Angola 01 2

Wołanie o pokój i pojednanie
Jan Paweł II w Angoli (4-5 i 7-10 czerwca 1992 r.)
Jan Paweł II udał się na pielgrzymkę do Angoli w dniach 4-5 i 7-10 czerwca 1992 r. Była to
55. jego podróż poza granice Włoch oraz 9. do Afryki. Ta podróż do Afryki objęła swym
zasięgiem Angolę oraz Wyspy Św. Tomasza i Książęcą.
Jan Paweł II został zaproszony do Angoli przez miejscowych biskupów z okazji wielkiego
jubileuszu 500-lecia ewangelizacji kraju. Jednak – jak podkreślał sam papież – celem tej
podróży apostolskiej było także umocnienie w dążeniu do dialogu i pokoju mieszkańców
Anglii, wyniszczonej wieloletnią wojną, najpierw wyzwoleńczą, a następnie niezwykle
wyniszczającą szesnastoletnią wojną domową.
Papież wyruszył w podróż do Angoli w czwartek 4 czerwca 1992 r. z rzymskiego lotniska
Fiumicino samolotem włoskich linii lotniczych Alitalia. Tego samego dnia o godz. 17 czasu
lokalnego przybył do stolicy Angoli - Luandy, która jest najstarszym miastem czarnej Afryki
założonym przez Europejczyków (1575 r.). W Luandzie papieża powitali m.in. bp Felix del
Blanco Prieto nuncjusz apostolski, kard. Alexandre do Nascimento, arcybiskup Luandy i
zarazem przewodniczący Konferencji Episkopatu Angoli i Wysp Św. Tomasza i Książęcej,
prezydent Angoli José Eduardo dos Santos oraz członkowie rządu. Po wylądowaniu samolotu
Papieża przywitał prezydent José Eduardo dos Santos. W swoim przemówieniu Ojciec Święty
powiedział, iż przybywa do Angoli jako pielgrzym miłości i pokoju, który chce dodać
mieszkańcom Angoli odwagi w budowaniu kraju wolnego i braterskiego.
Po przemówieniach powitalnych papież spotkał się na lotnisku z korpusem dyplomatycznym,
a następnie złożył kurtuazyjną wizytę prezydentowi kraju. W drodze z lotniska do miasta Jana
Pawła II witały rzesze wiwatujących i tańczących z radości ludzi. Już od dawna czekano tu
na Ojca Świętego.
Po spotkaniu u prezydenta kraju Jan Paweł II wziął udział w spotkaniu modlitewnym z
duchowieństwem i laikatem Luandy w kościele pw. Świętej Rodziny. Na samym początku
swojego przemówienia oddał hołd misjonarzom „głębokiej wiary i gorącej miłości”, którzy
w ciągu 500 lat ewangelizacji kraju położyli „solidne fundamenty pod Kościół, który wciąż
jest żywy i mocny”.
Nigdy więcej wojny!
W piątek 5 czerwca rano Jan Paweł II udał się samolotem na południe kraju, gdzie toczyły się
najcięższe walki w czasie wojny domowej. Najpierw w Huambo, stolicy archidiecezji,
odprawił swoją pierwszą Mszę św. na ziemi angolskiej. Ołtarz papieski ustawiono na „Largo
Tiro aõs Pombos”, gdzie stało jeszcze dużo wraków helikopterów i czołgów. Podczas wojny
plac ten był miejscem egzekucji dokonywanych przez wojska kubańskie. Wraz z Ojcem
Świętym Mszę św. koncelebrowali angolscy biskupi oraz kardynałowie przybyli Z
Johannesburga, Maputo i Kinszasy. Obecni byli także przedstawiciele protestantów oraz
wielu wyznawców religii afrykańskich.
W tym miejscu cierpienia Jan Paweł II skierował wezwanie do pokoju i sprawiedliwości.
