Bąki, jusznice i ślepaki - Pułapka PANKO H

Bąki, jusznice i ślepaki - Pułapka PANKO H

ZOOHIGIENA
Stanisław Ignatowicz
Katedra Entomologii Stosowanej
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Bąki, jusznice i ślepaki
- postrach bydła i pasterzy
„Bąkiem” potocznie i błędnie określamy trzmiela, który jest sympatyczną i pożyteczną błonkówką
o dużym znaczeniu jako zapylacz wielu roślin uprawnych. Znawca owadów zalicza bąki razem
z jusznicami i ślepakami do rodziny bąkowatych. Muchówki te są postrachem bydła pasącego się
na pastwisku. W locie bąki dają odgłos brzęczenia, który wywołuje u bydła nerwową i gwałtowną
reakcję: krowy energicznie odganiają się ogonem, uciekają z pastwiska do miejsc zacienionych lub
zanurzają się w stawie po głowę.
B
ąkowate (Tabanidae) obejmują duże i ociężale
wyglądające muchówki, które dokuczają nie tylko zwierzętom inwentarskim i dzikim, ale także
i ludziom. Przedstawicielami rodziny są u nas pospolite
bąki (Tabanus), ślepaki (Chryzops) i jusznice (Chrysozona, Haematopota), które są aktywne w dzień.
Bąkowate mają krępe ciało z charakterystyczną wypukłą głową, na której są duże, lśniące i często kolorowo
ubarwione oczy, które u samców stykają się, a u samic
rozdziela je wąskie czoło. Na podstawie zróżnicowanego ubarwienia oczu tych owadów można określić gatunek muchówki. Narządy gębowe samic są typu kłująco-ssącego. Tworzą kłujkę, którą owady mogą przekłuć
skórę zwierząt i wysysać krew. Samce nie kłują – nie
posiadają nawet odpowiedniego aparatu gębowego. Żywią się one tylko nektarem kwiatów lub sokami roślin,
dlatego żyją krócej niż krwiopijne samice.
Skrzydła bąkowatych są szerokie i duże. Długość
ich ciała najczęściej wynosi 16 mm, ale występują bąki
większe (ok. 3 cm długości) i mniejsze. W ubarwieniu
bąkowatych dominują kolory żółte i brązowe.
Bąkowate pojawiają się w połowie maja na pastwiskach oraz łąkach i od razu rozpoczynają gody. Samice
po kopulacji poszukują żywiciela, którym jest zwykle
duży ssak, aby pobrać jego krew, która jest niezbędna
do rozwoju jajników, a potem produkcji jaj. Krew bogata w białko z dodatkiem cukrów, soli, mikroelementów
i witamin jest dla nich cennym pokarmem. Swoich żywicieli odnajdują najpierw za pomocą wzroku, potem
za pomocą węchu. Preferują zwierzęta duże i ciemno
54
lipiec 2014
Jusznica deszczowa pobierająca krew
ubarwione. Kiedy samica znajdzie żywiciela, wtedy za
pomocą przednich odnóży rozgarnia sierść, aby dostać
się do skóry, którą rozcina żuwaczkami i szczękami
bez znieczulenia, aby dotrzeć do naczynia z krwią. Do
wykonanej ranki wpuszcza nieco śliny mającej na celu
zapobieżenie krzepnięciu krwi. Następnie przystępuje
do wysysania krwi. Ukłucia te są bardzo bolesne, a wynikiem nakłuć są wyraźne krwawiące rany. Przy masowym wystąpieniu są groźnymi pasożytami, gdyż oprócz
tego, że stają się dręczycielami zwierząt hodowlanych
przebywających na pastwiskach, powodują ich ogólne
osłabienie, a także przenoszą zarazki chorób zakaźnych,
takich jak: wąglik, tularemia oraz świdrowce i nicienie.
Po ukłuciach zwykle pozostają swędzące obrzmienie
(„bąbel”) z wyraźnym podrażnieniem skóry.
Samice bąkowatych składają jaja w listowiu roślin,
pod kamieniami, przy zmurszałych pniach drzew
i podobnych miejscach, które są wilgotne. Larwy
ZOOHIGIENA
pojawia się tylko przy budynkach inwentarskich, jeśli
w pobliżu (1,5-2 km) występują oczka wodne, stawy, jeziora lub bagna, w których rozwijają się i kończą rozwój
jego larwy.
