Wilcza Góra
Transkrypt
Wilcza Góra
Wilcza Góra 26. The Wolf ’s Mountain Najbardziej okazałe odsłonięcie radialnego ciosu termicznego w Polsce – róża bazaltowa The most impressive exposure of radial thermal jointing in Poland – the basalt rose Wojcieszyn Złotoryja Prusice GPS: 51°06'18.83"N 15°54'52.69"E Wilków Lokalizacja: województwo dolnośląskie powiat złotoryjski gmina Złotoryja miejscowość Złotoryja Location: District: Lower Silesia County: Złotoryja Commune: Złotoryja Village: Złotoryja Region geograficzny: Pogórze Kaczawskie Pogórze Złotoryjskie Geographical regionalization: Kaczawa Foothills Złotoryja Foothills Jednostka geologiczna: niecka północnosudecka bazanity Wilczej Góry Geological unit: North-sudetic Depression Wilcza Góra Basanites 2km 1mile Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: R T photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk ezerwat geologiczny Wilcza Góra położony jest he Wolf's Mountain (Wilcza Góra) hill, rising 367 m a.s.l., is situated at the boundary of the na granicy południowych przedmieść Złotoryi. Wzgórze wznosi się na wysokość 367 m n.p.m. Zbudowane southern suburbs of Złotoryja town. The hill is built up jest ono z kenozoicznych skał wulkanicznych potocznie of Cainozoic volcanic rocks, commonly called basalts and nazywanych bazaltami. Bardziej poprawna geologicznie more precisely basaltoids. The latter term denotes rocks, nazwa występujących tutaj skał to bazaltoidy oznaczająca skały, których cechy makroskopowe są podobne do cech bazaltów. Wilcza Góra ma charakter stożka wulkanicznego, zbudowanego z potoków lawowych i pnia wulkanicznego w centralnej, najwyższej jego części. W obrębie pnia wulkanicznego założony został na początku XX wieku kamieniołom, którego działalność nadała Wilczej Górze jej obecny, charakterystyczny kształt. Jednostronnie podcięte wzniesienie porośnięte „grzywą” drzew i krzewów widoczne jest ze znacznej odległości i stanowi łatwo rozpoznawalny element krajobrazu. Jako lokalna kulminacja Wilcza Góra jest świetnym punktem widokowym. Z jej szczytu rozciągają się piękne widoki we wszystkich kierunkach. Przy ładnej pogodzie ku południowi widoczny jest masyw Karkonoszy stanowiący tło dla bliższych Gór Kaczawskich. Ozdobą zachodniej panoramy jest spiczasty stożek Ostrzycy nazywanej „Dolnośląską Fuji-jamą”. Od półFig. 1. Wilcza Góra - wyrobisko kamieniołomu Fig. 1. Quarry in the Wolfs’ Mtn. nocy, u stóp wzgórza rozłożyła się Złotoryja | 143 Fig. 2. Róża bazaltowa Fig. 2. The basalt rose formy skalnej w 1959 roku utworzono rezerwat przyrody „Wilcza Góra”. Powierzchnia rezerwatu wynosi 1,9 ha i obejmuje część szczytową wzgórza, łącznie ze ścianą kamieniołomu, na której odsłania się „róża bazaltowa”. Na terenie rezerwatu chroniona jest także unikalna roślinność naskalna i ciepłolubna. Bazaltoidy z Wilczej Góry charakteryzują się barwą czarną na świeżym przełamie i ciemno szarą na powierzchniach zwietrzałych. Na podstawie analizy mikroskopowej składu mineralnego skały te oznaczono jako bazanity, tj. skały makroskopowo podobne do bazaltów ale zawierające ubogie w krzemionkę (SiO2 ) minerały z grupy skaleniowców. Obecność skaleniowców kwalifikuje je jako skały zasadowe. Bazanity z Wilczej Góry charakteryzują się teksturą afanitową lub porfirową z drobnymi, trudno dostrzegalnymi gołym okiem, fenokryształami oliwinów i klinopiroksenów. W cieście skalnym mikroskopowo rozpoznane zostały: oliwiny, klinopirokseny, skalenie wapniowe (bytownit, labrador) i skaleniowce (nefelin). W skale macierzystej licznie występują porwaki (ksenolity), czyli fragmenty skał starszych porwane przez przemieszczającą 144 | photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk whose macroscopically identifiable properties resemble those of basalts. This hill represents a volcanic cone composed of lava flows and a volcanic neck placed in its central, uppermost part. At the beginning of the 20th century, within this neck, a quarry was established and its activity led to the present-day