Załącznik C. Zarządzanie ryzykiem środowiskowym1 C.1

Załącznik C. Zarządzanie ryzykiem środowiskowym1 C.1

Załącznik C.
Zarządzanie ryzykiem środowiskowym1
C.1. Zniszczenia środowiska
Ze względu na złożoność środowiska oraz indywidualny charakter każdej awarii istotne jest rozważenie
sposobu, w jaki środowisko odpowiada na uszkadzające je wpływy.
C.1.1.
Definicje
Uszkodzenia pokrywy roślinnej może być ostateczne, tj. polegać na wymarciu roślinności, utracie ważnych
elementów ekosystemu, np. drzew lub krzewów, wypaleniu, depozycji zanieczyszcze ń na powierzchni roślin, w
warunkach gdy ich szybkie zmycie jest mało prawdopodobne. W sensie ekologicznym uszkodzenia mogą
wiązać się z utratą konkretnych gatunków, co wpływa na skład gatunkowy, strukturę i funkcjonowanie
ekosystemu.
Zazwyczaj uszkodzenia bezpośrednie ujawniają się od razu. Uszkodzenia pojawiające się po dłuższym czasie są
trudniejsze do uchwycenia i określenia, jak np. następujące w wyniku awarii ogólne pogorszenie kondycji
gatunków (spadek liczebności, osłabienie zdolności rozrodczych i przystosowawczych itp.), niemniej jednak
mogą mieć równie duże znaczenie.
W przypadku zwierząt szkody mogą polegać na śmierci poszczególnych osobników (skutek bezpośredni awarii),
lub trudnych do określenia skutkach długotrwałych, tj. chronicznych skutkach fizycznych, niepłodności,
bioakumulacji toksyn itd.
C.1.2.
Ogólne zasady podatności i reakcji środowiska
Środowisko naturalne posiada pewien zakres elastyczności i odporności na wpływy ekstremalne, dzięki czemu
ekosystemy mogą przetrwać różnego rodzaju zaburzenia. Przyroda posiada dużą zdolność radzenia sobie z
destabilizującymi wpływami.
Podatność ekosystemu na zaburzenia uzależniona jest od wielu czynników, włącznie z rozmiarami ekosystemu,
jego fragmentacją i wzorcem krajobrazowym. Wrażliwość na działanie substancji niebezpiecznych będzie się
różnić w zależności od: (i) drogi i sposobu transportu chemikaliów w obrębie ekosystemu, (ii) złożoności danego
ekosystemu, (iii) indywidualnej reakcji gatunków na działanie zanieczyszczeń. W przypadku ekosystemów
wodnych krytyczne znacznie mają zarówno rozmiary, jak i stopień przemieszczania i mieszania się wód.
Podatności ekosystemów estuariów będzie dodatkowo zależna od zakwaszenia, zasolenia, temperatury i
sezonowości.
Konsekwencje zanieczyszczenia awaryjnego mogą przejawiać się na wiele różnych sposobów, zarówno
bezpośrednio po zdarzeniu, jak i po upływie pewnego czasu (skutki opóźnione). Skutki bezpośrednie i oczywiste
to np. zwiększona śmiertelności ludzi, zwierząt i roślin, depozycja substancji toksycznych, mierzalne
zanieczyszczenia zasobów ważnych dla człowieka, zagrożenie zdrowia ludzkiego. Skutki długotrwałe mogą
obejmować ogólną degradację środowiska, zmniejszenie jego wartości, trwałą obecność chemikaliów w
środowisku, efekty genetyczne w populacji prowadzące do redukcji zdolności przystosowawczych (fitness)
osobników, spadek zdolności adaptacji do zmian w środowisku.
Ocena znaczenia lub czasu trwania skutków zdarzenia awaryjnego b ędzie zależeć od wielu czynników,
włączając w to:
Ø rodzaj i charakter zasobów, na które wpływ miała awaria (siedliska różnią się podatnością na
zanieczyszczenia, pewne ich rodzaje szybciej odzyskują równowagę i odbudowują się);
Ø całkowity obszar oddziaływania oraz obszary zajmowane przez poszczególne zasoby;
Ø znaczenie zasobu rozpatrywane w różnych skalach, tj. lokalnej, krajowej, międzynarodowej;
Ø rodzaj oddziaływujących substancji, ich toksyczność i trwałość w środowisku;
Ø rodzaj i charakter awarii, np. pożar, eksplozja, rozlanie.
1
Niniejszy załącznik opracowano m.in. na podstawie „Guidance on the Environmental Risk Assessment Aspects of COMAH Safety
Reports” COMAH Competent Authority 1999 i „Guidance on the Interpretation of Major Accident to the Environment for the Purposes of
the COMAH Regulations” Department of the Environment, Transport and the Regions. The Stationery Office London 1999. ISBN 0 11
753501 X
1
Ocena zasobów
Podczas opracowywania kryteriów definiujących zagrożenia dla środowiska trzeba zdecydować, jaka jest
względną wartość zasobów. Istnieją dwa główne rodzaje ewaluacji: ekologiczna ocena jakości ekosystemu
niezależna od interesu społecznego oraz ocena społeczno-ekonomiczna, szacująca funkcjonowanie środowiska
przyrodniczego z punktu widzenia potrzeb człowieka. Obecnie potrzebne jest połączenie obu tych typów oceny,
zapewniające właściwą ochronę gatunków i siedlisk, ale też uwzględniające obszary (często bardziej
zdegradowane) o dużym znaczeniu dla gospodarki człowieka.
Skala
Trzeba podkreślić znaczenie skali w ocenie wartości siedlisk. Środowisko jest zróżnicowane, nie tylko w sensie
różnej reakcji na podobne czynniki, ale także pod względem ilości zasobów znajdujących się w różnych
miejscach, a względne znaczenie przypisywane poszczególnym zasobom wynika z ich niedoboru lub nadmiaru
w danej okolicy. Proporcjonalną reprezentację zasobów pomiędzy różnymi lokalizacjami można uwzględnić w
trakcie współpracy lub konsultacji z kompetentnymi organami i różnego rodzaju organizacjami, tak aby zasoby
cenne dla danego regionu zostały wycenione wyżej od innych i zawsze były brane pod uwagę.
Uszkodzenia pośrednie
Bezpośrednie uszkodzenia krajobrazu, ekosystemów, siedlisk lub gatunków zazwyczaj są widoczne i łatwe do
zidentyfikowania. Jednak siedliska (lub gatunki) nie są wydzielonymi izolowanymi jednostkami krajobrazu, lecz
mają wiele różnorodnych powiązań. Uszkodzenia pośrednie spowodowane awarią nie są widoczne od razu i
mogą przejawiać się na wiele różnych sposobów. Na przykład populacja drapieżników może ucierpieć wskutek
zmniejszenia się liczebności ich ofiar. Podobnie populacja roślinożerców może ucierpieć w skutek zmniejszenia
areału traw. Może też dojść do gwałtownej ekspansji populacji ofiar wynikającej ze zmniejszenia się liczebności
głównych drapieżników. To z kolei może skutkować wzrostem liczebności innych gatunków drapieżnych, które
będą w stanie wykorzystać nowe źródło pokarmu.
Skutki trwałe
Podczas gdy wiele substancji ma działanie bezpośrednie i szybko wywołuje względnie krótkotrwałe skutki, inne
mogą pozostawać w ekosystemie przez dłuższy czas, zmagazynowane na przykład w glebie lub osadach.
Trwałość substancji niebezpiecznych w środowisku może skutkować ich kumulowaniem w organizmach i
ekosystemach. Z drugiej strony bioakumulacja chemikaliów w tkankach organizmów wzmacnia ich trwałość w
środowisku. Magazynowanie chemikaliów w tkankach i organach może bezpośrednio wpływać na zdrowie
osobników. Dalsze ryzyko związane z chemikaliami podlegającymi bioakumulacji wynika z tego, że ich stężenie
wzrasta w łańcuchu pokarmowym, tak że drapieżniki stanowiące ostanie ogniwa łańcucha otrzymują wraz z
pokarmem znacznie zwiększoną dawkę substancji niebezpiecznej. W takich przypadkach niezbędne są dane
bazowe o populacji nie poddanej ekspozycji na substancje niebezpieczną, w celu powiązania wyników kolejnych
pomiarów z właściwym źródłem substancji, tj. emisją w wyniku awarii lub też stężeniem tła.
Efekty genetyczne
Zaburzenia genetyczne mogą pojawiać się jako bezpośredni skutek oddziaływania substancji toksycznych na
osobniki. Jednakże, gdy skutki awarii obejmują uszkodzenia ekosystemu, prowadzące do zmniejszenia obszaru
siedlisk lub populacji już wcześniej podzielonych na fragmenty, powiązane z tym efekty genetyczne mogą
wpływać na długoterminową zdolność siedliska do przetrwania lub populacji do przeżycia.
Gdy zmniejszają się rozmiary siedlisk lub ulegają one fragmentacji i izolacji, może dochodzić do erozji
zmienności genetycznej, zmniejszenia zdolności przystosowawczych w skutek chowu wsobnego, wzrostu
ryzyka wymierania małych populacji. Erozja zmienności genetycznej w pofragmentowanej populacji może mieć
poważne konsekwencje ewolucyjne, ale też oddziaływuje na sytuację bieżącą, ponieważ zmiany genetyczne
mogą bezpośrednio wpływać na zdolności przystosowawcze osobników i krótkoterminow ą zmienność populacji.
Zróżnicowanie wpływu awarii w zależności od pory roku
Trzeba podkreślić, że awaria będzie miała różny wpływ na środowisko w zależności od pory roku. Na przykład
w przypadku estuariów i siedlisk podmokłych sezonowe zmiany poziomu wód powodują, że ewentualne
zanieczyszczenia awaryjne może wpłynąć na bardzo różną liczbę osobników lub gatunków w zależności od pory
roku. Awaria będzie miała o wiele poważniejsze skutki dla populacji, kiedy wystąpi w sezonie rozrodczym (w
porównaniu z innymi okresami roku).
Przykłady wpływu sezonowości obejmują zróżnicowaną tolerancję embrionów ryb na rtęć w zależności od daty
księżycowego cyklu tarła, różną kondycję ciała w wyniku zimowego niedożywienia wpływającą na reakcję na
rtęć u ptaków. Ponadto w ocenie znaczenia wpływu awarii należy wziąć pod uwagę rożne wykorzystanie
siedlisk przez poszczególne gatunki w zależności od pory roku, np. sezonowe wykorzystanie terenów
2
podmokłych przez ptactwo wodne może znacząco wpłynąć na liczbę osobników zagrożonych skutkami awarii.
Na przykład, przejściowe zanieczyszczenie stawu poza sezonem rozrodczym traszek może mieć mały wpływ na
populację jako całość, ale będzie miało katastrofalne skutki w sezonie rozrodczym, gdy wszystkie osobniki
dorosłe i młode znajdują się w wodzie.
Zniszczenia siedlisk, gatunków i populacji
W przypadku większości gatunków dokładne wymagania siedliskowe są trudne do określenia, a dla wielu w
ogóle nie są znane. Organizmy osiadłe, takie jak rośliny lub mało ruchliwe gatunki zwierząt, mogą w
zaspokajaniu swoich potrzeb całkowicie polegać na konkretnej „wyspie” siedliskowej. Długotrwałe przetrwanie
lokalnej populacji danego gatunku zajmującego określoną „wyspę” siedliskową może też zależeć od obecności
innych populacji zajmujących inne „wyspy”. Populacje zajmujące różne ”wyspy” siedliskowe tworzą razem tzw.
metapopulację, co wynika z migracji i emigracji osobników pomiędzy „wyspami’.
Gatunki mobilne, takie jak ptaki i duże ssaki mogą korzystać z całego spektrum zasobów środowiskowych i nie
są całkowicie uzależnione od konkretnego siedliska, jednak utrata lub zniszczenie części użytkowanego
terytorium może poważnie wpłynąć na możliwości przetrwania gatunku. Znane są na przykład minimalne
wymiary terytorium lęgowego dla niektórych gatunków ptaków. Jeżeli w wyniku awarii część terytorium
lęgowego stanie się nieużyteczna, zmniejszeniu ulegnie sukces reprodukcyjny, ponieważ niemożliwe będzie
wykarmienie młodych.
Gdy zostanie zniszczone siedlisko wykorzystywane przez ptaki wędrowne, populacja może być w stanie
wyemigrować na inne obszary, o ile pozwala na to strategia migracyjna danego gatunku. Nie można jednak
zakładać, że wszystkie gatunki są w stanie zmienić swoje strategie migracyjne w odpowiedzi na utratę siedliska.
Utrata siedliska lęgowego lub zimowego może prowadzić do zmniejszenia rozmiarów populacji, nawet gdy
skutki awarii nie dotknęły jej bezpośrednio. Należy też wziąć pod uwagę stadium cyklu życiowego danego
gatunku, ponieważ organizmy są różnie podatne na wpływy zewnętrzne w zależności od stadium rozwoju.
Zniszczenie struktury ekosystemu samej w sobie (np. składu gatunkowego) podlega problematyce ochrony
przyrody, niezależnie od tego czy wpływa to na funkcjonowanie ekosystemu i kontynuację procesów
przyrodniczych, czy też nie.
C.1.3. Zagadnienia środowiskowe w Dyrektywie Seveso II
Dyrektywa Seveso II (96/82/WE) – jest to podstawowa dyrektywa Unii Europejskiej dotyczącą dużych awarii
przemysłowych – jej cele to: (i) zapobieganie poważnym awariom przemysłowym, (ii) ograniczanie skutków
awarii niekorzystnych dla ludzi i środowiska.
Dyrektywa Seveso II i powiązane z nią regulacje transponujące jej zapisy do prawa krajowego nie mają
zastosowania tylko do określonych typów działalności przemysłowej, ale (z pewnymi wyjątkami) do wszystkich
zakładów, w których są stosowane lub magazynowane substancje niebezpieczne w ilości przewyższającej
ustalone progi.
Artykuły 5-9, 11-15, 18 i 19 odnoszą się do zagadnień środowiskowych. W szerokim rozumieniu Dyrektywa
Seveso II wymaga, aby operator zakładu podlegającego dyrektywie zapobiegał wystąpieniu awarii przemysłowej
i minimalizował jej niekorzystne skutki dla ludzi i środowiska, poprzez identyfikację potencjalnych zagrożeń i
wdrażanie wszystkich środków koniecznych nie tylko ze względu na zapobieganie awariom, ale także
ograniczających ich ewentualne skutki. Powinno to gwarantować wysoki poziom ochrony ludzi i środowiska.
Podejmowane w związku z tym kroki powinny obejmować sformułowanie polityki zapobiegania awariom
przemysłowym (Major Accident Preventing Policy - MAPP) lub przygotowywanie raportów o bezpieczeństwie
dla zakładu. W szczególności dla zakładów o dużym ryzyku wystąpienia awarii (według Dyrektywy Seveso II)
raport o bezpieczeństwie powinien zawierać informacje dotyczące środowiska w otoczeniu zakładu, a zwłaszcza
charakterystykę lokalizacji (łącznie z lokalizacją geograficzną) i poszczególnych komponentów środowiska, tym
warunków meteorologicznych, geologicznych i hydrograficznych, oraz jeśli to potrzebne, opis historyczny, a
także opisem obszarów, w których może dojść do awarii.
Operatorzy zakładów powinni uznać, że odpowiedzialność środowiskowa wynika z zapisów całej dyrektywy. Jej
zarys jest następujący:
Polityka środowiskowa. Operatorzy muszą opracować ogólne podejście do zapobiegania awariom i
ograniczania ich negatywnych skutków, uwzględniające zagadnienia środowiskowe i dające gwarancję
wysokiego poziomu ochrony środowiska. Musi być jasne, że wymagania Dyrektywy Seveso II zostały
uwzględnione w zakładowym systemie zarządzania.
3
Oczywistym jest, że budowa nowego zakładu musi zostać zgłoszona właściwym organom wraz z
udostępnieniem różnych informacji. Kluczowe obszary środowiskowe, które należy rozpatrzyć na tym etapie to:
(a) cechy środowiska, które mogą spowodować wystąpienie awarii (np. częste powodzie na danym obszarze), (b)
cechy środowiska, które mogą sprawić, że awaria będzie miała poważniejsze konsekwencje (np. obecność
obszarów szczególnie cennych przyrodniczo). Wymagane informacje powinny obejmować dane o lokalnym
zagospodarowaniu terenu, których ustalenie na tym etapie nie wymaga prowadzenia szczegółowych badań
ekologicznych. Dokładne badania mogą być potrzebne ze względu na inne wymagania prawne (np. dla potrzeb
oceny oddziaływania na środowisko).
Raport o bezpieczeństwie. W przypadku zakładów o dużym ryzyku wystąpienia awarii raport o
bezpieczeństwie jest kluczowym elementem wymaganym przez dyrektywę i służącym bezpieczeństwu
środowiska. Jeszcze przed uruchomieniem nowego zakładu lub w ustalonym terminie dla istniejącego zakładu
operator powinien:
r zidentyfikować wszystkie poważne zagrożenia poprzez przeprowadzenie analizy zagrożeń, obejmującej
potencjalne skutki ewentualnych awarii, spowodowanych wpływami wewnętrznymi lub zewnętrznymi,
ze szczególnym uwzględnieniem rozmiarów (w czasie i przestrzeni) i wagi awarii;
r przedstawić mapę ukazującą zagospodarowanie terenu (np. obszary miejskie lub rolnicze) i lokalizacji
szczególnie wrażliwych fragmentów środowiska (włącznie ze wskazaniem obszarów najcenniejszych
przyrodniczo);
r opisać środowisko i otoczenie zakładu w sposób szczegółowy proporcjonalnie do ewentualnych
zagrożeń (więcej szczegółów będzie wymaganych dla zasobów środowiskowych wyższej jakości lub
bardziej wartościowych), z uwzględnieniem tych obszarów, w których może dojść do awarii;
r uwzględnić dane toksykologiczne substancji, które mogą być uwalniane w trakcie awarii (w tym ich
działanie bezpośrednie i opóźnione na ekosystemy oraz możliwą synergię w przypadku mieszanin
substancji);
r opisać środki ochrony i przewidywane działania ograniczające skutki awarii (co obejmuje głównie
ograniczanie ekspozycji zasobów środowiskowych na substancje uwalniane w trakcie awarii);
r ustalić zasady ukierunkowane na złagodzenie oddziaływań poawaryjnych i wspomagające odbudowę
uszkodzonego środowiska;
r dokonywać przeglądu raportu, w przypadkach gdy w znaczący sposób zmieniają się okoliczności, w
tym warunki środowiskowe.
