wynik bardzo słaby; 5 – wynik bardzo dobry), co oznacza, że uplasował się on na poziomie średnim. Natomiast w ujęciu szczegółowym, poszczególne obszary badane w tym zakresie uzyskały następujące wyniki: przestrzenie zewnętrzne i budynki: 2,5; transport: 2,7; mieszkalnictwo: 2,1; uczestnictwo w życiu społecznym: 2,3; poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne : 2,6; aktywność obywatelska i zatrudnienie: 2,4; komunikacja i informacja: 2,4; wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych: 2,5 (wykres 47). Interpretacja uzyskanych wyników wskazuje na to, że istnieje gotowość władz regionalnych do zabezpieczania potrzeb wynikających z procesu starzenia się społeczeństwa w ramach realizowanych polityk publicznych. Bardziej szczegółowe wnioski prezentują się następująco: • • • • • Uczestnicy badania uznali, że w Polsce jest dużo terenów zielonych, mogących mieć znaczenie dla osób starszych (wartość wskaźnika: 3,7), niemniej jednak brakuje toalet publicznych (1,9) oraz chodników, zaprojektowanych z uwzględnieniem potrzeb osób w starszym wieku. Zapewnienie właściwych udogodnień w przestrzeni zewnętrznej i w budynkach jest konieczne, aby zachęcić osoby starsze do wychodzenia z domu i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, a także aby zwiększyć ich poczucie bezpieczeństwa. W odniesieniu do transportu uczestnicy badania wypowiedzieli się w sprawie następujących aspektów związanych z transportem: dostępność transportu, środki transportu, sieć komunikacyjna, uprzywilejowane miejsca siedzące, częstotliwość oraz terminowość kursowania środków transportu publicznego. Co ważne, poniżej średniej oceniono jednak dostosowanie taksówek oraz komunikacji miejscowej do potrzeb osób starszych (odpowiednio 1,83 oraz 1,59). W kontekście starzenia się społeczeństwa niezbędna jest poprawa infrastruktury transportowej, aby zapewnić osobom starszym mobilność i większą niezależność. Zasoby mieszkaniowe – zarówno publiczne, jak i prywatne, uzyskały ocenę poniżej średniej. Wśród aspektów wymagających znaczącej poprawy, które uzyskały wskaźnik poniżej 2 (na 5), wymienić należy: dostępność mieszkań, przystępność cenową mieszkań, przystosowanie mieszkań do potrzeb osób starszych, niezbędne usługi i remonty. Zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych dla osób starszych jest ważnym zadaniem publicznym, niezbędnym dla zwiększenia niezależności i zagwarantowania starzejącemu się społeczeństwu dobrych warunków bytowych. Partycypacja w życiu społecznym sprzyjająca aktywności fizycznej i umysłowej osób starszych jest kolejnym obszarem, który uzyskał ocenę poniżej średniej. W związku z tym, należy zapewnić starzejącemu się społeczeństwu więcej możliwości uczestnictwa w życiu społecznym, dbając o dostępność i przystępność oferty cenowej, a także zwiększyć świadomość osób starszych w zakresie typów aktywności społecznej i zawodowej, które mogą podejmować. Poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne mają kluczowe znaczenie, gdyż sprawiają, że osoby należące do tej grupy wiekowej czują się potrzebne w swojej społeczności, co z kolei zwiększa ich chęć do życia i działania. Uczestnicy badania ocenili ten obszar powyżej średniej, zwłaszcza w kontekście roli osób starszych w rodzinie i ich aktywności ekonomicznej. 128 • • • Aspekty, które wymagają wsparcia publicznego dotyczą integracji ze społecznością lokalną, a w szczególności zwiększenia poziomu poszanowania osób starszych i solidarności międzypokoleniowej, usprawnienia publicznego systemu kształcenia oraz kształtowania życzliwych i pomocnych postaw względem osób starszych. Pomocna w tym zakresie byłaby realizacji kampania świadomościowej. Aktywność obywatelska i zatrudnienie osób w starszym wieku to obszary o dużym znaczeniu dla rozwijającej się i dobrze prosperującej gospodarki. Pewne kategorie w ujęciu ogólnym uzyskały ocenę poniżej średniej krajowej, co wskazuje na potrzebę poprawy, jednak są wśród nich aspekty, które oceniono powyżej przeciętnej, takie jak np.: wolontariat, promowanie aktywności obywatelskiej i docenianie wkładu osób starszych. Niemniej jednak, wszystkie wskazane powyżej obszary wymagają poprawy. Nacisk należy położyć przede wszystkim na zapewnienie lepszych możliwości zatrudnienia osób starszych, zwiększenie szans na podjęcie pracy, zapewnienie większej elastyczności w zakresie zatrudnienia w celu przystosowania starszych pracowników i wolontariuszy, a także na rozwój przedsiębiorczości i szkoleń skierowanych do tej grupy wiekowej. Komunikacja i informacja, pomimo iż są to obszary o kluczowym znaczeniu dla starzejącego się społeczeństwa, uzyskały ocenę poniżej średniej dla Polski. Dlatego ważne jest, aby stale uświadamiać osoby starsze i informować je o tym, z jakich usług i możliwości mogą korzystać w ramach swoich społeczności. Należy systematycznie i we właściwym czasie realizować działania, które umożliwiają rozpowszechnianie informacji na ten temat. Dla przykładu, można zachęcać osoby starsze do korzystania z technologii informacyjnych lub wprowadzać właściwe ze względu na wiek rozwiązania służące wymianie informacji. Wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych ogrywają zasadniczą rolę nie tylko na poziomie ogólnokrajowym, ale również regionalnym/lokalnym. Obszar ten został oceniony na poziomie średniej krajowej. Spośród kwestii wymagających poprawy należy wymienić: dostępność wolontariuszy oferujących wsparcie osobom w starszym wieku, sieć usług społecznych dedykowanych osobom starszym, zapewnienie całodobowej opieki instytucjonalnej dla starszych mieszkańców, którzy nie są w stanie żyć samodzielnie, dostęp do usług opiekuńczych w domu, a także tych związanych z poprawą jakości i komfortu życia osób starszych. Zapotrzebowanie na te usługi w ramach „srebrnej” gospodarki będzie wzrastać wraz ze starzeniem się społeczeństwa, na czym mogą skorzystać małe i średnie przedsiębiorstwa poprzez rozwój działalności skierowanej do osób starszych i jednocześnie zapewniającej usługi dla tej grupy społecznej. 129 Outdoor spaces and buildings 5.0 Overall ELFRI INDEX Transport 4.0 3.0 2.0 Community Support and Health Services 1.0 Housing (public and private) 0.0 Communication and information Civic Participation and Employment Social Participation Respect and Social Inclusion Wykres 47. Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych” (ELFRI) Outdoor spaces and buildings Powierznie zewnętrzne i budynki Transport Transport Housing (public and private) Mieszkalnictwo (publiczne i prywatne) Social Participation Uczestnictwo w życiu społecznym Respect and Social Inclusion Poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne Civic Participation and Employment aktywność obywatelska i zatrudnienie Communication and Information komunikacja i informacja: Community support and Heath Services wsparcie publiczne i usługi zdrowotnej dla osób starszych Wartość wskaźnika ELFRI ogółem Overall ELFRI INDEX opieki Wskaźnik „Miejsca pracy przyjazne osobom starszym” w ujęciu ogólnym dla całego kraju osiągnął wartość 2,4 w skali 1–5 (1 – wynik bardzo słaby; 5 – wynik bardzo dobry), tj. niewiele poniżej średniej. Natomiast w ujęciu szczegółowym w poszczególnych obszarach uzyskano następujące wyniki: proces rekrutacji: 2,3, kultura pracy i możliwości związane z zatrudnieniem: 2,3, szkolenia i rozwój umiejętności: 2,6, opieka zdrowotna i inne świadczenia pracownicze: 2,4 (wykres 48). W trakcie analizy oceny aktualnej sytuacji w zakresie działaniach publicznych, dotyczących miejsc pracy przyjaznych dla osób starszych oraz oceny ich znaczenia (wskaźnik ogółem wynosi 3,7 w skali 1–5) istnieje szczególnie wyraźna luka. Rysunek 130 poniżej pokazuje wyniki dla poszczególnych obszarów: kultura pracy i możliwości związane z zatrudnieniem: 3,4, szkolenia i rozwój umiejętności: 3,4, opieka zdrowotna i inne świadczenia pracownicze: 4,1 (wykres 48). 1. Recruitment 5.0 4.0 3.0 2.0 2. Work Culture and Opportunities Overall OLWOF INDEX 1.0 0.0 3. Training and skills development Opportunities 4. Firm Health and Benefits Overall Rating Overall Importance Rating Wykres 48 Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do pracy przyjazne dla osób starszych” Recruitment Proces rekrutacji Work Culture and Opportunities Kultura pracy i możliwości związane z zatrudnieniem Training and skills development Opportunities Szkolenia i rozwój umiejętności: Opieka zdrowotna i inne świadczenia pracownicze Ogólna wartość wskaźnika OLWOF Firm Heath and Benefis Overall OLWOF INDEX W kontekście rekrutacji do pracy osób starszych duże znaczenie ma usprawnienie promowania kandydatur osób starszych przez agencje pośrednictwa pracy, organizowanie targów pracy, opracowywanie dedykowanych tej grupie stron internetowych, inicjowanie współpracy partnerskiej z organizacjami społecznymi, dotyczącej wsparcia starszych pracowników. Z kolei, kultura pracy i możliwości związane z 131 zatrudnieniem odgrywają kluczową rolę w budowaniu szacunku do osób starszych oraz rozwoju współpracy międzypokoleniowej, jak również wymiany doświadczeń i wiedzy w miejscu pracy. Konieczny jest rozwój kultury organizacyjnej i miejsc pracy przyjaznych osobom starszym poprzez realizację wymienionych poniżej działań, uznanych przez uczestników seminarium w Warszawie za ważne: • • • • • • • • • • eliminacja stereotypowego myślenia i