Pobierz plik

MATERIAŁY KONFERENCYJNE
Złoty Kłos 2009
Łosiów, 16.12.2009r.
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie
Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej
W ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Spis treści
Uproszczenia agrotechniczne a efektywność uprawy pszenicy.................................................................................4
Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej ..................................................................................14
Stanowisko po rzepaku ozimym ............................................................................................................................14
Stanowisko po pszenicy ozimej..............................................................................................................................16
Stanowisko po kukurydzy......................................................................................................................................17
Stanowisko po buraku cukrowym.........................................................................................................................19
Wnioski ogólne........................................................................................................................................................19
Nawadnianie roślin uprawnych.................................................................................................................................20
Wstęp .......................................................................................................................................................................20
Potrzeby wodne roślin uprawnych........................................................................................................................20
Skutki niedoboru wody dla roślin .........................................................................................................................22
Źródła wody do deszczowania ...............................................................................................................................22
Zasady deszczowania roślin...................................................................................................................................23
Regulacje prawne w korzystaniu z wód................................................................................................................25
MATERIAŁY KONFERENCYJNE
Złoty Kłos 2009
Łosiów, 16.12.2009r.
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie
Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej
W ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Uproszczenia agrotechniczne a efektywność uprawy pszenicy
Prof. dr hab. Danuta Parylak
Katedra Kształtowania Agrosystemów
Uniwersytet Przyrodniczy
pl. Grunwaldzki 24A
50 – 363 Wrocław
Rolnicy coraz częściej, głównie ze względów ekonomicznych, sięgają po uproszczenia,
zarówno w zakresie uprawy roli, jak i płodozmianu. Upraszczanie zmianowań sprowadza się
przede wszystkim do częstej uprawy zbóŜ po sobie. PoniewaŜ zboŜa stanowią w Polsce 75%, a w
niektórych rejonach kraju prawie 90% w strukturze zasiewów, przekroczono juŜ dopuszczany
przez naukę i zasady zrównowaŜonego rolnictwa 65-70% próg bezpiecznego zmianowania
zboŜami. Ponadto struktura cenowa sprawia, Ŝe rośnie udział gatunków o wyŜszych
wymaganiach glebowych i przedplonowych, szczególnie pszenicy. Pszenica ozima ma
największy udział w zasiewach zbóŜ w woj. dolnośląskim i opolskim, (40-50%). DuŜa
koncentracja zbóŜ z przewagą pszenicy, rośliny najbardziej wraŜliwej na uprawę po kłosowych,
wywołuje szereg negatywnych zjawisk w siedlisku pola uprawnego. Mają one charakter zmian
zarówno ekologicznych, jak i produkcyjnych w postaci spadku wysokości i jakości plonu. DuŜe
wysycenie płodozmianu zboŜami ogranicza ponadto efektywność czynników plonotwórczych
(zwiększone zuŜycie środków ochrony roślin i nawoŜenie).
A. Skutki zwiększonego udziału zbóŜ
Ryzyko wystąpienia chorób podstawy źdźbła
Uprawa zbóŜ po sobie, a szczególnie częsta uprawa pszenicy, sprzyja przede wszystkim
kumulacji w glebie patogenów wywołujących choroby podstawy źdźbła i korzeni, a
przenoszonych poprzez resztki poŜniwne. Największą szkodliwość przypisuje się grzybom
wywołującym łamliwość źdźbła (Pseudocercosporella herpotrichoides) i zgorzel podstawy
źdźbła (Gaeumannomyces graminis). Mniejsze znaczenie mają grzyby z rodzaju Fusarium. Ze
względu na zdolność przeŜywania patogenów w glebie przez kilka lat jednoroczna przerwa w
uprawie zbóŜ jedynie je ogranicza poraŜenie rośliny następczej, a nie całkowicie eliminuje.
Wzrost występowania chorób podsuszkowych w ciągłej uprawie zbóŜ notuje się zwykle przez
pierwsze 2-4 lata.
Gatunkiem szczególnie wraŜliwym na poraŜenie przez choroby podstawy źdźbła jest
pszenica ozima. Stopień poraŜenia zaleŜy od wielu czynników agrotechnicznych (rys.1). Wysiew
pszenicy ozimej w optymalnym lub nieznacznie opóźnionym terminie, zapewnienie właściwej
obsady oraz kontrolowane nawoŜenie azotowe moŜe skutkować zmniejszeniem ryzyka
zainfekowania przez choroby podstawy źdźbła, choć naleŜy pamiętać, Ŝe głównym
determinantem zdrowotności roślin jest poprawnie skonstruowany płodozmian. Zwiększone
poraŜenie dolnej części źdźbła moŜe wystąpić w warunkach skrajnych uproszczeń w uprawie roli
przy pozostawieniu na powierzchni gleby duŜej ilości resztek poŜniwnych.
%
%
40
40
i n d e k s p o ra Ŝ e n i a
in d eks p o raŜ en ia
23%
35
46%
9%
30
25
22%
20
kg/ha
<200
201-240
241-280
20%
35
30
25
20
>280
termin
przed 25IX
%
6 - 15X
po 16X
%
28%
12%
indeks poraŜenia
indeks poraŜenia
26IX - 5X
Termin siewu
Ilość wysiewu
36
34
32
30
28
26
24
22
20
23%
40%
52%
8%
kg N/ha
<100
101140
141180
>181
NawoŜenie azotem
36
34
32
30
28
26
24
22
20
24%
11%
45%
14%
6%
1
2
3
4
5
przedprze
d- plon
Przedprzedplon
(1-pszenica ozima, 2-kukurydza, 3-rzepak ozimy,
4-burak cukrowy, 5-inne)
Rys. 1. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na poraŜenie pszenicy ozimej przez
zgorzel podstawy źdźbła (% - udział w ogólnej liczbie próbek)
Źródło: badania własne
Skutkiem zaatakowania przez choroby podstawy źdźbła jest częstsze zamieranie roślin
we wczesnych fazach rozwoju, ograniczone krzewienie, przerzedzenie łanu, zwiększone
wyleganie roślin i gorsze wypełnienie ziarna.
Wzrost zachwaszczenia
Częsta uprawa zbóŜ po sobie sprzyja zwiększonemu zachwaszczeniu łanu i gleby. Ze
względu na skrócenie okresu od zbioru do siewu rośliny następczej, tradycyjnie przeznaczonego
na walkę z chwastami, zboŜa ozime są na ogół silniej zasiedlanie przez chwasty. Wzrostowi
zachwaszczenia w powtarzanej uprawie zbóŜ sprzyja takŜe zmniejszenie konkurencyjności
rośliny uprawnej w wyniku zainfekowania jej przez choroby podstawy źdźbła. W okresie
poŜniwnym szczególnie niebezpieczne są dodatkowo samosiewy zbóŜ i rzepaku. Obok
jednoliściennych gatunków chwastów pośredniczą one w przenoszeniu chorób atakujących
podstawę źdźbła. Ich negatywne znaczenie rośnie w warunkach uproszczonej w tym terminie
uprawy roli.
Toksyczne substancje biologicznie czynne
Resztki poŜniwne, słoma, a szczególnie rosnące lub przyorane samosiewy zbóŜ mogą być
źródłem tzw. związków allelopatycznych hamujących rozwój wschodzących roślin. Substancje te
są niebezpieczne w początkowym stadium rozkładu resztek roślinnych lub przyoranych
samosiewów. Ich obecność jest zatem szczególnie groźna dla ozimin, zwłaszcza wcześnie
sianych.
ObniŜki plonowania
Rezultatem nadmiernego udziału zbóŜ w zmianowaniu i niekorzystnych zmian
siedliskowych jest wyraźna obniŜka plonów. Szczególnie wraŜliwa na odstępstwo od
poprawnego płodozmianu jest pszenica ozima (tab.1)
Tab.1. WraŜliwość zbóŜ na zaniechanie płodozmianu
Gatunek
Pszenica ozima
Pszenica jara
Jęczmień ozimy
Jęczmień jary
PszenŜyto ozime
śyto
Owies
Redukcja plonu w %
25
20
10
17
18
15
8
Redukcja plonu spowodowana jest pogorszeniem wschodów, zmniejszeniem obsady roślin,
krzewienia i dorodności ziarna w wyniku wczesnego poraŜenia roślin przez choroby i
toksycznego działania związków o charakterze allelopatycznym. Negatywne skutki ciągłej
uprawy zbóŜ są szczególnie dotkliwe w warunkach gleb lŜejszych, gdzie potencjał produkcyjny
roślin uprawnych jest osłabiony w wyniku gorszych warunków siedliskowych. Spadek plonów na
takich glebach pogłębia się jeszcze bardziej w przypadku niekorzystnego przebiegu pogody.
Rozszerzająca się uprawa pszenicy na glebach poniŜej jej wymagań jest zatem mocno naraŜona
na obniŜkę plonowania pogorszenie efektywności stosowanych zbiegów agrotechnicznych.
B. Niektóre agrotechniczne moŜliwości zwiększania efektywności uprawy
pszenicy w warunkach duŜego udziału zbóŜ
Poprawa produkcyjności pszenicy w warunkach duŜego udziału zbóŜ i samej pszenicy jest
duŜo trudniejsza niŜ w racjonalnym płodozmianie. Efektywność podejmowanych zabiegów
agrotechnicznych jest mniejsza w przypadku roślin o słabej kondycji spowodowanej
niekorzystnym przedplonem.
Uprawa międzyplonów
NajwaŜniejsze miejsce wśród czynników zwiększających efektywność płodozmianów z
duŜym udziałem roślin zboŜowych zajmują międzyplony przeznaczone na przyoranie. Ich
znaczenie jest szczególnie duŜe w przypadku częstej uprawy pszenicy ozimej, ze względu na
duŜą wraŜliwość tego gatunku na przedplon kłosowy. W Polsce południowo-zachodniej, gdzie
okres między zbiorem jednej a siewem następnej rośliny jest najdłuŜszy w kraju, wykorzystanie
międzyplonu jest moŜliwe pomiędzy dwiema oziminami, zwłaszcza pszenicami. Jak dowodzą
badania, juŜ 40-dniowy okres wegetacji międzyplonu poprawia warunki siedliskowe pola
uprawnego.