Ponadto od operatora oczekuje się jedynie przedstawiania informacji, którymi dysponuje, a właściwe organy
upoważnione są do ewentualnego występowania o dalsze informacje.
Plany ratownicze. Dyrektywa Seveso II wymaga przygotowywania zewnętrznych i wewnętrznych planów
ratowniczych dla zakładów o poważnym ryzyku awarii, których celem jest kontrolowanie przebiegu awarii
minimalizując jej niekorzystne skutki, ograniczające uszkodzenia osób, środowiska i mienia. Plan ratowniczy
musi przewidywać działania usuwające skutki poważnej awarii, w tym restaurację środowiska. Wewnętrzny plan
ratowniczy przygotowywany przez operatora, dotyczy cech środowiska znajdującego się w granicach zakładu,
natomiast zewnętrzny plan przygotowywany przez właściwe organy, musi obejmować przepisy umożliwiające
dokonywania przeglądu efektywności środków naprawczych.
Raportowanie. W przypadku poważnej awarii, operator musi poinformować o zdarzeniu kompetentne władze
oraz musi być przygotowany do dostarczenia im informacji na temat awarii, umożliwiających ocenę wpływu na
środowisko oraz określenie skutków średnio i długoterminowych, oraz w razie potrzeby ewentualnych dalszych
informacji. Informacje o awariach spełniających kryteria wymienione w aneksie VI dyrektywy muszą być przez
kompetentne władze przedstawiane Komisji Europejskiej.
Przedstawianie informacji opinii publicznej. Operator zakładu o poważnym ryzyku wystąpienia awarii musi
zagwarantować, że osoby przebywające w zasięgu potencjalnych skutków potencjalnej poważnej awarii, zostaną
poinformowane o podejmowanych środkach bezpieczeństwa oraz o tym, jak należy się zachować się w razie jej
wystąpienia. Informacje te muszą zawierać szczegóły dotyczące substancji niebezpiecznych stosowanych w
zakładzie, ze wskazaniem ich podstawowej charakterystyki, jak również dane o potencjalnych zagrożeniach i
ich wpływie na populację i środowisko wraz z informacją o sporządzeniu zewnętrznych planów ratowniczych.
4
C.1.4.
Praktyczne podejście do poważnych zagrożeń i analizy ryzyka
Rozporządzenie COMAH2 opisuje zakres odpowiedzialności operatora nowego lub istniejącego zakładu, jak
również zakres odpowiedzialności właściwych organów. Zgodnie z nim wymagany jest bardzo szeroki zakres
działań, które często w praktyce nie mogą być przeprowadzone z powodu braku lub ograniczeń wiedzy
naukowej na temat skutków oddziaływania chemikaliów uwalnianych w trakcie awarii. Z tego względu trzeba
stosować praktyczne podejście do poważnych zagrożeń i wykorzystywać analizę ryzyka.
Ponieważ każda awaria ma własne cechy charakterystyczne nie jest możliwe wypracowanie podejścia, które
pasowałoby do każdych okoliczności. Na właściwe podejście mogą składać się następujące główne elementy:
r Całościowa analiza charakterystyki zakładu i znajdujących się w nim chemikaliów. Analiza cech
środowiska, które mogą spowodować awarię lub nasilać jej niekorzystne skutki. Uwzględnienie w
analizie cech środowiska sprawia, że już na wczesnym etapie z większym prawdopodobieństwem
zostaną wykryte ewentualne interakcje pomiędzy cechami miejsca awarii, chemikaliami a
środowiskiem.
r Maksymalizacja dostępnej dla zarządu zakładu informacji na temat charakterystyki środowiska obszaru,
który narażony jest na skutki tymczasowego oddziaływania ewentualnych awarii. Operator zakładu
musi wiedzieć gdzie znajdują się np. obszary cenne przyrodniczo, takie jak Natura 2000, wymagające
najwyższego poziomu ochrony
r Zarządzanie ryzykiem. Operator zakładu musi mieć świadomość bardzo poważnego poziomu
niepewności, jaki obciąża ocenę ryzyka potencjalnego oddziaływania na środowisko. Jednym z
powodów takiej sytuacji jest po prostu brak dostępnej wiedzy naukowej. Pomimo tego oceny ryzyka
powinny być wykonywane, jako część całościowego procesu zarządzania ryzykiem dla celów kontroli
zidentyfikowanych zagrożeń.
r Poważne zdarzenia środowiskowe. Nie jest możliwe przedstawienie naukowej definicji zmian w
środowisku w następstwie poważnych awarii. Szeroki obszar i liczba uszkodzeń zasobów naturalnych i
pół-naturalnych, długotrwałe poważne skutki lub bardzo zintensyfikowane oddziaływania powodują, że
z dużym prawdopodobieństwem zdarzenie awaryjne zostanie przez kompetentne władze uznane za
przyczynę poważnych zmian w środowisku.
Co więcej, jeżeli awaria wpłynie na tereny objęte ochroną (np. Natura 2000, obszary ramsarskie itd.) zostanie
potraktowana jako poważna, przy niższym progu szkodliwości środowiskowej niż w przypadku oddziaływania
na obszary niechronione, np. użytkowane rolniczo.
C.2.
Scenariusze awarii
Przypadki nagłego i nieoczekiwanego uwolnienia chemikaliów do środowiska najczęściej przebiegają w
określony sposób. Rozmiary i skale tych zdarzeń są bardzo zróżnicowane, podobnie jak zmienność ich skutków
dla środowiska. Zdarzenia o małej skali obejmują uwolnienia z gospodarstw domowych lub małych
przedsięwzięć komercyjnych i dotyczą wprowadzenia chemikaliów tylko do środowiska lokalnego. Zdarzenia na
dużą skalę, takie jak duże pożary lub rozlania przenikające do rzek lub warstw wodonośnych mogą oddziaływać
na środowisko w dużej skali geograficznej i nieść ze sobą długotrwałe skutki.
To na ile poważne są skutki uwolnienia chemikaliów zależy w dużym stopniu od charakterystyki środowiska, do
którego trafią. Np. chemikalia mogą spowodować zanik populacji rzadkich organizmów, zaburzyć integralność
siedliska lub wpłynąć na funkcje, jakie środowisko pełni w gospodarce człowieka, np. jako źródło wody pitnej.
Skutki awarii uzależnione są też od pory roku – znacznie groźniejsze jest uwolnienie w okresie prowadzenia
upraw rolnych lub w sezonie lęgowym ptactwa, niż zimą.
C.2.1.
Pożary
Pożar może spowodować bardzo poważne uszkodzenia środowiska, ponieważ:
Ø chemikalia uwolnione do powietrza mogą rozprzestrzeniać się w promieniu wielu kilometrów;
Ø w procesach utleniania lub pirolizy może dochodzić do powstawania nowych związków
chemicznych ( a warunki ich powstawania w czasie trwania pożaru stale się zmieniają);
2
Przepisy rozporządzenia COMAH [Control of Major Accident Hazards (COMAH) Regulations 1999] implementują do prawodawstwa
Wielkiej Brytanii wymagania Dyrektywy Seveso II.
5
Ø
materiały z pożaru mogą być przenoszone wraz z wodami pogaśniczymi do cieków i zbiorników
wodnych. Poza tym wody pogaśnicze spływając po powierzchni i przenikając do gleby uruchamiają
zmagazynowane tam substancje, co może prowadzić do kolejnych wtórnych skażeń. Ponadto
niektóre substancje gaśnicze, inne niż woda, same w sobie mogą być przyczyną zniszczeń
środowiska.
Oprócz rozprzestrzeniania chemikaliów na duże odległości pewne materiały uwolnione w trakcie pożaru mogą
też podlegać intensywnej lokalnej depozycji. Dotyczy to na przykład materiałów pochodzących z budynków, w
tym materiałów dachowych zawierających azbest. Pożar może też spowodować uwolnienie materiałów
płynnych, co prowadzi do skutków podobnych jak przy rozlaniu. Również akcja gaszenia pożaru sama w sobie
prowadzi do uwolnienia całego szeregu substancji wpływających na skład wód pogaśniczych. Jeżeli
wykorzystywane są źródła wody znajdujące się na miejscu, należy zastanowić się nad jej składem. Woda taka
może np. zawierać produkty biobójcze.
C.2.2.
Rozlania
Rozlania mogą prowadzić do poważnych uszkodzeń środowiska lądowego lub wodnego. Na lądzie rozlanie
może spowodować długotrwałe zmiany w ekosystemie glebowym, który stanowi podwalinę funkcjonalnych
powiązań pomiędzy różnymi typami organizmów w ekosystemie. Jeżeli rozlanie spowoduje zmianę fizycznych,
chemicznych lub biologicznych warunków glebowych może to mieć poważne skutki, włącznie z utratą zdolności
ekosystemu do odbudowy równowagi (utrata homeostazy). Ponadto rozlanie na lądzie może powodować
zanieczyszczenie wód gruntowych, zwłaszcza substancjami rozpuszczalnymi w wodzie.
Rozlania do cieków wodnych wiążą się z ryzykiem szybkiego transportu zanieczyszczeń na duże odległości
wraz z wodami rzecznymi. Skutki uzależnione są od stopnia rozpuszczalności rozlanej substancji w wodzie. W
górnych odcinkach rzek stężenie zanieczyszczenia może nie obniżać się znacząco wraz z odległością od miejsca
rozlania, rozpraszanie będzie większe w ujściach rzek lub wzdłuż wybrzeża, ale może być równoważone przez
depozycję lokalną spowodowaną zmianami zasolenia i pływami.
C.2.3.
Wybuchy
Ogólnie wybuchy powodują poważne zniszczenia środowiska, ponieważ inicjują pożary lub rozlania. Wybuch
może również uwolnić materiał toksyczny do powietrza, co przyczynia się do zniszczenia roślinności lub
populacji ptaków. Wtórnie zostaje też uwolniona chmura materiału, która może spowodować uszkodzenia
środowiska, a w określonych warunkach meteorologicznych przez dłuższy czas przemieszczać się i nie ulegać
rozproszeniu.
C.2.4.
Identyfikacja scenariuszy poważnych zagrożeń
Przez wiele lat naukowcy analizowali problemy środowiskowe pod kątem (a) identyfikacji i kwantyfikacji źródeł
substancja chemicznych, (b) kwantyfikacji dynamiki mechanizmów i procesów transportu chemikaliów, (c)
charakterystyki rozkładu, liczby i sposobu reagowania wrażliwych receptorów. Takie ramy koncepcyjne zostały
sformalizowane przez wiele organizacji przemysłowych i komercyjnych w postaci podejścia źródło - ścieżka receptor (Sorce-Pathway-Receptor) do określania zasięgu i wstępnego szacowania ilościowego ryzyka dla
środowiska wynikającego ze stosowania chemikaliów. Wydaje się oczywiste, że chemikalia nie mają wpływu na
środowisko dopóki nie dostaną się do receptorów w stężeniu wystarczającym, aby spowodować zmianę stanu
receptora. Tak więc podejście źródło - ścieżka - receptor stanowi dobry punkt wyjścia dla operatora
analizującego po raz pierwszy potencjalne oddziaływanie awarii przemysłowej na środowisko.
Oparta na takim podejściu identyfikacja głównych zagrożeń wynikających z awarii będzie od operatora
wymagała uzyskania informacji o charakterystyce środowiska, w jakim zlokalizowano zakład, ze zwróceniem
szczególnej uwagi na obecność wrażliwych receptorów, takich jak obszary ważne ekologicznie, szczególnie
cenne siedliska oraz gatunki chronione. Operator musi też oczywiście uwzględnić możliwość wpływu awarii na
obszary miejskie, użytkowane rolniczo lub zalesione.
Koniecznym jest, aby operator był świadomy, jakimi ścieżkami chemikalia w wyniku niekontrolowanego
uwolnienia mogą przedostawać się do środowiska i przemieszczać w nim, w zależności od różnych warunków
pogodowych i sezonowych. Niektóre z tych ścieżek mogą być równocześnie receptorami chemikaliów, np. cieki
wodne. Atmosfera rozpatrywana jest raczej jako ścieżka niż receptor, tak więc nie ma specyficznych kryteriów
dla zanieczyszczenia powietrza. Istniejące kryteria i progi powinny obejmować zanieczyszczenia powietrza
skutkujące depozycją w wodach lub na lądzie.
6
C.3.
Identyfikacja poważnych zagrożeń awaryjnych: przykłady, kryteria i progi
C.3.1.
Dotychczasowe doświadczenia
Zidentyfikowanie poważnych zagrożeń jest jednym z najważniejszych wymogów nałożonych na operatora
zakładu. Nie jest to łatwe zadanie, zwłaszcza gdy zniszczenia dotyczą bardziej środowiska niż zdrowia
ludzkiego, jak również ze względu na unikalny charakter każdej awarii.
W ujęciu ogólnym poważne zagrożenia środowiska występują wtedy, gdy awaria potencjalnie może:
Ø mieć następstwa niebezpieczne dla zdrowia ludzkiego z powodu zanieczyszczenia żywności lub
wody pitnej lub też wpływu na reżim oczyszczania ścieków;
Ø oddziaływać na duże fragmenty obszarów chronionych ze względu na wartość przyrodniczą,
krajobrazową lub obszarów o innym specjalnym przeznaczeniu;
Ø oddziaływać długotrwale lub trwale na procesy regeneracji środowiska lub też je hamować;
Ø mieć poważne skutki poprzez wywoływanie znaczących, trwałych lub długo utrzymujących się
uszkodzeń ekosystemu (bezpośrednio, pośrednio lub w następstwie), takich jak zmniejszenie sukcesu
reprodukcyjnego gatunków chronionych, zmniejszenie różnorodności biologicznej siedlisk
chronionych, zniszczenie lub zmniejszenie obszaru siedlisk unikalnych.
Gdy po określeniu zasięgu potencjalnej awarii (przy zastosowaniu podejścia źródło - ścieżka - receptor) wydaje
się prawdopodobne wystąpienie któregoś z powyższych zagrożeń, co sprawia że awaria kwalifikowana jest
według rozporządzenia COMAH jako poważna, operator zakładu powinien podjąć działania związane z
zarządzaniem ryzykiem, aby zapobiegać ewentualny awariom i ograniczać ich skutki dla ludzi i środowiska.
Doświadczenia praktyczne pokazują, że następujące okoliczności i zdarzenia mogą składać się na poważne
awarie, groźne dla środowiska:
1.
Pożary prowadzące do zanieczyszczenia wód powierzchniowych i obniżenia ich jakości chemicznej i
biologicznej na okres dłuższy niż kilka dni lub też powodujące nagła wysoką śmiertelność ryb.
2.
Utrata kontroli nad procesami przemysłowymi prowadząca do zanieczyszczenia znaczącego obszaru
terenów użytkowanych rolniczo, wystarczająco dużego, aby wpłynęło to na rynek sprzedaży produktów
z tego obszaru.
3.
Zanieczyszczenia zbiornika wodnego wynikające z rozlania przez okres przekraczający zazwyczaj czas
potrzebny, aby ekosystem wodny powrócił do normalnego funkcjonowania po naturalnych lub
niewielkich fluktuacjach.
4.
Uwolnienia do warstwy wodonośnej, które powodują niemożność użytkowania jej jako źródła wody
pitnej.
5.
Wybuch w instalacji magazynowej prowadzący do uwolnienia szkodliwych gazów
rozprzestrzeniających się na obszary chronione wykorzystywane jako tereny noclegowe przez ptactwo
wodne i brodzące.
6.
Pożary prowadzące do długotrwałego zanieczyszczenia obszarów chronionych
toksycznymi chemikaliami, powodującymi ograniczenie możliwości ochrony przyrody.
7.
Pożary, wybuchy lub rozlania powodujące wymarcie drzew w obszarach zadrzewionych i/lub zmiany
charakterystyki gleby, które mogą powodować wtórnie dalsze wymieranie drzew lub uniemożliwiać
odbudowę stanu pierwotnego przez wiele lat.
8.
Utrata siedlisk, taka że ich zasadniczy charakter nie może być w naturalny sposób przywrócony przez
okres wielu lat.
9.
Utrata populacji gatunków ginących wpisanych do Czerwonej Księgi lub wyginięcie gatunku na
obszarze danego kraju w wyniku utraty jedynego w danym kraju siedliska zajmowanego przez ten
gatunek.
potencjalnie
10. Utrata walorów danego obszaru ważnego dla społeczności lokalnej lub lokalnego środowiska,
spowodowana zanieczyszczeniem chemikaliami groźnymi dla zdrowia ludzkiego lub zwierząt
domowych przez okres dłuższy niż kilka dni/tygodni.
11. Rozlania do zbiorników wodnych prowadzące do wymarcia ptactwa drapieżnego, dużych ssaków lub
dużej liczby ptactwa wodnego i brodzącego.
7
C.3.2.
Kryteria i progi dla receptorów
Praktyczny skutek stosowania kryteriów i związanych z nimi progów polega na ustaleniu, jakie zmiany
poawaryjne w środowisku powinny decydować, o tym że awaria zostanie uznana za poważną. Kryteria i progi
mogą być stosowane na różne sposoby, na przykład:
r Na etapie oceny ryzyka w trakcie przygotowywania raportu o bezpieczeństwie. Przekroczenie
wyznaczonych progów wskazuje na możliwość wystąpienia poważnej awarii. Jeśli więc potencjalna
awaria wpłynie na receptory w sposób przekraczający wyznaczone rozmiary lub czas trwania, istnieje
możliwość, że będzie to poważna awaria.
r Podczas poawaryjnej oceny zniszczeń. Przekroczenie progów na tym etapie w każdym przypadku
powinno inicjować dalsze badania miejsca awarii i otaczającego środowiska, w celu określenia czy
skutki awarii dla środowiska wymagają podjęcia działań oczyszczających i restauracyjnych. Tego
rodzaju badania poawaryjnych są konieczne dla określenia czy receptory uległy uszkodzeniom i w jaki
stopniu.
r Podczas opracowywania i wdrażania planów ratowniczych. Kryteria i progi mogą być użyte w trakcie
przygotowywania planów oraz po wystąpieniu awarii przy określaniu, czy plany działań
restauracyjnych są adekwatne do sytuacji.
