Notatka - Bizancjum - Mat

1. W 395 cesarz Teodozjusz Wielki podzielił cesarstwo rzymskie na Zachodniorzymskie
( stolica Rzym z językiem łacińskim) i Wschodniorzymskie- Bizancjum ( Konstantynopol z j.
greckim)
Cesarstwo Zachodniorzymskie upada w 476 r jest to umowna data , która zamyka starożytność i
rozpoczyna średniowiecze.
Datą upadku Bizancjum jest 1453 r. kiedy Turcy zdobywają Konstantynopol.
Sztuka bizantyjska początkowo stanowi część wschodniej kultury wczesnochrześcijańskiej,
później oficjalna sztuka kościoła prawosławnego.
Wyrosła z tradycji grecko-rzymskiej a następnie wchłonęła elementy hellenistycznego Wschodu
( Aleksandrii, Antiochii, Efezu ,Persji)
Główną cechą tej kultury jest ukazanie potęgi boga przez monumentalizm,
nieziemski antynaturalizm, niezwykły przepych i koloryt, wyrafinowane bogactwo.
Sztuka ta obejmuje tereny Cesarstwa Bizantyjskiego ( płw. Bałkański, Ruś, Azja Mniejsza, Syria,
Egipt, niektóre miasta płw. Apenińskiego.( Ravenna , Palermo na Sycyli)
ARCHITEKTURA BIZANTYJSKA jest reprezentowana przede wszystkim przez architekturę
sakralną
Na początku były to bazyliki na planie prostokąta przedsionkiem . Zwłaszcza na terenie Włoch np.
w Rawennie później, ukształtował się plan centralny ( koło kwadrat, krzyż grecki regularny
ośmiobok ), który jest typowy dla Bizancjum a jego popularność trwa do dziś. Świątynie sklepione
były kopułami.
Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia): San
Apollinare Nuovo, San Apollinare in Classe, San Vitale oraz kościół Świętej Mądrości Bożej
(Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i
religijnej myśli w Bizancjum. Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste, oszałamiają
bogactwem dekoracji wnętrza. W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego na
planie krzyża greckiego (np. kościół Św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach
bałkańskich). Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą.
Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galii
Placydii w Rawennie.
mozaika z san Apolinare In classe Ravenna
kapitel z kościoła św. Witalisa w Rawennie
Hagia Sophia - kościół pod wezwaniem Mądrości Bożej Wspaniała świątynia bizantyjska,
ufundowana przez Justyniana I Wielkiego, wybudowana od 532 do 537. Po zajęciu
Konstantynopola przez Turków w 1453 zamieniona na meczet (wtedy m.in. dobudowano minarety).
Obecnie muzeum.
Pierwszy kościół został zbudowany już podczas panowania Konstantyna Wielkiego, przebudowany
w 415 r. podczas panowania Teodozjusza II, spłonął na początku 532 r. Pierwotnie miał kształt
bazyliki. Po pożarze, Justynian Wielki powierzył prace nad budową nowego kościoła dwom
architektom: Anthemiosowi z Trallesu i Izydorowi z Miletu. W dniu 7 maja 558 kopuła zawaliła się
podczas trzęsienia ziemi. Budowla zostałą wzniesiona w szybkim tempie i na granicy
wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie
niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy cegieł. Kopułę odbudował, jednocześnie ją
podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563 r.). Wewnątrz
kopuły umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa.
Więcej zmian wprowadziły przebudowy dokonane po przekształceniu kościoła w meczet. Dodano
wtedy wysokie minarety i liczne mauzolea otaczające budowlę. Usunięto większość mozaik i
fresków a pozostałe zamalowano. w 1934 r. meczet przekształcono w muzeum i rozpoczęto prace
związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku.
