Co ma but do budynku – pdf do pobrania

Fabryczno-ogrodowe miasto Chełmek, położone między Krakowem a Bielskiem-Białą, należy
do grona tzw. baťowskich miast, które czechosłowacka obuwnicza firma Baťa zakładała na całym
świecie. Takie ośrodki znajdujemy w Indiach, w Anglii
i w Stanach Zjednoczonych. Ich projekty powstawały
w Zlínie na Morawach – mieście zbudowanym z inicjatywy założyciela firmy Tomáša Baťi po I wojnie
światowej. Nazwisko Baťa wiąże się więc nie tylko
z produkcją butów, ale także z pewnego typu architekturą – zwaną baťowską albo też zlínską.
Na Słowacji powstały dwa baťowskie miasta:
Partyzańskie (niegdysiejsze Baťovany) w środkowej
Słowacji oraz Svit pod Tatrami. Oprócz tego w wielu
miastach słowackich znajdujemy pojedyncze przykłady
realizacji zlínskiej architektury: tzw. domy usługowe,
42
domy towarowe, osiedla, a nawet kościoły. Większość
tych dzieł jest chroniona i wpisana do rejestru zabytków. Spróbujmy zatem znaleźć odpowiedź na pytanie,
czym jest zlínska architektura i dlaczego stała się tak
popularna na całym świecie.
Tomáš Baťa (1876-1932) był genialnym przedsiębiorcą, który potrafił zbudować godne podziwu
imperium przemysłowe. Równocześnie, jako jeden
z pierwszych,
zrozumiał rolę typizacji,
unifikacji i standaryzacji w budownictwie, zarówno
w odniesieniu do domów rodzinnych, jak i do produkcji przemysłowej. W Zlínie i w jego okolicach
zrealizował nowoczesną koncepcję połączenia
štefan šlachta
co ma but
do budynku?
baťa – fenomen przemysłu i architektury
Tomáš Baa (1876-1932)
wszystkie fot. w artykule: archiwum autora
przemysłu i miasta, która wniosła istotny wkład
do historii czechosłowackiej i europejskiej architektury i urbanistyki.
Kamieniem węgielnym zlínskiej architektury jest
standaryzacja nośnego szkieletu budynku, oparta
na module konstrukcyjnym 6,15 × 6,15 m. Elementy
konstrukcji, zarówno pionowe, jak i poziome, są
tu często widoczne, stąd mówi się o konstruktywistycznym charakterze tej architektury. Ściany
z czerwonej cegły nadają jej charakterystyczną
kolorystykę. Na urbanistycznym planie widać
czytelny podział na strefy odpowiadające funkcjom
mieszkaniowym, przemysłowym oraz związanym
ze sportem i wypoczynkiem. W centralnej strefie
mieszczą się przestrzenie społeczne, handlowe
i dydaktyczne.
W projektowanych dla pracowników obiektach
mieszkaniowych Baťa wyznawał zasadę „pracować
razem – mieszkać osobno”. Oznaczało to tworzenie
domów rodzinnych o rozmaitej typologii (np. domy
jednorodzinne, dwurodzinne), choć o podobnym
standardzie. Część z nich wywodziła się z projektów wystawionych w ramach międzynarodowego
konkursu architektury w 1936 r., architekci zlínskiego
43
biura budowlanego wzbogacili jednak swoje domy
o pewne rodzime elementy architektury. W East
Tilbury, angielskim fabrycznym mieście firmy Baťa,
wprowadzono tzw. bay-window, a w Partyzańskim
– wejście w kształcie przybudówki (žudro), charakterystyczne dla tutejszej architektury ludowej. Baťa
nie pozwolił natomiast, by między domkami zbudowano płoty – pojawiły się one znacznie później.
Renomę baťowskiej architektury ugruntowały
nie tylko projekty mieszkaniowe. W samym Zlínie
powstał administracyjny budynek kondygnacyjny
zwany „21”, w którym znajdowała się siedziba
dyrekcji firmy. Przestrzenny biurowiec zyskał sławę
dzięki
umieszczonemu w windzie
gabinetowi szefa.