Kryteria te zostały opracowane w nawiązaniu do rozporządzenia COMAH, a ich głównym celem jest pomoc
operatorom w wypełnianiu nałożonych na ich zobowiązań. Nie oznacza to jednak, że zniszczenia lub zmiany w
środowisku, które nie przekraczają tych kryteriów są w każdej sytuacji do przyjęcia.
C.4.
Ocena awarii i szacowanie ryzyka
C.4.1.
Ocena zdarzeń awaryjnych
Nie ma żadnych zasad, które można by uniwersalnie stosować do oceny awarii. Badania z ostatnich lat wykazały
jednak, że aby określić czy awaria niosła ze sobą poważne skutki środowiskowe należy brać pod uwagę
następujące jej aspekty:
Ø jakie są rozmiary zanieczyszczenia lub zniszczeń siedlisk, gatunków lub społeczności,
Ø na ile poważne są skutki awarii,
Ø jaki jest prawdopodobny czas utrzymywania się skutków awarii.
Ważne jest, aby uświadomić sobie, że widoczna skala zdarzenia nie jest rzeczywistą wskazówką potencjalnej
wagi lub długotrwałości jego skutków. Należy też rozważyć czy na obszarze oddziaływania awarii znajdują się
cenne siedliska, żyją gatunki ginące lub zagrożone, lub też znajdują się inne cenne zasoby środowiskowe, takie
jak warstwy wodonośne, cenne wody powierzchniowe lub też obszary miejskie. W pewnych okolicznościach
negatywny wpływ zdarzenia na walory estetyczne obszaru może decydować o tym awaria jest uznawana za
poważną. Przykładowo: zdarzenie awaryjne, które zniszczyło fizyczną strukturę siedliska gatunku wpisanego do
Czerwonej Księgi, przy czym było to jedno z zaledwie kilku znanych miejsc występowania tego gatunku, będzie
prawdopodobnie oceniane jako poważna awaria ze względu na utratę cennych zasobów różnorodności
genetycznej. Będzie tak nawet wtedy, gdy obszar zniszczeń jest stosunkowo mały (dużo poniżej kryteriów
raportowania zawartych w załączniku VI Dyrektywy Seveso II) a perspektywy odbudowy siedliska dobre, jeżeli
będzie ono otoczone troską i uważnie monitorowane przez kilka lat.
Ogólnie, gdy siedlisko lądowe ulegnie w wyniku awarii na tyle poważnym zniszczeniom, że niemożliwa jest
jego odbudowa w ciągu trzech lat, można uznać że awaria ta była poważna. W przypadku siedlisk wodnych
odbudowa zachodzi dużo szybciej i powinna dokonać się jeszcze w ciągu tego samego sezonu – jeśli to
niemożliwe, oznacza to, że awaria była poważna a zniszczenia duże. Okres odbudowy siedliska odnosi się raczej
do jego naturalnych możliwości odbudowy, niż do rekonstrukcji wspomaganej działaniami człowieka.
Coraz powszechniej przyjmowany jest pogląd, że zniszczenie ekosystemu jest to uszkodzenie jego ważnych
cech, które wpływa na wartość funkcjonalną i konserwatorską poprzez pogorszenie jakości, wymagające w celu
naprawy prowadzenia działań kompensacyjnych. W takich okolicznościach zniszczenie może wynikać zarówno
z zanieczyszczenia samego w sobie, jak i być skutkiem zmian w strukturze gatunkowej lub równowadze
pokarmowej w obrębie fizycznej struktury ekosystemu.
8
C.4.2.
Szacowanie ryzyka
Dla pewnych rodzajów poważnych zagrożeń awaryjnych konieczne może być przygotowanie przez operatora
zakładu szczegółowej oceny ryzyka. Operator musi jednak pamiętać o poziomie niepewności, jaki obarcza taką
ocenę.
Kluczowym elementem oceny ryzyka jest dokonanie pewnych porównań pomiędzy stężeniami substancji, jakie
można spotkać w warunkach naturalnych i stężeniami, które mogą powodować szkody. Szczególnie istotne jest
określenie stężeń, na jakie eksponowane będą różne biotyczne i abiotyczne elementy środowiska. Kilka
najważniejszych pytań, na które trzeba poszukać odpowiedzi, to:
r Jak duża ilość chemikaliów, o jakim składzie i w jakich stężeniach, może zostać uwolniona w wyniku
awarii?
r Czy chemikalia, które mogą powstać w przebiegu awarii, będą obejmować produkty spalania albo
utleniania?
r Czy stężenia środowiskowe w wodach, powietrzu lub glebie przekraczają standardy środowiskowe?
Jeśli tak, to jak bardzo i przez jak długi czas (pamiętając, że standardy jakości środowiska odnoszą się
do emisji ciągłej, tak że wysoka ale krótkotrwała emisja nie będzie oznaczała automatycznie poważnej
awarii)?
r Czy stężenia zawierają się w zakresie wartości toksycznych (np. przekraczają wartości LD50 lub LC50
dla wielu gatunków)?
r Czy istnieje potencjalna możliwość reakcji dwóch lub więcej substancji, lub też interakcji ich
oddziaływań, lub też działania niezależnego ale addytywnego?
r Czy chemikalia, które mogą być uwolnione w wyniku awarii, będą trwałe w środowisku lub będą
ulegały bioakumulacji?
r Jakie receptory środowiskowe będą narażone na ekspozycję? Jakie będą drogi ekspozycji i mechanizmy
transportu?
r Jak bardzo wrażliwe są receptory na substancje które mogą być uwolnione w wyniku awarii?
r Jakich skutków można się spodziewać:
Ø
czy ewentualne skutki obarczone są dużym poziomem niepewności?
Ø
czy skutki mogą się różnić w zależności od pory roku?
Ø
czy zagrożone będzie zdrowie ludzkie z powodu zanieczyszczenia wody pitnej lub żywności?
C.5.
Wymagane przez Dyrektywę Seveso II aspekty oceny ryzyka środowiskowego w raporcie
o bezpieczeństwie
C.5.1.
Wprowadzenie
Cele
Celami raportu o bezpieczeństwie, zgodnie z postanowieniami rozporządzenia COMAH, jest wykazanie, że:
1.
Istnieje polityka zapobiegania poważnym awariom (MAPP) oraz system zarządzania w celu jej
wdrożenia.
2.
Zidentyfikowano potencjalne zagrożenia związane z poważną awarią (Major Accident Hazard MAH) i wdrożone środki konieczne do zapobiegania im lub do ich ograniczania.
3.
Włączono w proces projektowania/konstruowania/działania/konserwacji stosownych systemów
odpowiednie wymagania odnośnie zapewnienia właściwego poziomu bezpieczeństwa i
niezawodności.
4.
Opracowano wewnętrzne plany ratownicze i dostarczono informacje na potrzeby zewnętrznych
planów ratowniczych dotyczące zagrożeń awaryjnych.
5.
Udostępniono informacje umożliwiające podejmowanie decyzji planistycznych dotyczących
lokalizacji inwestycji.
9
Część raportu o bezpieczeństwie odnosząca się do oceny ryzyka środowiskowego powinna skupiać się na
punkcie 2, ale dostarcza także wkładu do pozostałych wyżej wspomnianych punktów. W ramach punktu 2
można określić następujące cele szczegółowe:
Ø
zidentyfikowanie scenariuszy możliwych awarii, które mogą potencjalnie prowadzić do poważnej
awarii niebezpiecznej dla środowiska,
Ø
zrozumienie natury, przyczyn, przebiegu i skutków tych scenariuszy,
Ø
oszacowanie ryzyka dla środowiska wynikającego ze scenariuszy,
Ø
ocena i wybór środków, które są lub mogą być podjęte w celu minimalizacji ryzyka,
Ø
określenie, czy pozostałe ryzyko dla środowiska jest akceptowalne.
Zasoby i planowanie na potrzeby oceny
Należy wykazać, że dostępne są niezbędne zasoby i planowanie dla potrzeb oceny. Uznaje się, że poziom
podejmowanych wysiłków powinien być proporcjonalny do poziomu ryzyka. Czy zasoby są adekwatne do
ryzyka można w pełni ocenić dopiero po oszacowaniu ryzyka, dlatego też plan powinien obejmować
przeprowadzenie ewentualnych dalszych prac, jeżeli prace wstępne okażą się niewystarczające.
Zastosowanie podejścia stopniowania ryzyka środowiskowego ma fundamentalne znaczenie dla efektywnego
zarządzania zasobami i planowania w ocenie ryzyka. Wykazanie, że ryzyko jest bardzo niskie od instalacji, która
ma wiele zabezpieczeń lub złożone zabezpieczenia, może wymagać znaczącego wysiłku. Dlatego poziom
podejmowanego wysiłku powinien być osądzany proporcjonalnie do ryzyka środowiskowego generowanego
przez proces.
Podstawy naukowe i wcześniejsze badania
Należy zidentyfikować wcześniejsze badania, których wyniki można wykorzystać jako wkład do wdrażania
Dyrektywy Seveso II. Jeśli można wykazać wcześniejsze doświadczenie operacyjne w postępowaniu z
podobnymi zagrożeniami dla środowiska, jest to korzystne. Pożądany jest też transfer danych, informacji i
ekspertyz z miejsc, w których istnieją podobne zagrożenia środowiska.
W przypadku Wielkiej Brytanii mogą być wykorzystywane przy wspomaganiu stosowania rozporządzenia
COMAH dotychczasowe doświadczenia lub oceny podobnych zagrożeń. Obejmują one wcześniejsze badania na
potrzeby wdrażania rozporządzenia CIMAH3 i inne prace związane z ryzykiem. Niektóre wymagania prawne, z
którymi mogą wiązać się badania użyteczne dla przygotowania oceny ryzyka środowiskowego, to:
Ø prawo ochrony środowiska,
Ø dyrektywa ocen oddziaływania na środowisko,
Ø dyrektywy ptasia i siedliskowa,
Ø Ramowa Dyrektywa Wodna,
Ø prawo wodne,
Ø przepisy dotyczące wód podziemnych,
Ø przepisy dotyczące zgłaszania instalacji zawierających substancje niebezpieczne,
Ø przepisy dotyczące BHP.
Zawartość raportu
Nie można ściśle określić struktury raportu o bezpieczeństwie. Pożądane jest, aby operator przedstawił schemat
takiego raportu, uszczegóławiający jego zawartość i umiejscowienie poszczególnych informacji.
C.5.2.
Podejście
Podejście całościowe i uzasadnienie
Istnieje wiele metod szacowania ryzyka środowiskowego. Zalecane podejście stopniowania ryzyka, zaczynające
się od przeglądu i wykorzystujące bardziej szczegółowe techniki tylko w razie potrzeby. Podejście to można
zastosować na dwa sposoby:
Ø
rozpoczynając od prostych metod jakościowych i przechodząc na wyższy stopień szczegółowości i
kwantyfikacji tam, gdzie jest to potrzebne,
3
Przepisy rozporządzenia CIMACH [Control of Industrial Major Accident Hazards (CIMAH) Regulations 1984] wdrażały do prawa
krajowego Wielkiej Brytanii Dyrektywę Seveso z 1982 r.
10
Ø
rozpoczynając od rozważenia tylko informacji dotyczących źródła (np. rozmiary i częstotliwość
uwolnień) i rozszerzając analizę tam gdzie jest to potrzebne o rozpatrywanie informacji dotyczącej
ekspozycji i skutków, a następnie oddziaływania i uszkodzeń.
Przykłady prosty metod, które można wykorzystać, obejmują:
Ø listę pytań kontrolnych;
Ø matryce ryzyka;
Ø systemy punktacji;
Ø proste systemy kategorii jakościowych, np. podejście CIRIA4, które pozwala ocenić ryzyko
środowiskowe w oparciu o kategorie źródła, ścieżki, receptora i częstotliwości w ujęciu kategorii
niskiej/średniej/wysokiej.
Częstość występowania
wysokie
średnie
niskie
niskie
średnie
Skutki zdarzenia
wysokie
Rys. C.1. Schemat podejścia CIRIA
Zastosowane podejście zawiera jasną definicję środowiskowego poważnego awaryjnego zagrożenia (MAH) i/lub
poważnej awarii niebezpiecznej dla środowiska (Major Accidents To The Environment - MATTE). MAH
definiowane jest w kontekście rozmiarów i natury potencjalnych uwolnień (np. w relacji do określonych w
rozporządzeniu COMAH progów i kryteriów dla substancji niebezpiecznych dla środowiska). MATTE
definiowane jest w kontekście skutków i oddziaływania na środowisko. Wskazówek, co składa się na MATTE
mogą dostarczyć następujące obszary:
Ø
projekt zarządzania zagrożeniami dla środowiska;
Ø
awarie historyczne;
Ø
wymagania dotyczące raportowania o awariach określone w przepisach prawa, takich jak Dyrektywa
Seveso II;
Ø
„Zielona księga”5 wydana przez DETR 6.
Oceny bezpieczeństwa i ryzyka środowiskowego mają zasadniczo taką samą strukturę i można je przeprowadzić
łącznie.
Zakres badań
Rodzaje ryzyka odnoszą się do bezpośrednich i opóźnionych skutków niekontrolowanego uwolnienia zarówno w
wyniku normalnych, jak i nietypowych warunków funkcjonowania instalacji. Obejmują fazy takie, jak:
konserwacja, modyfikacja działania, etap zamykania instalacji.
Zazwyczaj rozpatrywany jest lokalny zakres i rodzaj skutków, chociaż potencjalnie może się rozszerzać np. wraz
z wodami rzecznymi. Granice badania (maksymalny rozmiar obszaru objętego analizą) powinny być
zdefiniowane z uwzględnieniem odległości konsultacyjnej, jak również zakresu wpływu środowiskowego.
Substancje niebezpieczne dla środowiska, które powinny być uwzględnione w raporcie o bezpieczeństwie to te,
które zawierają się w górnych limitach schematu notyfikacji podanych w rozporządzeniu COMAH. Kryterium
4
Opracowane przez Construction Industry Research and Information Association
DETR ‘Green Book’ Definition of a MATTE (1991 zaktualizowana w 1998)
6
Department of Environment Transport and the Regions
5
11
włączenia substancji niebezpiecznej dla środowiska jest zwrot ryzyka R50 lub R51/R53 w odniesieniu do
substancji, dla której całkowita inwentaryzowana ilość jest większa niż 2% górnego progu kwalifikującego
substancję do danej klasy.
Wszelkie systemy, działania i wyposażenie zaangażowane w magazynowanie, obróbkę lub transfer substancji
objętych raportem o bezpieczeństwie powinny być ujęte w zakresie oceny ryzyka środowiskowego.
Definicje MAH i MATTE
powinny być wykorzystane w celu określenia zakresu oceny ryzyka
środowiskowego. Ogólnie ryzyko środowiskowe, które nie składa się na MATTE, może być poddane
przeglądowi na etapie określania zakresu, o ile istnieje wystarczające uzasadnienie. Podstawą dokonania
przeglądu z tytułu MATTE jest sytuacja, gdy w określonej zdroworozsądkowej odległości od zdarzenia nie ma
receptora, co sprawia że nie może też dojść do oddziaływania.
Jeśli miejsce zdarzenia podpada również pod IPC (Integrated Pollution Control) lub IPPC (Integrated Pollution
Prevention and Control), zagadnienia ryzyka środowiskowego kontrolowane w ramach tych przepisów powinny
zostać poddane przeglądowi i raportowane w ramach planowego stosowania IPC/IPPC.
C.5.3.
Dane i informacja na potrzeby oceny ryzyka
Informacje o substancjach niebezpiecznych
Konieczna jest dostępność do informacji o substancjach niebezpiecznych dla środowiska. Lista substancji, jakie
należy rozpatrywać, powinna zostać wygenerowana w oparciu o zakres. Lista powinna obejmować substancje
obecne w warunkach typowych i nietypowych. Wszystkie substancje powinny być ocenione pod kątem
potencjalnego ryzyka środowiskowego, nie tylko te, dla których oficjalnie udokumentowano ryzyko. Pozwala to
uzasadnić ewentualne wykluczenie substancji.
Należy też przedstawić informację o zachowaniu substancji w środowisku, jak również dane o bezpośrednich i
opóźnionych skutkach działania substancji. Inne wymagane informacje to: trwałość w środowisku, współczynnik
biokoncentracji, zdolność potencjalnej bioakumulacji, rozpuszczalność, gęstość itd.
Opis zakładu
Należy opisać wszystkie aspekty dotyczące zakładu odnoszące się do zakresu oceny ryzyka środowiskowego.
Dane te obejmują: systemy zarządzania, systemy kontroli, procedury, działania i wyposażenie, które odnoszą się
do oceny ryzyka środowiskowego, a mogą nie być uwzględnione w aspektach bezpieczeństwa rozpatrywanych
w raporcie o bezpieczeństwie. Rodzaje informacji, które w szczególności odnoszą się do oceny ryzyka
środowiskowego to:
Ø lokalizacja, wykaz i warunki użytkowania/przechowywania substancja niebezpiecznych dla
środowiska,
Ø układ i podział systemu odwadniającego, barier itd.,
Ø mapy i plany, przedstawiające te cechy zakładu, które mogą być istotne w przypadku rozlanych
substancji,
Ø działania odnoszące się do ryzyka środowiskowego,
Ø wewnętrzne urządzenia oczyszczające.
Opis środowiska
Należy opisać wszystkie aspekty środowiska odnoszące się do zakresu oceny ryzyka środowiskowego. Dotyczy
to wszystkich mediów środowiskowych i obejmuje:
Ø wody powierzchniowe,
Ø wody podziemne,
Ø glebę i osady.
Należy przedstawić opis receptorów fizycznych, chemicznych i biologicznych we wszystkich powyższych
mediach środowiskowych, uwzględniając receptory znajdujące się na miejscu i poza nim. Powinno to
obejmować wszystkie aspekty zagrożonego środowiska i ekosystemu, a w szczególności:
Ø gatunki z Czerwonej Księgi;
Ø obszary objęte ochroną;
Ø zasoby wodne;
Ø ujęcia wód pitnych;
Ø obszary cenne krajobrazowo;
Ø miejsca cenne ze względów architektonicznych lub historycznych;
Ø zasoby rolne;
12
Ø
populacje ludzkie.