Jusznica deszczowa
Krew wyciekająca z ranki po ukłuciu jusznicy deszczowej
żyją w wodzie, np. w przybrzeżnej strefie wodnych
zbiorników, na dnie stawu czy oczek wodnych (ślepak, Chrysops - jego larwy występują we wszystkich
typach wód), na bagnach, torfowiskach, w błocie lub
w bardzo wilgotnej glebie (jusznica, Haematopota).
U większości bąkowatych pierwsze stadia larwalne
rozwijają się w środowisku wodnym, natomiast następne stadia przechodzą do wilgotnej gleby lub strefy brzegowej zbiorników stojących i cieków. Są też
larwy, które rozwijają się w dziuplach drzew i próchniejącym drewnie.
Larwy są saprofagami (żywią się szczątkami roślinnymi). Jednak larwy niektórych gatunków są drapieżne
i polują na formy młodociane innych owadów oraz na
drobne zwierzęta. Przepoczwarczenie bąkowatych następuje w błocie na brzegu zbiorników wodnych. W zależności od gatunku, cykl rozwojowy bąkowatych trwa
od trzech miesięcy do nawet dwóch lat.
Chrysozona (Haematopota) pluvialis, potocznie
zwana „muchą końską”, należy do najmniejszych przedstawicieli rodziny bąkowatych. Osiągają długość od 8
do 12 mm. Jej ciało jest wąskie i wydłużone. Ubarwienie ma szare, przy czym na tułowiu bywają widoczne
ciemniejsze pasy. Skrzydła pokryte są marmurkowym,
szarobrązowym wzorem. U samicy oczy są jednolicie
purpurowo-fioletowe z kilkoma jaskrawozielonymi
przepaskami. U samców taka barwa oczu występuje jedynie w dolnej połowie, a górna część jest szarobrązowa. Jest to cecha, która odróżnia obie płcie.
Jusznice posiadają bardzo dobrze uformowany aparat gębowy, zwłaszcza u samic. Nie jest on typu kłująco-ssącego, lecz tnąco-ssącego. Aparat gębowy składa
się z mocno rozwiniętej pary żuwaczek oraz szczęk,
które otoczone są przez miękką rynienkę, powstałą
z wargi dolnej. Obok znajduje się para głaszczków, które
Pospolite bąkowate na pastwisku
Z bąków najbardziej znany jest bąk bydlęcy (Tabanus
bovinus), który jest dość dużą muchówką (19-24 mm)
o krępym ciele. Na jego tułowiu znajdują się podłużne pręgi, a odwłok ma wyraźnie widoczne pierścienie.
W terenie groźny bywa także bąk brązowy (Tabanus
sudeticus) i bąk zdobny (Tabanus tropicus). Bąki te zasiedlają lasy i łąki od nizin po góry. Liczne samice atakują konie i bydło pasące się na łące, natomiast człowiek bywa rzadko niepokojony.
W ubiegłym wieku bąk bydlęcy był liczniejszy
i stanowił od wiosny do jesieni wielką plagę dla bydła
i koni. Jednorazowo może on pobrać z krowy czy konia
aż 1 cm3 krwi. Po ukłuciu z ranki krew wycieka długo,
ponieważ wraz ze śliną wprowadzona jest substancja
zapobiegająca krzepnięciu krwi. Każde ukłucie powoduje swędzenie miejsca i bardzo drażni zwierzęta. Krowy
nękane przez liczne bąki dawały mniej mleka, a u koni
wyraźnie obniżała się wydajność pracy.
Obecnie bąk bydlęcy występuje w środkowej Europie pojedynczo, najczęściej na pastwiskach, ale też na
skraju lasu, w ogrodach i terenach parkowych. Liczniej
H-TRAP
profesjonalna pułapka
na muchy końskie
i bąki bydlęce
Więcej informacji SET tel.: 668 633 504
e-mail: [email protected]
lipiec 2014
55
ZOOHIGIENA
podczas spoczynku, często zakrywaOchrona przed muchówkami
ją cześć kłujki. Na głowie ma także
czułki, które są dość długie i grube.
Bąki, jusznice i ślepaki są bardzo
Są one czarne z czerwonobrunattrudne do zwalczania. Wezwana firną nasadą, a często i całym trzecim
ma specjalizująca się w zwalczaniu
członem (budowa oraz ubarwienie
szkodników nie wiele może zrobić,
czułek pozwalają odróżnić jusznicę
ale zawsze doradzi klientowi, jak ich
od pokrewnych gatunków, np. od
unikać.