Pozytywne oddziaływanie międzyplonów zaleŜy od kilku czynników: doboru gatunku,
właściwej uprawy roli pod zasiew i przykrywającej międzyplon, warunków glebowych i
przebiegu pogody. Ze względu na niewielki koszt materiału siewnego, a takŜe z uwagi na
wyraźne działanie fitosanitarne zaleca się wysiewać przede wszystkim rośliny krzyŜowe:
gorczycę białą, rzodkiew oleistą, rzepak ozimy oraz facelię. W przypadku częstej uprawy
rzepaku w zmianowaniu z pszenicą w międzyplonie zaleca się uprawę innych roślin, które
ograniczą ryzyko wystąpienia kiły kapusty, np. mieszanki ze strączkowymi lub wsiewki
motylkowych w zboŜa.
Aby zapewnić zadowalający plon biomasy międzyplonów, lepiej aby rola pod ich zasiew
była spulchniona do głębokości 15cm, a siew dokonany w 1-2 dekadzie sierpnia. Ze względów
ekonomicznych uzasadnione jest wykonanie poŜniwnego gruberowania zamiast tradycyjnej
podorywki. Międzyplony ścierniskowe, jeśli ich uprawie towarzyszy przyorywanie słomy,
wymagają nawoŜenia azotowego w ilości około 30-50kgN/ha. Przed siewem pszenicy ozimej w
tradycyjnej uprawie międzyplon naleŜy wprowadzić do gleby orką siewną na głębokość 20cm,
natomiast w technologii uproszczonej dokonać oprysku glifosatem na kilka- kilkanaście dni
przed siewem. Z kolei pod pszenicę jarą, masę międzyplonu najkorzystniej jest pozostawić do
wiosny w formie przemarzniętego mulczu, który dodatkowo ograniczy rozwój wcześnie
wschodzących chwastów. W bardzo suchych latach, w stanowisku po międzyplonie
ścierniskowym, moŜe pojawić się ryzyko niewielkiego ograniczenia wschodów pszenicy ozimej.
Skuteczność regeneracyjna masy międzyplonu jest zwykle większa na glebach lŜejszych niŜ
zwięzłych.
Na skutek uprawy międzyplonów obserwuje się ograniczenie liczby chwastów w roślinie
następczej oraz osłabienie toksycznego działania związków uwalnianych w trakcie rozkładu
resztek poŜniwnych, słomy i samosiewów. Przede wszystkim jednak w wyniku uprawy i
przyorywania międzyplonów ścierniskowych następuje obniŜenie zachorowalności na choroby
podstawy źdźbła (rys.2).
30
29
bez
międzyplonu
28
27
z
międzyplon
.
26
25
24
Rys. 2. Wpływ przyoranych międzyplonów na rozwój zgorzeli podstawy źdźbła w pszenicy jarej
(wg Parylak i wsp.)
Rezultatem korzystnych zmian siedliskowych
ścierniskowych jest wzrost plonowania zbóŜ (rys. 3).
po
wprowadzeniu
międzyplonów
115
110
Międzyplon
(rzepak)
105
nie
tak
100
95
pszenica ozima
pszenŜyto ozime
Plon ziarna w %
Rys. 3. Wpływ obecności międzyplonu ścierniskowego na plonowanie roślin następczych (wg
Parylak, Wojciechowskiego)
Dobór oraz następstwo gatunków i odmian
Głównym czynnikiem zwiększającym efektywność produkcji pszenicy jest postęp
biologiczny, polegający na tworzeniu odmian lepiej dostosowanych do warunków środowiska,
umoŜliwiających pełniejsze wykorzystanie naturalnych warunków przyrodniczych. W ostatnim
czasie dokonał się przełom w dostępności odmian przydatnych przede wszystkim celom
młynarsko-piekarniczym. Ostatnie lata to dynamiczny wzrost liczby odmian w krajowym
rejestrze, w tym głównie przydatnych do wypieku chleba, podczas gdy w grupie C w tym samym
okresie przybyły nieliczne nowe odmiany.
Ze względu na krótki okres czasu między zbiorem jednej a siewem następnej rośliny,
dobór przedplonu dla pszenicy ozimej ma szczególnie duŜe znaczenie. W doborze odmian naleŜy
kierować się przede wszystkim wraŜliwością na niekorzystne zmiany siedliskowe, której
miernikiem jest skala obniŜek plonowania
W warunkach duŜej koncentracji zbóŜ zalecane są odmiany odporne na choroby podstawy
źdźbła oraz krótkosłome. W doborze nie ma wprawdzie odmian pszenicy ozimej jednoznacznie
odpornych na choroby podstawy źdźbła, ale niektóre, np. Ostroga, Nutka, Bystra, Jenga, Tonacja,
czy dalej Garantus, Szmaragd, Sukces, Symfonia, Zyta, wykazują zmniejszoną wraŜliwość. W
przypadku przyorywania słomy lub pozostawiania jej w postaci mulczu na powierzchni gleby,
korzystniejsze są odmiany o krótkim źdźble, np. Bystra, Kris, Rapsodia. Mniejsza masa słomy
pozostająca po uprawie takich odmian wydziela w trakcie rozkładu mniej toksycznych związków
biologicznie czynnych, nie komplikuje uprawy roli i nie przeszkadza wschodom roślin.
Ochrona roślin przed chorobami podstawy źdźbła
NaleŜy pamiętać, Ŝe w warunkach małego nasilenia występowania agrofagów zabieg
ochronny nie jest konieczny. Efekt plonochronny, a więc i opłacalność zastosowanych środków
jest wtedy w miarę zadowalający, a przy przestrzeganiu dobrych praktyk EPPO mógłby być
jeszcze większy.
Chemiczną ochronę przed najgroźniejszymi w częstej uprawie zbóŜ chorobami
podsuszkowymi naleŜy podjąć juŜ na etapie zaprawiania ziarna. Większość zapraw nasiennych
nie uwzględnia całego kompleksu chorób podstawy źdźbła, a przeciwko zgorzeli podstawy
źdźbła zarejestrowane są jedynie 3 preparaty: zaprawa nasienna Jockey 201 FS, Galmano 201 FS
oraz praktycznie niedostępna na wolnym rynku Latitude 125 FS. Ochrona korzeni po
zastosowaniu tak nowoczesnej zaprawy nasiennej umoŜliwia przez większą część okresu
wegetacyjnego prawidłowe ich funkcjonowanie, efektywniejsze wykorzystanie nawozów,
dłuŜsze utrzymywanie roślin w stanie zielonym, co z kolei skutkuje wydłuŜeniem okresu
fotosyntezy i w efekcie końcowym wyraźną zwyŜką plonu ziarna. Rezultaty eksperymentów
wskazują takŜe, iŜ zaprawa taka odznacza się duŜą efektywnością w ochronie oraz zwiększaniu
produkcyjności pszenicy ozimej uprawianej nie tylko w sposób tradycyjny, ale i z zastosowaniem
uproszczonej uprawy roli. W krótkotrwałej monokulturze skuteczność działania zaprawy moŜna
dodatkowo zwiększyć poprzez uprawę niezboŜowego poplonu ścierniskowego przeznaczonego
na przyoranie (tab.2).
Pełna ochrona zbóŜ przed innymi chorobami podstawy źdźbła wymaga późniejszych
zabiegów. Łamliwość źdźbła naleŜy zwalczać chemicznie od początku strzelania w źdźbło do
fazy pierwszego kolanka. Zwalczanie tej choroby jest uzasadnione, gdy udział poraŜonych pędów
przekracza w pszenicy 20%. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe rozpoznanie choroby w tej fazie
rozwojowej jest dość trudne i wymaga sporego doświadczenia.
Tab.2. Efektywność zaprawy Latitude dla pszenicy uprawianej po sobie w warunkach stosowania
uproszczeń uprawy roli i międzyplonu ścierniskowego (wg Parylak, Kordasa)
System uprawy
Rodzaj zaprawy
Raxil
Latitude
+ Raxil
Raxil
Latitude
+ Raxil
Uprawa
roli
Międzyplon
(gorczyca)
Tradycyjna
brak
33,7
13,7
4,38
5,30
Tradycyjna
tak
28,8
13,8
4,70
6,12
Zerowa
brak
34,6
14,4
4,81
5,65
Zerowa
tak
33,3
14,3
4,84
5,73
indeks poraŜenia w %
plon ziarna w t/ha
Zwalczanie chwastów i samosiewów roślin
Zwiększenie efektywności uprawy pszenicy wiąŜe się z podjęciem w pierwszym rzędzie
działań profilaktycznych: dobór odpowiedniego stanowiska pod uprawę, staranną agrotechnikę i
wykonanie siewu w optymalnym terminie. Z niechemicznych metod zaleca się bronowanie
wiosną, po wykonaniu nawoŜenia azotowego. Wiosenne bronowanie pszenicy ozimej pełni
odchwaszczającą rolę, szczególnie jeśli łan jest przerzedzony przez mróz lub poraŜony przez
pleśń śniegową, natomiast w zwartych, rozkrzewionych zasiewach wcześnie sianych, w których
chwasty są juŜ w fazie kilku liści, bronowanie jest mało skuteczne. W pszenicy jarej brona uŜyta
we właściwym terminie (w okresie piórkowania i w fazie pięciu liści) jest skuteczniejsza niŜ w
ozimej.
Decyzja o chemicznym zwalczaniu chwastów powinna zostać podjęta po stwierdzeniu
przekroczenia progów szkodliwości dominujących gatunków chwastów (tab. 3).