promowanie korzyści płynących ze współpracy ze starszymi pracownikami, poprawa systemu zarządzania zasobami ludzkimi, udzielanie osobom starszym wskazówek i porad, kształtowanie ciekawego, elastycznego i ambitnego środowiska pracy, weryfikacja celów zawodowych, zapewnienie odpowiedniej komunikacji i informacji zwrotnej, oferowanie szkoleń, umożliwienie osobom starszym występowania w roli mentorów dla młodszych kolegów i koleżanek, docenianie wkładu osób starszych i ich długiego stażu pracy, umożliwienie powrotu do pracy po chorobie i zapewnienie alternatywnych form organizacji pracy (elastyczny czas pracy, dzielenie etatu, stopniowe przechodzenie na emeryturę). Zapewnienie szkoleń i możliwości rozwoju jest kluczowe, aby umożliwić starszym pracownikom stałe podnoszenie kwalifikacji i zwiększyć ich wkład w rozwój firmy. Uczestnicy badania uznali, że ważnym działaniem w tym zakresie jest wdrażanie przez pracodawców planów szkoleniowych, przy czym zauważyli, że nie jest to powszechnie stosowana praktyka. Istotne są również działania, takie jak zwrot kosztów nauki oraz organizacja szkoleń w trybie stacjonarnym i kursów online. W przypadku starszych pracowników najbardziej skuteczną formą szkoleń są zajęcia organizowanie w miejscu pracy. Duże znaczenie ma również umożliwienie osobom w starszym wieku zdobywania nowych doświadczeń, na przykład poprzez przydzielanie im krótkich zadań, udział w projektach zespołowych czy rotację pracy. Jest to kluczowe dla utrzymania motywacji pracowników i ich zainteresowania pracą na odpowiednim poziomie. Aby zachęcać osoby starsze do dłuższej aktywności zawodowej, niezbędne jest przeprowadzenie kampanii zwiększającej świadomość w tym zakresie oraz realizacja programów promujących szkolenia i rozwój umiejętności starszych pracowników w firmie. Zapewnienie opieki zdrowotnej i inne świadczenia pracownicze również zachęcają osoby starsze do wydłużenia okresu aktywności zawodowej, co sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Ubezpieczenia pracownicze zapewniające m.in. dostęp do usług medycznych, opieki długoterminowej czy pomocy w przypadku niepełnosprawności to rozwiązania, które sprawiają, że osoby starsze decydują się dłużej pozostać aktywne zawodowo. 5.3 Zmiany demograficzne – działania w ramach polityki publicznej Jak zauważono w rozdziale 1, zmiany demograficzne występują na terenie wszystkich państw członkowskich OECD i dotyczą wszystkich rozwijających się gospodarek. Analiza zachodzących przemian demograficznych stała się w ostatnich latach priorytetem polityki publicznej, zwłaszcza w krajach europejskich. W sprawozdaniu Komisji Europejskiej z 2008 r. zwrócono uwagę na to, że zmiany demograficzne mogą potencjalnie wywoływać „(…) duże i nierównomierne oddziaływanie społecznogospodarcze na europejskie regiony, co może przyczyniać się do dalszego pogłębiania różnic regionalnych w Europie” (str. 3). Jak podkreślono w jednym z ostatnich raportów UE (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012), pn. Declining, Ageing and Regional Transformation,(DART) przemiany demograficzne 132 „stanowią wyzwanie dla wielu europejskich regionów, a w wyniku niskiego współczynnika dzietności i migracji – do 2030 r. co trzecia osoba w Unii Europejskiej przekroczy wiek 60 lat. Sytuacja ta doprowadziła do powstania przeszkód na drodze świadczenia odpowiednich usług, a zmniejszające się potrzeby regionalne i konieczność posiadania wystarczająco dużych zasobów wykwalifikowanej siły roboczej stanowią duże wyzwanie, któremu należy stawić czoła, aby zapobiegać zagrożeniom dla sytuacji gospodarczej regionów” (str. 7). W sprawozdaniu wymienione są trzy strategiczne dokumenty, które opisują znaczenie przemian demograficznych: tzw. „vulnerability index report”, tj. raport dotyczący indeksu podatności na problemy generowane przez zmiany demograficzne, Strategia Lizbońska oraz jej kontynuacja – Strategia „Europa 2020”. W trakcie realizacji projektu „Lokalne scenariusze zmian demograficznych […]”, jak również podczas seminarium, zorganizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w Warszawie, 16 października 2012 r., wyodrębniono sześć wzajemnie ze sobą powiązanych obszarów zmian demograficznych, wymagających działań w zakresie polityki publicznej na poziomie ogólnokrajowym, regionalnym / lokalnym i społecznym (wykres 49): 1. 2. 3. 4. 5. 6. Zarządzanie przemianami demograficznymi i zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego ; Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności; Zachęcanie ludzi młodych do prowadzenia zdrowego i aktywnego trybu życia w świetle procesu starzenia się społeczeństwa; Rozwój sektora „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej; Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się struktury siły roboczej; Wykorzystanie środków Europejskiego Funduszu Społecznego. 133 Wykres 49 Model działań w ramach polityki publicznej w odpowiedzi na przemiany demograficzne w Polsce Focusing on family policy in light of low fertility levels Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności; Encouraging healthy and active communities for the youth Zachęcanie ludzi młodych do prowadzenia zdrowego i and within an ageing society aktywnego trybu życia w świetle procesu starzenia się społeczeństwa; Developing the silver economy and managing the ageing Rozwój sektora „srebrnej” gospodarki i zarządzanie working force zasobami starzejącej się siły roboczej; Increasing skills and competency levels in light of a Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w changing workforce świetle zmieniającej się struktury siły roboczej; Managing the demographic transition with sustainable Zarządzanie przemianami demograficznymi economic development zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego National Narodowy Regional Regionalny Local Lokalny Social Społeczny 134 i 5.3.1 Zarządzanie przemianami demograficznymi zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju gospodarczego Według raportu z realizacji projektu DART, wyzwania związane z przemianami demograficznymi, takie jak zmniejszanie się i starzenie populacji, niski przyrost naturalny i migracje, wywierają negatywny wpływ na zrównoważony rozwój ogólnej infrastruktury (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012) i wymagają wdrożenia „elastycznych strategii adaptacyjnych” zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Strategie te powinny wskazywać na systemowe i trwałe rozwiązania w zakresie polityk publicznych możliwe do podjęcia na szczeblu krajowym i regionalnym. Najważniejsze działania to: • Regiony powinny opracować strategie na rzecz przyciągania imigrantów i ułatwiania im osiedlania się, takie jak strategie poprawy warunków życia i sytuacji na rynku pracy. Jest to szczególnie ważne dla rozwoju regionu łódzkiego, który charakteryzował się negatywnym saldem migracji zewnętrznych i wewnętrznych w latach 1995–2010. • Należy promować dostępność komunikacyjną regionów objętych badaniem, np. dobrąy stan transportu drogowego w województwach łódzkim i małopolskim, a także jego wpływ na strategie gospodarcze. • Region pomorski wymaga spójnych strategii rozwoju komunikacji, nie tylko w celu poprawy infrastruktury drogowej w regionie i pomiędzy regionami, ale także, aby móc w pełni czerpać korzyści z bliskości Morza Bałtyckiego (w zakresie handlu, turystyki, „zielonej” gospodarki, transportu, rynku pracy oraz innowacji). • Wszystkie regiony powinny skoncentrować się na tworzeniu warunków do życia przyjaznych rodzinom, zapewniających: dobrą dostępność komunikacyjną, opiekę zdrowotną i usługi w zakresie kształcenia, dostęp do ośrodków kultury i możliwość udziału w życiu kulturalnym, zapewnienia parków i placów zabaw dla dzieci, a także rozwój osiedli mieszkaniowych uwzględniających potrzeby rodzin z dziećmi. • Istotne jest promowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz zapewnienie finansowego i instytucjonalnego wsparcia dla jego rozwoju w regionach. Działania te pomogą rozwijać bardziej stabilną gospodarkę regionalną, odporną na wahania koniunktury, z uwagi na fakt, że osoby prowadzące działalność na własny rachunek lub pracujące w firmach rodzinnych pozostają dłużej na rynku pracy niż w przypadku innych sektorów. Działanie opisane w ostatnim punkcie jest – według raportu z realizacji projektu DART – szczególnie istotne, ponieważ „(…) każde pojedyncze przedsiębiorstwo odgrywa ważną i odpowiedzialną rolę w radzeniu sobie ze zmianami demograficznymi(…) Musi odpowiadać na przemiany społeczne poprzez wytwarzanie i oferowanie nowych produktów i wdrażanie nowego typu procesów. Niemniej, rolą organów publicznych jest zapewnienie firmom – zwłaszcza małym i średnim przedsiębiorstwom – wsparcia w formie dotacji celowych lub dostępu do informacji i koncepcji działania” (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 28). W ramce 10 przedstawione są główne zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości rozwoju firmy, wynikające z projektu DART, które mogą mieć zastosowanie w regionach objętych badaniem w Polsce. 