Haematopoda crassicornis, który ma
Bąkowate są najliczniejsze przy
je zupełnie czarne).
budynkach inwentarskich, jeśli
Jusznica deszczowa jest pospoliw pobliżu (1,5-2 km) są oczka wodta przy lasach i na drogach od nizin
ne, stawy, jeziora lub bagna, w któpo góry. Ku naszej udręce jest dość
rych rozwijają się i kończą rozwój
licznym owadem. Samce żywią się
ich larwy. Należy rozważyć, co możnektarem kwiatów i sokami roślinna zmienić w najbliższym otoczeniu,
nymi, a samice od maja do późnej
aby było mniej zbiorników z wodą.
jesieni kłują, aby zdobyć niezbędPodjęcie decyzji o likwidacji stawu
ną do rozwoju jaj i larw ilość krwi.
czy terenu zabagnionego nie będzie
Atakują zwierzęta i człowieka. Ich
jednak proste, gdyż nowoczesny
ukąszenia bywają bolesne, gdyż bez
rolnik powinien zachowywać zróżznieczulenia samice rozcinają aparanicowany krajobraz rolniczy i dbać
tem gębowym skórę i potem zlizują
o różnorodność biologiczną wokół
wypływającą krew.
własnego gospodarstwa.
Szczególnie przed burzą lipcową
W Stanach Zjednoczonych opralub sierpniową samice jusznicy są
cowano specjalne pułapki (Maniruchliwe i atakują ludzi i zwierzętoba trap, Epps trap) wyłapujące
ta domowe, boleśnie kłując skórę. Pułapki PANKO H-TRAP na „muchy bąkowate i gzy. Duże pułapki zawieAktywne są zawsze w dni wilgotne końskie” rozmieszczone w polu
rają substancje wabiące szkodliwe
i upalne. Ich upodobanie do wilgoci
muchówki (atraktanty): dwutlenek
zauważalne jest szczególnie wtedy,
węgla, 1-octen-3-ol, amoniak i fenogdy po kąpieli wychodzimy z wody.
le. W celu zmniejszenia liczebności krwiopijnych dręJaja składane są w pakiecikach na roślinach w pobli- czycieli zawiesza się je wokół zabudowań. W jednym
żu wody, a larwy żyją w wodzie, oddychając przez oskó- z gospodarstw raz złapano aż 95 000 osobników. Okarek. Owad ma dwa pokolenia w roku.
zało się jednak, że zabieg zapewnił tylko chwilową ulgę,
ponieważ pułapki z atraktantami łapały głównie te samice, które już złożyły jaja.
Ślepak pospolity
Na krajowym rynku można kupić pułapki PANKO
Chrysops caecutiens ma charakterystyczne plam- H-TRAP, które skutecznie redukują liczbę dokuczlikowane skrzydła oraz duże jaskrawe i zielono-złote wych owadów w otoczeniu o 90-95%. Regularne odłaoczy. Ciało jego ma długość od 7,5 do 11 mm. Jak wianie samic jusznic hamuje rozmnażanie populacji na
u innych bąkowatych, gryzą tylko samice, a samce na- chronionym terenie. Każdego następnego roku owatomiast żywią się nektarem i sokiem roślin. Larwy żyją dów będzie znacznie mniej.
w ziemi, gdzie zjadają larwy innych owadów. Zdarza
Pułapkę należy instalować na zewnątrz obiektu. Jest
się, że są kanibalami - zjadają wtedy larwy własnego to możliwe, gdyż działa bez potrzeby stosowania subgatunku.
stancji chemicznych i energii elektrycznej. MaksymalUkłucie ślepaka jest bolesne i długo krwawi. Pa- ny zasięg wabienia wynosi 1 ha.
nuje czasem przesąd, że ugryzienie ślepaka powoduje
Głównym elementem konstrukcyjnym pułapki
ślepotę, stąd jego nazwa. Oczywiście pogląd ten jest PANKO H-TRAP, odpowiedzialnym za wabienie much,
niesłuszny. Nie jeden pił moją krew i nadal dobrze wi- jest czarna gumowa kula imitująca kształtem i rozmiadzę.
rem krowi lub koński zad. Odpowiednio dobrany odŚlepaki żyją na pastwiskach, skrajach lasów, ogro- cień czerni kuli nie tylko wabi owady, ale również przydach, a latem na wilgotnych stanowiskach oczekują spiesza nagrzanie jej do temperatury bliskiej ciepłocie
na bydło, konie i człowieka, z których pobierają krew. ciała zwierzęcia. Jusznice i bąki za pomocą receptorów
Szczególnie aktywne są przed burzą, boleśnie kłując podczerwieni odbierają emisję ciepła jako bodźce od
swoje ofiary.