Nawiązując do słów z pierwszego czytania z księgi proroka Izajasza: „Nigdy już nie będą
mówić o tobie «Porzucona», o święte miasto Jeruzalem!” (Iz 62, 4) Jan Paweł II powiedział:
„Powtarzam słowa proroka jako wezwanie i jako życzenie: Niechaj dla ciebie, Angolo,
skończy się ostatecznie czas opuszczenia! Niech przejdzie do przeszłości bolesny czas
spustoszenia. Odepchnij pokusy, które prowadzą do przedłużenia konfliktu zbrojnego, źródła
zniszczeń i bezsensownych cierpień. Niechaj nastanie czas odbudowy; czas odbudowy pokoju
i świadomości narodowej, dobrobytu i struktur społecznych, braterskiej jedności wszystkich
twoich synów!”. W tym miejscu kaźni szczególnego znaczenia nabrały jego słowa: „Ze
wszystkich stron kraju słyszymy krzyk, który jest wezwaniem do pojednania i głosem nadziei:
Nigdy więcej wojny! Pokój dla Angoli! Pokój dla Angoli na zawsze!”.
Jan Paweł II wskazał na pilne potrzeby duchowe i materialne znękanego narodu. Podkreślił
potrzebę uzdrowienie rodziny, „aby wyleczyć rany zadane jej przez grzech wojny i
nienawiści. Potrzebuje Boga, żeby nabrać duchowej mocy i pokonać trudności stojące na jej
drodze”. Podkreślił potrzebę solidarnej i bezinteresownej pomocy wspólnoty
międzynarodowej, dodając przy tym, że Angola powinna jednak przede wszystkim pomoc
sama sobie przez moralną odnowę kraju: „Wasz kraj będzie mógł się rozwijać i zająć należne
mu miejsce pośród innych krajów tylko dzięki pracy, uczciwości i powszechnej solidarności –
bez względu na to czy bliźni pochodzi z Północy, czy z Południa – dzięki miłości ojczyzny i
pielęgnowaniu cnót społecznych”. Ta jednak wymaga ducha współpracy, który zanikł w ciągu
długoletniej wojny oraz wiary w Boga, gdyż „usunięcie Boga z życia codziennego i
społecznego, z rodziny i szkoły prowadziło do duchowego zubożenia”.
Dużo miejsca w homilii Papież poświęcił godności osoby ludzkiej i jej prawom. „Według
chrześcijańskiej nauki – mówił – osoba ludzka jest święta z wielu powodów: ponieważ
nosi na sobie znamię Boga, który stworzył ją na swój obraz i podobieństwo; ponieważ
została powołana do komunii z Bogiem; ponieważ Jezus Chrystus, prawdziwy Bóg i
prawdziwy człowiek, stał się podobny do nas we wszystkim z wyjątkiem ,grzechu (por.
Hbr 4, 15). […] Od kilku stuleci także historia Angoli zna przypadki łamania praw osób i
społeczności. Sytuacja, jaka się wytworzyła w ostatnich latach, doprowadziła do aktów
skrajnej przemocy wobec tego szlachetnego narodu; wszyscy pragniemy, aby się one już
nigdy nie powtórzyły”. Wskazał także przy tym na potrzebę pojednania narodowego1.
Bądźcie rodziną według planu Boga
Kolejnym etapem podróży było Lubango – również stolica archidiecezji, gdzie na Placu
Rewolucji (Praia da Revolucao) Ojciec Święty przewodniczył Liturgii Słowa. Podczas
swojego przemówienia – jak sam zaznaczył – przez Słowo Pana chciał utwierdzić
mieszkańców Angoli w powołaniu chrześcijańskiej rodziny, w misji przekazywania i obrony
życia oraz w dziele budowy nowego świata.
Mówiąc o potrzebie tworzenia chrześcijańskiej rodziny Papież odwołał się do tradycji
afrykańskiej i angolskiej podkreślając, iż „w Afryce rodzina była zawsze wysoko ceniona, a
małżeństwo uważane za coś bardzo ważnego. Niewątpliwie chrystianizacja ubogaciła te
wartości łaską Chrystusa Zbawiciela, podnosząc małżeństwo do rangi sakramentu i uznając
rodzinę za «domowe sanktuarium Kościoła» (por. Apostolicam actuositatem, 11). Jednak inne
wpływy oraz wydarzenia ostatnich lat wyrządziły ogromne szkody małżeństwu i rodzinie w
Angoli. Z jednej strony bowiem wojna rozproszyła i rozdzieliła rodziny, utrudniła życie
małżonków, oderwała dzieci od rodziców lub uczyniła je sierotami. Utrata korzeni,
spowodowana zanikiem tradycyjnej wspólnoty wiejskiej oraz migracją młodych do miast,
odbiła się ujemnie na trwałości rodziny tradycyjnie chronionej przez najstarszych członków
społeczności. Z drugiej zaś strony typowe wartości rodzin angolskich zostały podważone
przez obce idee i zwyczaje, które odbierając rodzinie właściwy jej charakter trwałej
wspólnoty życia i miłości, zdeformowały prawdziwe znaczenie miłości między mężczyzną a
kobietą”. Dlatego też wołał do angolskich rodzin: „«Rodzino, stań się tym, czym jesteś!»