135 Ramka 10 Zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości rozwoju firmy Należy opracować specjalne działania sprzyjające sukcesji własności i transferowi wiedzy. Ważne jest wspieranie i promowanie przedsiębiorczości, zwłaszcza wśród ludzi młodych, rozpoczynających działalność na własny rachunek, a także wśród starszych przedsiębiorców, kobiet, imigrantów, pracowników naukowych czy osób zaangażowanych w działalność spółdzielni rolniczych. Wsparciem w postaci specjalnych ulg podatkowych należy objąć przedsiębiorstwa generujące miejsca pracy na obszarach, w których widoczny jest spadek liczby ludności. Natomiast, na obszarach dotkniętych depopulacją zagadnienia związane z krajobrazem, atrakcyjnością przyrodniczą, ochroną i zagospodarowaniem przestrzennym terenów, powinny być postrzegane jako szanse na rozwój terytorialny. Źródło: INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012 W ramach Planu Działania Strategii Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego2, obejmującym 15 obszarów priorytetowych (załącznik 9), Polska, a w szczególności region pomorski, mają szansę nawiązać konstruktywną współpracę zarówno z partnerami społeczno-gospodarczymi w regionie, jak i z międzynarodowymi instytucjami. Polska i województwo pomorskie powinny czerpać z tej współpracy i w pełni uczestniczyć w realizowanych wspólnie działaniach i projektach. Możliwości i szanse, które ta współpraca zapewnia poprzez realizację wspólnych działań, dotyczą aspektów takich jak: środowisko, badania i innowacje, klastry oraz sieci małych i średnich przedsiębiorstw, eliminacja przeszkód dla handlu, promocja przedsiębiorczości, powiązania transportowe, kształcenie, turystyka i zdrowie. 5.3.2 Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności We wszystkich badanych regionach odnotowuje się niską dzietność – poniżej poziomu zastępowalności pokoleń, co ma znaczący, negatywny wpływ na wzrost liczby ludności i obniżanie się stabilności gospodarczej. W trakcie realizacji projektu DART zwrócono uwagę na fakt, że „(…) poprawa współczynnika dzietności nie jest już realna bez rozbudowanej sieci placówek edukacji przedszkolnej i innych rozwiązań, sprzyjających zachowaniu równowagi między życiem prywatnym a zawodowym (…)” (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 25). Podobnie w raporcie OECD (2012a), pn. „Przyszłość rodzin do 2030 r.” stwierdzono, że: „współczynniki dzietności mogą wzrosnąć w krajach, w których polityki dotyczące godzenia życia zawodowego i rodzinnego zostały istotnie wzmocnione” (str. 18). Martinez-Fernandez et al. (2012) podkreśla znaczenie „rozwiązywania problemu niskich współczynników dzietności poprzez rozwój polityk w większym stopniu wspierających rodziny, a w szczególności poprzez poprawę warunków dla pracujących rodziców i osób wchodzących na rynek pracy. Przed instytucjami publicznymi jest jeszcze dużo pracy, aby podnosić świadomość w zakresie tego, jak ważne jest wspieranie rodzin nie tylko w kontekście zapewnienia standardowych warunków pracy w sektorze publicznym i prywatnym (głównie w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw) oraz jak potrzebne jest zapewnienie łatwego i szybkiego dostępu do opieki nad dziećmi” (str. 30). To właśnie w tych obszarach niezbędne jest odpowiednie ukierunkowanie polityk publicznych, a także strategii, programów i inicjatyw, a przede wszystkim wdrożenie systemu finansowania działań publicznych, co pozwoli nie tylko odpowiednio zarządzać tymi zmianami, lecz także promować rozwój i wsparcie dla rodziny. Długoterminowa i stabilna polityka krajowa powinna uwzględniać tworzenie prawa, mającego na celu zachęcanie do założenia lub powiększania rodziny i jednocześnie zapewniać warunki sprzyjające wzrostowi gospodarczemu, poprawie jakości życia i ograniczeniu ubóstwa wśród rodzin. Skuteczna 2 Region Morza Bałtyckiego – ustanowiony w listopadzie 2007 r. przez Szwecję, Finlandię, Estonię, Łotwę, Litwę, Polskę, Niemcy, Danię, Rosję i Komisję Europejską (Komisja Wspólnot Europejskich (2012), wersja ze stycznia 2012 r., Dokument Roboczy Służb Komisji, uzupełniający Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów dotyczący Strategii Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego, Plan Działania, Bruksela) 136 polityka prorodzinna wymaga inicjatyw legislacyjnych, wspierających regionalne i lokalne starania w celu odwrócenia negatywnych trendów demograficznych i społecznych. Polityka prorodzinna powinna skupiać się na instytucjonalnych strukturach wsparcia, promujących wartości rodzinne, jak również na monitorowaniu sytuacji prorodzinnej i identyfikowaniu występujących problemów społecznych. • Wsparcie instytucjonalne powinno uwzględniać następujące działania: o Wsparcie finansowe rodzin (świadczenia rodzinne, system podatkowy przyjazny dla rodziny, programy wspierające osoby starsze), wsparcie w obszarze wychowywania dzieci (zasiłki macierzyńskie, obniżka podatku VAT na produkty dla niemowląt), opieki nad dziećmi (edukacja przedszkolna, nianie, opiekunki do dzieci, przepisy dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia) oraz dotyczące kształcenia dzieci (ulgi podatkowe z tytułu poniesionych w tym obszarze wydatków). o Tworzenie i wspieranie infrastruktury społecznej, np. ośrodków opieki dla kobiet w ciąży, rozbudowa i zapewnienie powszechnego dostępu do ośrodków wsparcia rodziny w trudnej sytuacji, całoroczne finansowanie żłobków, przedszkoli i szkół, zróżnicowanie czasu pracy poprzez dostosowanie godzin pracy do potrzeb pracujących rodziców, aktywizacja społeczna przy pomocy klubów i stowarzyszeń dla dzieci, sprzyjająca integracji międzypokoleniowej. o Elastyczne formy zatrudnienia oraz rozwiązania sprzyjające kobietom w miejscach pracy, np. wydłużenie urlopu macierzyńskiego, rozwój sieci przedszkoli, zachęty dla pracodawców na rzecz wprowadzenia godzin pracy przyjaznych dla rodziny, możliwość telepracy (w formie działań pilotażowych finansowanych przez Europejski Fundusz Społeczny) oraz rozwój administracji publicznej, odpowiadającej na bieżące potrzeby. Aby zapewnić skuteczne wsparcie dla rodziny, niezbędne jest wdrożenie długoterminowej krajowej polityki, w ramach której regiony będą wspierane przez inicjatywy z poziomu centralnego. Polityka ta powinna uwzględniać zróżnicowanie rodzin w kraju (obszary miejskie / wiejskie), jak i różnice występujące w tym zakresie między regionami. Dlatego ważne jest, aby decydenci byli otwarci na nowe inicjatywy i wdrażali politykę zarówno przy wsparciu ze strony administracji rządowej, jak i organizacji społecznych. 5.3.3 Wspieranie rozwoju zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród ludzi młodych w świetle procesów starzenia się społeczeństwa W raporcie z realizacji projektu DART zauważono, że „(…) wydłużanie się średniego okresu trwania życia, opóźnianie wieku przechodzenia na emeryturę oraz obniżające się wartości współczynnika urodzeń stanowią wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej” (INTERREG IVC i Unia Europejska, str. 22). Według Ahtonena (2012), kształtowanie europejskiego społeczeństwa, promującego zdrowie i aktywne starzenie się wymaga następujących działań: • • • Zwiększenie średniej długości okresu trwania życia w dobrym zdrowiu – w tym celu niezbędna jest promocja zdrowego trybu życia i profilaktyki. Rozwój otoczenia przyjaznego dla osób starszych, uwzględniający kwestie, takie jak transport, infrastruktura, zanieczyszczenie środowiska, zasoby mieszkaniowe, przestrzeń publiczna i usługi. Podniesienie wieku emerytalnego i współczynnika aktywności zawodowej – niezbędna jest szersza debata nad kwestiami, takimi jak: zaostrzenie warunków wcześniejszego przejścia na emeryturę, zniesienie obowiązkowego wieku emerytalnego, usprawnienie procesu przejścia na emeryturę, zwiększenie możliwości włączania się społeczeństwa w wolontariat lub rozwoju drugiej kariery po przejściu na emeryturę oraz zmiana podejścia pracodawców i pracowników do zagadnień, takich jak praca w niepełnym wymiarze godzin i dłuższa kariera zawodowa. 137 Zapewnienie stałego dostępu do usług medycznych i wsparcie sektora „białej” gospodarki ma w kontekście starzenia się społeczeństwa znaczenie priorytetowe we wszystkich badanych regionach. Rozwój sieci placówek medycznych w każdym województwie powinien przełożyć się na wymierne korzyści społeczne. Ponadto, województwo pomorskie – jako część regionu Morza Bałtyckiego w ramach Unii Europejskiej – ma wyjątkową szansę udziału w projektach związanych z rozwojem innowacji w naukach medycznych i biologicznych. Zaangażowanie we wspólne działania w tym regionie wzmocniłoby poziom innowacyjności w obszarze publicznej opieki zdrowotnej nie tylko w regionie pomorskim, ale także – poprzez dzielenie się wiedzą – w całym kraju. Niezbędne jest wdrożenie bardziej intensywnych działań skoncentrowanych na promocji zdrowia, gdyż czynniki związane z niezdrowym stylem życia są główną przyczyną zgonów wśród młodych ludzi. W województwie łódzkim, ze względu na zły stan zdrowia mieszkańców w wieku 20–50 lat, konieczne jest przeprowadzenie kampanii społecznej promującej zdrowy styl życia, zorganizowanej przez władze regionalne/lokalne, przy wsparciu finansowym z Europejskiego Funduszu Społecznego i instytucji publicznej służby zdrowia. W sprawozdaniu z realizacji projektu DART podkreślono konieczność promowania „(…) dobrostanu wszystkich pokoleń, aktywnego życia zawodowego i zarządzania zdrowiem w przedsiębiorstwach” (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 23). Praktycznymi sposobami na poprawę systemu opieki zdrowotnej i obniżenie kosztów jego funkcjonowania są m.in. przystosowanie opuszczonych, pustych budynków (zwłaszcza szkolnych) do pełnienia nowych funkcji lub organizacja konkursów współfinansowanych przez EFS, wyłaniających najlepsze projekty, które zapewniają ponowne wykorzystanie istniejącej już infrastruktury społecznej, edukacyjnej czy zdrowotnej. 