Tab. 3. Orientacyjne progi szkodliwości chwastów w szt./m2
Chwasty
Chwasty 1-liścienne
- miotła zboŜowa
- owies głuchy
Chwasty 2-liścienne
- przytulia czepna
- rumianowate
- przetaczniki
- ostroŜeń polny
ZboŜa ozime ZboŜa jare
5 - 30
20-30
20
5
około 50
1–2
5
2
25
25
2
2
W wyborze odpowiedniego preparatu naleŜy uwzględnić herbicydy o małej ilości
substancji biologicznie czynnej i krótkim okresie rozkładu, naleŜy preferować herbicydy
powschodowe. Dobrym rozwiązaniem jest takŜe stosowanie zarejestrowanych mieszanin
herbicydowych. W technologii uprawy pszenicy ozimej zwalczanie chwastów wykonuje się
głównie jesienią - przed wschodami lub powschodowo. Zwalcza się wtedy chwasty niŜszymi
dawkami i z większą skutecznością. Oprysk wiosenny naleŜy traktować jako interwencyjny.
Zabieg jesienny dotyczy w szczególności miotły zboŜowej. Decyzja, czy opryskiwać plantację
jesienią, powinna być podjęta po rozwaŜeniu zimotrwałości danej odmiany i po ocenie stopnia
zachwaszczenia pola.
Skutecznym, szybkim i tanim sposobem zwalczania chwastów jest uŜycie herbicydów
nieselektywnych w okresie poŜniwnym. W przypadku minimalizacji uprawy roli zabieg taki jest
niezbędny, natomiast w uprawie tradycyjnej moŜe zastąpić uprawki poŜniwne. Chemiczne
zwalczanie chwastów na ściernisku ma szczególne uzasadnienie w warunkach uproszczonej
uprawy roli. Do zwalczania chwastów przed i po zbiorze zbóŜ przydatne są herbicydy
zawierające glifosat (Roundup). JeŜeli pole jest silnie zaperzone, naleŜy zebrać słomę, odczekać,
aŜ perz odrośnie do 3-4 liści i dopiero wtedy wykonać zabieg. W oprysku ścierniskowym
zwalczane są takŜe inne chwasty wieloletnie, np. ostroŜeń polny, mniszek polny, powój polny
oraz wszystkie chwasty jednoroczne i samosiewy zbóŜ. Zniszczenie wyrastających na ściernisku
samosiewów ogranicza liczbę pośredników przenoszących choroby podstawy źdźbła. Zabieg ten
nabiera duŜego znaczenia w warunkach częstej uprawy zbóŜ po sobie, a takŜe w sytuacjach,
kiedy od zbioru rośliny schodzącej z pola do siewu rośliny następczej jest bardzo mało czasu.
Między opryskiem a pierwszym zabiegiem uprawowym powinno upłynąć 10-14 dni, Okres ten,
zaleŜnie od pogody, moŜe ulec zmianie - przy ciepłej i wilgotnej pogodzie będzie krótszy, przy
chłodniejszej - dłuŜszy. W celu zwiększenia skuteczności zabiegu moŜna dodatkowo zastosować
adiuwant lub skorzystać z gotowego preparatu zawierającego wspomagacz w formulacji
handlowej (np. Roundup Max 680 SG). Wybór nowoczesnej formy glifosatu gwarantuje
skuteczność zabiegu wykonanego nawet 1 godzinę przed deszczem oraz umoŜliwia wykonanie
uprawek przedsiewnych juŜ w 5 dni po oprysku. W przypadku zachwaszczenia perzem, naleŜy
odpowiednio zwiększyć dawkę herbicydu.
Prawidłowo przeprowadzony zabieg chemicznego odchwaszczania po zbiorze roślin
wyraźnie ogranicza liczebność chwastów w roślinie następczej i zmniejsza koszty uprawy
poprzez eliminację uprawek poŜniwnych (tab. 4).
Tab. 4. Efektywność ekonomiczna odchwaszczania w okresie poŜniwnym
Zabieg agrotechniczny
Podorywka pługiem 3-skibowym
Podorywka + bronowanie
Oprysk herbicydem (Roundup Max 1
kg/ha)
Oprysk herbicydem przeciwko perzowi
(Roundup Max 1,5 kg/ha)
Koszt
zł/ha
61
Czas
rbg/ha
1,5
74
1,5
60
0,3
106
0,3
NawoŜenie
W nawoŜeniu pszenicy azotem, najwaŜniejszym pierwiastkiem plonotwórczym, waŜne
jest nie tylko określenie wielkości całkowitej optymalnej dawki, ale takŜe sposób i termin
aplikacji. DąŜenie do zrównowaŜonego i bardziej precyzyjnego nawoŜenia realizuje się
szczególnie przez dostosowanie dawek azotu do potrzeb pokarmowych pszenicy w określonych
fazach rozwojowych, stosowania płynnych nawozów oraz ich łącznego stosowania ze środkami
ochrony roślin. Z badań nad efektywnością wykorzystania azotu przez pszenice jakościowe
wynika, Ŝe najkorzystniej stosować azot w 3-4 dawkach dzielonych, z których ostatnia w ilości
20-40 kg N powinna być zaaplikowana ,,na kłos”. NaleŜy pamiętać, Ŝe efektywność nawoŜenia
jako środka produkcji ograniczają pozanawozowe czynniki agrotechniki. NaleŜą do nich przede
wszystkim niezachowanie optymalnego terminu siewu zarówno pszenicy ozimej, jak i jarej oraz
nieracjonalny podział dawek N.
Uprawa roli
W zmianowaniach zboŜowych uprawa roli powinna zapewniać warunki do szybkiego
rozkładu resztek poŜniwnych i słomy, a przez to zmniejszyć przeŜywalność patogenicznych
grzybów i poraŜenie rośliny następczej. Uprawa roli musi takŜe ograniczać występowanie
chwastów i samosiewów. Niezbędne jest zatem jak najszybsze wykonanie uprawek poŜniwnych.
W tradycyjnym systemie uprawy roli będzie to podorywka i pielęgnacyjne bronowania, a jeśli na
polu planuje się uprawę zbóŜ jarych, jesienią naleŜy wykonać orkę przedzimową, którą moŜna
spłycić do 20cm.
W warunkach powtarzanej uprawy zbóŜ często dochodzi do upraszczania uprawy roli. Ze
względów ekologicznych i ekonomicznych zaleca się wtedy tzw. uprawę konserwującą
(powierzchniową), w której zamiast pługa uŜywa się innych narzędzi lub zestawów uprawowych
czy uprawowo-siewnych. Podstawowe cele realizowane są wtedy zgodnie z zasadą: Uprawiać
glebę tak często, jak to jest konieczne, a jednocześnie tak rzadko, jak to jest moŜliwe. Uprawę
powierzchniową charakteryzuje ograniczenie głębokości i liczby zabiegów uprawowych,
zastępowanie orki uprawkami nie odwracającymi rolę oraz pozostawianie na powierzchni gleby
co najmniej 30% resztek poŜniwnych (przedplonu lub międzyplonu, słomy) jako tzw. mulczu.
Mulcz sprzyja bogatszemu Ŝyciu biologicznemu w glebie, a w konsekwencji ułatwia rozkład
obumarłych resztek korzeni. Uprawa powierzchniowa z udziałem mulczu stosowana przez
dłuŜszy okres czasu sprzyja poprawie struktury gleby, ułatwia korzeniom penetrację, czyni glebę
łatwiejszą i tańszą w uprawie. W technologiach uproszczonej uprawy dla szybszego rozkładu
materii organicznej pochodzącej ze słomy pomocne mogą okazać się polepszacze glebowe:
UŜyźniacz Glebowy UGmax, Efektywne Mikroorganizmy i EM-Farming, które według
producentów ograniczają równieŜ występowanie chorób podsuszkowych zbóŜ.
W poŜniwnej uprawie roli zaleca się rezygnację z pługa na rzecz agregatów, w skład
których wchodzą kultywatory o łapach sztywnych (grubery) lub brony talerzowe, wały strunowe,
a w mniejszym stopniu takŜe zestawów zbudowanych na bazie narzędzi aktywnych (np. brony
rotacyjnej, wirnikowej). W wyniku ich stosowania resztki poŜniwne i słoma są lepiej
wymieszane z glebą, a pozostawione w części na powierzchni gleby poprawiają przesiąkalność
gleby i zmniejszają ryzyko erozji. UŜycie grubera lub zestawu pozwala na jednoczesne
przygotowanie stanowiska do wysiewu międzyplonów ścierniskowych. Wydajność pracy przy
uŜyciu takich narzędzi jest o ponad 50% większa, a zuŜycie paliwa o około 30-50% mniejsze w
porównaniu z pługiem.
Skrajną wersją upraszczania uprawy roli jest system, w którym jedynym zabiegiem
ingerującym w glebę jest siew rośliny uprawnej (uprawa zerowa i siew bezpośredni). Głównymi
zaletami siewu bezpośredniego są jeszcze mniejsze niŜ w uprawie konserwującej nakłady na
uprawę roli i wzrost wydajności pracy. Taka technologia najlepiej sprawdza się szczególnie w
uprawie zbóŜ, ale wymaga specjalnych kosztownych siewników oraz zwiększenia normy
wysiewu o 5-15%.
W warunkach uprawy powierzchniowej lub siewu bezpośredniego koniecznym
elementem agrotechniki jest intensywne zwalczanie chwastów i samosiewów poprzez stosowanie
nieselektywnych herbicydów - po zbiorze przedplonu lub bezpośrednio przed siewem rośliny
następczej. Zalecana jest takŜe obecność międzyplonu ścierniskowego w formie mulczu. W
przypadku planowanej uprawy pszenicy ozimej decyzja o uprawie międzyplonu jest uzaleŜniona
od długości okresu jego rozwoju. Desykację ewentualnego międzyplonu oraz wzeszłych
chwastów i samosiewów naleŜy wtedy przeprowadzić 1-2 tygodnie przed siewem pszenicy
opryskując pole herbicydem nieselektywnym.
Stosowanie w agrotechnice zbóŜ uprawy bezorkowej, a nawet zerowej, przy
odpowiednim doborze narzędzi i kontroli zachwaszczenia nie powoduje obniŜki plonów lub jest
ona niewielka. Podczas niekorzytnego przebiegu pogody (susza) plony są zwykle wyŜsze niŜ w
uprawie tradycyjnej (rys.3).