(Familiaris consortio, 17). Bądź tym, czym jesteś «od początku» (por. Mt19, 3-6), według
planu Boga Stwórcy i Odkupiciela. Stań się prawdziwą komunią miłości, mocną i trwałą, w
której może się począć i rozwijać ludzkie życie!”.
Wskazał także, iż podstawowym zadaniem rodziny jest służba życiu. „Rodzina sta· nowi jego
kolebkę i pierwszą szkołę. Szacunek dla życia jest jedną angorskich najbardziej
1
Streszczenie homilii i cytaty za: Jan Paweł II, „Przyjmijcie i wypełniajcie przykazanie miłości”. Homilia
wygłoszona podczas Mszy św. w Huambo, 5 czerwca 1992 r., OR 1992, nr 8-9, s. 26-27.
charakterystycznych cech tradycji i kultury afrykańskiej, która uznaje, że małżeństwo z natury
i z woli Bożej jest otwarte na dar życia. Bracia i przyjaciele, odrzućcie zdecydowanie, słowem
i przykładem, fałszywą propagandę na rzecz aborcji; odrzućcie zbrodnię zabijania niewinnych
i bezbronnych osób. Młodzi, którzy przygotowujecie się do małżeństwa, szanujcie wartość
macierzyństwa! Pamiętajcie o tym, co mówi Ewangelia (por. Łk 1, 41 i 44): Jezus chciał, aby
Jan Chrzciciel poznał Go jeszcze przed narodzeniem; Jan Chrzciciel uradował się i poruszył z
radości wobec Chrystusa obecnego w dziewiczym łonie Maryi!”.
Zaskakujące i długie słowa Papież skierował do dzieci, uczestniczących w Liturgii Słowa.
„Jestem «starszy» od was i mogę was nauczyć wielu rzeczy – mówił – jeśli jesteście dobrzy,
to i «starsi» mogą się czegoś od was nauczyć. (…) Wasza przyszłość będzie piękna jeśli z
pomocą rodziców i nauczycieli dobrze ją przygotujecie. Przygotować przyszłość to znaczy
dobrze się uczyć, mieć dobre serce i chętnie rozmawiać z Jezusem w kościele. Wy nie lubicie
wojny, prawda? Zobaczcie, ileż ona przyniosła nieszczęść! Spowodowała tyle cierpień, a
wiele dzieci pozbawiła ojca i matki. Dlatego proszę was, bądźcie dobrzy, ażeby nigdy już nie
było wojen. Czasami nie jest łatwo być dobrym. Musicie dużo się modlić”.
W przemówieniu Ojca Świętego wciąż pojawiały się także wezwania do budowy nowego
świata, opartego na sprawiedliwości i pokoju2.
Z Lubango Papież powrócił na noc do Luandy, a następnego dnia przebywał na Wyspach Św.
Tomasza i Książęcej, tworzących odrębne państwo. Wieczorem powrócił do Luandy.
Pięćset lat dawnej i potrzeba nowej ewangelizacji
W niedzielę 7 czerwca, w uroczystość Zesłania Ducha Świętego, Jan Paweł II odprawił na
„Praia do Bispo” w Luandzie Mszę św. dziękczynną z okazji 500-lecia ewangelizacji Angoli.
W liturgii wzięło udział ok. ok. miliona wiernych. Obecny był prezydent Jose Eduardo dos
Santos wraz z małżonką oraz Episkopat Angoli.