5.3.4 Rozwój „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej Zgodnie z założeniami Programu INTERREG IVC i Unii Europejskiej (2012) „(...) w ciągu kolejnych 20 lat, tempo starzenia się społeczeństwa w Europie znacząco wzrośnie. (…) Udział starszych osób w ogólnej liczbie ludności zwiększy się z 17,4% do 23,6%” (str. 10). Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem demograficznym, które dotyczy całej Polski. Wywiera ono istotny wpływ na gospodarkę nie tylko krajową, ale także regionalną i lokalną. Aby odpowiednio zarządzać starzejącym się społeczeństwem, a także promować i wykorzystywać szanse, jakie się z tym procesem wiążą, niezbędne jest podejmowanie odpowiednich działań politycznych poprzez opracowywanie strategii, programów i inicjatyw w tym zakresie. Raport przygotowany przez CEDEFOP (2012) podkreśla, jak ważne jest stawienie czoła wyzwaniom związanym ze starzejącymi się zasobami rynku pracy i wykorzystanie możliwości związanych z tym zjawiskiem. Zwraca również uwagę na konieczność podejmowania działań przez interesariuszy na wszystkich szczeblach, w tym przez przedsiębiorstwa. Zwalczanie negatywnych stereotypów, wspieranie inwestycji na rzecz starzejącej się siły roboczej, np. w odniesieniu do planowania miejsc pracy i koncepcji zarządzania, czy promowanie uczenia się przez całe życie wśród starszych pracowników, to przykłady działań, które są nie tylko wskazane, lecz także niezbędne dla utrzymania trwałego rozwoju zasobów pracy w przyszłości. W raporcie CEDEFOP (2012, str. 313) wymienione są trzy działania, jakie mogą być realizowane w ramach polityk publicznych w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom przemian demograficznych: • • Polityki i działania publiczne mogą promować uczenie się nie tylko poprzez tworzenie zachęt, ale także przez pokonywanie indywidualnych barier i wzmacnianie czynników wspierających proces nauczania. Polityki i działania publiczne w zakresie uczenia się przez całe życie, skierowane do przedsiębiorstw, byłyby bardziej skuteczne, gdyby położono większy nacisk na popularyzację wiedzy o przemianach demograficznych wśród pracodawców. Umożliwiłoby to przedsiębiorstwom podjęcie działań 138 • opartych na wiarygodnych danych i opracowywanie lub rozwijanie systemów zarządzania zasobami ludzkimi, uwzględniających potrzeby starszych pracowników, . Wspieranie wielo- i interdyscyplinarnych badań dotyczących starzejącego się społeczeństwa, realizowanych w ścisłej współpracy z ekspertami w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi. Według sprawozdania OECD (2012b), kluczowym priorytetem państw członkowskich OECD jest wspieranie zatrudnienia osób starszych, a głównym elementem działań publicznych powinno być „(…) zwrócenie szczególnej uwagi na trudne kwestie społeczne i podejmowanie odpowiednich działań w celu zwiększenia szans osób starszych na zatrudnienie. (…) Należy kłaść większy nacisk na wzrost zapotrzebowania na starszych pracowników na rynku pracy i zwiększenie mobilności zawodowej, aby wspierać zatrudnianie tych osób” (str. 34). Zarządzając starzejącym się społeczeństwem, władze regionalne powinny zdawać sobie sprawę, że zjawisko starzenia się populacji wpływa negatywnie na wzrost produktu krajowego brutto, ponieważ zwiększa współczynnik obciążenia ekonomicznego oraz koszty związane z opieką zdrowotną, emeryturami i opieką dla osób starszych. Niezbędna jest realizacja systemowej i zrównoważonej polityki, dotyczącej starzenia się społeczeństwa na wszystkich szczeblach administracji publicznej: krajowym, regionalnym i lokalnym. Umożliwi to wdrożenie działań, mających na celu zabezpieczenie potrzeb społeczeństwa, spowodowanych bieżącymi i przyszłymi procesami starzenia się populacji, w dwóch istotnych obszarach: wsparcia na rzecz starzejącego się społeczeństwa oraz starzenia się siły roboczej. Wsparcie na rzecz starzejącego się społeczeństwa: • • • • • • Opracowanie długoterminowego systemu opieki dla starzejącej się populacji w zakresie nie tylko znalezienia nowych sposobów zapewnienia finansowania usług związanych z opieką nad osobami starszymi, ale także wspierania członków rodziny, zwłaszcza pracujących, którzy opiekują się osobami starszymi. Rozwój długoterminowych, krajowych projektów partnerskich, skupiających się na strategiach zarządzania wiekiem i realizowanych przy wsparciu zakrojonej na szeroką skalę kampanii promocyjnej. Podkreślanie znaczenia roli organizacji pozarządowych w społeczności regionalnej i lokalnej, szczególnie w kontekście starzejącego się społeczeństwa; utrzymanie i zwiększenie poziomu finansowania i wsparcia tych organizacji oraz stworzenie sieci służącej wymianie informacji i wiedzy pomiędzy tymi podmiotami. Wprowadzenie instytucjonalnych form opieki dla osób starszych, w tym rozwój sektora gospodarki społecznej oraz wsparcie instytucjonalne na rzecz wolontariatu. Zapewnienie stałego wsparcia dla Uniwersytetów Trzeciego Wieku i stworzenie sieci wymiany wiedzy, umożliwiającej tym placówkom z całego kraju dzielenie się inicjatywami i programami. Aby zapewnić skuteczne wdrożenie tego rozwiązania, należy zapewnić odpowiednie finansowanie i zasoby. Aby wesprzeć rozwój „srebrnej” gospodarki, niezbędne jest wydłużenie okresu samodzielnego życia osób starszych. Działania w tym zakresie powinny obejmować: o o o Wsparcie samodzielnego mieszkania i funkcjonowania (pomoc w sprzątaniu, zakupach, opiece) – zaangażowanie władz publicznych w rozwój odpowiednich usług wsparcia (prywatnych i publicznych) i zwiększenie ich dostępności (rozwiązania finansowe dla osób starszych); Szkolenia z zakresu użytkowania sprzętu gospodarstwa domowego wysokiej technologii (wspieranie i zachęcanie społeczeństwa obywatelskiego do rozwoju stosownych programów/inicjatyw); Organizacja transportu przyjaznego dla osób starszych (dostępność do środków komunikacji, niskie koszty przejazdów); 139 o Rozwiązania typu „inteligentne domy” (mieszkania i domy wyposażone w sprzęt elektroniczny, umożliwiające większą niezależność i przyczyniające się do wydłużenia samodzielnego życia). Zgodnie z wnioskami przedstawionymi w raporcie z projektu DART, przemiany demograficzne stwarzają szereg możliwości dla rozwoju przedsiębiorczości i firm w kontekście oferowania produktów i usług dla osób starszych (np. „srebrna” gospodarka). Jak stwierdzono w tym raporcie: „(…) należy podejmować większy wysiłek i przeznaczyć więcej zasobów, aby zbadać nieodkryty jeszcze potencjał i wykorzystać możliwości „srebrnej” gospodarki (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 29). Rozwój „srebrnej” gospodarki powinien być wspierany głownie ze środków publicznych, w tym z Europejskiego Funduszu Społecznego, który mógłby stanowić źródło zapewnienia „know-how” lub środków finansowych na rozpoczęcie lub rozwój własnej działalności gospodarczej w tym obszarze. W tym kontekście postępujący proces starzenia się zasobów „siły roboczej” wywołuje konieczność: • • • • • • • • Znoszenia barier mentalnych między różnymi grupami społecznymi i instytucjami poprzez inicjatywy na rzecz zmiany myślenia o ludziach w starszym wieku i walkę ze stereotypami. Programów i inicjatyw na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób fizycznych, skierowanych zarówno do pracowników (szkolenie w zakresie umiejętności i kompetencji), jak i pracodawców (narzędzia do zarządzania wiekiem i szkolenia). Dalszego kształcenia, kształcenia ustawicznego, uczenia się przez całe życie i pozyskiwania umiejętności na rynku pracy na potrzeby „srebrnej” i „białej” gospodarki. Wspierania przedsiębiorczości wśród osób w wieku 45+, które mają problemy ze znalezieniem pracy lub będąc na emeryturze szukają dodatkowego źródła dochodów, poprzez tworzenie lokalnych inkubatorów (w tym przedsiębiorstw społecznych i innych podmiotów ekonomii społecznej), nagradzania innowacji społecznych za pośrednictwem programów operacyjnych, współfinansowanych z EFS. Finansowania systemu mentorskiego w przedsiębiorstwach według scenariusza „uczeńmistrz” (uwzględniając konkretne wymagania w danej branży lub sektorze), który w przeszłości funkcjonował w Polsce na zasadach nieformalnej współpracy. Obecnie tego typu metoda pracy nie istnieje i nie jest wspierana w żaden systematyczny sposób. W związku z tym należy zapewnić finansowanie półrocznych staży dla osób starszych w wieku 55+. Wprowadzania mechanizmów finansowania, takich jak ulgi i zwolnienia podatkowe dla pracodawców, w celu obniżenia kosztów związanych ze starszymi pracownikami. Realizacji projektów partnerskich między samorządami, partnerami społecznymi i organizacjami pozarządowymi w zakresie wdrażania profilaktyki zdrowotnej w miejscu pracy (finansowanie badań profilaktycznych i środków ochrony zdrowia) oraz inicjatyw społecznokulturalnych (np. organizowanie „białych niedziel”, promocja zdrowego trybu życia oraz koncepcji zdrowego i aktywnego starzenia się). Prowadzenia działań informacyjnych i promocyjnych na temat wybranych elastycznych form zatrudnienia, takich jak np. "job-sharing" czy "job-rotation", prezentujących ich korzyści, takie jak: o zapewnienie zatrudnienia dla osób starszych / młodych / zagrożonych wykluczeniem społecznym / marginalizowanych na rynku pracy, o tworzenie przez pracodawców warunków dla współpracy międzypokoleniowej przez umożliwienie wymiany doświadczeń i wiedzy między pracownikami z różnych grup wiekowych; o zapewnienie warunków dla wdrożenia wsparcia dla pracowników (biorąc pod uwagę określony rodzaj zatrudnienia), opiekujących się osobami zależnymi, w tym zapewnienie wsparcia przy opiece nad dziećmi, osobami starszymi, przewlekle chorymi i niepełnosprawnymi. 