Opis
Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i budowli na planie centralnym. Centralna część nawy
środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31m. Opiera się na
czterech potężnych filarach umieszczonych w narożach kwadratu. Filary są wtopione w ściany
dzięki czemu nie podkreślają zbytnio centralnego rozwiązania części środkowej. Po obu stronach
kopuły dobudowano dwie półkopuły podkreślającą podłużną część kościoła. Nawy boczne
oddzielone są arkadami.- łukami półkolistymi, opartymi na kolumnach o podwójnym kapitelu.
Nowatorsko rozwiązano konstrukcję kopuły. Jej czasza opiera się na za pośrednictwem pierścieniabębna na napiętych trójkątnych żaglach- pendentywach
Pendentyw - kopuła bizantyjska
architektura grecka
Rozwój greckiej architektury bizantyjskiej przypada na wieki od IX do XV. W tym czasie
dominowały (spotykane też wcześniej) świątynie o symetrii środkowej, oparte na rozmaitych
planach: koła, kwadratu, równoramiennego krzyża greckiego czy regularnego ośmioboku
(oktogon). Najczęstszym typem budowli była bazylika oparta na podstawie krzyża greckiego,
przykryta centralnie kopułą. Często też można spotkać budowle krzyżowo-kopułowe na planie
krzyża greckiego wpisanego w czworokąt (kwadrat), przykryte 5 kopułami, z których środkowa jest
wyższa i większa.
W klasztorach na półwyspie Athos oraz w Meteorach spotkać też można budowle czworoboczne
z dwiema kopułami, pokrytymi czerwoną dachówką. Mniejsza kopuła znajdowała się nad
przedsionkiem klasztoru (narteks), druga większa nad główną nawą. Po bokach głównej nawy
znajdowały się najczęściej dwie boczne - znacznie węższe. Nawa główna, a często też boczne,
zakończone były od strony wschodniej półkolistymi wnękami - absydami. W klasztorach mogło
być kilka różnych kaplic, a główny kościół nosił nazwę katolikon.
Mury zewnętrzne świątyń pozostawiano w stanie surowym, urozmaicano je wnękami,
dekoracyjnym układem cegieł, a czasem mozaiką. Główne zdobnictwo było jednak wewnątrz
świątyni. Wejście do świątyni, poprzez narteks, było zawsze od zachodu, a ołtarz po stronie
wschodniej. Ołtarz oddzielony był od części przeznaczonej dla wiernych przegrodą ołtarzową
(balustrada), która z czasem przekształciła się w ikonostas, z zawieszoną pośrodku ikoną. Po obu
stronach absydy (półkolistej wnęki) mieszczącej ołtarz, znajdowały się dwa małe pomieszczenia
pełniące funkcje liturgiczne (pastoforia). Wewnętrzne zdobienia stanowiły okładziny marmurowe,
rzeźbienia, mozaiki i freski. Na ścianach wieszano ikony i dary wotywne. Na głównej kopule
bardzo często umieszczano wizerunek Pantokratora - Chrystusa Władcy Świata.
Po podboju Grecji przez Turcję sztuka Grecka kontynuowała wzory bizantyjskie, traktując je jako
narodowe.
Największe skupienie kościołów bizantyjskich w Grecji jest w Salonikach. Agios Dimitrow ( św.
Dymitra) jest największym kościołem w Grecji i jednym z najstarszych (z V wieku). Został on
całkowicie odbudowany po pożarze w 1917r. Mimo pożaru zachowały się tam jedne
z najwspanialszych mozaik w Grecji, przedstawiające patrona świątyni - św. Dymitra. Kościół Agia
Sofia (Sw.Zofia) wzorowany jest na najdoskonalszym kościele bizantyjskim znajdującym się
w Konstantynopolu (pod tym samym wezwaniem). Zbudowano go w połowie VIIIw., w 1585r.
został przerobiony na meczet, a w 1917r. ponownie na świątynie prawosławną (jego pierwowzór
w Stambule nadal jest meczetem). W czasie pożaru w 1917r. uległ niewielkim uszkodzeniom. We
wnętrzu znajduje się wiele mozaik i fresków z IX i X wieku. Inne ciekawe kościoły bizantyjskie
Salonik to: Agios Nikolaos Orfanos, Agioi Apostoloi.