W opisie środowiska należy uwzględnić obszar w skali lokalnej.
W szczególności należy zidentyfikować wrażliwe receptory, takie jak obszary i gatunki specjalnej ochrony.
Wrażliwość środowiskową receptorów można ocenić wykorzystując np. zasady klasyfikacji wód
powierzchniowych i podziemnych przez Agencję Ochrony Środowiska.
Należy też opisać środowiskowe czynniki wpływające na występowanie i przebieg uwolnień awaryjnych,
włącznie z czynnikami hydrologicznymi, meteorologicznymi, hydrogeologicznymi, geograficznymi,
klimatycznymi itd. Może okazać się konieczne przeprowadzenie szczegółowych badań w celu określenia
charakteru lokalnego środowiska. Ponadto należy też zidentyfikować działalności prowadzone poza granicami
miejsca potencjalnej awarii, które mogą wchodzić w interakcje ze skutkami awarii, np. znajdujące się w
sąsiedztwie zakłady przemysłowe, oczyszczalnie ścieków itd.
C. 5.4. Identyfikacja zagrożeń
Techniki identyfikacji zagrożeń
W celu identyfikacji zagrożeń wykorzystuje się szereg technik, takich jak HAZID, HAZOP, HAZAN, FMEA
itp. Zasadniczo są one stosowane dla celów związanych z bezpieczeństwem i wymagają pewnego rozszerzenia,
aby mogły być stosowane w odniesieniu do zagrożeń środowiskowych. Na przykład można opracować słowa
kluczowe HAZOP specyficzne dla zagrożeń środowiskowych, takie jak „skutki środowiskowe”, „wody
pogaśnicze”, itd.
Można połączyć HAZID „środowiskowy” i HAZID „bezpieczeństwa” (patrz rys. C.2). Dywergencja powstaje na
etapie rozpatrywania ścieżek i skutków. Przy dokonywaniu HAZID „bezpiecze ństwa” wszystkie zdarzenia
zidentyfikowane podczas badania powinny być sprawdzone, pod kątem ewentualnych skutków
środowiskowych, ponieważ mogą zajść zdarzenia, które mają zarówno implikacje dla bezpieczeństwa, jak i dla
środowiska.
Identyfikacja
zagrożenia
poważną
awarią
(zintegrowane
bezpieczeństwo i
ochrona środowiska)
QRA - ilościowa
ocena ryzyka
procesowego
Oszacowanie
częstości
QRA - ilościowa
analiza ryzyka
środowiskowego
Rys.C.2. Przykład połączenia identyfikacji zagrożeń na poziomie bezpieczeństwa i poziomie środowiskowym
Zdarzenie początkujące / analiza przyczyn
Podstawowa teoria zakłada równość pomiędzy zdarzeniami istotnymi dla środowiska i dla bezpieczeństwa.
Zgodnie z przepisami COMAH zrozumienie w jaki sposób dochodzi do zdarzeń ma kluczowe znaczenie dla
wykazania i zrozumienia ryzyka oraz podjęcia odpowiednich środków zarządzania ryzykiem.
W celu zrozumienia dlaczego i w jaki sposób dochodzi do uwolnień zagrażających środowisku analiza ryzyka
środowiskowego powinna obejmować rozważenie następujących czynników:
Ø bezpośrednie przyczyny – nie spełniające standardów warunki/działania/praktyki,
Ø podstawowe (bazowe) przyczyny – czynniki osobowe/systemowe,
Ø utrata kontroli – nieadekwatne systemy/standardy/zgodność.
13
Analiza ryzyka środowiskowego powinna identyfikować wszystkie zdarzenia początkujące awaryjne uwolnienia
substancji niebezpiecznych do środowiska, przy użyciu informacji o zdarzeniach historycznych, z drzew błędów
itd. Jak w analizie bezpieczeństwa. Należy rozważyć zarówno przyczyny wewnętrzne, jak i zewnętrzne w
stosunku do miejsca zdarzenia. Przykładowe przyczyny mogą być następujące:
Ø błąd operatora (80% awarii przypisywanych jest wyłącznie tej przyczynie),
Ø niewłaściwy załadunek (np. niewłaściwe napełnianie zbiorników),
Ø ekstremalne warunki środowiskowe (np. powódź),
Ø utrata obsługi,
Ø sabotaż.
Awaria jako zjawisko
Bardzo istotne jest zrozumienie w jaki sposób przebiega awaria. Na przykład jak i dlaczego kolektor nie jest w
stanie pomieścić rozlanej substancji. Trzy podstawowe przyczyny, jakie należy rozważyć, aby zrozumieć samo
zjawisko awarii, są następujące:
Ø zachowanie uwalnianych substancji,
Ø analiza ścieżek na miejscu awarii,
Ø efekt domina lub eskalacji.
Konieczne jest określenie w jaki sposób zachowują się substancje po uwolnieniu, np. czy wchodzą w reakcje z
powietrzem, wodą lub innymi substancjami, czy zmieniają fazę, w jaki sposób ulegają rozcieńczeniu itd.
Zachowanie substancji musi zostać scharakteryzowane zanim zostaną poddane ocenie rodzaje ścieżek. Trzeba
rozpatrywać zachowanie substancji w warunkach standardowych oraz przewidywalne zachowanie w warunkach
nietypowych.
Ścieżka substancji jest to fizyczna droga lub drogi, jakimi uwolniona substancja może być transportowana do i w
środowisku. Proces ten można przedstawić przy pomocy drzewa zdarzeń. Analiza ścieżek dla celów oceny
ryzyka środowiskowego obejmuje zazwyczaj następujące czynniki:
Ø wtórne zanieczyszczenie – schemat, warunki, możliwości,
Ø spływ rozlanych substancji po powierzchniach, do kanałów itd.,
Ø czynniki związane z zarządzaniem, np. reakcja operatora, procedury kontroli,
Ø odległość pomiędzy źródłami a ścieżkami,
Ø plan miejsca awarii, możliwości i warunki drenażu itp.,
Ø bariery np. kolektory,
Ø cechy geograficzne/geologiczne/hydrogeologiczne, które mogą utrudniać lub ułatwiać migrację
zanieczyszczeń,
Ø wpływ zróżnicowanych warunków pogodowych (np. wód sztormowych),
Ø urządzenia oczyszczające,
Ø wykrywanie, zamykanie,
Ø lokalizacja pomp, rurociągów itd.,
Ø zdolności przerobowe urządzeń oczyszczających.
Raport o bezpieczeństwie powinien uwzględniać efekt domina. Trzeba wziąć pod uwagę działalność
prowadzoną w sąsiedztwie, które mogą wchodzić w interakcje z działaniem zakładu. W raporcie należy określić,
czy zakład został zaliczony do grupy zakładów domina.
Analiza ścieżek powinna odzwierciedlać efektywność istniejących i proponowanych środków, jeśli chodzi o ich
wpływ na częstotliwość występowania awarii.
Wykaz potencjalnych scenariuszy awarii
Scenariusze awarii powinny być opracowane dla przypadków uwolnień zidentyfikowanych w HAZID. Na
przykład scenariusz skutków dla bezpieczeństwa i środowiska powinien być zdefiniowany dla uwolnień
substancji, które mają potencjalny wpływ na poziom bezpieczeństwa i na ochronę środowiska. Następnie można
opracowywać kolejne scenariusze ujmujące wszystkie możliwe skutki dla środowiska i bezpieczeństwa. Wykaz
scenariuszy powinna być wygenerowana z uwzględnieniem następujących czynników:
Ø przebieg i przyczyny awarii,
Ø poważne i drobne przypadki niesprawności wyposażenia załadunkowego, procesowego, rurociągów
itd.,
Ø mieszaniny substancji, niechciane produkty uboczne reakcji chemicznych, nietypowe warunki lub
stężenia substancji,
Ø zagrożenie wystąpieniem poważnej awarii wynikające z normalnego działania instalacji lub z
wystąpienia warunków nietypowych,
14
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
przypadki powtarzającej się niesprawności sprzętu,
scenariusz błędu operatora,
problemy z przebiegiem procesów – niekontrolowane reakcje chemiczne,
efekt domina,
scenariusze dotyczące konserwacji, funkcjonowania, modyfikacji i wyłączania instalacji z użytku.
Przegląd
W celu skoncentrowania oceny ryzyka środowiskowego na poszczególnych zagadnieniach dotyczących ryzyka
można wprowadzić etap przeglądu, aby wykluczyć scenariusze lub zdarzenia nie prowadzące do wystąpienia
poważnych awarii niebezpiecznych dla środowiska. Na tym etapie analizy ryzyko nie jest jeszcze oceniane.
Ważne jest aby przeglądu dokonywać z duża ostrożnością, a wszelkie niejasne sytuacje traktować jako
potencjalnie niebezpieczne dla środowiska.
C.5.5.
Analiza częstości awarii
Informacje źródłowe
Dla każdego scenariusza awarii trzeba zdefiniować szczegółowe informacje źródłowe, włączając w to wszystkie
dane niezbędne do określenia natury i częstości występowania uwolnień w granicach zakładu. Informacje
źródłowe obejmują:
a)
b)
c)
d)
e)
uwalniane substancje, rozmiar/poziom uwolnienia/czas trwania uwalniania,
warunki uwolnienia (ciśnienie, temperatura, faza),
lokalizacja, kierunki uwolnienia,
warunki zewnętrzne,
częstość lub prawdopodobieństwo uwolnienia.
Szczegóły dotyczące uwolnienia (w szczególności punkty 1-3) powinny pochodzić bezpośrednio z procesu
identyfikacji zagrożeń. Można wykorzystać modelowanie zrzutu w celu oceny ilościowej początkowego
poziomu uwalniania i innych charakterystyk zależnych od czasu. Czas trwania uwalniania obejmuje czas
wykrycia zdarzenia i odcięcia instalacji plus skutki potencjalnego wybuchu lub awaryjnego opróżnienia
zbiorników. Uwalnianie może mieć charakter gwałtowny i katastroficzny lub też stopniowy i ciągły – w obu
przypadkach trzeba określić poziom i czas trwania uwalniania. Ponadto trzeba też określić poziom i czas trwania
uwalniania zanieczyszczeń na kolejnych etapach awarii, np. uwalnianie zanieczyszczeń wtórnych lub uwalnianie
zanieczyszczeń, które chwilowo zostały zatrzymane/zebrane w systemie odwadniającym.
Opierając się na warunkach panujących w miejscu zdarzenia i charakterystyce zachowania uwalnianych
substancji, rozważanych w odniesieniu do konkretnego rodzaju awarii, zazwyczaj można scharakteryzować i
przedstawić informację dotyczącą warunków zewnętrznych dla każdego scenariusza awarii. Każdy scenariusz
może dawać wiele wyników końcowych w zależności od przyjętej ścieżki. Drzewo zdarzeń jest efektywnym
środkiem opisującym warunki zewnętrzne i określającym prawdopodobieństwo różnych sposobów przebiegu
scenariusza oraz uzyskania różnych sytuacji końcowych.
Częstość awarii będzie determinowana przez częstość występowania kombinacji zdarzeń początkujących (takich
jak np. rozlanie) i określonych warunków lub czynników zewnętrznych. Wypracowano kilka podstawowych
podejść do oceny częstości awarii, które można stosować oddzielnie lub w kombinacjach:
Ø podejście jakościowe,
Ø ogólne dane historyczne o zaistniałych niepowodzeniach i niesprawnościach,
Ø specyficzne dane historyczne dotyczące przedsiębiorstwa/zakładu lub instalacji,
Ø bezpośrednia kwantyfikacja (np. z użyciem drzewa błędów).
Podejście jakościowe może mieć formę systemu kategoryzacji opartego na liczbach lub słowach, np.
częstotliwość LL, L, M, H, HH (bardzo niska, niska, średnia, wysoka, bardzo wysoka). Ogólne lub specyficzne
dane historyczne dają bardziej rygorystyczną podstawę oceny częstotliwości. Bardzo użyteczna jest
kwantyfikacja, ponieważ uwzględnia przyczyny i pozwala jasno określić środki, dzięki którym można
zapobiegać awarii lub ograniczać jej skutki. Posługiwanie się kwantyfikacją wymaga jednak ostrożności, gdyż
obliczona częstotliwość może być znacząco niższa od rzeczywistej, jeżeli zostaną pominięte powszechnie
występujące drobne niedociągnięcia i niepowodzenia. Zastosowane podejście powinno obejmować ocenę
niepewności, jaką obarczone są wykorzystywane dane.
Techniki oceny częstości
Ocena częstości zdarzeń wymaga rozważenia trzech zagadnień:
a) ilość i rodzaj wyposażenia (np. liczba zbiorników reakcyjnych),
15
b) częstość wykonywania określonych zadań (np. częstość wyłączeń w celach konserwacyjnych),
c) czynniki związane z systemem zarządzania.
Scenariusz awarii ogólnie będzie wynikał ze specyfiki zadań i wyposażenia. W celu określenia częstości
występowania lub prawdopodobieństwa zdarzeń trzeba znać wyposażenie i zadania.
Powszechnie wiadomo, że prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia określone jest przez kombinację
podstawowych informacji dotyczących częstości (np. ilości wyposażenia/zadań) i czynników systemu
zarządzania (np. stopnia przeszkolenia operatora). Nie ma jednak żadnego łatwego sposobu zebrania i
opracowania tych danych. Trzeba rozpatrywać specyficzne aspekty środowiskowe systemu zarządzania, np.:
Ø dokumentacja – procedury, informacja, zapisy itd.,
Ø wykorzystanie informacji – identyfikacja i ocena zagrożeń,
Ø wdrażanie i efektywność procedur i kontroli,
Ø zaangażowanie – zdefiniowane cele, zasady działania, role i zakresy odpowiedzialności,
Ø przeszkolenie i zarządzanie dostawcami,
Ø audyt.
Ocena tych czynników może być przeprowadzona dla innych celów, np. dla potrzeb audytu o szerokim zakresie.
Trzeba przedstawić dowody funkcjonowania systemu zarządzania obejmującego zagadnienia środowiskowe,
może to obejmować odniesienie do uznanych standardów, takich jak EMAS lub ISO 14001.
Trzeba też jasno rozróżnić prawdopodobieństwo (np. 0,20 czyli 20% co oznacza 1 szansę na 5) od częstości (np.
1/10000 lat czyli 10–4/rok). Częstość jest to wskaźnik występowania określonego zdarzenia w określonym
czasie. Prawdopodobieństwo odnosi się do możliwości wystąpienia jednego spośród wielu zdarzeń możliwych w
określonych warunkach i czasie.
Analiza ścieżki na miejscu zdarzenia
Analiza ścieżki zanieczyszczenia na miejscu zdarzenia kwantyfikuje czynniki zidentyfikowane w analizie
przebiegu awarii w celu oceny prawdopodobieństwa, że uwolniona substancja zanieczyszczająca przedostanie
się poza granice zakładu. Uwolnione substancje nie zawsze przedostają się do środowiska (np. do wód
powierzchniowych). Mogą zostać przechwycone przez zakładowy system kanalizacji i zatrzymane w nim. W
niektórych przypadkach należy także wykonać analizę ścieżki przedostania się substancji poza miejsce awarii,
np. do zewnętrznej sieci kanalizacyjnej.
Dość prosty przykład analizy ścieżki zanieczyszczenia na miejscu awarii, przedstawiony jako drzewo zdarzeń,
zaprezentowano na rys. C. 3.
Drzewo zdarzeń opisuje uwolnienie substancji niebezpiecznej w fazie płynnej do środowiska i warunkowe
zdarzenia, które mogą prowadzić do przedostania się zanieczyszczenia poza granice zakładu doprowadzając do
zanieczyszczenia środowiska.
Analiza ścieżki zanieczyszczenia opisuje także sytuację, gdy substancja palna może ulec zapłonowi co wymusza
zastosowanie wód gaśniczych, które mogą przenosić zanieczyszczenie. Prawdopodobieństwo uwolnienia
substancji na zewnątrz oblicza się poprzez pomnożenie prawdopodobieństw dla poszczególnych zdarzeń
warunkowych mogących prowadzić do przedostania się zanieczyszczenia poza miejsce awarii. Natomiast
prawdopodobieństwo poszczególnych zdarzeń warunkowych można ocenić przy użyciu drzewa błędów lub też
na podstawie oceny eksperckiej. Częstość uwolnień na zewnątrz jest iloczynem prawdopodobieństwa uwolnienia
na zewnątrz i częstości występowania pierwotnego uwolnienia.
Zapobieganie, kontrola i eliminacja awarii
Ocena ryzyka środowiskowego (włączają w to analizę ścieżki na miejscu zdarzenia) umożliwia operatorowi
zidentyfikowanie krytycznych elementów ryzyka w eliminowaniu, zapobieganiu i kontroli transportu
uwolnionych zanieczyszczeń poza granice miejsca awarii.
Należy zidentyfikować i sprawdzić różne opcje zarządzania ryzykiem na miejscu zdarzenia, oraz ustalić ich
priorytetowości zgodnie z następującą hierarchią zarządzania ryzykiem:
1. Eliminacja poprzez usuniecie źródła, ścieżki lub receptora.
2. Zapobieganie lub łagodzenie poprzez zmniejszanie prawdopodobieństwa wystąpienia szkód lub
zmniejszanie ich rozmiarów.
3. Kontrola poziomu uszkodzeń po wystąpieniu awarii dzięki planowaniu działań ratowniczych i
reagowania na wypadek awarii.
16
Zapłon?
Zastosowanie
wód
gaśniczych?
Zawiodła
pierwotna
obudowa
bezpieczeństwa?
Zawiodła wtórna
obudowa
bezpieczeństwa?