140 5.3.5 Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się struktury siły roboczej Nie można pomijać znaczenia wykształcenia oraz rozwoju usług szkoleniowych w zakresie podnoszenia umiejętności w regionach. OECD opracowała własną strategię podnoszenia umiejętności, pt. „Lepsze umiejętności, lepsza praca, lepsze życie: strategiczne podejście do polityki podnoszenia umiejętności”3, wprowadzającą trzy instrumenty: 1) rozwój odpowiednich kwalifikacji: zachęcanie i umożliwianie osobom uczenia się przez całe życie, umożliwianie osobom wykwalifikowanym działania na ich obszarze zamieszkania oraz definiowanie komplementarnych polityk w zakresie podnoszenia umiejętności; 2) aktywizacja w obszarze podnoszenia umiejętności: zachęcanie osób nieaktywnych do uczestnictwa w rynku pracy oraz zatrzymywanie osób wykwalifikowanych (zniechęcanie do wczesnego przechodzenia na emeryturę, powstrzymywanie drenażu mózgów); 3) skuteczne wykorzystywanie umiejętności: pomaganie poszczególnym pracownikom w jak najlepszym wykorzystaniu ich umiejętności, zwiększanie zapotrzebowania na umiejętności(na wysokim poziomie). W opracowaniu Komisji Europejskiej (2012 r.) dotyczącym nowych umiejętności i miejsc pracy w Europie oraz ścieżek do pełnego zatrudnienia podkreślono fakt, że „(…) związek między umiejętnościami a miejscami pracy należy rozważać w świetle grup docelowych”. Wyodrębniono trzy grupy docelowe: młodzież, starsi pracownicy i migranci. Stały rozwój i usprawnianie usług w zakresie edukacji, rozwoju umiejętności i szkoleń są niezbędne do zapewnienia podaży siły roboczej odpowiedniej jakości oraz wydłużenia aktywności zawodowej ludności. Najważniejsze działania powinny obejmować: • • Rozwój Łodzi jako ośrodka kształcenia studentów poprzez tworzenie warunków korzystnych dla życia, pracy i nauki. Zapewnienie zasobów i stałego wsparcia finansowego w zakresie kształcenia i rozwoju przedsiębiorczości, które mogą jeszcze bardziej wydłużyć okres aktywności zawodowej społeczeństwa. Czynniki te należy uwzględnić szczególnie w województwie łódzkim i pomorskim. o Rozwój i poprawa systemu kształcenia przez wzmacnianie uniwersalnych umiejętności osób młodych. Wydaje się, że wsparcie z EFS, mające na celu wzmocnienie i rozwój tego kształcenia w regionach, stanowi pożądaną inwestycję na przyszłość. o Programy wspierające ideę uczenia się przez całe życie i promocji aktywnego modelu życia. Uczenie się przez całe życie powinno stać się priorytetem zarówno dla rządu, jak i dla samorządów regionalnych. Zgodnie z wynikami projektu DART istnieje potrzeba „(...) wdrożenia realistycznych, elastycznych i skutecznych programów uczenia się przez całe życie, dostosowanych do zmian demograficznych i ich wpływu na rynek pracy” (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, s. 28). o Szkolenie i podnoszenie umiejętności powinno być bezpośrednio ukierunkowane na potrzeby rynku pracy. Mają one również dwojaki charakter: szkolenie w zakresie podnoszenia umiejętności i kompetencji dla pracowników (zwłaszcza w zakresie korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych, aby wyeliminować ewentualne zjawisko wykluczenia cyfrowego) oraz szkolenie dla pracodawców w zakresie zarządzania wiekiem. o Unia Europejska podkreśla ważną rolę organizacji społeczeństwa obywatelskiego we wspieraniu uczestnictwa w życiu społecznym, zapewniającego szereg możliwości bezpośredniego zaangażowania na poziomie lokalnym, szczególnie osób młodych, w tym podnoszenia ich umiejętności, zwiększania szans na rynku pracy i aktywizacji zawodowej poprzez udział w szkoleniach, stażach i kształceniu ustawicznym (Unia Europejska, 2012). 3 OECD (2012), Better Skills, Better Jobs, Better Lives: A Strategic Approach to Kills Policies, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264177338.en 141 5.3.6 Europejski Fundusz Społeczny jako instrument zmian Według Martinez-Fernandez i in. (2011): „podejście terytorialne (zarówno lokalne, jak i regionalne) jest skutecznym i niezbędnym mechanizmem rozwoju, zatrudnienia, kształcenia i ograniczania ubóstwa, które stanowią zasadnicze elementy strategii Europa 2020. EFS jest istotnym narzędziem osiągania tych celów, lecz musi być odpowiednio elastyczny, aby uwzględniać rozwiązania zorientowane terytorialnie, wzmacniać identyfikację celów na szczeblu lokalnym oraz sprzyjać skoordynowanym rozwiązaniom w zakresie prowadzonych polityk publicznych” (str. 41). Jak podkreślono w wielu miejscach w raporcie, EFS może stanowić skuteczne narzędzie, służące inicjowaniu rozwiązań systemowych, dotyczących przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian demograficznych oraz wykorzystywaniu szans, jakie wynikają z zachodzących ww. procesów w wielu projektach i programach operacyjnych na poziomie krajowym. Ponadto umożliwia on udzielanie na poziomie regionalnym i lokalnym bezpośredniego wsparcia m.in. w zakresie polityki prorodzinnej (w zakresie godzenia życia zawodowego i rodzinnego, upowszechniania edukacji przedszkolnej, opieki nad dziećmi, osobami starszymi i innymi osobami zależnymi), a także wspierania MŚP w zakresie opracowywania i wdrażania strategii zarządzania wiekiem. Aby zapewnić jednak pomyślne wdrażanie projektów w ramach EFS, konieczna jest ich koordynacja z politykami publicznymi na różnych poziomach, nawiązywanie partnerstw z kluczowymi partnerami i interesariuszami, elastyczność (monitorowanie, ewaluacja i dostosowywanie), właściwe zarządzanie oraz wymiana informacji. Aby zapewnić długookresowe powodzenie osiągnięć projektu / programu po zakończeniu finansowania z EFS, należy wdrożyć stabilny mechanizm wspierania samorządów regionalnych i lokalnych oraz przedsiębiorstw społecznych. 142 Literatura Ahtonen, A. (2012), ‘Healthy and active ageing: turning the ‘silver’ economy into gold’, Policy Brief, 12 Marzec 2012 r., European Policy Centre, Bruksela. Komisja Wspólnot Europejskich (2012), wersja ze stycznia 2012 r., dokument roboczy służb Komisji dołączony do komunikatu Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów dotyczący Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego, Plan Działania, Bruksela). Komisja Europejska (2012) New skills and jobs in Europe: Pathways towards full employment, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg. CEDEFOP (2012Working and Ageing: The benefits of investing in an ageing workforce, CEDEFOP, Thesaloniki. INTERREG IVC i Unia Europejska (2012 r. Final Report DART: Declining, Ageing and Regional Transformation, http://www.dart-project.eu/fileadmin/OrdnerRedakteure/0103_Achievements/ DART_ final_ report_web.pdf OECD (2012a), The Future of Families to 2030, OECD Publishing. http://dx.doi.org/1 0.1787/9789264168367-en OECD (2012b), Older Workers: Recent Policy Initiatives and Labour Market Developments, DELSA/ELSA (2012)2, Directorate for Employment, Labour and Social Affairs; Employment, Labour and Social Affairs Committee. OECD (2012c), Better Skills, Better Jobs, Better Lives: A Strategic Approach to Kills Policies, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264177338.en Martinez-Fernandez, C., Chorazy, P., Weyman, T., and Gawron, M. (2011), The Territorial Dimension of the European Social Fund: A local approach for local jobs?, LEED Working Paper Series. 143 ZAŁĄCZNIKI Załącznik 1 Metodyka badania 1. Obszerna analiza statystyczna / analiza danych demograficznych dla Polski oraz trzech regionów objętych badaniem w okresie od 1990 r. do 2010 r. Dane w poniższej tabeli przedstawiono w podziale na grupy tematyczne. Wystąpiły pewne trudności w wyszukiwaniu wszystkich danych na poziomie lokalnym, udało się jednak uzyskać kompleksowy zbiór danych w ramach wymienionych poniżej grup wskaźników. Tabela 10 Wskaźniki według grup tematycznych 144 Grupy Grupa 1: Zmiany demograficzne Grupa 2: Spadek dzietności Grupa 3: Rynki pracy Grupa 4: Pracownik starszy i „srebrna” gospodarka Grupa 5: Infrastruktura i dostosowanie służb socjalnych Grupa 6: Tendencje rozwojowe w dziedzinie kształcenia Grupa 7: Czynniki środowiskowe 2. Wskaźniki Ludność ogółem, przyrost liczby ludności, gęstość zaludnienia, mediana wieku, wskaźnik urodzeń i umieralności oraz średnia długość trwania życia Wskaźnik dzietności, wskaźnik umieralności niemowląt, dochód w gospodarstwach domowych (miara poziomu dostatku), wskaźnik zatrudnienia kobiet oraz poziom wykształcenia kobiet Ludność aktywna gospodarczo, wskaźnik zatrudnienia, zatrudnienie wg najwyższego poziomu wykształcenia, liczba pracowników według branż, zatrudnienie a dojazdy do pracy, liczba godzin pracy w tygodniu, liczba zakładów według branż, migracja oraz bezrobocie Ludność w wieku powyżej 55 i powyżej 65 lat, wskaźnik zatrudnienia według kohorty wieku i płci, wskaźniki zatrzymania starszych pracowników, nabór