Systemy uprawy
siew bezpośredni
85,5
uproszczony (Roundup+brona talerzowa)
84,1
uproszczony (Roundup+kultywator
podorywkowy)
81,2
uproszczony (brona talerzowa)
88,4
uproszczony (kultywator podorywkowy)
82,6
0
20
40
60
80
100
120[%]
Rys. 4. Plonowanie pszenicy ozimej w róŜnych systemach uprawy roli (wg Kordasa, 2009)
Badania prowadzone przez wielu autorów wykazały, Ŝe krótkotrwałe stosowanie uprawy
uproszczonej i siewu bezpośredniego nie wpływa negatywnie na plonowanie pszenicy
uprawianej po dobrych przedplonach, natomiast ujemnego wpływu uproszczeń w uprawie roli
naleŜy oczekiwać w stanowiskach gorszych, np. po zboŜach i w dłuŜszej perspektywie czasowej.
W przypadku pszenicy stosując uproszczoną uprawę roli i siew bezpośredni udowodniono takŜe
wyŜszą efektywność wzrastających dawek azotu w porównaniu z uprawą tradycyjną.
Ewentualny niŜszy poziom plonowania roślin rekompensują oszczędności w zakresie
kosztów uprawy roli (rys. 5).
uprawa
tradycyjna
System uprawy
16,4
20,2
15,6
siew bezpośredni
48,3
uproszczony
(Roundup+kultywator
podorywkowy)
56,3
57,8
55,2
50,6
56,1
koszty razem
64
uproszczony
(kultywator
podorywkowy)
68,5
koszty paliwa
69,3
koszty pracy
65,1
69,7
64,3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90 100 110 [%]
Rys. 5. Koszty paliwa i czasu pracy uprawy roli pod pszenicę ozimą poniesione na 1 hektar
(wg Kordasa, 2009)
Uproszczona uprawa roli pozwala a zmniejszyć wydatki na paliwo oraz koszty siły
roboczej. Zwiększona wydajność pomaga łatwiej zachować właściwe terminy agrotechniczne i
uprawić w tym samym czasie większy areał pól, a w konsekwencji uzyskiwać bardziej stabilne
plony. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe minimalizacja uprawy powinna być realizowana w sposób
kompleksowy i przemyślany.
Pod wpływem uprawy uproszczonej następuje szereg zmian w środowisku glebowym
- zwiększa się zawartości próchnicy w warstwie do głębokości 20 cm, poprawia się zdolność
gleb do gromadzenia wody i zmniejszonego parowania. Uprawa bezorkowa stymuluje takŜe
rozwój organizmów glebowych, szczególnie dŜdŜownic. Zwiększenie populacji dŜdŜownic
3,5
przyspiesza rozkład materii organicznej, zwiększa ilość kanałów powietrznych w glebie,
znacząco poprawiając stosunki powietrzno-wodne. Napowietrzenie wpływa z kolei na rozwój
odpowiedniej mikroflory glebowej.
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Płodozmian
Monokultura
Monokultura
+międzyplon ścierniskowy
Rys. 6. Zwięzłość gleby w czasie zbioru pszenŜyta ozimego (wg Parylak i wsp.)
W zakresie ekonomicznym uproszczenia w uprawie roli to poprawa efektywności
ekonomicznej i energetycznej, a w zakresie ekologicznym ograniczenie erozji gleby, wymywania
azotanów oraz poprawa struktury gleby.
Omówione sposoby nie wyczerpują listy ekonomicznie uzasadnionych zabiegów
agrotechnicznych o charakterze regeneracyjnym. Poprawę warunków siedliskowych i w
konsekwencji wzrost produkcyjności roślin mogą przynieść takŜe np. prawidłowe, ułatwiające
mineralizację zagospodarowanie słomy, sterowanie terminem siewu, uprawa mieszanek i
mieszanin, ochrona roślin przed innymi chorobami i szkodnikami. Jednak mimo istnienia
licznych propozycji zwiększających bezpieczeństwo upraw, decyzję o zwiększeniu udziału zbóŜ
w strukturze zasiewów powinno się podejmować z uwzględnieniem nie tylko uwarunkowań
ekonomicznych, ale takŜe aspektu ochrony środowiska naturalnego.
Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej
Mgr inŜ. Kazimierz Róg
OODR Łosiów
ul. Główna 1
49 – 330 Łosiów
Pszenica ozima jest jedną z najwaŜniejszych roślin uprawianych w gospodarstwach
połoŜonych na dobrych glebach. W strukturze zasiewów zajmuje obecnie często ponad 60 %
powierzchni. W zmianowaniu w większości gospodarstw oprócz pszenicy znajduje się jeszcze
rzepak, a niekiedy takŜe kukurydza, burak cukrowy, ziemniak lub inne zboŜe np. jęczmień.
Obecnie najczęstszym przedplonem dla pszenicy jest rzepak ozimy i pszenica ozima, rzadziej
kukurydza. Wartość tych przedplonów jest róŜna. Informacji na temat plonowania pszenicy
ozimej po róŜnych przedplonach szukać moŜna w wynikach doświadczeń prowadzonych na
terenie naszego województwa. Porejestrowe Doświadczenia Odmianowe z pszenicą ozimą
prowadzone są w SDOO Głubczyce, OODR Łosiów, PAGRO Pągów i HR Smolice Oddział
Bąków. Wyniki doświadczeń PDO opracowuje corocznie zespół pracowników pod
kierownictwem dr inŜ. Kazimierza Pyziaka, dyrektora SDOO Głubczyce. Wyniki publikowane są
w wydawnictwie „Wyniki Porejestrowych Doświadczeń Odmianowych”. Przedstawione są tam
szczegółowe informacje na temat plonów, jakości ziarna, obserwacji i pomiarów wraz z
odpowiednim komentarzem. Wycinkowe informacje o wynikach doświadczeń PDO wykonanych
na polu doświadczalnym w Łosiowie publikowane są w biuletynie „Wyniki doświadczeń
terenowych za rok …”.
Dla potrzeb dzisiejszego spotkania wykorzystam wybrane informacje z tych wydawnictw.
Stanowisko po rzepaku ozimym
Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a2.
Przedplon rzepak ozimy. Optymalny termin siewu.
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
Ilość
badanych
odmian
16
16
18
23
23
Średnia
2009*
25
Plon
dt/ha
122,6
109,6
80,1
108,8
99,9
104,2
93,9
* wyniki nieoficjalne (w opracowaniu)
Białko
Gluten
%
11,5
13,2
13,6
13,0
13,7
13,0
13,5
%
23,6
27,9
31,4
27,3
30,6
28,2
28,6
Wyniki analiz ziarna
Liczba
Wskaźnik
Gęstość
opadania
sedymentacji
sek.
kg/ha
ml
410
77,2
41
373
77,4
53
399
77,0
56
323
75,3
50
412
74,4
58
383
76,3
52
303
73,0
62
MTZ
g
50,8
45,7
42,0
47,4
43,0
45,8
43,6
Pszenica ozima na stanowisku po rzepaku ozimym plonuje wysoko. Średni plon badanych
odmian był niekorzystny dla roślin tylko w roku 2006. Jakość ziarna jest dobra. W latach 2007 –
2009 gęstość ziarna jest obniŜona, wynik wielu odmian nie spełnia wymaganej normy. Pozostałe
parametry ziarna dobrej jakości spełnia większość badanych odmian. Liczba opadania w 2006 r.
była dobra, poniewaŜ doświadczenia zebrane zostały przed opadami na początku sierpnia 2006 r.
Tab. Plonowanie pszenicy ozimej na stanowisku po rzepaku w doświadczeniach łanowych w
gospodarstwie „Arenda” Charbielin.
Rok
2005
2006
2007
2008
Ilość
uprawianych
odmian
19
27
30
30
%
Liczba
opadania
sek.
Wskaźnik
sedymentacji
ml
29,5
30,8
25,2
83
308
327
49
62
44
Plon
Białko
Gluten
dt/ha
93,8
83,8
84,0
98,0
%
13,6
14,2
12,0
MTZ
g
43,4
44,9
42,8
Doświadczenia łanowe w Charbielinie prowadzono na duŜych poletkach (0,5 – 1 ha na odmianę)
według innej i bardziej intensywnej technologii. Uzyskanych tu plonów nie moŜna jednak
bezpośrednio porównać do wyników doświadczeń ścisłych PDO, gdzie bada się potencjał
plonowania odmian według ustalonej technologii uprawy na małych poletkach.
W 2009 r. w Łosiowie zasiano na tym samym polu po rzepaku 8 odmian (Muszelka,
Anthus, Garantus, Meteor, Mulan, Ostroga, Brilliant i Opus) w doświadczeniu łanowym i PDO.
Uzyskano plon 95,0 dt/ha w PDO i 70,8 dt/ha w doświadczeniu łanowym (tabela). W tym
zestawieniu w doświadczeniu łanowym uzyskaliśmy plon o około 25 % niŜszy niŜ w PDO.
Tab. Plony odmian pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a2 na stanowisku po
rzepaku ozimym w latach 2007 – 2009.
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Odmiana
Tonacja
Finezja
Bogatka
Turkis
Kobra Plus
Zyta
Turnia
Aristos
Nadobna
Rapsodia
Rubens
Muza
Smuga
Zawisza
Legenda
Wydma
Anthus
Grupa*
A
A
B
A
B
A
A
B
B
C
A
A
A
A
A
A
B
Plon w % wzorca (średniej odmiany)
2007
2008
2009 º
94
96
98
97
97
95
102
105
101
108
97
96
104
95
93
96
98
100
104
104
103
117
108
102
90
92
99
102
98
97
98
104
99
99
97
94
107
99
96
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Boomer
Ludwig
Naridana
Ostka Strzelecka
Cubus
Toras
Figura
Garantus
Meteor
Nateja
Brilliant
Muszelka
Jenga
Kohelia
Mulan
Ostroga
Opus
Plon odmian w dt/ha
A
A
A
A
A
A
A
B
B
B
A
A
B
A
A
A
B
106
97
104
96
103
94
108,8
101
106
101
94
100
98
102
104
97
90
108
99,9
104
97
97
100
101
104
100
98
104
106
108
96
101
100
103
89,2
* Grupa : A- odmiana jakościowa, B – odmiana chlebowa, C – odmiany pozostałe
º Dane nieoficjalne (w opracowaniu)
Z odmian, które uprawialiśmy w PDO w 2009 r. wiernie i wysoko plonowały:
w latach 2007 – 2009 Bogatka, Nadobna, Rapsodia, Ludwig
2008 – 2009 Figura, Garantus i Brillant
2009 nowe odmiany Muszelka i Jenga
Stanowisko po pszenicy ozimej
Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a2.