Skutki
poza
zakładem
Rozlanie/
wyciek poza
granice
zakładu
TAK
Odpowiedź:
NIE
Rozlanie
zatrzymane w
granicach
zakładu
Rozlanie
zatrzymane
w miejscu
uwolnienia
Rozlanie/
wyciek poza
granice
zakładu
Rozlanie
zatrzymane w
granicach
zakładu
Rozlanie
zatrzymane
w miejscu
uwolnienia
Uwolnienie
substancji
ciekłej
Rozlanie/
wyciek poza
granice
zakładu
Rozlanie
zatrzymane w
granicach
zakładu
Rozlanie
zatrzymane
w miejscu
uwolnienia
Rys. C.3. Przykładowe drzewo zdarzeń w miejscu awarii
17
Operator powinien rozważyć wszystkie rozsądne możliwości eliminacji ryzyka jeszcze przed identyfikacją
strategii zapobiegania i kontroli awarii. Opcje zapobiegania ryzyku można zidentyfikować i sprawdzić
wykorzystując analizę przyczyn awarii. Opcje kontroli ryzyka można zidentyfikować posługując się analizą
przebiegu awarii i ścieżek zanieczyszczeń na miejscu awarii. Tego rodzaju analizy dostarczają informacji o
krytycznym znaczeniu dla opracowania efektywnych planów ratowniczych.
Opcje zarządzania ryzykiem dla potrzeb zapobiegania i kontroli mogą koncentrować się na zmniejszaniu:
Ø częstotliwości w wyniku prowadzenia kontroli przy zastosowaniu specjalistycznego sprz ętu (np.
detektorów) i kontroli zarządzania (np. inspekcje i konserwacja);
Ø rozmiarów uwolnienia (lub skutków) w wyniku kontroli rozwiązań sprzętowych i kontroli
zarządzania (np. procedury zamykania części ścieżki zanieczyszczenia na miejscu awarii w
przypadku wystąpienia niebezpieczeństwa awarii).
Na tym etapie oceny ryzyka środowiskowego oceniane są tylko rozmiary uwolnienia, a nie ekspozycja
środowiskowa lub oddziaływanie na środowisko. Opcje zarządzania ryzykiem koncentrują się więc na
zmniejszaniu rozmiarów uwolnienia, bez dysponowania wiedzą o jego potencjalnych konsekwencjach.
Opcje zarządzania ryzykiem można wybierać na podstawie kosztów, korzyści i ryzyka związanego z każdą
opcją.
Przegląd
Przegląd może zostać wykonany pod koniec analizy ryzyka środowiskowego źródła w celu ograniczenia liczby
scenariuszy uwolnienia i zdarzeń rozpatrywanych na etapie oceny ryzyka środowiskowego ekspozycji. Dzięki
temu zasoby nie są marnowane na przeprowadzanie oceny ryzyka, które nie jest znaczące.
Można zastosować następujące kryteria przeglądu:
Ø częstość występowania uwolnień zewnętrznych pomiędzy 10-6 a 10-8 na rok;
Ø uwolnienia podlegające naturalnemu rozcieńczaniu (np. przez wody w systemie oczyszczania) do
poziomu przy którym brak oddziaływania na środowisko (no environmental effect level - NOEL) lub
niższego jeszcze przed przedostaniem się do środowiska;
Ø małe uwolnienia, które prawdopodobnie nie mogą stać się przyczyną poważnej awarii;
Ø koszty dalszej analizy nie są uzasadnione, jeśli rozważyć korzyści, jakie analiza może przynieść.
Przegląd oparty na rozcieńczaniu (np. przez zużyte wody pogaśnicze) i opcja zarządzania ryzykiem rozproszenia
nie są praktykami akceptowanymi.
C.5.6.
Skutki awarii
Podejście i modelowanie informacji
Decyzja o przeprowadzeniu modelowania ekspozycji lub modelowania skutków środowiskowych może być
podjęta, jeśli uwolnienie do środowiska mogące potencjalnie spowodować MATTE zostanie wykazane za
pomocą analizy zewnętrznej ścieżki zanieczyszczenia.
Ocena skutków awaryjnego uwolnienia do środowiska jest trudnym zadaniem. Można tu zastosować podejście
oparte na modelu fizycznym, danych empirycznych lub analizie jakościowej. Modele transportu i „losów”
środowiskowych można wykorzystać na potrzeby analizy skutków lub ekspozycji wynikającej z uwolnienia do
środowiska. Istnieje wiele modeli o różnym stopniu złożoności, które można zastosować do tego celu. Osoba
przeprowadzająca ocenę powinna rozważyć wiarygodność, dostępność i możliwość zastosowania danego
modelu w określonej sytuacji.
Modelowanie transportu i „losów” środowiskowych powinno wykorzystywać dane zaczerpnięte z opisu
środowiska. Operator może zdecydować, czy przeprowadza modelowanie deterministyczne, czy też
probabilistyczne. Najbardziej wrażliwe zmienne probabilistyczne to dane środowiskowe dotyczące przepływów
(np. prędkość wiatru, natężenie przepływu wód itd.) i ich kierunków. W przypadku użycia modelu
deterministycznego scenariusz powinien idealnie przedstawiać rozkład przestrzenny oddziaływań.
Założenia i ograniczenia modelowania dyspersji powinny być jasno opisane. Jeśli sprawia to trudności należy
zasięgnąć opinii eksperta.
Wtórne reakcje chemiczne zachodzące w środowisku wodnym lub w powietrzu można ocenić gdy uwolnienie
powodujące poważne zagrożenie środowiska wchodzi w interakcje z uwolnieniami (ciągłymi lub awaryjnymi)
18
pochodzącymi z działalności prowadzonej w sąsiedztwie. Może to być uzasadnione, gdy ekotoksyczność
chemicznych produktów ubocznych jest wyższa niż substancji pierwotnej lub gdy do interakcji dochodzi w
pobliżu ważnych lub wrażliwych zasobów środowiskowych.
Można także modelować trwałość substancji powodujących poważne zagrożenie w środowisku, jak również
depozycję lub osadzanie materiału pochodzącego ze smugi zanieczyszczenia na wrażliwych receptorach. Można
też oceniać konsekwencje zdarzeń związanych z zapłonem materiałów palnych (zniszczenia w wyniku eksplozji
lub promieniowania, chmury dymu pochodzącego z pożaru itd.).
Analiza ścieżki zewnętrznej
Zasadnicze powody przeprowadzania analizy zewnętrznej ścieżki zanieczyszczenia to potrzeba:
1) przedstawienia lokalnym władzom informacji niezbędnych do przygotowania zewnętrznych
planów ratowniczych;
2) przedstawienia informacji potrzebnych do przeprowadzenia modelowania ekspozycji.
Przykład prostej analizy ścieżki zewnętrznej przedstawiono na rys. C.4 (jak uwolnienie poza granice zakładu
może prowadzić do uwolnienia do wód powierzchniowych i podziemnych).
Rysunek ścieżki zewnętrznej opisuje jak zdarzenia warunkowe wpływają na transport substancji niebezpiecznej
w środowisku.
Odległość zagrożenia i inne wyniki
Środowiskowe skutki uwolnienia można scharakteryzować przy użyciu modelowania transportu i „losów”
zanieczyszczenia. Wyniki można przedstawić w następujący sposób:
Ø schemat kwalifikacji jakościowej awarii;
Ø dawka uwolnionej substancji docierająca do wrażliwego receptora;
Ø czas, w jakim zanieczyszczenie dociera do wrażliwego receptora;
Ø zasięg plamy zanieczyszczenia;
Ø indeks szkodliwości środowiskowej (Environmental Harm Index, EHI).
Jeśli zostanie przeprowadzone modelowanie transportu i “losów” środowiskowych zanieczyszczenia, konieczne
jest uwzględnienie niepewności obciążającej wszystkie parametry.
Podatne receptory znajdujące się w zasięgu skutków awarii należy zidentyfikować poprzez porównanie poziomu
ekotoksyczności i przewidywanych stężeń środowiskowych. Można to uzupełnić informacjami o zasięgu
skutków, tj. długości, obszarze lub objętości.
Wymagania zewnętrznych planów ratowniczych nie dotyczą zakładów, dla których można wykazać, że nie
dojdzie do żadnych skutków zewnętrznych w przypadku awarii.
Zewnętrzne plany ratownicze
Od operatora nie oczekuje się przygotowania zewnętrznych planów ratowniczych, ale powinien on przedstawić
władzom lokalnym wszystkie informacje niezbędne do przygotowania takich planów. Aby moc przedstawić te
informacje, trzeba wcześniej dokonać analizy ścieżki zanieczyszczenia poza granicami miejsca awarii. Analiza
ścieżki zewnętrznej może dostarczyć danych o ewentualnych stronach trzecich, które mogą być narażone na
skutki awarii (np. spółki wodne) i które w razie awarii należy, jak najszybciej powiadomić.
Informacje o receptorach narażonych na wpływ awarii można uzyskać na podstawie analizy modelowanej
ekspozycji. Określony w tej analizie czas dotarcia zanieczyszczenia do receptora pomaga określić ile czasu mają
zewnętrzne służby ratownicze na podjęcie działań zapobiegających.
Przegląd
Kolejny przegląd służy określeniu, czy potrzebna jest dalsza analiza i jaki powinien być stopień jej
uszczegółowienia.
Ocena ryzyka środowiskowego ekspozycji obejmująca modelowanie transportu i „losów” środowiskowych
powinna dostarczyć informacji wystarczającej do przeprowadzenia analizy ryzyka środowiskowego dla
oddziaływań jakościowych.
Przegląd dokonywany pomiędzy etapami analiza ryzyka środowiskowego ekspozycji i analizy ryzyka
środowiskowego oddziaływań jest podobny do tego przeprowadzanego pomiędzy etapami analiza ryzyka
środowiskowego źródła a analiza ryzyka środowiskowego ekspozycji.
19
Głównym argumentem przemawiającym za wykonaniem ilościowej oceny ryzyka środowiskowego oddziaływań
może być np. potencjalna trwała utrata izolowanej populacji gatunku zagrożonego lub chronionego.
Koszt badania receptorów biologicznych i ich sezonowe zróżnicowanie zazwyczaj są zbyt wysokie, chyba że
dane takie już są dostępne z wcześniejszych badań. Może to być konieczne przed przystąpieniem do oceny
ilościowej ryzyka środowiskowego oddziaływań.
Wyciek z rury
kanalizacyjnej?
Przelanie/Spływ lub
inny sposób dotarcia
do wód
powierzchniowych?
Skuteczne
zatrzymanie
poza
zakładem?
TAK
Uwolnienie
do wód
podziemnych
Odpowiedź:
NIE
Uwolnienie
do wód
powierzchniowych
Uwolnienie
poza zakład
Uwolnienie
do wód
powierzchniowych
Zatrzymanie
poza
zakładem
Rys. C.4. Przykładowy schemat postępowania przy uwolnieniu substancji poza zakład
C.5.7.
Oddziaływanie awarii
Podejście i kryteria
Ilościowa ocena oddziaływań na środowisko jest bardzo złożona i obarczona dużym poziomem niepewności.
Pewien stopień kwantyfikacji jest możliwy, ale zazwyczaj konieczna jest mocne jakościowego uzasadnienie.
Należy w pełni opisać zastosowane podejście. Generalnie dla potrzeb oceny oddziaływań można zastosować,
oddzielnie lub w połączeniach, następujące rodzaje podejścia:
Ø relację ekoksyczności (np. dawka-odpowiedź),
Ø kryterium szkodliwości środowiskowej (np. LC50, kryterium ładunku),
Ø kryterium skutków nieistotnych (np. poziom, przy którym nie obserwuje się skutków - No Observed
Effect Levels - NOEL),
Ø doświadczenia z awarii, które wydarzyły się w przeszłości,
Ø dynamiczne modelowanie populacji.
Jeśli stosuje się kryterium szkodliwości należy jednoznacznie zidentyfikować receptory.
20
Skutki awarii mogą dotyczyć poszczególnych gatunków, zbioru gatunków (bioróżnorodności), struktury
populacji lub całokształtu siedliska bądź ekosystemu. Jest bardzo niewiele informacji o poziomie reakcji
populacji na zniszczenia. Przy definiowaniu oczekiwanego poziomu zmian należy wziąć pod uwagę naturalną
zmienność, jaka może wynikać ze znaczących zmian w receptorach.
Przy wyborze podejścia do oceny oddziaływań należy wziąć pod uwagę skutki bezpośrednie i opóźnione, a także
zidentyfikować kluczowe obszary niepewności.
Oddziaływanie na receptor
Należy zidentyfikować oddziaływania w relacji do kryteriów przyjętych dla MATTE, dla wszystkich receptorów
potencjalnie narażonych na skutki awarii, zidentyfikowanych w ocenie ekspozycji. Ponadto należy także
przedstawić każde potencjalnie poważne oddziaływanie nie mieszczące się w definicji MATTE.
C.5.8.
Przedstawianie wyników analizy ryzyka środowiskowego
Podsumowanie
Ocena ryzyka środowiskowego powinna zawierać podsumowanie wyników i wnioski odnoszące się do celów
stawianych analizie, wykazując że:
Ø operator rozumie ryzyko MATTE związane z działaniem instalacji,
Ø ryzyko wynikające z zagrożenia MATTE jest na akceptowalnym poziomie,
Ø podejmowane są adekwatne środki w celu zapobiegania awarii i łagodzenia jej ewentualnych
skutków,
Ø kompetentnym władzom przedstawiono wyczerpująca informacje na potrzeby planowania
przestrzennego i podejmowania innych decyzji,
Ø lokalnym władzom dostarczono informacje potrzebne do przygotowania zewnętrznych planów
ratowniczych,
Ø wykazano wpływ wewnętrznych i zewnętrznych planów ratowniczych na kształtowanie się poziomu
ryzyka,
Ø wymieniono niezbędne informacje z operatorami zakładów znajdujących się w sąsiedztwie, w celu
uniknięcia efektu domina.
Prezentacja danych
Wyniki analizy ryzyka środowiskowego można przedstawić w następujący sposób:
Ø całościowe ryzyko wynikające z MATTE dla zakładu z odniesieniem do odpowiednich kryteriów;
Ø identyfikacja składowych ryzyka, np. przez nadawanie rangi wszystkim zdarzeniom lub
identyfikowanie głównych składowych.
Istnieje wiele sposobów prezentacji informacji, w zależności od rodzaju przeprowadzanej oceny:
Ø opis jakościowy (np. niskie/średnie/wysokie ryzyko),
Ø proste systemy punktacji (np. 1-5, 1-100),
Ø ilościowe parametry modelowania (np. indeks szkodliwości środowiskowej - EHI),
Ø wykresy stężeń/odległości,
Ø liczba receptorów podlegających oddziaływaniu w odniesieniu do częstości skutków,
Ø czas powrotu do stanu wyjściowego.
Wyniki oceny można podsumować dla wszystkich zdarzeń i scenariuszy, przedstawiając całkowite ryzyko
środowiskowe lub tez w podziale na znaczące składowe ryzyka. Można także zaprezentować poziom
niepewności związany z oceną. Pozwala to operatorowi określić poziom ufności z jakim można podejmować
decyzje w oparciu o wyniki oceny.
Kryteria akceptacji ryzyka
Kryteria akceptacji ryzyka wskazują co można uznać za nieistotne, akceptowalne lub tolerowalne, odnośnie
skutków lub częstości awarii niebezpiecznych dla środowiska. Akceptowalność można określić rozpatrując tylko
skutki awarii lub oba czynniki.
Kryteria akceptacji ryzyka nie są tak dobrze opracowane dla ryzyka środowiskowego, jak dla ryzyka odnośnie
bezpieczeństwa. Niemniej jednak pewne kryteria istnieją. Są one zawarte w:
Ø “Green Leaves Book”7 wydanej przez DETR;
7
DETR ‘Green Leaves Book: Guide to Risk Assessment and Risk Management for Environmental protection
(1995, zaktualizowana w 1998)
21
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
projekcie “zarządzanie szkodami dla środowiska”, opracowanym przez DETR;
strefach ochrony wód (ustanowionych dla rzeki Dee);
publikacji HSE nt. tolerowalności poważnych awarii;
specyficznych kryteriach opracowywanych przez przedsiębiorstwa;
w równoważeniu kosztów, korzyści i ryzyka podczas wyboru opcji.
Niektóre przedsiębiorstwa opracowują wewnętrzne kryteria zarządzania ryzykiem dla awarii środowiskowych,
których można używać przy ocenie akceptowalności. Oddzielną sprawą jest akceptowalność ryzyka awarii w
ocenie opinii publicznej. Przykładowe kryteria oceny ryzyka przedstawiono na rys. C.4.
Skala częstości awarii
1.00E+00
1
1.00E-01
1.00E-02
1.00E-03
ALARP
1.00E-04
1.00E-05
1.00E-06
1.00E-07
1.00E-00
0,001
2
0,01
0,1
1
10
100
Skala skutków dla środowiska
Objaśnienia:
1
– obszar ryzyka akceptowalnego
ALARP – obszar ALARP
2
– obszar ryzyka nieakceptowalnego
Rys. 4. Przykładowa ilustracja wydzielenia obszarów ryzyka
Porównanie wyników z kryteriami
Należy dokonać oceny akceptowalności. Wyniki analizy ryzyka środowiskowego powinny być porównane
kryteriami akceptacji ryzyka środowiskowego. Należy zidentyfikować i wyeliminować ryzyko nieakceptowalne.
Znaczące ryzyko tolerowalne, ale znajdujące się w granicach akceptowalności należy obniżyć tak, jak to tylko
praktycznie możliwe (zgodnie z podejściem ALARP - As Low As Reasonably Practicable lub BATNEEC Best
Available Techniques Not Entailing Excessive Costs). Ryzyko akceptowalne należy zidentyfikować i pominąć.
Ocena i wybór środków zarządzania ryzykiem
C.5.9.
Identyfikacja środków zarządzania ryzykiem
Każda instalacja ma zazwyczaj dostępne, planowane lub potencjalne środki, które wpływają na
wynikające z MATTE. Środki zarządzania ryzykiem dzielą się na dwie kategorie:
ryzyko
1) środki zmniejszające częstotliwość (np. procedury konserwacji)
2) środki zmniejszające niekorzystne skutki (np. zapobiegające wtórnemu zanieczyszczeniu).
Środki zarządzania ryzykiem mogą odnosić się do zarządzania lub do wymagań sprzętowych. Mogą obejmować
następujące elementy:
Ø
Ø
Ø
Ø
systemy zarządzania (np. poziom szkoleń),
czynniki zaprojektowania procesu (np. zasadę bezpiecznego projektowania),
czynniki operacyjne procesu (np. systemy kontroli lub procedury operacyjne),
systemy zabezpieczające (np. podwójne ściany zbiorników, system odwadniania),
22
Ø
Ø
Ø
plany akcji ratowniczej,
plany remediacji (restauracja, izolacja i monitoring),
środki monitorowania poziomu ryzyka informujące o jego ewentualnych zmianach.