Jan Paweł II rozpoczął homilię znanymi z Polski słowami z Psalmu: „Niech zstąpi Duch Twój
i odnowi oblicze ziemi” (Ps 104 [103], 30). Papież wskazał, iż to „wołanie Psalmisty ze
Starego Testamentu znajduje swoje wypełnienie w dniu Pięćdziesiątnicy. W tym dniu
apostołowie zgromadzeni w jerozolimskim wieczerniku «zostali napełnieni Duchem
Świętym» (Dz 2, 4)”. Towarzyszył temu znak gwałtownego wichru i ognia oraz języki jakby
z ognia, które się rozdzieliły, i na każdym z apostołów spoczął jeden. Ojciec Święty wskazał,
iż Kościół rodził się w darze języków. „Języki oznaczały wielość i różnorodność ludów, które
z biegiem stuleci miały wejść do jednej wspólnoty Chrystusowego Kościoła. (…) Przed
pięciuset laty do tego chóru języków dołączyły się ludy Angoli. Wówczas to w waszej
afrykańskiej ojczyźnie odnowiła się jerozolimska Pięćdziesiątnica. Przodkowie wasi usłyszeli
język Dobrej Nowiny, która jest mową Ducha. Po raz pierwszy tę mowę przyjęły ich serca, a
głowy pochyliły się ku zdrojom wody chrzcielnej, w której człowiek za sprawą Ducha
Swiętego umiera wraz z Ukrzyżowanym Chrystusem i rodzi się do nowego życia w Jego
zmartwychwstaniu”.
Nawiązując do tego początku Kościoła w Angoli przed pięciuset laty Jan Paweł II podkreślił
jednocześnie potrzebę nowej ewangelizacji. „Nowa ewangelizacja musi obejmować proces
inicjacji chrześcijańskiej, która poczynając od pierwszego przepowiadania zbawienia w
Chrystusie, czyli od kerygmatu, poprzez dobrze zorganizowany katechumenat będzie
towarzyszyła w drodze tym, którzy przyjęli sakramenty, by żyć nowością Ewangelii, to
znaczy nowym życiem”. Wskazał przy tym, iż nowa ewangelizacja wymaga koniecznie
przezwyciężenia rozdziału między Ewangelią a życiem chrześcijanina. „Aby się to dokonało,
należy poświęcić więcej uwagi ewangelizacji i katechezie dorosłych, formacji autentycznych
2
Streszczenie homilii i cytaty za: Jan Paweł II, „Bąźcie rodziną według planu Boga”. Homilia podczas Liturgii
Słowa w Lubango, 5 czerwca 1992 r., OR 1992, nr 8-9, s. 28-29.
rodzin chrześcijańskich i małych wspólnot kościelnych - również w wielkich miastach czyniąc z nich narzędzia formacji chrześcijańskiej i misyjnego oddziaływania”3.
Być narzędziem jedności i nadziei
Po zakończeniu Mszy św. i odmówieniu z wiernymi „Regina caeli” papież spotkał się z
członkami Konferencji Episkopatu Angoli i Wysp Św. Tomasza i Książęcej. W
improwizowanym przemówieniu Jan Paweł wspomniał swoją pierwszą Uroczystość Zesłania
Ducha Świętego, która spędził jako Papież w Gnieźnie. Dostrzegł też paralelę w tamtej
uroczystości z q1979 r. oraz w tej, sprawowanej w 1992 r. w Luandzie.
W słowach skierowanych do biskupów wskazał na służbę jedności (communio), która jest
fundamentalnym wymiarem misji biskupiej, tak Biskupa Rzymskiego, jako Następca Piotra,
jak i poszczególnych biskupów, którzy są widzialnym źródłem i fundamentem jedności w
swoich partykularnych Kościołach. „Ludziom współczesnym, tak wrażliwym na konkretne
świadectwo życia, Kościół winien dawać przykład pojednania przede wszystkim w swoim
łonie; dlatego musimy wszyscy pracować nad uspokojeniem umysłów, zmniejszeniem napięć,
przezwyciężeniem podziałów, uzdrowieniem ran zadawanych sobie niekiedy wzajemnie
przez braci, gdy zaostrza się różnice stanowisk w dziedzinie spraw dyskusyjnych; szukać
natomiast jedności w tym, co jest podstawowe dla wiary i życia chrześcijańskiego”. Wskazał
przy tym iż „wielkim zadaniem Kościoła, jego różnych wspólnot, jest stawać się orędziem
pokoju, miejscem pojednania i przyjaźni dla wszystkich ludzi dobrej woli i zachęcać ich, aby
stawali się budowniczymi pokoju”.