żywiciela. Muchy lecą w kierunku pułapki, a następnie
56
lipiec 2014
ZOOHIGIENA
siadają na powierzchni kuli. Swój błąd rozpoznają od
próby ucieczki, podczas której startując do lotu odrywają się pionowo od powierzchni i wtedy dostają się do
wnętrza rozpostartego nad kulą lejka.
Bąkowate szczególnie liczne występują na terenach
zabagnionych oraz porzuconych z uprawy gruntach ornych. Na wilgotnych terenach nad jeziorami i rzekami
bąkowate występują masowo, zwłaszcza w gorące i parne
dni. Większość krwiopijców oczekuje na gospodarza na
granicy lasu i otwartej przestrzeni. W miejsca te nie należy wyprowadzać stad, gdy bąkowate i gzy są szczególnie aktywne. Człowiek też powinien unikać tych okolic,
gdyż przy liczbie więcej niż 10 ukłuć w ciągu minuty,
nie jest możliwy wypoczynek i aktywność w terenie.
W tym przypadku warto zastosować repelenty zawierające DEET lub IR3535 na odsłonięte części ciała
i ubrania.
Na zwierzęta można nanosić produkt Bayofly Pour-on, który chroni bydło przed różnymi pasożytami,
nie tylko przed bąkami i jusznicami. Substancje aktywne preparatu - cyflutryna nie przedostaje się do mleka,
ani do mięsa, stąd okres karencji wynosi 0 dni. Dawka
lecznicza wynosi 10 ml preparatu podana jednorazowo
na zwierzę o masie 500 kg. Stosowanie preparatu jest
proste i polega na polaniu z pomocą dozownika zwierzęcia wzdłuż jego linii grzbietowej. Bayofly Pour-on
chroni bydło i konie przed pasożytami przez ok. 30 dni.
Po tym okresie należy zastosować preparat ponownie
przez cały okres pastwiskowy. U krów w okresie laktacji
preparat należy stosować po zakończeniu udoju.
Zwalczanie bąkowatych i gzów metodą chemiczną
nie jest skuteczne. Zabiegi przestrzenne np. z zastosowaniem helikopterów lub wiatrakowców i użyciem
pyretroidów może zagwarantują chwilową ulgę od drę-
czycieli, ale jednocześnie spowodują duże spustoszenie
w świecie bezkręgowców zasiedlających teren poddany
zabiegom.
W okresie zmasowanego ataku dokuczliwych muchówek lepiej zabrać zwierzęta z pastwiska i umieścić
w oborze albo zapewnić im miejsca zacienione na pastwisku, w których zwierzęta mogą się skryć podczas
upalnych i słonecznych dni. Należy przygotować proste
schrony z dachem, które dają pewną ochronę przed bąkami na pastwiskach. Zapędzanie krów w południe do
obory na udój jest dla nich wielką ulgą. Osobniki dorosłe przypadkowo zalatują do pomieszczeń i budynków
inwentarskich, dlatego w tych miejscach rzadko stanowią problem. Do budynków może je wabić cień przy
otwartych drzwiach. Jeśli pojawią się w budynkach,
wówczas mogą być skutecznie wyłapane przez lampy
owadobójcze, na światło których bardzo reagują.
Podsumowanie
Każde stworzenie ma swoich wrogów. Dotyczy to też bąkowatych. Liczebność każdego stadium rozwojowego skutecznie ograniczają pasożyty i drapieżniki, szczególnie te, które należą do
innych rzędów owadów. Można je wykorzystywać
w biologicznej metodzie zwalczania krwiopijców
bez szkody dla środowiska rolniczego. Metoda ta
wymaga jeszcze szczegółowych opracowań i badań. Szanse są, tylko brakuje chętnych entomologów do opracowania biologicznej metody zwalczania bąkowatych - dręczycieli bydła.

Gazowanie zboża, dezynfekcja, bielenie obór
600 137 410
lipiec 2014
57