Dzięki temu rozwiązaniu Baťa mógł się w każdej
chwili znaleźć na dowolnym z siedemnastu pięter
budynku.
Z architektonicznego punktu widzenia na uwagę
zasługują także liczne domy handlowe Baťi,
np. w Pradze, Libercu, Bratysławie, Amsterdamie.
Wspólny architektoniczny mianownik stanowiło
tu białe szkło na fasadzie oraz nocne oświetlenie.
Autorem większości projektów był architekt Vladimír
Karfík (1901-1996), współpracownik Le Corbusiera
i Franka Lloyda Wrighta w latach 20.
Na Słowacji Karfík zaprojektował dwa nowatorskie kościoły: św. Krzyża w Bratysławie-Petržalce
(1930) i rzymskokatolicki kościół w Partyzańskim
(1943-1948). W pierwszym wypadku inicjatywa
wynikła z działań samych mieszkańców Petržalki,
którzy, zebrawszy 120 tysięcy koron, prosili także
Baťę o składkę na rzecz ich kościoła. Przedsiębiorca
wprawdzie odmówił im wsparcia finansowego,
w zamian jednak ofiarował projekt i technologię
oraz zaręczył, że kościół wybudują w całości
z pieniędzy, które zebrali. Tak też się stało. Prosty
kościółek ma oczywiście typową konstrukcję opartą
o moduł 6,15 × 6,15 m, oświetlenie bazylikowe
44
i ołtarz oświetlony dachowym świetlikiem. Kościółek
w Partyzańskim stanowił dominantę przestrzeni centrum miasta. Komuniści, pragnąc ograniczyć siłę tej
dominanty, wybudowali wysoki budynek mieszkalny,
o którego likwidację obecnie toczy się walka.
Obok Karfíka ze zlínskim biurem budowlanym
było związanych wiele innych, wybitnych osobistości
świata architektury: działali tu np. J. Voženílek,
późniejszy architekt naczelny Pragi, Miroslav Drofa,
A. Vítek, R. H. Podzemný, V. Kubečka, M. Lorenc.
Z Baťą współpracowali ponadto J. Kotěra, J. Gočár,
Le Corbusier i przede wszystkim F. L. Gahura,
architekt naczelny miasta Zlín i autor pomnika Baťi
(1933). Na pomniku powieszono fragmenty samolotu, w którym Baťa zginął w 1932 r.
Jakość baťowskiej architektury w Zlínie przejawia się między innymi
w odwadze eksperymentowania.
Do najbardziej znanych nowatorskich elementów należą próby budowania prefabrykowanych drewnianych
domów czy projekty tzw. koldomu – domu, w którym
część mieszkalna ograniczała się do garsoniery, za to
na parterze znajdowała się restauracja, przedszkole
i pomieszczenia socjalne dla wszystkich mieszkańców. Architektura Bat’i to także świetna symbioza
obiektu z otaczającą go naturą; przyjemne otoczenie
stało się podstawowym wyznacznikiem mieszkaniowego standardu. Rzeczą oczywistą była też dbałość
o jakość technicznej realizacji i zastosowanych
materiałów. Idee typizacji i standaryzacji stosowano
przede wszystkim w celu obniżenia ceny budynku oraz
czasu trwania budowy, np. dzięki ich wprowadzeniu
realizacja pierwszego piętra budynku fabrycznego
trwała tylko tydzień. W czasach powojennych zjawisko
to całkowicie zanikło.
Historia architektury baťowskiej kończy się w roku
1948 – wtedy bowiem komuniści upaństwowili firmę,
a Jan i Tomáš junior wyemigrowali do Kanady. Niektóre
koncepcje Bat’i przetrwały w twórczości architektów
zlínskich – było na przykład zupełnie oczywiste,
że pierwszy blok w Bratysławie zaprojektował właśnie
szef baťowskiego biura budowlanego, Vladimír
Karfík. On sam jednak nie podejrzewał nawet, co
z postępowych idei Bat’i potrafi zrobić socjalizm.
tłum. emiliano ranocchi
45