starszych pracowników, wskaźnik bezrobocia wśród starszych pracowników, wynagrodzenie starszych pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy, osiągnięcia edukacyjne (50–64), uczestnictwo w szkoleniach dla starszych pracowników Samozatrudnienie wśród starszych pracowników, średni wiek emerytalny, renty i wskaźniki emerytalno-rentowe Sposób użytkowania gruntów, lądowy transport pasażerski, dobry transport, transport do pracy, gospodarstwa domowe z dostępem do łączności szerokopasmowej, gospodarstwa domowe z łączem internetowym, liczba szpitali, liczba lekarzy internistów, zatrudnienie w sektorze służby zdrowia, wydatki na infrastrukturę, inwestycje w nieruchomości, wydatki socjalne, liczba stowarzyszeń, liczba organizacji pozarządowych, liczba osób uprawnionych do świadczeń, wskaźnik obciążenia demograficznego oraz styl życia i zdrowie psychiczne (samobójstwa, depresja, liczba konsultantów zdrowia psychicznego) Studenci zapisani na studia, uczestnictwo dorosłych w nauczaniu i szkoleniach (według płci i statusu zawodowego), wydatki rządowe na edukację Zielona atrakcyjność regionów (obiekty zielone, dostęp do czystej wody, narażenie ludzi na skutki zanieczyszczenia powietrza), „zielona” atrakcyjność przemysłu, ramy prawne, sprawność zasobów (energia, odpady i recykling, wykorzystanie wód), „zielone” zagospodarowanie przestrzenne (tereny zdegradowane, tereny skażone, zmiana wykorzystania gruntów, wydatki na ochronę środowiska) Analiza wskaźników polityki. Podczas warsztatów rozdano kwestionariusze „Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych (ELFRI)” oraz „Miejsca pracy przyjazne dla osób starszych (OLWOF)”, które zostały wypełnione przez uczestników warsztatów, które odbyły się w ramach wizyt studyjnych ekspertów OECD w Polsce dotyczących 3 badanych regionach. 145 Tabela 11 Tematy ELFRI i OLWOF Wskaźnik Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych (wskaźnik ELFRI) Miejsca pracy przyjazne dla osób starszych (wskaźnik OLWOF) Tematy 1. Przestrzenie otwarte i budynki (miejsca publiczne i budynki) 2. Transport 3. Mieszkalnictwo (publiczne i prywatne) 4. Uczestnictwo społeczne 5. Poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne 6. Uczestnictwo obywatelskie i zatrudnienie 7. Komunikacja i informacja 8. Wsparcie społeczności i usługi opieki zdrowotnej 1. Rekrutacja 2. Kultura pracy i szanse 3. Szkolenie, podnoszenie umiejętności i szans 4. Opieka zdrowotna w miejscu pracy i świadczenia (organizacje prywatne i publiczne) 3. Wizyty studyjne ekspertów OECD oraz warsztaty. Podczas wizyt studyjnych w regionach objętych badaniem eksperci OECD oraz interesariusze z Polski wzięli udział w 4 równolegle prowadzonych grupach fokusowych, podczas których dzielili się spostrzeżeniami i przedyskutowali następujące zagadnienia: • • Lokalne studia przypadków w wybranych miejscach, w których zmiany demograficzne są szczególnie zauważalne lub gdzie wdrożono już innowacyjne strategie dotyczące zmian demograficznych. Konsultacje i spotkania z ekspertami (przedstawicielami środowiska akademickiego, polityki / administracji publicznej, pracodawców, związków zawodowych, organizacji pozarządowych). Podczas warsztatów w każdym z badanych regionów omawiano przypadki z dziedzin objętych projektem oraz zalecenia odnośnie do polityki publicznej i strategii. Grupa ekspertów OECD omówiła przebieg warsztatów i przekazała informacje zwrotne. Wybrane zostały cztery tematyczne grupy dyskusyjne, w których analizowano następujące tematy: rynki pracy i starsi pracownicy: rozwiązania organizacyjne stosowane przez przedsiębiorstwa i związki zawodowe; nowe przedsiębiorstwa i przedsiębiorczość: „srebrna” gospodarka, „biała” i „zielona” gospodarka modele zrównoważonego rozwoju lokalnego: obszary miejskie oraz społeczne i finansowe implikacje społeczeństwa osób starszych; przekształcenia społeczne: dynamika włączenia społecznego, rozwój rodzin i rozwiązania międzypokoleniowe. 146 Załącznik 2 Obszary objęte wsparciem UE dla lokalnych i regionalnych podmiotów zainteresowanych kwestią aktywnego starzenia się oraz przykładowe projekty Przykładowe projekty Więcej informacji Promowanie aktywnego starzenia się w zatrudnieniu Pedagogy assisting workforce transitions http://pawt.pikes.fi/ (PAWT, mobilności personelu edukacyjnego) – Wydłużanie aktywności (współfinansowanie: Pomoc dla starszych zawodowej Grundtvig) pracowników w PEOPLE – Ogólnoeuropejska sieć www.europeanpeoplenetwork.eu aktualizacji zatrudnienia i kształcenia osób starszych umiejętności (współfinansowanie: Leonardo da Vinci) zawodowych Przedsiębiorczość seniorów www.seniorenterprise.ie (współfinansowanie: Interreg IVB (Program Atlantycki) FIFTI – wsparcie dynamiki zawodowej www.fifti-opcalia.com osób po 45 roku życia (współfinansowanie: Rozwijanie innowacyjnych usług ESF AWARE: Starsi pracownicy a aktywna http://aware.ibv.org w celu wsparcia emerytura (współfinansowanie – Wspólny zatrudnienia Program AAL) starszych ePAL – Wydłużenie aktywnego życia www.epal.eu.com pracowników zawodowego (współfinansowanie – FP7) ESF6 CIA – Dłuższe życie zawodowe www.esf6cia.eu dzięki wartości starszych pracowników (współfinansowanie: Interreg IVC) ESF-AGE Network (współfinansowanie: http://esfage.isfol.it ESF) Wymiana dobrych praktyk w zakresie Najlepsi starsi – starsi pracownicy we www.best-agers-project.eu współczesnym społeczeństwie: ekonomia, aktywności osób edukacja, kreatywność starszych w (współfinansowanie: Interreg IVB zatrudnieniu (Program Regionu Morza Bałtyckiego) ActiveAge – rozwiązania dla starzejącego www.activeage.org się społeczeństwa (współfinansowanie: URBACT II) Promowanie aktywnego starzenia się w społeczeństwie Głos Seniorów Europy (Rumunia / http://projectotio.wordpress.com/giv Umożliwianie Portugalia) (współfinansowanie: SVP) e osobom starszym SEVEN – Europejska sieć wymiany www.seven-network.eu angażowania się w wolontariuszy-seniorów działalność (współfinansowanie: SVP) wolontarystyczną INCLUSage – Dyskusja na temat potrzeb http://www.agestarszych (współfinansowanie: platform.eu/en/action-name-02 Zapewnienie osobom osób starszym możliwości PROGRESS) ADD ME! – Aktywizacja czynników dla aktywności cyfryzacji w Europie (współfinansowanie: obywatelskiej ICT-PSP) społeczne seniorów www.laterlife.eu Ułatwianie tworzenia Sieci (współfinansowanie: Grundtvig) sieci 147 społecznościowych SEELERnetz – Seniorzy w Europie uczą www.seelernetz.eu się dzięki sieciom (współfinansowanie: Program „Uczenie się całe życie”) Go-myLife: Onternet, jako medium: życia www.gomylife-project.eu społecznego (współfinansowanie: Wspólny program AAL) INDEPENDENT – Skoordynowana www.independent-project.eu eOpieka (współfinansowanie: ICT-PSP) AGNES – Uproszczone domowe systemy www.aal-europe.eu/calls/fundeddla osób starszych uczestniczących w projects-call-1/agnes Wspieranie społecznościach sieciowych opiekunów (współfinansowanie: Wspólny program nieformalnych AAL) Życie byłego opiekuna www.lifeaftercare.eu (współfinansowanie: Program „Uczenie się całe życie”) HANNN – Sieć zdrowej starości w www.hannn.eu Północnej Holandii (współfinansowanie: EFRR) ICT dla zdrowia (współfinansowanie: www.ictforhealth.net Interreg IVB (Program Regionu Morza Bałtyckiego)) CIB Równowaga w miastach – Aktywne www.cib-online.eu Zapobieganie miasta dla osób w każdym wieku zależności osób (współfinansowanie: Interreg IVB starszych (Program na rzecz Europy PółnocnoZachodniej) NEURO-RESCUE – Neurologiczne www.medtechklastry badawcze (współfinansowanie: FP7 pharma.de/english/cluster/activities/ – Regiony Inicjatywy naukowej) eu-project-neuro-rescue.aspx MARK-AGE – Biologiczne oznaki www.mark-age.eu starzenia się człowieka (współfinansowanie: FP7) Promowanie zdrowego starzenia się i prowadzenia samodzielnego życia InCasa – Zintegrowana Sieć dla www.incasa-project.eu. Całkowicie Wspieranej Samodzielności Starszych Obywateli (współfinansowanie: ICT-PSP) Wspieranie Przystosowalne nowoczesne www.aal-alias.eu. samodzielnego życia ALIAS: technologie w służbie osobom starszym dzięki ICT dostępnym w domu (współfinansowanie: Wspólny program AAL) Oasis – Otwarta Architektura Dostępnych http://server-5.iti.gr/joomla/ Usług Integracji i Standaryzacji (współfinansowanie: FP7) Wysokiej jakości opieka na rzecz poprawy www.cdiecoop.it/QualityCare Promowanie warunków starzenia się wysokiej jakości opieki zdrowotnej i (współfinansowanie: PROGRESS) ecforlife – Urządzenia wspomagające www.tecforlife.eu opieki wysoką jakość życia (współfinansowanie: długoterminowej FP7) 148 Poprawa dostępności transportu i infrastruktury fizycznej Promowanie międzypokoleniowej wymiany edukacyjnej TF _ Regionalne Forum Telemedyczne (współfinansowanie: Interreg IVC) Metodyka opisu dostępności transportu w Europie współfinansowanie: FP7 – transport) AENEAS – Osiągnięcie energooszczędnej mobilności w starzejącym się społeczeństwie (współfinansowanie: Inteligentna Energia-Europa) Q-AGEING – Wysoka jakość życia osób starszych w środowisku miejskim (współfinansowanie: Interreg IVBProgram Europa Środkowa) HEAR ME – Emeryci z wyższym wykształceniem mentorami osób opuszczających szkołę (Wspólfinansowanie: Grundtvig) LET’S – Pozwólmy seniorom uczyć przedsiębiorczości poprzez innowacyjną metodę opowiadania historii (współfinansowanie: Grundtvig) Computeria – Rozwiązania międzypokoleniowe (współfinansowanie: Program „Uczenie się całe życie”) Nauka poprzez wolontariat w starszym wieku (współfinansowanie: SVP) Wolontariat: Powiedz tak! (Współfinansowanie: SVP) www.regional-telemedicine.eu www.mediate-project.eu www.aeneas-project.eu www.q-ageing.eu www.viauc.com/projects/hearme/Pa ges/hearme.aspx www.letsenterprise.eu www.mycomputeria.eu Więcej informacji na temat tych i innych projektów SVP o współpracy integracyjnej znajduje się tu: http://ec.europa.eu/education/grundt vig/doc/svp09_en.pdf Ułatwianie Dialog międzypokoleniowy: Jedna droga www.youthforeurope.eu/index.php? wzajemnego solidarności (współfinansowanie: page=searchdetails&pid=1083 zrozumienia pokoleń do Młodzież w działaniu) Jak starzeć się w Europie (współfinansowanie: Program Europa dla obywateli) Creator – Kreatywna polityka regionalna www.creator7.eu dotycząca możliwości rozwoju regionalnego w starzejących się społeczeństwach (współfinansowanie: Promowanie Interreg IVC) zróżnicowania Rur@ct – Regiony europejskie na rzecz www.ruract.eu wiekowego w innowacji na obszarach wiejskich zatrudnieniu i (współfinansowanie: EFRR) „srebrnej” Sen@er – Sieć „srebrnej” gospodarki www.silvereconomy-europe.org gospodarce regionów europejskich (współfinansowanie: Interreg IVBProgram na rzecz Europy PółnocnoZachodniej) Wielotematyczne projekty dotyczące aktywnego starzenia się CE-Ageing Platform – Środkowoeuropejska Platforma Wiedzy nt. www.zsi.at/object/project/1570 Starzenia się Społeczeństwa (współfinansowanie: Interreg IVB 149 (Central Europe Programme)) DART – Zmniejszanie się populacji, starzenie społeczeństwa i www.dart-project.eu transformacja regionalna (współfinansowanie: Interreg IVC) http://www.age-platform.eu/en/ageLepsza jakość życia osób starszych w Europie: wymiana policy-work/solidarity-betweenpoglądów między samorządami lokalnymi (w większości generations/best-practices/1345samofinansowanie) local-authorities Multilinks –W jaki sposób zmiany demograficzne kształtują www.multilinks-project.eu solidarność międzypokoleniową, dobrostan i integrację społeczną (współfinansowanie: FP7) Europejska Sieć Wiedzy o Miastach (EUKN) www.eukn.org (współfinansowanie: URBACT II) BRAID – Połączenie badań nad procesem starzenia się z rozwojem www.braidproject.eu ICT (współfinansowanie: FP7) 150 Załącznik 3 Współczynniki dzietności, 1998–2010 Region 1998 Polska 1,431 1,564 Małopolskie 1,306 Obszary miejskie 1,825 Obszary wiejskie 1,221 Kraków 1,320 Łódzkie 1,154 Obszary miejskie 1,632 Obszary wiejskie 1,049 Łódź 1,517 Pomorskie 1,321 Obszary miejskie 1,934 Obszary wiejskie 1,250 Gdańsk Źródło: Główny Urząd Statystyczny 2000 1,337 1,486 1,251 1,723 1,143 1,255 1,120 1,511 1,027 1,421 1,247 1,789 1,159 151 2005 1,243 1,286 1,137 1,440 1,061 1,181 1,091 1,361 1,022 1,359 1,213 1,635 1,153 2010 1,382 1,408 1,293 1,510 1,237 1,340 1,269 1,460 1,177 1,518 1,389 1,723 1,324 Załącznik 4 Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991 – 2035 1991 1995 12,6 13,3 Łódzkie 10,4 11,0 Małopolskie 8,5 9,3 Pomorskie Polska 10,2 10,9 Źródło: Główny Urząd Statystyczny 2000 14,2 12,2 10,6 12,1 2005 14,8 13,2 11,7 13,1 152 2010 15,0 13,6 12,3 13,5 2035 25,0 22,1 21,6 23,2 Załącznik 5 Stan zdrowia według samooceny i według wieku, 2009 (jako% wartości całkowitej) Obszar Samoocena doskonały i dobry Ogółem 65,7 Polska 62,7 Łódzkie Małopolskie 65,3 69,8 Pomorskie 0–14 lat 92,2 Polska 92,5 Łódzkie Małopolskie 92,6 93,4 Pomorskie 15–29 lat 90,7 Polska 90,2 Łódzkie Małopolskie 90,2 90,2 Pomorskie Źródło: Obliczenia własne na Polska 400-404. niezły Samoocena zły i bardzo doskonały i niezły zły i bardzo zły dobry zły 30–49 lat 23,4 10,9 74,8 20,6 4;6 25,5 11,8 78,0 17,0 5,0 24,8 9,9 74,6 21,9 3,5 21,1 9,0 77,4 18,4 4,2 50–69 lat 6,4 1,4 38,6 42,7 18,8 6,3 1,2 34,1 49,0 17,0 6,4 1,0 32,7 48,6 18,7 5,5 1,1 44,8 40,1 15,1 70+ lat 7,9 1,4 14,6 42,8 42,7 8,3 1,5 8,4 44;2 47,4 8,0 1,8 16,0 44;4 39,6 7,3 2,5 22,2 40,6 37,2 podstawie Stanu zdrowia ludności Polski w 2009 r., Warszawa 2011, GUS, 153 Załącznik 6 Lekarze na 100 tys. mieszkańców Lekarze Polska Łódzkie Małopolski e Pomorskie Fizykoterapeuci Polska Łódzkie Małopolski e Pomorskie Opieka Polska Łódzkie pielęgnacyjna Małopolski e Pomorskie Źródło: Baza danych Eurostat 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 226,7 243,9 223,1 230,4 260,0 231,6 243,4 282,4 239,5 229,0 246,1 242,5 213,8 251,3 219,9 217,9 252,1 234,2 219,1 244,4 226,8 216,1 249,0 220,0 217,1 249,4 219,4 217,9 244,9 226,1 234,8 35,2 31,5 38,9 238,6 36,3 33,7 40,9 265,2 36,8 33,6 42,8 244,9 41,8 40,2 46,3 204,5 42,5 41,0 47,4 212,4 47,3 45,4 54,8 208,7 49,8 46,9 51,7 207,4 57,3 54,0 60,6 214,6 59,5 56,1 67,8 203,0 56,2 45,8 63,9 32,9 544,7 528,5 548,4 33,1 543,1 535,7 549,4 33,9 529,8 533,5 556,1 37,3 550,7 529,9 556,8 38,0 563,9 553,5 568,5 40,7 564,4 494,2 511,2 43,7 575,3 501,4 512,6 47,9 577,5 499,9 521,0 52,5 583,6 523,6 541,0 45,9 585,0 557,6 603,3 484,4 488,4 506,5 498,1 500,4 452,9 452,1 453,3 456,0 488,4 155 Załącznik 7 Tablica wskaźników zmian demograficznych Narzędzie to zostało opracowane przez grupę doradczą ds. wskaźników trwałego rozwoju (CGSDI). Na stronie (www.xmarks.com/site/esl.jrc.it/envind/dashbrds.htm) znajduje się bezpłatne, niekomercyjne oprogramowanie, pozwalające na ściągnięcie zestawu do opracowania tablicy wskaźników wraz z szablonem tablicy w programie Excel, pozwalającym na zbudowanie własnych tablic wskaźników. Tablica prezentuje zestawy wskaźników w prostej formie wykresu kołowego, opartego na trzech zasadach: 1. wielkość segmentu odzwierciedla względne znaczenie kwestii opisywanej przez wskaźnik; 2. kody kolorystyczne odnoszą się do wyniku względnego, gdzie zielony oznacza „dobry” a czerwony „zły”; 3. w kole środkowym, wskaźnik efektywności polityki (Policy Performance Index, PPI) przedstawia sumarycznie informacje wynikające ze wskaźników składowych. Tablica wskaźników zmian demograficznych jest rozwijającym się narzędziem służącym do oceny poziomów efektywności przemian demograficznych w skali regionu. Tablica wskaźników dla Polski dostarcza porównanie „z i pomiędzy” w odniesieniu do Polski i województw objętych badaniem – łódzkiego, małopolskiego i pomorskiego (kolor zielony wskazuje, że efektywność regionu jest lepsza, kolor czerwony, że jest słabsza niż w porównywanych regionach). 2000–2010, w tym obecne wskaźniki Temat: Zmiany demograficzne Wzrost liczby ludności (%) Kody PopGR Ludność w wieku 0–14 lat (%) ludności ogółem PopYR Ludność w wieku 15–64 lat (%) ludności ogółem PopWR Ludność w wieku 55–64 lat (%) ludności ogółem Ludność w wieku 65+ lat (%) ludności ogółem PopOWR PopER Średnie trwanie życia (lata) LifeE Średnie trwanie życia – mężczyźni (lata) LifeEM Średnie trwanie życia – kobiety (lata) LifeEF Współczynnik urodzeń (liczba urodzeń na 1000 Cbrate mieszkańców na rok) Współczynnik umieralności (liczba zgonów na Cdrate 1000 mieszkańców na rok) Współczynnik dzietności (liczba zgonów na 1000 urodzeń) Temat: Gospodarka Dochody pierwotne (w krajowej, wartość bieżąca) milionach Fert InMort Kody waluty PrIn Regionalny PKB (US$ bieżący PPP, ceny GDP bieżące) Regionalny PKB na mieszkańca (ceny bieżące, w GDPcap milionach waluty krajowej) Zależność młodzieży YDR 156 Zależność seniorów EDR Zależność ekonomiczna EcDR Temat: Praca Wskaźnik zatrudnienia (%) (15–64) EmpR Wskaźnik zatrudnienia – młodzi dorośli (15–24) EmpYR (%) Wskaźnik zatrudnienia – starsi pracownicy (55– EmpOR 64) (%) Wskaźnik bezrobocia (%) UEmpR Wskaźnik bezrobocia – młodzi dorośli (15–24) UEmpYR (%) Wskaźnik bezrobocia – starsi pracownicy (55–64) UEmpOR (%) Temat: Umiejętności i wykształcenie Osoby uczące się (% ludności ogółem) STenED Studenci szkół wyższych (% wszystkich osób STenTED uczących się) Absolwenci szkół wyższych (% wszystkich TerEdAtEm zatrudnionych) Absolwenci szkół wyższych (% siły roboczej TerEdLF ogółem) Uczestnictwo dorosłych w kształceniu (%) PaAdEd Uczestnictwo dorosłych w kształceniu – PaAdEdM mężczyźni (%) Uczestnictwo dorosłych w kształceniu – kobiety PaAdEdF (%) LISTA: EU27 Tytuł tabeli wskaźników EU27 OECD ogółem / średnio OECD 1 – Polska Polska 2 – Łódzkie 3 – Małopolskie PL11 PL21 4 – Pomorskie PL63 157 Załącznik 8 Zestaw wskaźników zmian demograficznych DART Wskaźniki do pomiaru zmian demograficznych Ludność ogółem wg płci Gęstość zaludnienia Udział cudzoziemców w liczbie ludności Struktura płci/wieku ludności Migracja Wskaźnik do prognozowania zmian demograficznych Prognozy liczby ludności Współczynnik dzietności Współczynnik umieralności Saldo netto naturalnych zmian liczby ludności Średnie trwanie życia Wskaźniki do klasyfikowania regionów pod względem zmian demograficznych Dane ilościowe – wzrost lub spadek całkowitej liczby ludności w określonych przedziałach czasowych (rocznie, itp.,) i klastrach Wskaźniki do pomiaru uczestnictwa w życiu społecznym i jakości życia Struktura gospodarstw domowych/wielkość gospodarstw domowych Stan cywilny osób w prywatnych gospodarstwach domowych Wykształcenie/struktura wykształcenia według grup wiekowych Liczba studentów lub uczestników szkoleń Odsetek pracowników / siły roboczej według sektorów gospodarki Uczestnictwo (ludności aktywnej zawodowo) Wskaźnik zatrudnienia osób starszych i osób młodych Rozwój bezrobocia Liczba zgonów według płci lub przyczyn zgonu Rozwój zasobów ludzkich w sektorze ochrony zdrowia i opieki Źródło: Tabela opracowana na podstawie danych INTERREG VIC i Unii Europejskiej, 2012, str. 22. 