Identyfikacja środków powinna być prowadzona z wykorzystaniem wytycznych BATNEEC8 lub praktyk
przemysłowych, np. wytyczne HSE zapobiegania awariom, zalecenia straży pożarnej itd.
Ocena środków
Raport o bezpieczeństwie powinien zawierać ocenę środków zarządzania ryzykiem wynikającym z poważnej
awarii niebezpiecznej dla środowiska (MATTE). Obejmuje to ocenę realizacji bieżących i planowanych środków
oraz uzasadnienie podjęcia lub odrzucenia innych środków. Ocena powinna zademonstrować proces
podejmowania w przedsiębiorstwie decyzji dotyczących tych środków.
Można przeprowadzić przegląd lub ranking środków pod kątem kosztów, efektywności, technicznej
wykonalności, łatwości zastosowania itd. Należy zidentyfikować ryzyko, które wdrażane środki mają
zredukować w odniesieniu do składowych ryzyka zidentyfikowanych w prezentacji danych oceny ryzyka.
Uzasadnienie wyboru lub odrzucenia środków powinno opierać się na:
Ø całościowy poziom ryzyka zwianego z działaniem instalacji,
Ø koszty i korzyści poszczególnych środków,
Ø względna przydatności środków z rozpatrywanego zakresu,
Ø polityka przedsiębiorstwa dotycząca zarządzania ryzykiem (odniesienie do MAPP),
Ø bezpieczeństwo, techniczna wykonalność, inne czynniki,
Ø wytyczne dotyczące stosowania BATNEEC i praktyk przemysłowych.
Wpływ podejmowania określonych środków lub kombinacji środków na poziom ryzyka można przedstawić w
kontekście ryzyka, jakie zaistnieje bez zastosowania i zastosowaniem tych środków. Można przeprowadzić
analizę kosztów i korzyści, porównać redukcję ryzyka z kosztami związanymi z wdrażaniem poszczególnych
środków, lub też porównać koszty dla poszczególnych rodzajów środków.
Środki podejmowane w celu zmniejszenia ryzyka związanego z awarią niebezpieczną dla środowiska mogą
przynosić także inne korzyści. Na przykład wprowadzenie systemu podwójnych zabezpieczeń materiałów
toksycznych lub palnych może poprawić system ochrony przeciwpożarowe lub zapobiegać ekspozycji ludzi.
Dla wybranych środków należy wykazać istnienie wystarczających zasobów finansowych i innych potrzebnych
do ich wdrożenia i utrzymania. W szczególności łatwe do identyfikacji powinny być systemy i wyposażenie
krytyczne dla utrzymania stałego poziomu ryzyka. Należy przedstawić sposoby monitorowania poziomu ryzyka.
Raport powinien wykazywać, że potrzebne zasoby są dostępne także na potrzeby ewentualnych akcji
poawaryjnych.
W raporcie powinno zostać oszacowane ryzyko po wprowadzeniu wszystkich proponowanych środków. Można
wykorzystać koncepcje poziomu tolerancji i ALARP (As Low As Reasonably Practicable) w celu określenia, czy
proponowany zestaw środków jest odpowiedni.
Wybrane opcje powinny reprezentować najlepszy wariant środowiskowy (BPEM - Best Practicable
Environmental Option)9. Należy mieć świadomość, że nie można bezpośrednio przenosić ryzyka
środowiskowego z jednego medium środowiskowego na inne.
Dla nowych instalacji raport o bezpieczeństwie powinien odnosić się do wyboru miejsca i uzasadniać ten wybór
w kontekście ewentualnego występowania awarii niebezpiecznych dla środowiska.
8
Chief Inspector Guidance Notes (BATNEEC) Requirements i HMIPI, The Determination of BATNEEC, 1994
Environment Agency, Guidance for the Environment Agencies’ Assessment of Best Practicable Environmental Option Studies at Nuclear
Sites 2004
9
23
Dodatek 1.
Różne receptory
Tabela 1. Krajowe rezerwaty przyrody, obszary specjalnego zainteresowania naukowego, rezerwaty morskie (ląd/woda)
Medium:
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
ląd/woda (międzypływowe / przybrzeżne subpływowe)
Obszary specjalnego zainteresowania naukowego (Sites of
Special Scientific Interest, SSSIs10) reprezentują obszary
ocenione, jako szczególnie ważne dla populacji roślin, zwierząt,
ze względów geologicznych lub z powodu ukształtowania terenu.
Są to minimalne obszary siedlisk, które należy chronić, aby
utrzymać obecny zasięg i rozkład rodzimych gatunków roślin i
zwierząt. Mogą to być obszary lądowe (biologiczne lub
geologiczne), słodkowodne lub morskie. W praktyce granica
SSSI od strony morza uzależniona jest od przyjętej definicji lądu,
ale generalnie może rozciągać się do linii przebiegu średniej
niskiej wody (międzypływowa).
Receptor:
NNRs, SSSIs, MNRs
Definicja receptora:
Krajowe rezerwaty przyrody (NNRs)
Obszary specjalnego zainteresowania naukowego
(SSSIs), zarówno biologiczne (lądowe lub wodne), jak
i geologiczne
Morskie rezerwaty przyrody (MNRs)
Krajowe rezerwaty przyrody (National Nature Reserves,
NNRs11) stanowią wybór kluczowych najważniejszych na
obszarze kraju obszarów specjalnego zainteresowania
naukowego. NNRs są ustanawiane w celu ochrony
najważniejszych siedlisk organizmów dziko żyjących i formacji
geologicznych. Są to najcenniejsze przykłady poszczególnych
typów siedlisk i reprezentują najważniejsze zasoby kraju. Wybór
NNRs oparty jest na kryteriach obejmujących wrażliwość
siedlisk i gatunków, rozmiary, brak zakłóceń, obecność biocenoz
szczególnie bogatych gatunkowo, obecność gatunków rzadko
występujących i stopień zachowania naturalnego charakteru
ekosystemu.
Próg:
Stosowane są następujące progi:
− ponad 0,5 ha obszaru objętego negatywnym
wpływem, lub więcej niż 10 % obszaru objętego
wpływem (w zależności od tego, który obszar jest
mniejszy), lub
− ponad 10 % konkretnego siedliska lub populacji danego
gatunku objętej negatywnym wpływem,
to próg dla poważnej awarii
Tabela 2.
Morskie rezerwaty przyrody (Marine Nature Reserves, MNRs12)
są projektowane na obszarach pomiędzy linią wysokiej wody a
granicą lądu.
Obszary Natura 2000, obszary ramsarskie (ląd/woda)
Medium:
Ląd/woda
Receptor:
Obszary Natura 2000 (SPAs, SACs), obszary ramsarskie
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Punktem centralnym polityki ochrony gatunków i siedlisk Unii
Europejskiej jest tworzenie sieci ekologicznej obszarów chronionych
- Natura 2000. Natura 2000 obejmują specjalne obszary ochrony
siedlisk (SACs) i obszary specjalnej ochrony ptaków (SPAs).
SPAs są tworzone w celu ochrony siedlisk ptaków wymienionych
w załączniku 1 Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony
dzikich ptaków, tzw. dyrektywy ptasiej (Council Directive
79/409/EEC of 2 April 1979 on the conservation of wild birds; OJ L
103 25/04/1979, oraz w celu ochrony ptaków migrujących. Są to
przede wszytkim siedliska ptaków, a zwłaszcza obszary podmokłe.
SACs chronią typy siedlisk oraz gatunki zwierząt i roślin wymienione
w Dyrektywie Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie
ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory, tzw.
dyrektywie siedliskowej (Council Directive 92/43/EEC of 21 May
1992 on the conservation of natural habitats i of wild fauna i flora; OJ
L 206 22/7/199), włącznie z siedliskami i gatunkami morskimi.
10
11
12
SSSI są odnotowane w rozdziale 28 Wildlife & Countryside Act 1981.
NNRs są projektowane zgodnie z rozdziałem 19 National Parks i Access to the Countryside Act 1949
zgodnie z rozdziałem 36 Wildlife & Countryside Act 1981
24
Tabela 3.
Inne obszary chronione (lądowe)
Medium:
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
ląd
Receptor:
Inne obszary chronione
Definicja receptora:
Obszary środowiskowo wrażliwe (Environmentally Sensitive
Areas, ESAs)
Obszary cenne krajobrazowo (Areas of Outstanding Natural
Beauty, AONBs)
Pasy zieleni
Parki narodowe (National Parks)
Lokalne rezerwaty przyrody (Local Nature Reserves, LNRs),
Parki wiejskie (Common land/country parks)
Wartości przyrodnicze chronione są poprzez wyznaczanie
obszarów takich, jak SSSI i NNR. Jednakże, jest też wiele
innego rodzaju obszarów chronionych tworzonych w celu
zachowania wartości krajobrazowych, widokowych,
rekreacyjnych lub estetycznych.
Tego rodzaju obszary mogą być także (lub nie) związane z
ochrona dzikiej przyrody, ale cenne są przede wszystkim ze
względów krajobrazowych, estetycznych (zachowanie
naturalnego piękna), historycznych, archeologicznych,
geologicznych lub rekreacyjnych.
Próg:
Ponad 10% lub 10 ha obszaru zniszczone, w zależności od
tego który obszar jest mniejszy, to próg dla poważnej awarii.
Tabela 4.
Rzadkie siedliska (ląd/woda)
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Medium:
Ląd/woda
Rzadkie/kluczowe siedliska są cenne głównie ze względu na
ich zmniejszający się zasięg i rozmieszczenie. Z tego względu
są one traktowane jako zagrożone. Ponadto pewne obszary,
zwłaszcza morskie, brzegowe i estuaria są szczególnie ważne
ze względów funkcjonalnych i maja dla ekosystemów
kluczowe znaczenie. Z kolei inne obszary, choć nie tak cenne
same w sobie, są warte ochrony ze względu na szczególne
gatunki je zamieszkujące.
Receptor:
Rzadkie siedliska
Definicja receptora:
Siedliska wymienione w Biodiversity Action Plan
Cechy geologiczne: jaskinie, pokłady zawierające
skamienieliny, żyły minerałów, moreny itd.
Aby zlokalizować najcenniejsze obszary receptorowe należy
konsultować się odpowiednimi instytucjami lokalnymi i
krajowymi, zajmującymi się ochroną powierzchniową i
gatunkową.
Próg:
Zniszczenie 1 % obszaru siedliska lub 2 ha, w zależności
od tego który obszar jest mniejszy, to próg dla poważnej
awarii.
25
Tabela 5.
Siedliska szeroko rozpowszechnione (ląd/woda)
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Medium:
Ląd/woda
Kryterium wielkości 10 ha powierzchni może odnosić się
zarówno do całości zanieczyszczonego obszaru, jak i do wielkości
obszaru wykluczonego z produkcji z powodu zanieczyszczenia
pewnej jego części. Zakłada się, że może być niemożliwe
bezpieczne wyznaczenie obszaru zanieczyszczonego i konieczne
jest wykluczenie z użytkowania całego pola. Trzeba pamiętać, że
Definicja receptora:
Siedliska występujące powszechnie, włącznie z obszarami w terenach wiejskich może znajdować się wiele obszarów o
rolnymi, które nie są sklasyfikowane gdzie indziej, tj. nie są wysokiej wartości przyrodniczej dotąd nie objętych ustawową
ochroną, oraz że brak objęcia ochrona na obecnym etapie nie
chronione lub rzadkie.
oznacza, że obszar nie ma dużej wartości ekologicznej.
Lasy
Receptor:
Siedliska szeroko rozpowszechnione
Próg:
Poważną awarią będzie:
• zanieczyszczenie 10 ha lub więcej, na rok lub dłużej,
uniemożliwiające uprawę zbóż lub wypas zwierząt
gospodarskich, lub też uniemożliwiające udostępnienie
obszaru ludności ze względu na ryzyko kontaktu przez
skórę z niebezpiecznymi substancjami, lub
• zanieczyszczenie jakiegokolwiek siedliska wodnego
uniemożliwiające połów ryb lub prowadzenie hodowli
wodnej lub uniemożliwiające udostępnienie akwenu
ludności.
Tabela 6.
Warstwa wodonośna (wody podziemne)
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Medium:
woda
Receptor:
Warstwa wodonośna, wody podziemne
Definicja receptora:
Zasoby wodne w glebie i poniżej gleby
Próg:
Poważną awaria będzie:
•
każda awaria, po której konieczna będzie podjęcie na
dużą skalę lub długotrwałych środków remediacyjnych, lub
•
każdy
przypadek
kontaminacji/zanieczyszczenia
(trwałymi substancjami) wydarzający się w 1 strefie
ochrony wód podziemnych (najbardziej podatne zasoby
wód podziemnych)
26
Zasoby wód podziemnych zlokalizowane są zwykle poniżej
warstwy gleby w formacjach skalnych. Około 75 % wód
podziemnych w Anglii i Szkocji użytkowanych jest jako źródła
wody pitnej. Ponieważ wody podziemne są trudno dostępne,
trudna jest tez ich remediacja po wystąpieniu awarii. Z tego
względu każda awaria, która grozi zanieczyszczeniem tych wód
traktowana jest jako poważna.
Agencja Ochrony Środowiska publikuje politykę ochrony wód
podziemnych dla Anglii i Walii, klasyfikując podatności wód
podziemnych na zanieczyszczenie w oparciu o rodzaj warstw
gruntu leżach ponad nimi, głębokość zwierciadła wód, i inne
cechy geologiczne. Podobna politykę dla Szkocji przygotowuje
Szkocka Agencja Ochrony Środowiska. W instytucjach tych
można znaleźć informacje o podatnych wodach podziemnych
zlokalizowanych w danej okolicy.
Dyrektywa o ochronie wód podziemnych przed pewnymi
substancjami niebezpiecznymi (80/68/EWG) zostanie wkrótce
włączona do Ramowej Dyrektywy Wodnej. Dyrektywa ta
dotyczy kontrolowania zrzutów pośrednich i bezpośrednich
pewnych substancji do wód podziemnych, zawiera dwie listy
substancji – lista 1 substancji, których nie wolno wprowadzać do
wód podziemnych i listę 2 substancji, które mogą szkodliwie
oddziaływać na wody podziemne.
Tabela 7.
Gleba lub osady (ląd/woda)
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Medium:
Ląd/woda
Nie istnieją liczbowe kryteria jakości gleby, które pozwalałyby
określić czy awaria miała poważne skutki w odniesieniu dla
gleby lub osadów. Dlatego też próg musi być ustalony w
kategoriach innych niż liczbowe.
Różne metody fizycznego ulepszania gleby lub osadów mogą
prowadzić do utraty glebowej różnorodności biologicznej,
podobnie jak wysoki poziom zanieczyszczenia wieloma
substancji (takimi jak: metale ciężkie lub trwałe
zanieczyszczenia organiczne) lub mieszaniny substancji.
Operatorzy zakładu powinni zwrócić uwagę na wcześniejsze
prace Interdepartmental Committee on the Redevelopment of
Contaminated Land (ICRCL 59/83), w których wymieniono
progi dla różnych zanieczyszczeń, oraz na prace holenderskie,
w których ustalono poziomy dla różnych zanieczyszczeń gleby
(tzw. lista holenderska). Dokumenty te dostarczają pewnych
podstaw w odniesieniu do zanieczyszczenia gleby, ale nie mogą
być używane dla wypełnienia wymagań Dyrektywy Seveso
II/COMAH. Podobne dokumenty dostępne w Ameryce
Północnej mają podobne ograniczenia.
Receptor:
Gleba lub osady
Definicja receptora:
Materiał na powierzchni ziemi lub podstawa kolumny
wody o głębokości 1m (próbka gleby pozyskana z 10
centymetrowej warstwy wierzchniej na potrzeby analizy
chemicznej)
Próg:
Kontaminacja lub zanieczyszczenia receptorów takich jak
• gleba uznana przez kompetentne władze za
zanieczyszczoną (tj. zanieczyszczona tak, że bieżące,
planowane lub przyszłe użytkowanie musiało ulec
zmianie), lub
• osady przesycone substancjami powodującymi
obniżenie chemicznej lub biologicznej jakości wód
leżących ponad nimi, na okres przekraczający kilka dni.
Pogorszenie biologicznej jakości gleby lub osadów, takie
że organizmy powszechnie występujące w ekosystemie
zanikają (np. dżdżownice, nicienie glebowe), struktura
biocenozy ulega zmianie na okres przekraczający jeden
sezon lub normalne funkcjonowanie ekosystemu zostaje
poważnie zaburzone przez okres przekraczający jeden rok.
Tabela 8.
Budynki zabytkowe (ląd, obszary przekształcone przez człowieka)
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Medium:
Ląd – obszary przekształcone przez człowieka
Budynki o szczególnej wartości architektonicznej lub
historycznej znajdują się na listach opracowywanych przez
kompetentne instytucje krajowe.
Receptor:
Budynki zabytkowe
Definicja receptora:
Budynki uznane za zabytkowe
Próg:
•
zniszczenie budynków uznanych przez odpowiednie
instytucje za zabytkowe, lub zniszczenie pomników, takie
że nie maja już one wartości architektonicznej, historycznej
lub archeologicznej, powodujące usuniecie z listy
zabytków, o ile nie zostaną podjęte prace restauracyjne, lub
•
zniszczenie obszaru ważnego ze względów
archeologicznych lub objętego ochroną z tego powodu.
27
Tabela 9.
Różne receptory wodne
Medium:
Woda
Wyjaśnienie / uzasadnienie:
Receptor:
Różne
Definicja receptora:
Wody podziemne, wody pitne, wody służące do hodowli
ryb, kąpieliska
Próg:
Standard odnosi się do emisji ciągłej i zgodnie z
odpowiednim prawodawstwem europejskim (wymienionym
obok) nie powinien być przyjmowany jako definicja
poważnej
awarii.
Jednakże,
określony
poziom
przekroczenia tego standardu powinien być rozpatrywany
podczas poawaryjnej remediacji i prac restauracyjnych.
28
Dyrektywa 80/68/EWG dotycząca ochrony wód podziemnych
przez
zanieczyszczeniem
pewnymi
substancjami
niebezpiecznymi, ma na celu kontrole bezpośredniego i
pośredniego usuwania tych substancji do wód podziemnych.