characteristic shape of Wilcza Góra. One-side undermined hill overgrown with trees and bushes is easily visible from a distance and marks an identifiable landscape element being, thereby, a perfect scenic point. One can admire a 360-degrees-wide panoramic view from the top of the hill. Looking south during good weather, the Karkonosze Mts. massif is visible providing a background for the more closely situated Kaczawa Mts. The western panoramic view, in turn, is dominated by the sharp cone of the Ostrzyca Mt., called „Lower Silesian Fuji-yama”. Placed to the north, at the foot of the hill, Złotoryja town with its charming old centre is located. A view to the east is photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk z urokliwym zabytkowym centrum. Widok od wschodu zamykają wyniosłe wzgórza ofiolitowego masywu Ślęży. Wyrobiska kamieniołomu odsłoniły inną, charakterystyczną dla wewnętrznej budowy kompleksów bazaltoidowych cechę, tj. znakomicie wykształcony system spękań, tzw. ciosu termicznego dzielących skałę na głównie sześciokątne słupy, układające się dłuższymi osiami prostopadle do powierzchni postępującego ochładzania. W zależności od lokalnych warunków i kształtu kompleksów lawowych, słupy bazaltoidowe układają się w pionowe lub prawie pionowe bariery (organy) lub przyjmują kształt wachlarzowy. W obrębie pni wulkanicznych słupy zbiegają się niekiedy radialnie do owalnej strefy centralnej tworząc tzw. „róże bazaltowe” zwane też „kamiennymi słońcami”. Jeden z najpiękniejszych przykładów takiej „róży bazaltowej” odsłonięty został w zachodniej ścianie kamieniołomu, w pobliżu szczytu wzgórza. Dla ochrony tej unikatowej Fig. 3. Słupy bazaltowe Fig. 3. Basalt columns closed by high-rising hills of the Ślęża Mt. ophiolitic massif. The quarry walls expose another characteristic feature of basaltoid complexes, i.e., a perfectly developed system of thermal joints, which divide the rock mass into hexagonal columns of longer axes aligned perpendicular to the surfaces of prograding cooling. Depending on local conditions and shapes of lava complexes, basaltoid columns form vertical or subvertical barriers (“organs”) or attain a fan-like pattern. Within volcanic necks, such columns display sometimes a radial pattern centering in the oval central zone, forming so called „basalt roses”, also called „stone suns”. One of most beautiful examples of such a basalt rose is exposed in the western wall of the quarry, close to the hill’s summit. In 1959, the Wilcza Góra nature reserve was established with a view to protect this unique rock form. The reserve covers an area of 1,9 ha and embraces the summit part of the hill together with the basalt rose-bearing quarry wall. Unique rock and stenothermic flora are also protected. Basaltoids from Wilcza Góra are typified by a black colour when fresh and dark-grey when weathered. Based photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk Fig. 4. Krajobraz Wilczej Góry Fig. 4. Scenery of Wolf's Mountain photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk się ku powierzchni lawę bazanitową. Część ksenolitów zbudowana jest ze skał najbliższego otoczenia, np. fragmentów permskich, triasowych i kredowych utworów osadowych podłoża pokryw bazaltoidowych. Szczególną rolę naukową i dydaktyczną pełnią jednak ksenolity będące fragmentami górnego płaszcza ziemskiego. Występują wśród nich perydotyty, zbudowane głównie z oliwinów i piroksenów, oraz piroksenity zdominowane przez minerały z grupy piroksenów. Wyjątkowy charakter ksenolitom płaszcza występującym w bazanitach Wilczej Góry, na tle innych wylewów bazaltoidowych Dolnego Śląska, nadaje obecność minerałów z grupy amfiboli. Ksenolity płaszcza, pojawiające się w skałach wylewających się na powierzchnię, pełnią wyjątkową rolę naukową, pozwalając na poznanie budowy geologicznej głęboko pogrążonych kompleksów podskorupowych, a także danych do analizy Fig. 5. Ksenolity w bazanitach Fig. 5. Xenoliths in basanites on microscopic studies of