Wskazał przy tym biskupom na trzy ważne znaki czasu dla miejscowego Kościoła:
obiecujący wzrost powołań do życia konsekrowanego, troska o rodziny chrześcijańskie i
troska o młodzież. W dniu wizyty Ojca Świętego w Angoli prawie 40% ludności miało
poniżej 15 lat4.
Po południu odwiedził chorych w głównym szpitalu stolicy, po czym udał się na spotkanie
ekumeniczne w seminarium duchownym. O godz. 18 odbyło się spotkanie z
dwunastotysięczną grupą młodzieży w Pałacu Sportu. Podczas tego spotkania dwoje młodych
wręczyło papieżowi laskę – symbol ojcostwa i autorytetu.
Praca drogą uświęcenia
W poniedziałek 8 czerwca, w piątym dniu pielgrzymki, Jan Paweł II udał się do Kabindy,
enklawy na terenie Konga, należącej do Angoli. Dzięki bogatym złożom ropy naftowej (80%
produkcji krajowej) odgrywa ona bardzo dużą rolę w gospodarce Angoli. Ze względu na
tendencje separatystyczne w Kabindzie podróż Papieża do Kabindy do ostatniej chwili stała
pod znakiem zapytania. W Kabindzie Jan Paweł II odprawił na lotnisku Mszę św. Głównym
tematem homilii była ludzka praca. Ojciec Święty powiedział: „Człowiek stał się egoistą.
Pragnie żyć w dobrobycie - bez przyjęcia na siebie ciężaru pracy i wyrzeczenia. W dziedzinie
produkcji dóbr jest tyle grzechów - zarówno indywidualnych jak i zbiorowych. Nadszedł dla
nas chrześcijan czas, abyśmy mieli odwagę głosić światu, że praca jest darem Bożym,
że praca jest nieodzowna na drodze naszego uświęcenia”. Papież nawoływał do pokojowego
rozwiązania problemu Kabindy podkreślając, iż odbudowa kraju potrzebuje pracy
3
Streszczenie homilii i cytaty za: Jan Paweł II, Pięćset lat ewangelizacji Angoli. Homilia wygłoszona podczas
Mszy św. na „Praia do Bispo”, 7 VI 1992, Luanda, OR 1992, nr 8-9, s. 31-33.
4
Streszczenie przemówienia i cytaty za: Jan Paweł II, Drogi nadziei Kościoła w Angoli. Tekst oficjalnego
przemówienia Ojca Świętego przekazany Konferencji Episkopatu, 7 VI Luanda, OR 1992, nr 8-9, s.
35-37; por. także Jan Paweł II, Uroczystość Zesłania Ducha Świętego w Gnieźnie i Luandzie. Przemówienie
wygłoszone podczas spotkania z Konferencją Episkopatu Angoli i Wysp Św. Tomasza i Książęcej, 7 VI Luanda,
OR 1992, nr 8-9, s. 34-35.
i solidarności wszystkich, a problemy powinny być rozwiązywane tylko na drodze negocjacji
i pokoju5.
Ożywić w sobie ducha misyjnego
Z Kabindy Papież wyruszył samolotem do Mbanza Kongo – miasta, które jest najstarszym
centrum ewangelizacji czarnej Afryki. O godz. 15 Ojciec Święty przewodniczył Liturgii
Słowa, celebrowanej przed ruinami katedrą pod wezwaniem Najświętszego Zbawiciela,
ufundowanej w 1548 r. W homilii Jan Paweł II nawiązał do słów św. Pawła Apostoła: «Biada
mi, gdybym nie głosił Ewangelii» (1 Kor 9, 16). Nakreślił szeroko burzliwe dzieje tej
powstałej w 1596 r. diecezji, która kilka razy była pozbawiana pasterzy i znowu odnawiana i
zachęcił wszystkich: biskupów, duchowieństwo i wiernych świeckich do uczestnictwa w
dziele misyjnym Kościoła6.
W drodze powrotnej przez tropikalną puszczę Ojciec Święty zatrzymał się w małej wiosce i –
ku zaskoczeniu wszystkich – wszedł do jednej z chatynek, by porozmawiać z jej
mieszkańcami. Wieczorem papież powrócił do Luandy, gdzie w delegaturze apostolskiej
spotkał się z niewielką grupą Polaków.