Dyrektywa 80/778/EWG dotycząca jakości wody pitnej, ustala
standardy jakości wód pitnych bezpiecznych dla zdrowia
ludzkiego.
Dyrektywa 75/440/EWG przedstawia wymagania co do
zabezpieczania wód powierzchniowych stanowiących źródło
wody pitnej.
Dyrektywa
76/464/EWG
dotycząca
zanieczyszczenia
powodowanego przez pewne substancje niebezpieczne
usuwane
do
wód
powierzchniowych,
wymagające
kontrolowania emisji.
Dyrektywa 78/659/EWG dotycząca wód przeznaczonych do
hodowli ryb, ustalająca standardy jakości wód do hodowli
łososia. W przypadku gdy wody nie spełniają standardów
konieczne jest ograniczenie emisji.
Dyrektywa 79/923/EWG dotycząca jakości wód w których
żyją skorupiaki, chroni jakość wód przybrzeżnych, w których
żyją te organizmy.
Dyrektywa „kąpieliskowa” (76/160/EWG) dotycząca jakości
wód słodkich i morskich przybrzeżnych, użytkowanych jako
kąpieliska – określa 19 parametrów fizycznych, chemicznych i
mikrobiologicznych definiujących jakość wód i nakłada
wymogi dotyczące monitoringu.
Dyrektywa IPPC (Integrated Pollution Prevention i Control
Directive, 96/61/WE) reguluje zagadnienia emisji do
powietrza, wód i gleby, jest to podstawowa dyrektywa
regulująca emisje ze źródeł punktowych
Ramowa Dyrektywa Wodna ustala wspólne podejście do
osiągnięcia celów środowiskowych w zakresie ochrony wód
powierzchniowych i podziemnych.
Dodatek 2.
Substancje niebezpieczne dla środowiska 13
Zgodnie z Dyrektywą Seveso II poważna awaria definiowana jest (art. 3) jako “poważna emisja, pożar lub
wybuch wynikający z niekontrolowanego rozwoju sytuacji w przebiegu działań prowadzonych w zakładzie
objętym zakresem tej dyrektywy, i prowadzący do powstania poważnego niebezpieczeństwa dla zdrowia
ludzkiego i/lub środowiska, bezpośrednio lub z opóźnieniem, w obrębie lub poza zakładem, przy udziale jednej
lub więcej substancji niebezpiecznych”. Ponadto Załącznik VI do dyrektywy szczegółowo definiuje kryteria
zgłaszania awarii Komisji, jak przedstawiono to w art. 15. Przy rozpatrywaniu uszkodzenia środowiska kryteria
załącznika VI przewidują przy rozpatrywaniu :
Bezpośrednie uszkodzenia środowiska
Ø Trwałe bądź przedłużające się uszkodzenia siedlisk lądowych:
− 0,5 ha lub więcej siedliska chronionego prawnie ze względów środowiskowych lub
konserwatorskich,
− 10 lub więcej hektarów bardziej rozpowszechnionych typów siedlisk, włączając w to
obszary rolne,
Ø
Znaczne lub długotrwałe uszkodzenia siedlisk słodkowodnych lub morskich
− 10 km lub więcej rzeki lub kanału,
− 1 ha lub więcej jeziora lub stawu,
− 2 ha lub więcej obszaru delty,
− 2 ha lub więcej linii brzegowej lub otwartego morza.
O awarii należy raportować, gdy ilość substancji niebezpiecznej, jaka bierze w niej udział, przekracza 5% ilości
kwalifikującej do zastosowania art. 9 (podanej w kolumnie 3 zał. I Dyrektywy Seveso II), lub jeśli w wyniku
awarii oprócz powstania szkód środowiskowych doszło do zranień ludzi, utraty mienia, zniszczeń poza obszarem
zakładu.
Analiza awarii, które wydarzyły się w przeszłości
Siódma Techniczna Grupa Robocza przeprowadziła analizę awarii, które wydarzyły się w przeszłości i miały skutki
środowiskowe, koncentrując się na wszelkich pouczających wnioskach, jakie można było wyciągnąć z tych zdarzeń.
Rozpatrywano ograniczoną liczbę przypadków, uznanych za najbardziej typowe. Awarie te zostały wybrane nie
tylko ze względu na powagę konsekwencji, ale także ze względu na zebrane w związku z nimi doświadczenia,
dotyczące rodzaju substancji niebezpiecznych, typu zakładów, dróg zanieczyszczenia, ilości uwolnionych substancji
i zasięgu skutków awarii (tab. C.1).
Substancje biorące udział w awariach
W badanych przypadkach awarii występowały następujące kategorie substancji niebezpiecznych:
r Substancje bardzo toksyczne dla organizmów wodnych, trwałe w środowisku wodnym (R50/53),
zarówno nieorganiczne (np. cyjanki), jak i organiczne (np. pentachlorofenol).
r Substancje bardzo toksyczne dla organizmów wodnych, nietrwałe w środowisku wodnym (R50), np.
siarczek potasu.
r Substancje toksyczne dla organizmów wodnych, trwałe w środowisku wodnym (R51/53), np. kryolit,
kumen.
r Pestycydy, herbicydy i insektycydy (np. endosulfan, disulfoton, paration, lindan). Klasyfikacja
większości z nich ze względu na skutki środowiskowe to R50 i R50/53. Stanowią odrębną kategorię,
ponieważ często biorą udział w awariach, a konsekwencje ich oddziaływania są bardzo poważne
(włączając w to efekty synergistyczne wynikające z uwolnienia więcej niż jednej substancji).
r Substancje ropopochodne (np. benzyna, nafta, olej napędowy). Proponowana klasyfikacja większości z
nich to R51/53. Stanowią odrębną kategorię ze względu na różne charakterystyki fizykochemiczne oraz
zachowanie w środowisku wodnym i “losy” środowiskowe. Substancje ropopochodne bardzo często
biorą udział w awariach mających skutki środowiskowe Na rys. C.5 przedstawiono liczbę rozlewów
olejowych oraz wszystkich innych uwolnień awaryjnych, do jakich doszło na rzece Ren w ciągu
ostatniego dziesięciolecia. Udział rozlewów olejowych w całkowitej liczbie uwolnień awaryjnych waha
się od 40 do 70% (trzeba do dodać, że do wielu z nich dochodzi w trakcie transportu).
13
Niniejszy załącznik opracowano na podstawie m.in. Substances Dangerous for the Environment in the Context of Council Directive 96/82/EC,
Report by Technical Working Group 7, Ed. Michalis D. Christou, Joint Research Centre, European Commission, April 2000, EUR 19651 EN
29
r Piana gaśnicza i produkty rozkładu termicznego (pirolizy). Substancje te są związane z
zanieczyszczeniem środowiska wodnego wodami gaśniczymi, do którego dochodzi w wyniku dużych
pożarów, zwłaszcza magazynów chemicznych (w tym magazynów pestycydów i nawozów). Trzeba
podkreślić trudności, jakie sprawia przewidywanie produktów rozkładu termicznego tego typu form
użytkowych.
Legenda:
- rozlewy olejowe
- pozostałe awaryjne zanieczyszczenia
Rys. C.5.
Awaryjne zanieczyszczenia na Renie14
r Odpady z działalności górniczej i oczyszczalni. Substancje obecne w wodach odpadowych stanowią
kolejna interesująca kategorie zanieczyszczeń, chociaż trudno jest przewidzieć dokładny skład wód
odpadowych. Ostatnie awarie, do jakich doszło w Hiszpanii i Rumunii, dowodzą dużego znaczenia tej
kategorii substancji.
r Substancje nie klasyfikowane jako niebezpieczne dla środowiska. Nie ma znaczenia, że pewne
substancje obecnie nie klasyfikowane jako groźne dla środowiska, biorą udział w awariach o
poważnych skutkach środowiskowych. Wynika to z faktu, że klasyfikacja substancji zgodna z
dyrektywą 67/548/EWG jest procesem dynamicznym i stale podlega postępowi. Niektóre z 400
substancji, niesklasyfikowane wcześniej pod względem skutków środowiskowych, zostały ocenione w
trakcie 24 i 25 ATP i zaklasyfikowane jako R50, R50/53 i R51/53. Jeszcze więcej jest substancji, które
nie były dotąd oceniane pod kątem skutków środowiskowych i potencjalnie mogą być w przyszłości
zaklasyfikowane jako niebezpieczne dla środowiska i zaliczone do jednej z powyższych kategorii
ryzyka. Ponadto inne kategorie substancji, takie jak substancje korodujące (np. kwas siarkowy lub
azotowy) mogą brać udział w awariach o bardzo poważnych skutkach dla środowiska.
Typy zakładów
Analiza awarii historycznych skupia się na instalacjach stacjonarnych, ponieważ takie podlegają zakresowi
Dyrektywy Seveso II. Jednakże zbierane są także dane o awariach transportowych oraz takich, do których
dochodzi w zakładach nie objętych obecnie zakresem dyrektywy, ponieważ mogą one dać pogląd na losy
zanieczyszczeń w środowisku wodnym i na zasięg skutków. Jako potencjalne miejsca awarii niebezpiecznych
dla środowiska zidentyfikowano następujące rodzaje zakładów lub działań:
Ø instalacje stacjonarne;
Ø magazyny chemiczne i agrochemiczne;
Ø instalacje magazynujące w elektrowniach;
Ø oczyszczalnie ścieków;
14
źródło: IRC (Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Renu)
30
Ø
Ø
Ø
Ø
działalność transportowa (drogowa, kolejowa, morska i śródlądowa). Zwłaszcza jeśli chodzi o olej
napędowy, transport jest głównym źródłem zanieczyszczeń awaryjnych, ponieważ substancje
ropopochodne używane są jako paliwa;
obszary portów i lotnisk;
rurociągi;
zbiorniki odpadów i zbiorniki końcowe w przemyśle wydobywczym.
Drogi zanieczyszczania
Badanie potencjalnych dróg zanieczyszczania jest bardzo istotne, zwłaszcza na etapie projektowania różnych
instalacji i systemów na terenie zakładu (systemu przeciwpożarowego, systemu kanalizacji, itd.), a także dla
zachowania gotowości i możliwości reagowania w przypadku awarii. W trakcie analizy awarii historycznych
zidentyfikowano wiele dróg zanieczyszczenia, z czego najbardziej specyficzne to:
Ø zrzucenie wód gaśniczych do środowiska wodnego,
Ø zrzuty poprzez system kanalizacji,
Ø zrzuty poprzez system kanalizacji deszczowej,
Ø zrzuty razem z wodami odpadowymi w oczyszczalniach ścieków,
Ø bezpośrednie uwolnienie (np. z pękniętego rurociągu lub uszkodzonego zaworu),
Ø przelanie z zbiorników magazynowych,
Ø uwolnienie w trakcie operacji napełniania lub wyładunku (np. statków lub barek),
Ø uwolnienie ze statków/barek,
Ø zrzuty poprzez system wód chłodniczych,
Ø uwolnienie do powietrza a następnie zanieczyszczenie środowiska wodnego w wyniku depozycji
(cząstek lub deszczu),
Ø bezpośrednie zrzuty do ziemi (tj. substancja niebezpieczna może przesączyć się do warstwy
wodonośnej lub przedostać do środowiska wodnego).
Skutki: uszkodzenia ekosystemu
Jednym z podstawowych parametrów definiujących skutki awarii są szkodzenia ekosystemu. Skupiono się na
ekosystemach wodnych (wodach powierzchniowych – rzekach, jeziorach, estuariach – i wodach morskich),
które obejmują nie tylko siedliska wodne, ale także gatunki ptaków i owadów, poszukujące w tych siedliskach
pożywienia. Rozpatrywane ekosystemy obejmują:
Ø organizmy bentosowe;
Ø roślinność wodną;
Ø rozwielitki / glony;
Ø ryby (np. pstrągi, lipienie, węgorze, łososie, ryby morskie);
Ø bezkręgowce;
Ø owady;
Ø ptaki;
Ø gatunki brzegowe;
Ø gatunki poszukujące pożywienia w siedliskach wodnych;
Ø siedliska lądowe nawadniane przez zanieczyszczoną rzekę lub jezioro;
Ø populacje zamieszkujące środowisko wodne sezonowo (ptaki migrujące, inne zwierzęta w trakcie
migracji);
Ø populacje ryb hodowlanych i innych hodowlanych organizmów wodnych.
Skutki awaryjnych rozlewów dla tych organizmów mogą być poważne. Raportowano o różnym stopniu
uszkodzeń:
Ø całkowite zniszczenie całej populacji danego gatunku,
Ø wyginięcie znacznej części populacji, ale bez znaczącego wpływu na jej funkcjonowanie jako
całości,
Ø wyginięcie znacznej części populacji, wpływające jej funkcjonowanie jako całości,
Ø oddziaływanie na populacje, ale nie prowadzące do śmierci osobników (np. zmniejszenie
reprodukcji),
Ø gatunek uległ skażeniu ale przetrwał (ryzyko przeniknięcia zanieczyszczenia do łańcucha
pokarmowego),
Ø proste zanieczyszczenie części rzeki lub jeziora.
W ujęciu horyzontu czasowego, skutki mogą być krótko- lub długotrwałe, a czas powrotu do równowagi krótki
lub długi. Dynamika populacji także jest bardzo istotna: możliwe jest, że dany gatunek nie jest zbyt wrażliwy na
dane zanieczyszczenie i przetrwa awaryjne rozlanie. Jeżeli jednak inne gatunki, którymi się żywi nie przetrwają,
31
populacja i tak odczuje skutki awarii. Efekt synergistyczny jednoczesnego oddziaływania kilku zanieczyszczeń
na ekosystem także może nasilać niekorzystne skutki awarii. Stopień rozcieńczania ścieków jest bardzo istotny
dla kreślenia poziomu uszkodzeń: małe jezioro, jako system zamknięty, jest bardziej podatne niż rzeka, nie tylko
ze względu na wyższe stężenia zanieczyszczenia i dłuższy czas trwania ekspozycji, ale także ze względu na brak
niezanieczyszczonych siedlisk, z których mogą migrować zdrowe organizmy.
Trzeba też podkreślić istnienie skutków innych niż ekologiczne. Obejmuje to zakłócenia w dostarczaniu wody
pitnej dla ludzi i zwierząt, zakłócenia w użytkowaniu wód (turystycznym, rybołówstwie itd.). Koszty
oczyszczania i przywracania rzeki lub jeziora do stanu wyjściowego są zazwyczaj bardzo wysokie. Inny
komponent środowiska, który może ulec zanieczyszczeniu w wyniku rozlewu olejowego to wody gruntowe.
Pomimo ukierunkowania prac grupy na wody powierzchniowe, pośrednie zanieczyszczenie podziemnej warstwy
wodonośnej także powinno być brane pod uwagę.
Wreszcie, pojawiają się różne wymiary planowania zagospodarowania przestrzennego, związane z geograficzną
bliskością zakładów potencjalnie niebezpiecznych i rodzajów działalności wykorzystującej środowisko wodne
lub miejsc szczególnie chronionych ze względów przyrodniczych (patrz art. 12 dyrektywy).
Zasięg skutków w relacji do rodzaju substancji i uwolnionych ilości
Zasięg skutków jest bezpośrednio związany z rodzajem substancji niebezpiecznej i jej uwolnioną ilością. Im
bardziej substancja jest toksyczna dla środowiska wodnego, tym poważniejsze są skutki jej uwolnienia. W tym
kontekście substancje R50/53 mogą spowodować poważniejsze skutki niż substancje R51/53. Ważnym
parametrem jest też trwałość substancji; im trwalsza substancja, tym dłużej ekosystem wraca do stanu
wyjściowego. Jednakże długi okres restauracji może być skutkiem awarii z udziałem substancji R50 (tj. bardzo
toksycznej ale nietrwałej), ze względu na rozległe skutki i fakt, że po awarii nie ma siedlisk nieskażonych. Z
tego punktu widzenia substancje charakteryzujące się zwrotem ryzyka R50 są dokładnie analizowane w obszarze
objętym zakresem dyrektywy.
Pestycydy są często obecne w szczególnie poważnych awariach, ze względu na ich wysoką toksyczność dla
środowiska wodnego oraz fakt, że zazwyczaj uwalnianych jest kilka substancji, które następnie oddziaływają na
ekosystem synergistycznie.
Substancje ropopochodne zachowują się jako zanieczyszczenia w specyficzny sposób. Z jednej strony występuje
niszczące oddziaływanie rozlewów olejowych na ptaki i środowisko wybrzeża lub brzegu rzeki. Z drugiej
toksyczność tych substancji dla organizmów wodnych nie jest tak wysoka (zwłaszcza w porównaniu z
substancjami R50), a rozpuszczalność w wodzie relatywnie niska. Olej ma zdolność szybkiego pokrywania
dużych powierzchni wody, przy czym tworzy rodzaj cienkiego filmu, ograniczającego wymianę tlenu między
wodą a powietrzem. Wiele substancji ropopochodnych wolno ulega biodegradacji i z tego względu
klasyfikowanych jest jako R53. Wreszcie, trzeba podkreślić, że rozlania produktów rafinowanych są znacznie
bardziej niebezpieczne dla środowiska wodnego niż rozlania substancji nierafinowanych, klasyfikowanych jako
R52/53.
W tym kontekście opierając się na analizowanych przypadkach awarii można ustalić, że skutki oddziaływania
substancji ropopochodnych są generalnie mniej groźne dla środowiska wodnego niż skutki zanieczyszczenia
innymi substancjami niebezpiecznymi dla środowiska wodnego. Ponadto postępowanie w przypadku rozlewu
olejowego jest lepiej rozpoznane, a personel ratowniczy lepiej przygotowany do tego rodzaju akcji niż w
przypadku uwolnienia innych substancji.
Wreszcie, szeroką kategorię stanowią substancje nie sklasyfikowane jeszcze jako niebezpieczne dla środowiska,
które miały swój udział w awariach o poważnych skutkach środowiskowych.
W ujęciu ilościowym ważną konkluzją wynikająca z analizy awarii było stwierdzenie, że bardzo małe ilości
substancji – znacznie mniejsze od dyskutowanych przez Techniczną Grupę Roboczą nr 7 – mogą spowodować
poważne zniszczenia środowiska. Ilości pestycydów uwolnione do Renu podczas awarii w Sandoz były mniejsze
niż 20 ton, podczas gdy w innej awarii zaledwie 40 kg lindanu (R50/53) spowodowało wyginięcie 15 ton ryb.