Stanowisko po pszenicy.
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
Ilość
badanych
odmian
16
16
18
23
23
Średnia
2009*
25
Plon
dt/ha
Białko
Gluten
102,2
75,6
73,0
91,6
99,0
88,3
82,6
%
13,6
14,3
13,7
12,9
13,6
12,6
%
27,8
35,4
28,5
28,5
30,0
25,5
Wyniki analiz ziarna
Liczba
Wskaźnik
Gęstość
opadania
sedymentacji
sek.
kg/hl
ml
385
72,5
52
275
74,6
61
373
73,2
58
368
73,2
50
350
73,4
55
332
71,5
56
MTZ
g
39,5
43,6
40,2
43,4
41,7
41,6
* wyniki analiz ziarna z Łosiowa
Plon pszenicy ozimej na stanowisku po pszenicy ulegał duŜym zmianom, od 73 dt/ha w złym
2006 r. do 102,2 dt/ha w bardzo korzystnym roku 2004. W kaŜdym z tych lat plony były jednak
wyraźnie niŜsze niŜ na stanowisku po rzepaku. Spadek plonu w omawianym okresie wyniósł
średnio 15,9 dt/ha.
Z wyników analiz ziarna wynika, Ŝe pszenica ze stanowisk po pszenicy ma wyraźnie niŜszą masę
1000 ziaren i niską gęstość ziarna. Pozostałe parametry ziarna mieszczą się w normie.
Tab. Porównanie plonowania wybranych odmian pszenicy ozimej w 2009 r. na polu
doświadczalnym w Łosiowie
Doświadczenia PDO
Odmiana
po pszenicy
Muszelka
Anthus
Garantus
Meteor
Mulan
Ostroga
Brilliant
Opus
Średnia
94,6
76,7
80,1
81,0
89,5
82,0
84,8
79,8
83,6
po rzepaku
99,7
86,9
94,3
92,8
99,2
94,2
101,6
91,6
95,0
Doświadczenie
łanowe po
rzepaku
dt/ha
74,3
66,7
81,4
68,3
71,2
67,9
68,1
68,2
70,8
RóŜnica plonów
w dośw.
PDO po
PDO
rzepaku
po rzepaku –
minus
po pszenicy
łanowe
5,1
10,2
14,2
11,8
9,7
12,2
16,8
11,8
11,4
25,4
20,2
12,9
24,5
28,0
26,3
33,5
23,4
24,3
Doświadczenia opisane w tabeli połoŜone były obok siebie na tym samym polu.
Plon pszenicy w całym doświadczeniu PDO na poziomie a2 wyniósł 93,7 dt/ha na stanowisku po
rzepaku i 82,4 dt/ha na stanowisku po pszenicy. W tym roku na gorszym stanowisku po pszenicy
nastąpił spadek plonu i wynosił 11,3 i 11,4 dt/ha. W doświadczeniu łanowym plon
wymienionych 8 odmian pszenicy, w stosunku do PDO po rzepaku był niŜszy o 24,3 dt/ha czyli o
25,6 %. Z wymienionych odmian wysoko plonowała Muszelka, w tym takŜe na stanowisku po
pszenicy.
Stanowisko po kukurydzy
Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a2 na
stanowisku po kukurydzy. Opóźniony termin siewu.
Rok
Plon
dt/ha
2005
2006
2007
2008
Średnia
2009
93,1
75,4
104,0
113,4
92,0
73,9
Białko
Gluten
%
13,9
11,8
12,6
13,4
12,9
-
%
29,6
21,8
26,4
31,0
27,2
-
Wyniki analiz ziarna
Liczba
Wskaźnik
Gęstość
opadania
sedymentacji
sek.
kg/hl
ml
389
74,6
57
171
71,5
40
339
76,9
55
319
74,3
42
304
74,3
48
-
MTZ
g
42,1
49,6
39,8
43,8
-
Pszenica ozima zasiana po kukurydzy plonuje słabiej niŜ po rzepaku. W dobrych warunkach i
przy mniejszym opóźnieniu terminu siewu moŜliwe jest uzyskanie plonu powyŜej 100 dt/ha.
Jakość ziarna jest zmienna w latach, gęstość ziarna jest zwykle poniŜej normy.
Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na stanowisku po kukurydzy w Kombinacie
Rolnym Kietrz w 2007 r.
Termin
siewu
14.10.06
11.11.06
Plon
Białko
Gluten
dt/ha
84,6
80,8
%
-
%
30,6
30,4
Liczba
opadania
sek.
344
330
Gęstość
kg/hl
81,6
81,8
Wskaźnik
sedymentacji
ml
-
MTZ
g
43,1
44,0
W doświadczeniu łanowym z 14 odmianami pszenicy ozimej, na duŜym polu zebrano dobre
plony. Bardzo późny siew w 2 wariancie dał plon niŜszy o 3,8 dt/ha, w porównaniu z wariantem
1 (siew po terminie optymalnym). W tym doświadczeniu zebrano ziarno dobrej jakości.
Tab. Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej w doświadczeniach PDO
Przedplon
Rzepak
ozimy
Pszenica
ozima
Kukurydza
Plon
Średnia 2004
- 2008
dt/ha
białko
gluten
%
%
104,2
13,0
28,2
383
76,3
52
45,8
88,3
13,6
30,0
350
73,4
55
41,7
92,0
12,9
27,2
304
74,3
48
43,8
Jakość ziarna
liczba
gęstość
opadania
sek
kg/hl
wskaźnik
sedymentacji
ml
MTZ
g
Z tabeli wynika, Ŝe najlepiej plonowała pszenica na stanowisku po rzepaku, plon przekroczył 104
dt/ha. Bardzo złym przedplonem dla pszenicy jest pszenica. Plon na tym stanowisku był niŜszy o
15,9 dt/ha, tj. o 15,3 %. Lepiej pszenica plonuje na stanowisku po kukurydzy, gdzie pomimo
siewów w opóźnionym terminie zbieraliśmy gorsze plony, niŜ po rzepaku o 12,2 dt/ha, ale jednak
o 3,7 dt/ha więcej niŜ na stanowiskach po pszenicy. W poszczególnych latach plony pszenicy na
wszystkich stanowiskach odbiegały od średniej i zmieniały się równieŜ róŜnice plonów po
róŜnych przedplonach.
Stanowisko po buraku cukrowym
Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na stanowisku po burakach cukrowych, zasianej
w opóźnionym terminie siewu. Pole doświadczalne OODR w Łosiowie
Rok
2005
2006
2007
2008
2009
Ilość
odmian
Termin
siewu
10
2.11.04.
1
4.11.05.
3
24.10.06.
5
26.10.07.
5
27.10.08
średnia
Plon
dt/ha
75,9
49,8
73,7
71,5
73,8
68,9
białko
gluten
%
13,3
14,6
12,3
11,9
11,4
12,7
%
26,4
33,8
25,9
26,4
28,8
28,3
Wyniki analiz ziarna
liczba
wskaźnik
gęstość
MTZ
opadania
sedymentacji
sek
kg/hl
ml
g
355
75,0
57
43,8
471
76,7
63
41,7
310
74,7
49
46,1
412
76,5
47
40,8
287
74,4
47
46,4
367
75,5
53
43,8
Plon pszenicy w doświadczeniu łanowym po burakach ( 1 – 1,2 ha) był corocznie wysoki, często
powyŜej średnich plonów pszenicy z całego pola doświadczalnego. Słaby plon w 2006r. to wynik
róŜnych czynników nie związanych z przedplonem i odmianą pszenicy.
Wnioski ogólne
W warunkach krótkiego zmianowania, składającego się najczęściej z 2 – 3 gatunków
roślin uprawianych obecnie w gospodarstwie, najlepszym przedplonem dla pszenicy ozimej jest
rzepak ozimy. Ze względu na zagroŜenia związane z innymi czynnikami nie powinno to być
jednak następstwo typu: rzepak – pszenica – rzepak itd. Wysoko plonuje pszenica po burakach
cukrowych, oczywiście w gospodarstwach, które buraki uprawiają.
Najsłabszym przedplonem dla pszenicy jest pszenica. Spadek plonu w stosunku do przedplonu
rzepaku ozimego wynosi przeciętnie 1 – 2 t/ha.
Jakość ziarna zaleŜy przede wszystkim od poprawnej agrotechniki, w tym zabiegów ochrony
roślin i nawoŜenia, zwłaszcza azotem. Przebieg pogody w okresie całej wegetacji pszenicy moŜe
wpłynąć ujemnie na plon i jakość ziarna na kaŜdym przedplonie.
Nawadnianie roślin uprawnych
Prof. dr hab. Franciszek Borówczak
Katedra Agronomii
Uniwersytet Przyrodniczy
Ul. Wojska Polskiego 28
60 – 637 Poznań
Wstęp
W Polsce, spośród czynników klimatycznych największy wpływ na plonowanie roślin
uprawnych przypisuje się opadom atmosferycznym. Prawie w kaŜdym roku występują okresowe
niedobory opadów, co moŜe prowadzić do wyraźnej obniŜki plonów. Ilość opadów
atmosferycznych w roku w naszym kraju jest znacznie niŜsza niŜ w większości krajów Europy
Zachodniej i nie przekracza na powierzchni 31,3 % 550 mm, a na powierzchni 58,4 % wynoszą
one od 551 do 700 mm. Niedobory opadów dla roślin szczególnie odczuwalne są na glebach
lekkich, o małym zapasie wody uŜytecznej i głęboko połoŜonym zwierciadle wody gruntowej.