MALARSTWO bizantyjskie obejmuje mozaiki freski, ikony, iluminacje (ręcznie malowane
miniatury zdobiące księgi) Jeszcze w 6 wieku malarstwo sięgało po wzorce realistyczne, natomiast
w 8 pojawił się ruch obrazoburczy ( ikonoklazm)
skierowany przeciw sztuce figuralnej. Nie wolno tworzyć wizerunku boga na podobieństwo
człowieka Od 8 do pł. 9 wieku zniszczono wiele pięknych ikon.
Od pół. 9 wieku zakaz zniesiono. Obraz szczególnie w Bizancjum postać przybiera formę
symboliczną, a motywy ikonograficzne i ich forma zostały przez teologów szczegółowo
opracowane. Od tych zasad nie było odstępstwa, stąd zachowawczość kompozycji, która przez
wieki nie zmieniła się. Panuje tu hierarchia w której bóg zajmuje majestatyczne miejsce, później
Cesarz dwór i dopiero reszta ludzi. Barwność mozaik i fresków, frontalność postaci , brak
perspektywy i statyka to główne cechy formalne malarstwa bizantyjskiego.
Złoto symbolizowało rzeczywistość ponadczasową.
W Bizancjum rozwija się bujnie malarstwo mozaikowe. Najpiękniejsze mozaiki powstały w
kościołach Rawenny. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza
Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San
Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie
odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.
Istniały przepisy dotyczące techniki malowania.
cesarz Justynia z zoną Teodorą i dworem składający ofiary
Mozalki z - San Vitale Ravenna
Natomiast ikony wykonywano w technice temperowej na desce z drewna lipowego ( płótno
gruntowano -grunt kredowy lub gipsowy).
Malowano farbami rozprowadzanymi spoiwem z jajka kurzego lub samego żółtka .Plamy barwne
można nakładać na płaszczyznę obrazu tylko raz , bez poprawiania i przemalowywania, dlatego
koncepcja musiała być od początku gotowa przed przystąpieniem do pracy. Rysunek przenoszono
na grunt za pomocą przepróchy na grunt a nawet szablonów, co sprzyjało utrwalaniu schematów.
Ikony mozaiki i freski charakteryzowały się takim samym sposobem przedstawiania .
Kontynuowano symbolikę miedzy innymi gestów i barw, a także atrybutów – przedmiotów po
których rozpoznawano świętych.
Malarstwo bizantyjskie oddziaływało bardzo silnie na Bałkany i Ruś , gdzie zwłaszcza w 14 i 15
wieku przezywało rozkwit. Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy TEOFAN- Grek z
Bizancjum twórca fresków Przemienienia w Nowogrodzie i zakonnik z Rusi ANDRIEJ
RUBLOW, który prócz słynnych dzieł stworzył ikonę Trójca święta. Do ikon czczonych na Rusi
należała Matka Boska Włodzimierska – typ ikony dodatkowo godny uwagi uwagi jako wyobrażenie
matki z dzieckiem w geście czułości i głębokiej duchowej łączności
W Polsce mamy również przykłady fresków bizantyjsko –ruskich z czasów Jagiellonów. Znajdują
się w kaplicy św. Trójcy w Lublinie i w prezbiterium katedry w Sandomierzu.
Księgi
Bizantyjscy pisarze pisali na pa pierze i pergaminie. Książki miały drogocenne oprawy z metalu(
srebra, miedzi) ozdabiane drogimi kamieniami.
Matka boska Włodzimierska
Chrystus z klasztoru św. Katarzyny na Synaju
RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE
Najważniejszymi dziełami związanymi z kultem religijnym Należą do nich relikwiarze, krzyże,
oprawy ksiąg, kaganki oliwne kielichy, naczynia ceramiczne.
Wyroby te wykonywane były z kości słoniowej, złota, srebra, drogich kamieni I tu jak w całej
sztuce bizantyjskiej splatają się elementy antyczne z ornamentyką wschodu.