Ważne jest także czy substancja jest już rozcieńczona, np. przez wody pogaśnicze lub odpadowe, czy też nie.
Małe uwolnienia nie powodujące dewastujących skutków nie powinny być lekceważone: one także obniżają
jakość środowiska wodnego i stan ekosystemów.
Ilości uwalniane w porównaniu do ilości obecnych w zakładzie
Ilość substancji uwalniana w trakcie awarii może stanowić zaledwie mały procent całkowitej ilości danej
substancji (w przypadku awarii w Sandoz było to tylko 1-3%). Jednak w niektórych awariach dochodziło do
uwolnienia całej ilości substancji. Ogólnie procent substancji uwalniany w przypadku awarii do środowiska
32
wodnego zależy od scenariusza awarii i drogi przenoszenia zanieczyszczenia. Wycieki z rurociągów, w których
możliwa jest interwencja w postaci zamknięcia zaworu powyżej miejsca wycieku, zazwyczaj prowadzą do
uwolnienia niewielkiego procentu substancji niebezpiecznej, podczas gdy uwolnienie spowodowane wybuchem
lub zawaleniem się dużego zbiornika może obejmować całość zmagazynowanej substancji. Procentowy udział
uwolnienia zależy też od topografii zakładu, na przykład: jeżeli substancja zmagazynowana jest w wielu
mniejszych zbiornikach, jest bardzo mało prawdopodobne, aby wszystkie jednocześnie uległy uszkodzeniu, co
spowodowałoby uwolnienie całości zmagazynowanej substancji do rzeki lub jeziora.
Próby statystycznego zdefiniowania uwalnianego procentu substancji prowadzą do trywialnego wniosku, że
uwolniona ilość substancji może obejmować jej całość lub zaledwie mały procent, w zależności od scenariusza
awarii. W celu dalszego zbadania tej relacji i określenia najbardziej prawdopodobnej wielkości procentowej dla
każdej drogi zanieczyszczenia, potrzebna byłaby duża próba, a taką nie dysponujemy. W rzeczywistości
informacja ta jest w przypadku wielu awarii pomijana lub tracona, a liczba awarii, w których znana jest zarówno
całkowita ilość substancji obecna na terenie zakładu, jak i ilość uwolniona, oraz znane są szczegóły
rozplanowania terenu zakładu, jest raczej ograniczona.
Wnioski
Z powyższej analizy awarii, do których doszło w przeszłości, można wyciągną następujące wnioski końcowe:
Ø
substancje rozważane w poszczególnych kategoriach, tj. klasyfikowane jako R50, R50/53 i R51/53,
brały udział w wielu awariach o poważnych skutkach środowiskowych,
Ø
relatywnie niewielkie ilości – znacznie niższe od ilości podlegających dyskusji – powodowały często
poważne zniszczenia środowiska,
Ø
składowiska i magazyny chemikaliów rolniczych często biorą udział w awariach niebezpiecznych
dla środowiska, stanowią one duże zagrożenie dla środowiska wodnego,
Ø
substancje ropopochodne, choć częściej niż inne substancje występują w awariach, powodujących
skutki dla środowiska, powodują mniejsze od nich szkody (przy udziale porównywalnych ilości
substancji).
33
Tabela C.l. Wybrane awarie z poważnymi skutkami dla środowiska
Lp
Data
miejsce
Przyczyna awarii
Uwolniona substancja
Ilość uwolnionego
zanieczyszczenia
Ilości zebrane/ Zagrożony
Transportoekosystem
wane
Uwagi
PCP znaleziono 18
miesięcy po
zanieczyszczeniu
Odpady PCP
Wymarcie wszystkich
organizmów żywych w
rzece poniżej zrzutu
Żadne, z powodu
zabiegów
3 miesiące, z
powodu zabiegów
Pestycydy
Rzeki i jeziora
poniżej 15 km w
dół rzeki
Zanieczyszczenie ryb (bez
wyginięcia)
Brak danych
Po 6 miesiącach PCP
wykryto w wodzie i
organizmach
Prawdopodobnie
kilka miesięcy
R50/53 - PCP
Nie
stwierdzony
Rzeka i
ziemia
uprawna
2000 Mg śniętych ryby, 360
mil zanieczyszczonej rzeki,
500 akrów skażonych
Krótki
Odpady. Chlorek
potasu i inne sole
są R50
6-22 Mg
680 Mg
Powietrze,
ziemia, rzeka
Ogromne straty w
organizmach żywych w
Renie. Organizmy
bentosowe wyginęły 400
km na dół rzeki
oleje pędny (nr 6)
500000
galonów (ok.
1700 Mg)
Brak danych
Pokrycie roślinności
olejem oraz kilku ptaków
Toluen
Kilkadziesiąt ton
8/10/87
Isla Desolacion,
Magellan Strait
Uwolnienie
z zakładu
przemysłow
W trakcie
przygotowania do
wysyłki
Roślinność
wzdłuż
brzegów
rzeki
Rzeka pływowa
Lekka ropa
naftowa, oleje
grzewcze
6000 m3,
533 m3
70348,8 m3
ropa naftowa
Wody
morskie i
wybrzeże
Zniszczona fauna na
odcinku 5 km rzeki
pływowej
Zanieczyszczone wodorosty, Bardzo ograniczony
oddziaływanie na ptaki
morskie minimalne
2/1/88
Floreffe,
Pansylwania,
USA
Uszkodzenie
zbiornika
magazynowego
oleju
olej (nr 2 diesel)
3 881841
galonów (ok.
12500 Mg)
750000 galonów
(ok. 2400 Mg)
3,8
miliona
galonów
Rzeki i
publiczne ujęcie
wody do picia
Wyginęło 2000-4000
ptaków i ryb, wpływ na
omułki
Pentachlorofenol
Brak danych
Brak danych
Wyciek
pestycydów
stasowanych na
prywatnej farmie
Pęknięcie
zbiornika z
fungicydami
Chlordan, Hystachlor,
Dieldryna, Aldrina
9,5 1 mieszaniny
pestycydów w 900 1
wody
Nie dotyczy
Rzeka i gleba
Brak danych
4
15/9/85
Drogobych,
Ukraina, ZSR
Zniszczenie
ściany zbiornika
w czasie
przeładunku
5
1/11/86
Schweizerhalle,
Szwajcaria
Pestycydy
organofosfrowe
bazujące na rtęci i
cynku
6
4/12/86 Terminal
Savannah Rzeka,
Georgia, USA
Pożar w
magazynie
pestycydów,
przeniknięcie wód
gaśniczych do
rzeki
Zrzut oleju,
przyczyna brak danych
7
1986
8
9
3
Czas powrotu do
stanu normalnego
Zanieczyszczone ryby
przez co najmniej 6
miesięcy
Przelanie z
osadnika
ścieków
2
Skutki długoterminowe
Natychmiastowe śnięcie
ryb
15/12/74
Hattiesburg,
Mississippi,
USA
21/7/75
Strongstown,
Pansylwania,
USA
23/7/80 Northern
Szwecja
1
Skutki krótkoterminowe
Pentachlorofenol, 2,3,4,6- 3 m3 roztworu
Tetrachlorofenol, 2,4,6wodnego
Trichlorofenol
zawierającego
0,8% fungicydów
mixture
Sól potasu (proszek)
Mg
Jezioro i rzeka
34
Po jednym roku,
Spadek populacji
węgorza przez wiele lat większości
gatunków ryb i
organizmów
bentosowych
powróciła
Nie stwierdzono
Pół/rok
Brak danych
R50 / 53.
Pestycydy. Wody
pogaśnicze
Olej w rzece
6-12 miesiące
Bez N i R
6 miesięcy, z
wyjątkiem
mniejszych
obszarów
Brak danych
ropa naftowa w
morzu
Olej w rzece
Lp
Data
miejsce
10
8/6/88 Auzouer
En Touraine,
Francja
11
22/8/88
Gueugnon,
Francja
10/10/88
Dampniat
Francja
22/12/88 Grays
Harbour,
Washington
USA
20/3/89 Saint
Andre de Majencoules, Francja
28/3/89 Vierzon,
Francja
12
13
14
15
Przyczyna awarii
Uwolniona substancja
Eksplozja i
pożar. Spływ
wód gaśniczych
do rzeki
Awaryjny wyciek
podczas
zlewania
Awaryjny wyciek
w wyniku błędu
człowieka lub
Rozszczelnienie
zbiornika cargo
Pochodne fenolu, toluen,
metale ciężkie itd.
Ilość uwolnionego
zanieczyszczenia
Ilości
zebrane/
Transportowane
Zagrożony
ekosystem
Skutki krótkoterminowe
Skutki długoterminowe
Czas powrotu do stanu
normalnego
Uwagi
Kwas azotowy
5001
Rzeka
15-20 Mg śniętych ryb.
Inne gatunki (ptaki,
bezkręgowce) również
wyginęły
500 kg śniętych ryb
Lindan, sód
pentachlorofenolu
40 kg
Rzeka, 14 km
15 Mg śniętych ryb
Ropa naftowa
5500 bbl
(ok. 730
Mg)
70000 bbl
Wody morskie i
wybrzeże
8000 zabitych ptaków
6 miesiące
Ropa w morzu
Transport
drogowy, błąd
człowieka
Transport
drogowy,
awaryjny wyciek
przy załadunku
Wyciek z
rurociągu
biegnącego w
ziemi
Olej fuel
20000 1
(ca 17
Mg)
80001
(ca 7
Mg)
20000 1
Rzeka
Martwe ryby
Krótki
Olej w rzece
Rzeka
Martwe ryby
Olej opałowy
13500 bbl
(ok. 1800
Mg)
Olej pędny
Rzeki i wody
podziemne
R50/53
Bez N i R
Olej w rzece
Żadne
1 rok
Olej
16
2/1/90 Arthur
Kill Waterway,
USA
17
8/4/90
Martelange, Esch,
Luksemburg
Transport
drogowy,
uwolnienie
Kwas chlorooctowy
7 Mg
221
Rzeka i dolina
Zanieczyszczona woda do
picia, 121 martwych ryb
R50
18
3/12/90
Chavanay
Francja
21/1/95 Quebec,
Kanada
Wkolejenie
cysterny
kolejowej
Wkolejenie
cysterny
kolejowej
Węglowodór
Ok. 720 m3
Ok. 1760
m3
Grunt i wody
podziemne
Zanieczyszczenie gruntu
i wód podziemnych
Kwas siarkowy
(skoncentrowany)
234 m3
Rzeka i jezioro
Wymarcie
organizmów żywych
w jeziorze
Olej w
wodach
podziemne
bez N;R tylko
korozja
19
Tereny podmokłe 600 martwych i 100
i linia brzegowa
zanieczyszczonych
olejem ptaków
R50/53.
wody
pogaśnicze
35
Możliwość zagrożenia
procesu składania ikry
lokalne gatunki
Jezioro zamknięto
na 8 lat, a rzekę na
5 lat z punktu
widzenia potrzeb
rekreacyjnych
Lp
Data
miejsce
Przyczyna awarii
Uwolniona substancja
Ilość uwolnionego
zanieczyszczenia
20
19/8/94, Rho,
Włochy
21
4/5/95, Rzeka Eire, Uwolnienie
Francja
pestycydów z
rolniczego
magazynu z
powodu błędu
podczas procesu.
Pestycydy
Brak danych
22
28/2/96,
Rotterdam,
Holandia
Podchloryn wapnia CAS
7778-54-3 kwas
trichloroizocyjanurowy
CAS 87-90-1
Brak danych
Uwolnienie z
cyjanohydryna acetonu
magazynów
CAS-No: 75-86-5
przemysłu petrochemicznego.
Wyciek nastąpił
przez
niedokręcony
element instalacji
systemu
zwalczania pożaru
połączony ze
zbiornikiem ACH.
Poważny pożar w
magazynach na
terenie portu.
Zanieczyszczenie
wód przez wody
pogaśnicze
zawierające
substancje
chemiczne.
Sprawa
przedłożona do
Parlamentu
Europejskiego.
298 Mg
Ilości
Skutki krótkoterminowe
Zagrożony
zebrane/
ekosystem
Transportowane
Wody podziemne Zanieczyszczeni wód
podziemnych, w
szczególności
powierzchowna warstwa
wodonośna (5-8 m) bez
pierwszej warstwy
wodonośnej (30 m) z w
wyniku obecności
nieprzepuszczalnej
warstwy gliny. Warstwa
wodonośna z której woda
jest pobierana leży na ok.
60 m jest jeszcze bardziej
ochroniony.
Rzeka
Zanieczyszczenie rzeki
wzdłuż 12 km. Znaczna
ilość ryb wymarła w
rzece
Rzeka i wody
morskie
36
Znaczne zanieczyszczenie
wód przez wody
pogaśnicze zawierające
substancje chemiczne,
zakłócenie normalnego
życia okolicznej ludności
Skutki długoterminowe
Monitoring
zanieczyszczenia.
Dzienne pomiary w
ponad 25 studniach
Czas powrotu do
stanu normalnego
Uwagi
Wody podziemne
Pestycydy.
R50, R50/53
Wody pogaśnicze
23
6/8/96, Rzeka
Meurthe, Francja
Pożar i wybuch w herbicydy i pestycydy
magazynach.
Pożar nastąpił w
sektorze
składowania
chloranu sodu.
Zanieczyszczenie
wód powierzchniowych
przez wody
pogaśnicze i
deszczowe.
200 m3 wód gaśniczych
z pestycydami spłynęło
do rzeki
Rzeka
37
Zebrano 1,6 Mg
martwych ryb.
Wprowadzono zakaz
kąpieli, poboru wód i
łowienia ryb. Wzrost
natężenia przepływu wód
w rzece od tamy
umieszczonej w górze
rzeki rozcieńczył poziom
zanieczyszczeń
Herbicydy i
pestycydy
Lp
Data
miejsce
24
5/4/97, Courant
de Mimizan
rzeka, Francja
25
2/9/97
Rzeka Meurthe,
Francja
26
16/7/98
Francja
27
28/7/98
Francja
Przyczyna awarii
Uwolniona substancja
Uwolnienie 21 m3
wody z Javel w
wyniku
uszkodzenia
rurociągu.
Nieodpowiednio
napełniony
zbiornik z
alkilofenolem
oksyetylenowanym
Podwykonawca
wezwany do
usunięcia błędnie
dostarczonej
substancji,
spuszczonej ze
ściekami z prania
do sytemu
odprowadzającego
wody opadowe.
Awaria w
procesie
oczyszczania
ścieków i
uwolnienie do
rzeka. Awaria
aparatury
kontrolnej i błąd
operator.
50° roztwór
podchlorynu sodu
Przepełnienie
zbiornika i
przelanie
powstrzymującej
zapory w wyniku
błędu człowieka.
Zrzut do rzeki
poprzez
kanalizację
deszczową.
Woda z Javel
(podchlorynu sodu)
Ilość uwolnionego
zanieczyszczenia
21 m3 roztworu
Ilości
Zagrożony
zebrane/
ekosystem
Transportowane
Rzeka
Skutki krótkoterminowe
Uwagi
Bez N;R
R51/53
Rzeka
Rzeka MEURTHE została
zanieczyszczona na
wzdłuż 15 km.( 1 Mg
śniętych ryb)
Cyjanek, związki miedzi i
substancje utleniające.
Rzeka
Zanieczyszczenie rzeki i
masowe śnięcie ryb
Rzeka
Rzeka została
zanieczyszczona wzdłuż
1.5 km a inna na długości
0,4 km; masowe śnięcie
ryb
38
Czas powrotu do
stanu normalnego
Cała fauna i flora wzdłuż
4 km rzeki Courant de
Mimizan została
zniszczona.
alkilofenol
oksyetylenowany i jego
produkty w kontakcie z
wodą
Brak danych
Skutki długoterminowe
Ok. 100 kg śniętych ryb.
Brak danych n temat
kosztów przywracania
jakości wód w rzece.
odpady
Bez N;R
Lp
Data
miejsce
Przyczyna awarii
Ropa naftowa
Ilość uwolnionego
zanieczyszczenia
28
24/3/89
Prince William,
Alaska, USA
(Exxon Valdez)
29
70 m3
31/5/98
Uwolnienie oleju Olej opałowy
Rzeka Enns, Steyr, opałowego z
Austria
zbiornika
magazynowego
(1000 m3)
wykorzystywaneg
o w systemie
ciepłowniczym.
Uwolnienie
wystąpiło podczas
próbnego
uruchomienia.
31/1/2000
Masywne opady Ścieki zawierające cyjanek
Baia Mare,
śniegu zniszczyły
Rumunia
tamę w kopalni
złota Aural. Ścieki
zawierające
cyjanek
przedostały się do
rzeki Tisza, a
następnie do
Dunaju.
30
Uwolnienie ropy
naftowej z
podziemnego
zbiornika w
EXXON
VALDEZ.
Podejrzewano
zaniedbanie
człowieka
Uwolniona substancja
11 milionów
galonów (ok. 37400
Mg)
Ilości
Zagrożony
zebrane/
ekosystem
Transportowane
Woda morska i
wybrzeże
700 m3
39
Skutki krótkoterminowe
Zanieczyszczeni ponad
1090 mil wybrzeża,
wyginiecie dzikiej fauny.
(prawnie 1000 wydr i ok.
33 000 ptaków wodnych).
Ogromna liczba ryb w
okresie rozrodczym
wyginęła. Większość
obszarów występowania
planktonu została
zniszczona. Oczyszczanie
wybrzeża kosztowało
$1,2bn.
Skutki długoterminowe
Czas powrotu do
stanu normalnego
Oczekiwany
długi okres. W
1999, 10 lat po
awarii, połowa
gatunków
odzyskana.
Uwagi
Ropa naftowa in
sea.
Rzeka
Zanieczyszczenie wzdłuż
35 km. Po 9 tygodniach
po awarii w studniach
woda znacznie skażona
węglowodorem
Olej opałowy w
rzece
Rzeka
Skażenie cyjankiem rzek
Tisza i Dunaj oraz
destruktywne
oddziaływanie na
środowisko wodne
Odpady
przemysłowe