Gleby lekkie i bardzo lekkie zajmują w Polsce 60,8 %, co wraz z niskimi opadami stanowi o
mniej korzystnych warunkach dla produkcji rolniczej niŜ w innych krajach Unii Europejskiej.
Najbardziej dogodnym i skutecznym sposobem poprawy warunków wodnych dla roślin są
nawodnienia deszczowniane. Do najwaŜniejszych zalet systemu nawodnień deszczownianych
zaliczyć moŜna:
- moŜliwość nawadniania niezaleŜnie od ukształtowania terenu,
- wykorzystanie źródeł wody o małe zasobności,
- małe zuŜycie wody na 1 ha,
- moŜliwość dokładnego dawkowania wody.
Deszczownia moŜe być takŜe wykorzystana w innych celach jak: w ułatwieniu wykonania orki
przesuszonych zwięźlejszych gleb, w ułatwieniu zbioru roślin korzeniowych, do ochrony roślin
przed przymrozkami i do rozprowadzania gnojowicy.
W Polsce obszary deszczowane zajmują niewielką powierzchnię, jednak występujące
susze w ostatnich latach i moŜliwość uzyskania unijnych środków finansowych na inwestycje
deszczowniane spowodowały znaczny wzrost zainteresowania rolników tym zabiegiem.
Uzyskanie pełnych efektów deszczowania związane jest jednak z właściwą lokalizacją
deszczowni, z podjęciem kierunków produkcji opłacających zabieg oraz prawidłowym jego
stosowaniem.
Potrzeby wodne roślin uprawnych
Woda jest jednym z podstawowych czynników produkcji roślinnej. Na wyprodukowanie
1 kg suchej masy rośliny zuŜywają ilość wody, określoną współczynnikiem transpiracji,
wynoszącą, w zaleŜności od gatunku, od 300 do 600 kg wody. O potrzebach wodnych roślin
decyduje zatem ilość wytworzonej masy i wielkość tego współczynnika. Dzienne zuŜycie wody
na transpirację i dodatkowo na parowanie gleby, określane jako ewapotranspiracja, w warunkach
Polski w okresie wegetacji waha się od 1 do 6 mm. Oznacza to, Ŝe z powierzchni 1 ha gleba
moŜe tracić w ten sposób w ciągu dnia od 10 do 60 m3 wody. W warunkach naturalnych potrzeby
wodne roślin pokrywane są z opadów atmosferycznych i wody zretencjonowanej w profilu
glebowym. JeŜeli suma opadów nie jest mniejsza od sumy transpiracji roślin i parowania gleby
mówimy o opadach optymalnych.
Posługiwanie się wysokością opadów nie daje jednak w pełni obiektywnej informacji o
pokryciu potrzeb wodnych roślin. Nawet w latach stosunkowo mokrych, ze względu na nie
zawsze korzystny rozkład opadów, mogą występować okresy posuszne prowadzące do obniŜki
plonów. Ponadto znaczna część wody opadowej nie moŜe być wykorzystana przez rośliny, gdyŜ
następują jej straty przez parowanie gleby i przejście przy długotrwałych i gwałtownych opadach
do głęboko zalegających wód gruntowych.
Wielkości wymaganych opadów i ich optymalny rozkład dla roślin na glebach średniozwięzłych i
określonych temperatur przedstawia tabela poniŜej.
Tab. Optymalne opady w mm w okresie wegetacyjnym na glebach średniozwięzłych wg Klatta
za DzieŜycem (5)
Rośliny
IV
śyto ozime
Pszenica ozima
Pszenica jara
Owies
Jęczmień jary
Jęczmień ozimy
Kukurydza
Groch
Bobik
Rzepak ozimy
Ziemniaki wczesne
Ziemniaki późne
Buraki cukrowe
Buraki pastewne
Lucerna
Koniczyna czerwona
Pastwiska
Łąki
Mieszanka ozima
Poplon ścierniskowy
8
35
35
45
50
50
40
40
50
50
50
50
50
50
50
50
50
60
Wysokość opadów miesięcznych
V
VI
VII
VIII
średnia temperatura miesiąca 0C
13
16
18
17
70
70
45
65
70
60
65
70
60
65
75
60
60
70
45
65
60
30
50
60
70
65
65
70
45
70
90
60
70
75
30
60
80
60
50
60
80
70
50
60
90
90
50
70
90
85
65
75
80
75
70
80
90
80
70
90
100
80
65
80
90
80
80
80
90
IX
14
50
60
55
60
60
60
55
60
Chcąc uzyskać odpowiednie dane dla gleb lekkich naleŜy liczby z tej tabeli pomnoŜyć przez 1,15
lub 1,25, zaś dla gleb cięŜkich przez 0,85. Do gleb torfowych naleŜy przyjmować mnoŜnik 1,0,
dla murszowych 1,25. Dla rejonów z inną średnią temperaturą powietrza niŜ na załączonej tabeli
dokonuje się poprawki zwiększające opad o 5 mm na kaŜdy 10C wzrostu temperatury.
Znajomość wielkości opadów optymalnych pozwala wyliczyć niedobory opadów dla
róŜnych rejonów kraju i najwaŜniejszych gatunków roślin uprawnych. Z takich wyliczeń wynika,
Ŝe przy opadach w wysokości 320 mm w okresie IV – IX niedobory opadów na glebach średnich,
w zaleŜności od gatunku rośliny, wynoszą 30 - 140 mm, a na glebach lekkich 50 - 250 mm. W
konkretnych latach niedobory mogą być znacznie większe lub mniejsze, zaleŜnie od wielkości i
rozkładu opadów. Celem ograniczenia ujemnych skutków niedoborów opadów dla produkcji
roślinnej zachodzi konieczność w pewnych okresach uzupełniania wody dla roślin.
Skutki niedoboru wody dla roślin
We wszystkich fazach rozwoju, od kiełkowania nasienia do rozwiniętego w pełni
organizmu, roślina musi mieć zapewniony odpowiedni bilans wodny, czyli stosunek ilości wody
pobranej z otoczenia do ilości wody oddanej. Niedostatek wody we wcześniejszych fazach
rozwojowych powoduje więdnięcie lub nawet usychanie roślin, zaś w późniejszych fazach
ogranicza rozwój organów generatywnych i spichrzowych. Zapotrzebowanie roślin na wodę
zwiększa się wraz z przyrostem zielonej masy (czyli przewaŜnie do fazy kwitnienia), a potem
maleje w czasie dojrzewania. Okresy największych potrzeb wodnych występują jednocześnie z
największą wraŜliwością na niedobory wody i noszą nazwę okresów krytycznych w gospodarce
wodnej roślin. Dla róŜnych gatunków okresy te przypadają w odmiennych terminach
kalendarzowych (6). Dlatego teŜ optymalna wielkość i rozkład opadów dla zbóŜ moŜe być
niekorzystna dla roślin okopowych. Nawet krótkotrwały brak równowagi między potrzebami
rośliny, a zasobami środowiska w wodę moŜe powodować ograniczenie lub nawet całkowitą
stratę plonu.
Pierwszym objawem niedoboru wody dla roślin jest obniŜenie turgoru i zmiana
zabarwienia liści z jasnozielonej do niebieskawozielonej i szarozielonej. Później dolne liście
Ŝółkną, brunatnieją i obumierają, a wyŜej połoŜone więdną. Skutki deficytu wody w róŜnych
fazach rozwojowych są następujące:
- brak wody w fazie kiełkowania powoduje rzadkie i nierównomierne wschody,
- susza w fazie krzewienia się zbóŜ zmniejsza liczbę źdźbeł i kłosów oraz plon słomy i ziarna,
- brak opadów podczas kwitnienia rozmaitych roślin powoduje opadanie kwiatów, zmniejszanie
liczby owoców i spadek plonów
- susza późna w okresie dojrzewania roślin ogranicza dorodność ziarna, nasion czy owoców.
Skutkiem braku wody obniŜać się moŜe wartość handlowa niektórych płodów rolnych.
RównieŜ produkowane w warunkach suszy materiały siewne roślin mogą wykazywać gorszą
wartość.
Ujemny wpływ suszy na produkcję roślinną przejawia się w wahaniach wielkości plonów
w latach. Stwarza to niestabilne podstawy do produkcji zwierzęcej i przemysłu rolnospoŜywczego. Brak opadów moŜe stanowić utrudnienie w wykonywaniu zabiegów uprawowych i
pielęgnacyjnych oraz decydować o mniejszej efektywności nawoŜenia mineralnego.
Źródła wody do deszczowania
Do deszczowania mogą być uŜyte wody róŜnego pochodzenia, a mianowicie:
wody powierzchniowe z cieków i zbiorników wodnych,
wody podziemne,
ścieki i wody pościekowe,
gnojowica z ferm chowu zwierząt.
Przydatność wody do deszczowania zaleŜy od rodzaju i zawartości w niej substancji
organicznych i mineralnych, a w szczególności od stopnia zanieczyszczenia substancjami
szkodliwymi dla roślin, a w konsekwencji dla zwierząt i ludzi jako konsumentów. Celem pełnego
rozeznania jakości wody, powinna ona przed uŜyciem być poddana analizom chemicznym.