mineral composition, these rocks can be assigned to basanites, i.e., rocks mcroscopically resembling basalts although depleted in silica (SiO2) and feldspathoids. The presence of the latter classifies these rocks as mafic ones. The Wilcza Góra basanites are characterized by aphanitic or porphyry structure with small, hardly macroscopically identifiable phenosrysts of olivines and clinopyroxenes. The groundmass bears microscopically identifiable olivines, clinopyroxenes, calcium feldspars (bytownite, labrador) and feldspathoids (nepheline). The host rock includes numerous xenoliths, i.e., fragments of older rocks caught by basanite lava migrating to the surface. Some xenoliths are composed of rocks derived from the nearest surroundings, for instance, fragments of Permian, Triassic, and Cretaceous strata that underlay basaltoid covers. Of particular scientific and educational importance are, however, xenoliths derived from the upper mantle. The latter include peridotites, mainly composed of olivines and pyroxenes, and pyroxenites dominated by minerals of the pyroxene group. The upper mantle xenoliths from Wilcza Góra basanites differ from other Lower Silesian basaltoid rocks by the presence of amphiboles. Mantle xenoliths within rocks exposed at the surface play an unique scientific role, since they enable one to learn geological structure of deep-seated subcrustal complexes and to analyze geochemical and gedynamic processes occurring in this zone. The Wilcza Góra basanite cone is situated at the eastern termination of the North-Sudetic Depression, close to the Jerzmanowice thrust marking the northeastern boundary of a local tectonic unit, the Leszczyny half-graben. Basalts are underlain by sedimentary rocks of | 145 146 | photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk zachodzących poniżej skorupy ziemskiej procesów geochemicznych i geodynamicznych. Stożek bazanitowy Wilczej Góry położony jest w obrębie wschodniego krańca niecki północnosudeckiej, tuż przy nasunięciu Jerzmanic, wyznaczającym północno-wschodnią granicę lokalnej jednostki tektonicznej, tzw. półrowu Leszczyny. W podłożu pokryw bazaltowych występują osadowe utwory kredy, triasu i permu tworzące, jak wspomniano powyżej, ksenolity wśród macierzystych kompleksów bazanitowych. Fig. 6. Kontakt bazaltów z osadami nadkładu Fig. 6. Contact of basalts with overburden sediments W dolnej części wzgórza, na kompleksach bazanitowych zalegają młodsze osady głównie plejstoceńskie i być może Cretaceous, Triassic and Permian age, which build xenonieco starsze od nich, piaskowcowe osady młodszego liths within host basanite complexes. In the lower part of trzeciorzędu. W odsłaniających się u stóp Wilczej Góry the hill, the basanite complexes are overlain by younger, górnokredowych piaskowcach powstały pseudokrasowe mostly Pleistocene, sediments and slightly older Neogene (sufozyjne) jaskinie będące urozmaiceniem najbliższego sandstones. Within Upper Cretaceous sandstones exposed otoczenia rezerwatu. Aluwia wypełniające dolinę Kaczawy, at the foot of Wilcza Góra Mt., pseudokarst (suffosional) opływającej wzgórze od zachodu, zawierają piaski złoto- caves were formed, which add to geomorphic differennośne będące przedmiotem eksploatacji od ponad tysiąca tiation of the reserve’s surroundings. Fluvial sediments lat. Współcześnie odbywają się tutaj zawody w „płukaniu filling the Kaczawa River valley, by-passing the hill from the west, include auriferous sands exploited for more than złota”, które są lokalną atrakcją turystyczną. Bazanity Wilczej Góry są jednym z wystąpień a millennium. At present, gold-rinsing contests organized wulkanitów tworzących tzw. dolnośląską formację in this place provide a local tourist attraction. bazaltoidową, ciągnącą się od Łużyc po wschodBasanites from Wilcza Góra represent one of occurnie Sudety. Dolnośląska formacja bazaltoidowa jest rences of volcanites composing the so-called Lower Silesian wschodnią częścią środkowoeuropejskiej prowincji