Wartość powołania kapłańskiego i zakonnego
We wtorek 9 czerwca Ojciec Święty udał się do Bengueli, gdzie na „Praia de Casseque”
sprawował ostatnią Eucharystię podczas swej pielgrzymki. Benguela jest miastem portowym,
położonym na południu kraju. W XVII w. był to ośrodek handlu niewolnikami. W homilii
Ojciec Święty rozwinął przede wszystkim temat powołania do kapłaństwa i życia
konsekrowanego. Wezwał kapłanów, by jako alte Christus byli mężami Bożymi,
powołanymi, by dawać świadectwo o obecności Boga pośród wierzących, by głosili
Ewangelię, pełnili posługę nauczania i karmili Kościół sakramentami. Zachęcał ich też, by
byli ludźmi Kościoła. Wreszcie prosił ich, by byli ludźmi wspólnoty. Utwierdzał także na ich
drodze zakonnice i zakonników, wskazując na znaczenie ich posługi w społeczeństwie, „w
którym żądza dobrobytu, poszukiwania doznań erotycznych oraz nadużywanie władzy
powoduje tyle spustoszeń”. Prosił ich: „Bądźcie znakiem Boga. Musicie świadczyć o Nim, o
tym że On jest dla ludzi centrum i źródłem życia”. Młodych zaś zachęcał, by odkrywali w
sobie powołanie do życia kapłańskiego i zakonnego7.
Katechiści – świadkowie Ewangelii
We wtorek po południu papież spotkał się z katechistami w katedrze pw. Matki Boskiej
Fatimskiej - Patronki diecezji. Papież wygłosił do nich przemówienie, podkreślając ich
dojrzałość i odpowiedzialność w latach okrutnej wojny: „Chciałbym wyrazić wam, drodzy
katechiści wdzięczność Kościoła i Papieża za wszystko, co uczyniliście dla swoich braci.
Chciałbym przede wszystkim wspomnieć tych, którzy przez te lata żyli zupełnie odcięci od
świata w dżungli. Poświęciliście wszystko, aby nie opuścić Pańskiego stada.
Uczestniczyliście w losach waszego ludu, nie tracąc nadziei pomimo ogromnych trudności.
Musieliście przebiegać setki kilometrów by spotkać waszego misjonarza czy biskupa
i podzielić się waszymi problemami, a potem wrócić z Eucharystią i niezbędnym do przeżycia
minimum żywności. Widziano was przychodzących prawie nagich, ale z Ewangelią pod
pachą. Byliście prawdziwymi świadkami Chrystusa i Ewangelii. Wielu z was uprowadzono,
5
Por. Jan Paweł II, Inse…
Streszczenie przemówienia i cytaty za: Jan Paweł II, Duch misyjny w Ludzie Bożym Angoli. Homilia
wygłoszona podczas Liturgii Słowa na placu przed katedrą Najświętszego Zbawiciela, Mbanza Kongo, 8
czerwca 1992 r., OR1992, nr 8-9, s. 38-39.
7
Streszczenie przemówienia i cytaty za: Jan Paweł II, Powołanie pochodzi od Boga. Homilia wygłoszona
podczas Mszy św. na «Praça de Casseque», 9 VI 1992, OR 1992, nr 8-9, s. 40-41.
6
torturowano, wielu zabito. Poświęciliście siebie nie nienawidząc nikogo”. Papież
nie zapomniał podkreślić ukrytej, ale jakże ważnej pracy, jaką spełniały żony katechistów8.
Wieczorem w katedrze w Luandzie Jan Paweł II wziął udział w posiedzeniu Rady
Sekretariatu Generalnego Synodu Biskupów ds. Specjalnego Zgromadzenia poświęconego
Afryce.
***
W środę 10 czerwca, po ceremonii pożegnalnej na lotnisku w Luandzie, Jan Paweł II
samolotem angolskich linii lotniczych powrócił do Rzymu. Żegnając się Jan Paweł II
zaapelował jeszcze raz o autentyczne pojednanie narodu. Podczas swojego pobytu w Angoli
Jan Paweł II spotkał się także z przywódcą opozycji, Jonasem Savimbi, który zapewnił
Papieża, że będzie respektował wynik wyborów.
8
Przytaczam za: JP II, Inse… Tłum. AK MD