UŜycie gnojowicy i ścieków do deszczowania wymaga wydzielenia z nich grubszych części
stałych. Gnojowica ponadto wymaga rozcieńczenia dodatkiem 20 % wody, ułatwiającego
transport w rurociągach i ograniczającego jej właściwości parzące. Wykorzystanie gnojowicy
regulowane jest zasadami określonymi w Ustawie z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i
nawoŜeniu (12). W myśl tej ustawy dawka gnojowicy, jako nawozu naturalnego, zastosowana w
ciągu roku, nie moŜe zawierać więcej niŜ 170 kg N/ha uŜytków rolnych. Gnojowica, jako
naturalny nawóz płynny, nie moŜe być stosowana podczas wegetacji roślin przeznaczonych do
bezpośredniego spoŜycia przez ludzi. O przydatności źródła wody do deszczowania decydują
ponadto zasoby wody w miejscu ujęcia. W ocenie zasobów wody naleŜy brać pod uwagę
wydajność źródła liczoną w jednostce czasu oraz wydajność w ciągu doby i w sezonie nawodnień
liczoną w m3 (4). Pierwszy parametr jest bezpośrednio związany z wydajnością agregatu
pompowego. Dobowe zapotrzebowanie na wodę jest iloczynem zainstalowanego agregatu
pompowego i czasu pracy deszczowni w ciągu doby. Zapotrzebowanie na wodę w całym sezonie
nawodnień jest uzaleŜnione od przyjętych albo stosowanych norm nawadniania. Zastosowanie,
na przykład, w sezonie 5 dawek po 40 mm daje zapotrzebowanie sezonowe w wysokości 200
mm, co odpowiada 2000 m3/ha. Aby wyliczyć całkowitą ilość wody potrzebną do deszczowania
w sezonie, naleŜy wartość tą pomnoŜyć przez liczbę nawadnianych hektarów.
Ujęcia wody ze studni wierconych, ze względu na małą ich wydajność, wykorzystywane
mogą być do nawadniania małych powierzchni, rzędu kilku hektarów. Woda studzienna
zazwyczaj ma niŜszą temperaturę niŜ temperatura otoczenia, dlatego celowe jest jej wcześniejsze
gromadzenie w zbiornikach dla ogrzania.
Zasady deszczowania roślin
Uzyskanie pełnych efektów deszczowania roślin w duŜe mierze uzaleŜnione jest od
prawidłowego stosowania zabiegu z uwzględnieniem właściwości gleby, przebiegu pogody, fazy
rozwojowej roślin, przeznaczenia plonów oraz specyfiki uprawy gatunku.
ZboŜa
Produkcyjność zbóŜ moŜe ograniczać zarówno niedobór, jak i nadmiar opadów. Okres
największych potrzeb wodnych zbóŜ podstawowych przypada od początku fazy strzelania w
źdźbło do okresu dojrzałości mlecznej ziarna. Niedobór wody w tym okresie staje się przyczyną
obniŜania plonów wskutek zmniejszenia liczby kłosów, liczby ziaren w kłosie i ich masy.
Zmienność pogody, a przede wszystkim obfite opady po okresie suszy, moŜe powodować
wytwarzanie przez zboŜa nowych źdźbeł, tzw. niedogonów. Susza w okresie wykształcania
ziarna moŜe być przyczyną zbierania gorszej jakości materiałów siewnych. Bardziej wraŜliwe na
niedobory wody są formy jare zbóŜ. Spośród gatunków zbóŜ najmniej wraŜliwe na niedobory
wody są Ŝyto i jęczmień. Nadmiar wody dla zbóŜ moŜe być przyczyną wylegania roślin i
porastania ziarna.
Kukurydza, mimo oszczędnej gospodarki wodnej wyraŜającej się niskim
współczynnikiem transpiracji oraz dobrze rozwiniętego i głęboko sięgającego systemu
korzeniowego, naleŜy do roślin o duŜych wymaganiach wodnych. Decyduje o tym duŜa masa
wytwarzanego plonu. W początkowym okresie rozwoju, do fazy kwitnienia, zapotrzebowanie
roślin na wodę jest małe. Największe zapotrzebowanie na wodę przypada na okres kwitnienia, tj.
od połowy lipca do połowy sierpnia. W dalszym okresie wegetacji stopniowo ono maleje, to
jednak susza w tym czasie wpływa ujemnie na wielkość plonów. W latach 2005 i 2006 skutkom
suszy i wysokich temperatur przypisano złe zapylenie kolb kukurydzy i nasilenie występowania
głowni guzowatej kukurydzy. W okresie posusznym wiechy kwiatostanów męskich mogą się
pojawiać wcześniej niŜ znamiona kwiatostanów Ŝeńskich, co powoduje niepełne zapylenie a
nawet jego brak. Skutki tego objawiają się szczerbatością kolb albo teŜ w skrajnych przypadkach
brakiem ich zaziarnienia. Korzystna wilgotność w późniejszym okresie sprzyja poraŜeniu takich
kolb i szybkiemu rozwojowi grzyba głowni guzowatej.
ZboŜa podstawowe najlepiej reagują na deszczowanie w okresie ich największych potrzeb
wodnych. W latach o niekorzystnych warunkach do kiełkowania celowe moŜe być wykonanie
deszczowania przed siewem zbóŜ. Korzystne uwilgotnienie gleby moŜe zapobiegać erozji
wietrznej, a takŜe wydmuchiwaniu ziarna zbóŜ oplewionych. Deszczowanie w fazie strzelania w
źdźbło podnosi wydatnie plony słomy, w fazach późniejszych mniej wpływa na słomę, a więcej
na dorodność i masę ziarna (tab. 2).
Tab. Wpływ deszczowania na komponenty plonowania pszenicy ozimej i jęczmienia jarego w
badaniach Katedry Agronomii UP w Poznaniu
Gatunek
Wariant wodny
Pszenica ozima
{średnio z 12 lat)
Jęczmień jary
(średnio z 4 lat)
niedeszczowany
deszczowany
niedeszczowany
deszczowany
Liczba kłosów
na 1 m2
401
416
348
357
Liczba ziaren
w kłosie
26,7
27,1
16,4
16,4
Masa 1000
ziaren
41,0
42,1
47,4
48,4
Celowe moŜe być deszczowanie pszenicy ozimej wiosną, w końcu kwietnia i na początku maja,
gdy źle ona przezimowała i jest rzadka. Poprawa warunków wodnych wtedy przyczynia się do
lepszego rozkrzewienia roślin. Do uprawy w warunkach deszczowania, celem maksymalizacji jej
efektów, powinno się dobierać przede wszystkim najintensywniejsze odmiany zbóŜ.
Zapobieganie wyleganiu zbóŜ podatniejszych na nie w korzystniejszych warunkach
wilgotnościowych moŜliwe jest poprzez stosowanie antywylegaczy. Najbardziej przyrostami
plonów pod wpływem deszczowania ze zbóŜ reagują pszenica jara i owies (tab.3).
Tab. Przyrosty plonów ziarna zbóŜ pod wpływem deszczowania w wieloletnich doświadczeniach
Katedry Agronomii UP w Poznaniu
Gatunek
Pszenica ozima
Pszenica jara
Jęczmień ozimy
Jęczmień jary
Owies
PszenŜyto ozime
PszenŜyto jare
Liczba lat
badań
20
20
7
20
20
5
6
Przyrosty w t/ha
średni
maksymalny
0,63
2,14
0,92
1,90
0,67
1,30
0,89
2,66
1,01
3,50
1,16
3,69
1,23
3,14
Przyrosty w %
średni
maksymalny
14,4
63,3
35,2
121,0
20,4
72,2
27,7
125,0
31,5
166,7
14,5
77,3
25,8
209,6
Wpływ deszczowania na właściwości wypiekowe pszenic nie jest jednoznacznie
określony. Najczęściej wykazuje się małe zróŜnicowanie cech wypiekowych określonych
pośrednio w badaniach laboratoryjnych lub bezpośrednio poprzez próbny wypiek. Deszczowanie
okazuje się natomiast bardzo przydatne w pozyskaniu dobrej jakości ziarna jęczmienia
browarnego, powodując obniŜenie zawartości białka ogólnego oraz poprawiając celność ziarna i
jego energię kiełkowania.
Deszczowanie kukurydzy powinno się rozpoczynać przed ukazaniem wiech, a kończyć w
uprawie na ziarno w fazie dojrzałości woskowej, zaś w uprawie na kiszonkę w fazie dojrzałości
mlecznej. Ponadto nie naleŜy zbyt wcześnie rozpoczynać deszczowania kukurydzy ze względu
na jej duŜe wymagania cieplne i moŜliwy stres termiczny wywołany niŜszą temperaturą wody
uŜytej do deszczowania. Dlatego ten gatunek najlepiej deszczować, jeśli wcześniej nie wystąpiły
drastyczne niedobory wody, w lipcu i sierpniu. O przyrostach plonów kukurydzy pod wpływem
deszczowania decyduje głównie pogoda w okresie największych potrzeb wodnych roślin. W
wieloletnich badaniach Katedry Agronomii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu uzyskano
średnio zwyŜki plonów kukurydzy w warunkach deszczowania w uprawie na ziarno w wysokości
24%, a w uprawie na kiszonkę 30%. Dla lat suchych, z pominięciem lat mokrych w których
deszczowania nie stosowano, zwyŜki te wyniosły odpowiednio 37 i 59%. W latach bardzo
suchych przyrosty plonów przekraczały nawet 100%. Miarą moŜliwych zwyŜek plonów
kukurydzy w uprawie na ziarno, przy optymalizacji warunków wodnych na glebach lekkich, są
uzyskane ich przyrosty w warunkach nawodnień kroplowych (tab. 4)
Tab. Wpływ nawadniania kroplowego na plony suchej masy ziarna kukurydzy (15)
Rok badań
2003
2004
2005
Średnio
Bez nawadniania
(t/ha)
6,63
6,01
4,04
5,56
Nawadniane
(t/ha)
9,37
6,73
8,88
8,33
Przyrosty plonów
t/ha
%
2,74
41,3
0,72
12,0
4,84
119,8
2,77
49,8
Regulacje prawne w korzystaniu z wód
Szeroko pojęto gospodarkę wodną w naszym kraju reguluje ustawa z dnia 18 lipca 2001
roku ogłoszona w Dzienniku Ustaw Nr 115 poz. 1229 pod nazwą Prawo wodne (13). Ustawa ta
wprowadziła wiele zmian w stosunku do prawa wodnego obowiązującego od 1974 r. i
dostosowała polskie prawodawstwo do prawa Unii Europejskiej. NajwaŜniejsze zmiany w
obecnie obowiązującej ustawie dotyczą struktury organizacyjnej gospodarki wodnej przez
powołanie jednostek zarządzających w zlewniach hydrograficznych, zastąpienie czynnika
administracyjnego przez system opłat oraz uspołecznienie systemu zarządzania przez powołanie
rad gospodarki wodnej dorzeczy. Jednym z waŜniejszych zagadnień regulowanych przez prawo
wodne jest regulacja korzystania z wód. Korzystanie z wód polega na ich uŜywaniu na potrzeby
ludności oraz gospodarki. Przepisy ustawy regulują m. in. zasady korzystania z wód do
nawadniania, uŜytkowania wód znajdujących się w rowach, czy teŜ rolniczego wykorzystania
ścieków.