Basaltoid Formation, which extends from Lusatia up to the wulkanicznej ciągnącej się od Francji, przez połu- Eastern Sudetes. This formation is the eastern continuation dniowe Niemcy, Czechy do południowo-zachodniej of the Central European Volcanic Province extending from Polski. Zjawiska wulkaniczne w obrębie tej prowincji France, via southern Germany and Bohemia, into southrozpoczęły się w okresie późnej kredy (80 mln lat western Poland. Volcanic activity in the province originated temu). Genezę tego wulkanizmu wiąże się z systemem in the Late Cretaceous (80 millions of years ago) owing to rowów tektonicznych tworzących się na przedpolu the formation of a system of tectonic grabens in front of orogenu alpejskiego. Wulkanity kenozoiczne wystę- the Alpine orogen. Based on isotopic age determinations pujące w zachodnich Czechach i na Dolnym Śląsku of Lower Silesian basaltoids, three volcanic cycles have związane są z rowem tektonicznym Egeru, mającym been distinguished: the Oligocene (30-36 millions of years charakter ryftu, określonego przez zespół uskoków ago), Late Oligocene – Early Miocene (26-18 Ma), and o ogólnym kierunku SW-NE oraz z poprzecznymi do Late Miocene (5,3-3,8 Ma) one. The age of Wilcza Góra tego rowu systemami uskoków związanych z górną basanites has been determined at ca. 20 millions of years Łabą i górną Odrą. Na podstawie izotopowych badań ago; therefore, they are a product of the middle cycle of wieku bazaltoidów występujących na obszarze Dolne- Cainozoic volcanism. go Śląska wyróżnione zostały trzy cykle wulkaniczne The Wilcza Góra reserve is placed on an exceptionw okresach 30-26 mln. lat temu (oligocen), 26-18 mln ally attractive route crossing the Kaczawa Foothills and lat (późny oligocen – wczesny miocen) oraz 5,5-3,8 its volcanic landscape, the “Extinct Volcanoes Track”. It mln lat (późny miocen). Wiek bazanitów Wilczej Góry is yellow-marked lowland-upland track, ca. 85 km long, which starts from Legnickie Pole and leads through, i.e., określono na około 20 mln lat. Są one więc produktem środkowego cyklu wulkanizmu kenozoicznego. Rezerwat Wilcza Góra leży na wyjątkowo atrakcyjnej trasie przechodzącej przez Pogórze Kaczawskie i jego wulkaniczny krajobraz - Szlak Wygasłych Wulkanów. Jest to znakowany na żółto, nizinno-wyżynny szlak, o długości ok. 85 km, który rozpoczyna się w Legnickim Polu i prowadzi m. in. przez rezerwaty „Wąwóz Myśliborski”, „Czartowska Skała”, Grodziec, Ostrzyca Proboszczowska, „Organy Wielisławskie” do „Wilczej Góry” i Złotoryi. Rezerwat przyrody nieożywionej Wilcza Góra jest obiektem o wysokiej wartości naukowej i dydaktycznej oraz dobrej dostępności. Obserwować w nim można przekrój komina wulkanicznego z unikatową „różą bazaltową” oraz ksenolity pochodzące z górnego płaszcza ziemi i skał otaczających. Wydarzenia sprzed kilkunastu milionów lat wiernie dokumentują różne kompleksy skał odsłaniające się na ścianach kamieniołomu. Stąd Wilcza Góra znajduje się w programie większości geologicznych i geomorfologicznych praktyk studenckich odbywanych w Sudetach przez studentów całej Polski. the reserves of Wąwóz Myśliborski [Myślibórz Gorge], Czartowska Skała [Devil’s Rock], Grodziec, Ostrzyca Proboszczowska and Organy Wielisławickie [Wielisławka Organs], to Wilcza Góra and Złotoryja. The Wilcza Góra reserve of inanimate nature represents an object of high scientific and educational values and of good accessibility. It is possible to observe there a section through a volcanic neck with unique “basalt rose” as well as xenoliths derived from the upper mantle. Various rock complexes exposed in quarry walls document events dating back to a dozen or so millions of years ago. It is not surprising, therefore, that Wilcza Góra is a must in the program of most geological and geomorphological field courses organized for students from all over Poland. Autorzy | Authors: Michał Stefaniuk, Danuta Ilcewicz-Stefaniuk Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 31, 88, 148, 224, 353 | 147