158 Załącznik 9 Strategia Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego: Plan działań i działania priorytetowe Region Morza Bałtyckiego jako miejsce zrównoważone pod względem środowiskowym: 1) zmniejszenie zrzutów składników odżywczych do morza do poziomów dopuszczalnych; 2) zachowanie naturalnych stref różnorodności biologicznej, w tym w sektorze rybołówstwa; 3) zmniejszenie zużycia i oddziaływania substancji niebezpiecznych; 4) uzyskanie statusu regionu wzorcowego w zakresie czystej żeglugi; 5) łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej. Region Morza Bałtyckiego, jako miejsce dobrobytu: 6) usunięcie przeszkód dla rynku wewnętrznego w Regionie Morza Bałtyckiego, w tym poprawa współpracy w obszarach ceł i podatków; 7) pełne wykorzystanie potencjału regionu w zakresie badań i innowacji; 8) wdrożenie Small Business Act: w celu promowania przedsiębiorczości, wzmocnienia MŚP i bardziej efektywnego wykorzystania zasobów ludzkich; 9) wzmocnienie zrównoważenia rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa; Region Morza Bałtyckiego jako miejsce dostępne i atrakcyjne 10) poprawa dostępu do rynków energetycznych i wzmocnienie ich efektywności oraz bezpieczeństwa; 11) usprawnienie wewnętrznych i zewnętrznych połączeń transportowych; 12) utrzymanie i zwiększenie atrakcyjności Regionu Morza Bałtyckiego, zwłaszcza przez działania w zakresie kształcenia, młodzieży, turystyki, kultury i zdrowia. Region Morza Bałtyckiego, jako miejsce bezpieczne i zabezpieczone 13) uzyskanie statusu regionu wiodącego w zakresie bezpieczeństwa na morzu; 14) wzmocnienie ochrony przed poważnymi sytuacjami awaryjnymi na morzu i na lądzie; 15) ograniczenie liczby przestępstw transgranicznych oraz szkód z nich wynikających. 159 INFORMACJE O AUTORACH Dr Cristina Martinez-Fernandez jest starszym analitykiem gospodarczym ds. zatrudnienia i umiejętności, „zielonego” wzrostu gospodarczego i Azji Południowo-Wschodniej w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), w Programie na rzecz na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED). Zajmuje się kwestiami związanymi z systemami zdobywania umiejętności i szkoleń dla MŚP, przedsiębiorczością i działalnością innowacyjną, polityką przemysłową, zmianą klimatu oraz przestawieniem rynków pracy na gospodarkę niskoemisyjną, problemami związanymi ze zmianami demograficznymi i starzeniem się społeczeństwa pod kątem rozwoju umiejętności i zatrudnienia. Cristina Martinez- Fernandez zarządza również inicjatywą OECD/LEED dotyczącą strategii zatrudnienia i umiejętności w Azji Południowo-Wschodniej (ESSSA), Przed rozpoczęciem pracy w OECD była profesorem nadzwyczajnym w Centrum Badań Urbanistycznych na Uniwersytecie Western Sydney w Australii, gdzie prowadziła program dynamiki miejskiej i regionalnej, w którym analizuje się zmiany przemysłowe, funkcjonowanie miast i rozwój społeczno-gospodarczy w ramach innowacji, globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy. Dr Jolanta Perek-Białas jest statystykiem i ekonomistą, (doktorat w 2001 r., Instytut Statystyki i Demografii, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Polska). Jest również absolwentem francuskiej Szkoły Zarządzania – specjalnego polsko-francuskiego programu podyplomowego we francuskim Instytucie Zarządzania. Była uczestnikiem programu Lato Młodych Naukowców w IIASA, w Wiedniu, w Austrii (1997) i otrzymała stypendium prof. Leslie Kish w Instytucie Badań Społecznych na Uniwersytecie Michigan, Ann Arbor, USA (2002). Była również stypendystką Fundacji ERSTE w ramach programu „Dialog Pokoleń”, w latach 2009–2010. Obecnie pracuje w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, a od 2001 r. także w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Od 1999 r. uczestniczyła w międzynarodowych projektach w ramach unijnych programów ramowych 5., 6. i 7. W zakresie polityki aktywnego starzenia się i tematów pokrewnych: PEN – REF, ACTIVAGE, TRIPLE-DOSE i ASPA, Uczestniczyła również w projektach finansowanych przez: Norweską Radę ds. Badań Naukowych, Fundację VW i ostatnio – od lutego 2012 r. – program OECD/LEED. Jest również ekspertem i doradcą w projektach związanych z problemem starzenia się społeczeństwa na szczeblu krajowym i regionalnym w Polsce (tj. realizowanych przez instytucje województwa małopolskiego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego). Jej główne zainteresowania naukowo-badawcze obejmują społeczno-gospodarcze konsekwencje starzenia się społeczeństwa w Polsce oraz w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, politykę aktywnego starzenia się, godzenie pracy i opieki, wykluczenie/włączenie społeczne ludzi starszych. Profesor Iwona Sagan kieruje Katedrą Geografii Ekonomicznej na Uniwersytecie Gdańskim oraz jest koordynatorem ośrodka doskonałości Centrum Badawczo-Edukacyjnego Społeczno-Ekonomicznego Rozwoju Obszarów Zurbanizowanych RECOURSE. Podstawowe dziedziny jej badań obejmują: zarządzanie miejskie i regionalne, przekształcanie miast postsocjalistycznych, teoria i metodyka badań regionalnych. Jest przewodniczącą rady ekspertów w Pomorskim Urzędzie Marszałkowskim oraz doradcą w Komisjach Urbanistyczno-Architektonicznych zarówno na szczeblu wojewódzkim, jak i miejskim - w Gdańsku. Jest badaczem stowarzyszonym w Martin Prosperity Institute, Rotman School of Management, na Uniwersytecie w Toronto. Pan Piotr Stronkowski dołączył do Coffey w 2010 r. Pracuje w warszawskim biurze firmy i odpowiada za ewaluację i monitorowanie. Od początku pracy w Coffey Piotr Stronkowski specjalizuje się w przygotowywaniu oraz wdrażaniu projektów w zakresie oceny i badania zatrudnienia, integracji społecznej i kształcenia, zasadniczo na rzecz władz krajowych (Ministerstwo Edukacji Narodowej, 161 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) i regionalnych oraz organizacji międzynarodowych (UNDP). Piotr uczestniczył również w projektach międzynarodowych, np. w projekcie finansowanym przez Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego (DFID) Wielkiej Brytanii, realizowanym w Kosowie. Dr Piotr Szukalski uzyskał doktorat z ekonomii na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie pracuje w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Społecznej. Opublikował ponad 200 artykułów i rozdziałów dotyczących gerontologii społecznej, demografii, stosunków międzypokoleniowych oraz rodziny. Jego zainteresowania badawcze obejmują świadczenie pomocy rodzinnej, aktywność osób starszych, działalność gospodarczą osób starszych, dyskryminację ze względu na wiek, stosunki międzypokoleniowe. Otrzymywał granty polskiego Komitetu Badań Naukowych w dziedzinach starzenia się społeczeństwa i polityki społecznej (Status zdrowotny a sytuacja prorodzinna i bytowa osób bardzo starych, 2002–2004; Ludzie bardzo starzy. Studium demograficzno-epidemiologiczne, 2006– 2008), Instytutu Spraw Publicznych (Wycofanie, czy udział? Działalność społeczna i zawodowa na emeryturze, 2006–2007), Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Małżeństwo: początek i końce, 2011–2013), Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób w wieku 45+, 2010–2013). Piotr Szukalski uczestniczył w międzynarodowych projektach badawczych – w tym w IPROSEC (Improving Policy Responses and Outcomes to Socio-Economic Challenges: zmiana struktury rodzin, polityka i praktyka, 5FP, koordynator: Linda Hantrais) – członek krajowego zespołu badawczego – oraz w PROFIT (Policy Responses Overcoming Factors in Intergenerational Transmission of inequalities), 6FP, koordynator: Wielisława Warzywoda-Kruszyńska) – członek zespołu koordynującego. W ostatnich latach dr Szukalski napisał i współredagował 4 książki: Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia. Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim, Starość i starzenie się, jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich. Dr Tamara Weyman pracuje jako ekspert OECD przy różnych projektach dotyczących zatrudnienia, umiejętności, rozwoju MŚP, Azji Południowo-Wschodniej, polityki rozwoju lokalnego oraz zmian demograficznych. Uczestniczyła w przygotowaniu licznych publikacji np. Martinez-Fernandez, C.; I.Miles; T.Weyman (2012) The Knowledge Economy at Work: Skills and Innovation in Knowledge Intensive Services Activities, Edward Elgar; Martinez-Fernandez, C.; P.Chorazy; T.Weyman; and M.Gawron, (2011), The Territorial Dimension of the European Social Fund: A Local Approach for Local Jobs, OECD; OECD (2012) Skills development and Training in SMEs, OECD publishingOECDpublishing; Martinez-Fernandez, C.; N.Kubo; A.Noya; and T.Weyman (2012), Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, OECD; oraz rozdział w książce Schatz, L.; D.Leadbeater; C.Martinez-Fernandez; and T.Weyman (2013), ‘From “up north” to “down under”: Dynamics of shrinkage in mining communities in Canada and Australia’ in Stories of Tough Times: International perspectives and policy implication in shrinking cities, Routledge. Tamara pracowała jako badacz w Centrum Badań Urbanistycznych na Uniwersytecie Western Sydney w Australii i uzyskała tam doktorat na temat „Spatial Information Sharing for Better Regional Decision Making” w 2007 r. Od 2009 r. Tamara uczestniczyła w Działaniu TU 0803 programu COST „Cities Regrowing Smaller”. 162