W korzystaniu z wód wyróŜnia się trzy jego rodzaje: powszechne, zwykle i szczególne.
Powszechne korzystanie z wód umoŜliwia korzystanie ze śródlądowych powierzchniowych wód
publicznych, morskich wód wewnętrznych i z wód morza terytorialnego, jeŜeli przepisy nie
stanowią inaczej. SłuŜy ono do zaspokajaniu potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub
rolnego bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a takŜe do wypoczynku, uprawiania
turystyki, sportów wodnych oraz na zasadach określonych w przepisach odrębnych.
Właścicielowi gruntu przysługuje prawo do zwykłego korzystania z wód stanowiących
jego własność oraz z wody podziemnej znajdującej się w jego gruncie; prawo to nie stanowi
prawa do wykonywania urządzeń wodnych bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego.
Zwykle korzystanie z wód słuŜy zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego oraz
gospodarstwa rolnego. Nie stanowi zwykłego korzystania z wód, m. in., nawadnianie gruntów
lub upraw wodą podziemną za pomocą deszczowni, korzystanie z wody powierzchniowej lub
podziemnej, jeŜeli urządzenia do poboru wody umoŜliwiają pobór wody w ilości większej niŜ 5
m3 na dobę oraz wprowadzanie do ziemi oczyszczonych ścieków, jeŜeli ich ilość jest większa niŜ
5 m3 na dobę.
Szczególnym korzystaniem z wód jest korzystanie wykraczające poza korzystanie
powszechne lub zwykłe, w szczególności pobór wód powierzchniowych i podziemnych,
wprowadzanie ścieków do ziemi, przerzuty wody oraz piętrzenie i retencjonowanie
śródlądowych wód. powierzchniowych. Szczególne korzystanie z wód, wykonanie urządzeń
wodnych oraz rolnicze wykorzystanie ścieków, w zakresie nieobjętym zwykłym korzystaniem z
wód, wymaga pozwolenia wodnoprawnego. Pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie
z wód jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wodnych słuŜących do tego
korzystania. Pozwolenie wodnoprawne nie jest wymagane na wykonanie studni o głębokości do
30 m na potrzeby zwykłego korzystania z wód. Pozwolenie wodnoprawne na szczególne
korzystanie z wód wydaje się na okres nie dłuŜszy niŜ 20 lat, a na wprowadzanie ścieków do wód
lub do ziemi na okres nie dłuŜszy niŜ 10 lat.
W pozwoleniu wodnoprawnym ustala się cel i zakres korzystania z wód, warunki
wykonywania uprawnienia oraz obowiązki niezbędne ze względu na ochronę zasobów
środowiska, interesów ludności i gospodarki, a w szczególności:
- ilość pobieranej wody,
- sposób gospodarowania wodą,
- ilość i skład ścieków wykorzystywanych rolniczo,
- terminy pobierania wody,
- usytuowanie, warunki wykonania urządzenia wodnego,
- niezbędne przedsięwzięcia ograniczające negatywne oddziaływanie na środowisko,
- sposób i zakres prowadzenia pomiarów ilości pobranej wody,
- prowadzenie okresowych pomiarów wydajności i poziomu zwierciadła wody w studni.
W razie potrzeby w pozwoleniu wodnoprawnym ustala się obowiązek prowadzenia badań
ścieków do rolniczego wykorzystania, a w uzasadnionych przypadkach takŜe badań zawartości
metali cięŜkich w glebie na obszarach, na których rolniczo wykorzystuje się ścieki. Na wspólne
korzystanie z wód przez kilka zakładów moŜe być wydane jedno pozwolenie wodnoprawne.
Zakłady takie występują z wnioskiem o pozwolenie wodnoprawne wskazując jeden z tych
zakładów, jako zakład główny, który jednocześnie utrzymuje urządzenia wodne do wspólnego
korzystania z wód
Pozwolenie wodnoprawne wydaje się na wniosek. Do wniosku dołącza się operat
wodnoprawny, decyzję warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (jeŜeli jest ona
wymagana) i opis zamierzonej działalności w języku nietechnicznym. Operat sporządza się w
formie opisowej i graficznej. Część opisowa operatu zawiera: oznaczenie zakładu ubiegającego
się o wydanie pozwolenia (jego siedziby i adresu), cel i zakres zamierzonego korzystania z wód,
rodzaj urządzeń pomiarowych, obowiązki ubiegającego się o wydanie pozwolenia w stosunku do
osób trzecich, charakterystykę wód objętych pozwoleniem wodnoprawnym oraz określenie
wpływu gospodarki wodnej zakładu na wody powierzchniowe i podziemne.
Część graficzna operatu zawiera: plan urządzeń wodnych naniesiony na mapę sytuacyjnowysokościową terenu, schemat rozmieszczenia urządzeń pomiarowych oraz schemat
funkcjonalny lub technologiczny urządzeń wodnych. Operat, na którego podstawie wydaje się
pozwolenie wodno prawne na pobór wód, oprócz tych danych, musi takŜe zawierać określenie
wielkości średniego dobowego poboru wody z podaniem bilansu zapotrzebowania wody w
okresie obowiązywania pozwolenia wodnoprawnego.
Operat na podstawie którego wydaje się pozwolenie wodnoprawne na rolnicze
wykorzystanie ścieków zawiera określenie ilości, składu i rodzaju ścieków, jednostkowych
dawek ścieków i okresów ich stosowania, powierzchni i charakterystyki gruntów przeznaczonych
do rolniczego wykorzystania ścieków. Przez rolnicze wykorzystanie ścieków rozumie się
zastosowanie ścieków bytowych, komunalnych lub przemysłowych do nawadniania oraz
nawoŜenia uŜytków rolnych oraz stawów wykorzystywanych do chowu lub hodowli ryb. Pojęcie
ścieków nie obejmuje gnojówki i gnojowicy, których rolnicze wykorzystanie określone jest
zasadami określonymi w przepisach o nawozach i nawoŜeniu (12). Roczne sezonowe dawki
ścieków wykorzystywanych rolniczo nie mogą przekroczyć zapotrzebowania roślin na azot,
potas, wodę oraz utrudniać procesów samooczyszczania się gleby. Zabrania się rolniczego
wykorzystywania ścieków:
• gdy grunt jest zamarznięty do głębokości 30 cm lub przykryty śniegiem, z wyjątkiem dna
stawów ziemnych wykorzystywanych do chowu i hodowli ryb,
• na gruntach wykorzystywanych do upraw roślin, przeznaczonych do spoŜycia w stanie
surowym,
• na gruntach, w których zwierciadło wód podziemnych znajduje się płycej niŜ 1,5 m od
powierzchni ziemi lub od dna rowu rozprowadzającego ścieki,
• na obszarach o spadku terenu większym niŜ 10 % dla gruntów ornych i 20 % dla łąk,
pastwisk oraz plantacji drzew leśnych.
Operat wodny moŜe być wykonany tylko przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje.
Pozwolenie wodnoprawne wygasa jeŜeli upłynął okres na który było wydane, zakład zrzekł się
ustalonych uprawnień w tym pozwoleniu, albo teŜ zakład nie rozpoczął wykonywania urządzeń
wodnych w terminie 2 lat od dnia jego wydania. Pozwolenie wodno prawne moŜna cofnąć lub
ograniczyć bez odszkodowania lub z odszkodowaniem. Cofnięcie pozwolenia bez
odszkodowania wiąŜe się niedotrzymaniem przez zakład warunków w nim ustalonych.
Odszkodowanie za cofnięcie pozwolenia wodnoprawnego przysługuje zakładowi, jeŜeli jest to
uzasadnione interesem ludności, ochroną środowiska albo waŜnymi interesami gospodarczymi.
Organem właściwym do wydawania pozwoleń wodnoprawnych jest starosta, wykonujący
to zadanie jako zadanie z zakresu administracji rządowej. JeŜeli szczególne korzystanie z wód
lub wykonywanie urządzeń wodnych jest związane z przedsięwzięciami mogącymi znacząco
oddziaływać na środowisko, w rozumieniu ustawy Prawo ochrony środowiska (14), pozwolenie
wodno prawne wydaje marszałek województwa. Organ właściwy do wydawania pozwolenia
wodnoprawnego jest właściwy w sprawach stwierdzenia wygaśnięcia, cofnięcia lub ograniczenia
tego pozwolenia. Wydane pozwolenia wodnoprawne są ewidencjonowane w katastrze wodnym,
który jest systemem informacyjnym o gospodarowaniu wodami.
W myśl ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (14) pobór wody
na potrzeby nawadniania wodami powierzchniowymi uŜytków rolnych i gruntów leśnych jest
zwolniony z opłat. RównieŜ według tej ustawy zwolnione z opłat jest wprowadzanie do ziemi
ścieków w celu rolniczego wykorzystania, w przypadku posiadania pozwolenia wodnoprawnego
na takie wykorzystanie. Pobór wody podziemnej wiąŜe się z opłatą za wodę według stawek
przewidzianych za korzystanie ze środowiska. Wysokość stawek opłat za korzystanie ze
środowiska na następny rok ogłasza w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym
Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” minister właściwy do spraw środowiska, nie później
niŜ w terminie do 31 października kaŜdego roku.