frauen miejsca kobiet - European University Viadrina Frankfurt (Oder)

frauen miejsca kobiet - European University Viadrina Frankfurt (Oder)

Spacer
miejski
FRAUEN
ORTE
MIEJSCA
KOBIET
Luise Sartorius
9
10
Wstęp 2
Eta Harich-Schneider
SŁOWO POWITALNE 3
8
Elfriede Schirrmacher
Justine Siegemundin 4
Ursula Sellschopp 6
11
7
Greta Kuckhoff
Krystyna MoczydŁowska
Else Noack 10
Marie Goslich 12
6
Helene Hannemann
Hedwig Hahn 8
Helene Hannemann 14
Greta Kuckhoff 16
Elfriede Schirrmacher 18
Luise Hoffmann
Marie Petersen
12
13
Luise Sartorius 20
14
Ulrike von Kleist
Eta Harich-Schneider 22
Krystyna MoczydŁowska 24
Luise Hoffmann 26
Else Noack
5
4
3
Marie Petersen 28
Hedwig Hahn
Marie Goslich
1
Justine Siegemundin
Ulrike von Kleist 30
WYKAZ ŹRÓDEŁ 32
impressum 34
2
Ursula Sellschopp
PODZIĘKOWANIA 34
MAPA 36
Wstęp
SŁOWO POWITALNE
Jaki ślad pozostawiły po sobie w naszym mieście kobiety? W jaki sposób kształtowały jego historię? O wybitnych osobistościach przypominają umieszczone
w przestrzeni publicznej tablice pamiątkowe, pomniki oraz nazwy ulic. Dedykowane są przede wszystkim mężczyznom. W historiografii do dzisiejszego dnia
to głównie im poświęca się uwagę, podczas gdy cenna wiedza historyczna o
działaniach i zaangażowaniu kobiet często popada w zapomnienie. Choć kobiety uczestniczyły w kształtowaniu tego miasta przez wszystkie epoki, w wyobrażeniu o nim pojawiają się nader rzadko. Wyjątkami bywały w przeszłości
przede wszystkim arystokratki oraz żony, córki czy siostry znanych mężczyzn.
Fakt historycznego wykluczenia kobiet przez długie wieki z wielu stref życia społecznego oraz to, że w różnych obszarach nadal są nieobecne, pomijane lub
dyskryminowane, znajduje również swoje odzwierciedlenie w braku uczczenia
ich pamięci w przestrzeni publicznej. Warto pamiętać, że jedną z przyczyn, dla
których dokonania wielu kobiet nie mogły zostać w pełni poznane, jest właśnie
niewystarczająca dokumentacja ich losów.
Celem studenckiego projektu Miejsca Kobiet jest odkrycie na nowo i przedstawienie mieszkańcom miasta działających na jego terenie kobiecych postaci
historycznych. Projekt przedstawia sylwetki 14 protagonistek z dziedzin polityki,
nauki, społecznictwa i kultury z ostatnich pięciu stuleci. Oznakowanie związanych z nimi miejsc pozwoli na zakwestionowanie aktualnej, skupionej na historii
mężczyzn kultury pamięci w przestrzeni miejskiej i zdobycie nowej, nieodkrytej
dotąd perspektywy.
Powstała w wyniku pracy trasa spacerowa i trzymana przez Państwa w rękach
broszura – zaprezentowana z okazji 25. Brandenburskiego Tygodnia Kobiet 2015
odbywającego się pod hasłem „Długie drogi do sprawiedliwości“ – oferuje Państwu możliwość wybrania się na przechadzkę śladami interesujących biografii
znanych kobiet związanych z Frankfurtem nad Odrą i Słubicami.
Projekt nawiązuje do miejsc kobiet poświęconych Ulrike von Kleist oraz Justine Siegemundin, istniejących już we Frankfurcie odpowiednio od 2012 oraz
2014 roku, które powstały w ramach brandenburskiego projektu Miejsca Kobiet.
Uczestnicy studenckiego seminarium rozwinęli tę listę postaci i stworzyli na
jej podstawie trasę spacerową. Autorzy pragną podkreślić, że lista ta z pewnością nie jest kompletna: przedstawiony wybór sylwetek kobiet stanowi jedynie
pewien reprezentatywny przekrój przez różne okresy historyczne i sfery życia.
Może ona również posłużyć za inspirację do uznania tych postaci za część popularnej historii miasta, a także za bodziec do odkrywania dalszych interesujących
bohaterek z przeszłości.
Odsłonić to, co ukryte, przedstawić w nowym świetle to, co dobrze znane, odkryć to, co pozostawało dotąd nieznane: pod tym hasłem pragniemy pokazać
życie i działanie kobiet we Frankfurcie nad Odrą i dla tego miasta.
Zarys biografii protagonistek przypominać ma o ich zaangażowaniu i zasług
dla Frankfurtu w ubiegłych wiekach i dekadach, stanowiąc jednocześnie wzorzec i bodziec do działania dla miasta i jego mieszkanek zarówno obecnie, jak i
w przyszłości.
Pragniemy przy pomocy wyznaczonego przez nas szlaku spacerowego po
mieście odsłonić to, co pozostawało dotąd ukryte i pomóc wzbudzić nowe zainteresowanie historią kobiet w nadodrzańskim mieście.
Dziękujemy seminarzystom ze studenckiego projektu Uniwersytetu Europejskiego Viadrina oraz wszystkim, którzy wsparli nas wskazówkami, informacjami
i zdjęciami przy tworzeniu broszury i koncepcji szlaku.
2
Sabine Stuchlick
Pełnomocniczka Miasta Frankfurt nad Odrą ds. Równouprawnienia
8 marca 2015
3
1
justine
siegemundin
1636
1705
Justine Dittrich przychodzi na świat w 1636 roku w dolnośląskiej Roztoce jako
córka pastora. Za mąż wychodzi za zarządcę finansowego Siegmunda. W wieku
20 lat poddaje się leczeniu ciąży rzekomej i po tym doświadczeniu postanawia
zostać położną. Przez następne dwanaście lat zbiera praktyczne doświadczenie,
pomagając przy odbiorach porodów ubogich chłopek. W 1683 roku zostaje miejską akuszerką w Legnicy ciesząc się wielką sławą i szacunkiem. Jej sukces zawodowy to osiągnięcie szczególne, ponieważ pierwsza pruska ustawa o położnych
z roku 1693 przewiduje dopuszczenie do zawodu akuszerki wyłącznie kobiety,
które urodziły już dziecko.
Reputacja Justine zwraca uwagę wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma,
który w 1688 roku mianuje ją akuszerką domu brandenburskiego i zaprasza do
Belina. Monarcha wysyła ją m.in. na dwór holenderski, gdzie spotyka angielską
księżniczkę Marię II Orańską. Księżniczka namawia Justine do publikacji zapisków i zamówienia ilustracji miedziorytowych. Justine Siegemundin prezentuje
swój rękopis trzem nadwornym kaznodziejom oraz wydziałowi medycyny Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą.
18 marca 1689 roku jej praca otrzymuje naukowy atest i zostaje opublikowana w Cölln nad Sprewą pod tytułem „Królestwa pruskiego i brandenburskiego
domu akuszerka, tj.: Nadzwyczajnie konieczny wykład o porodach ciężkich i w
niewłaściwym ułożeniu”. Justine Siegemundin opisuje przede wszystkim porody
płodów znajdujących się w „nietypowym ułożeniu“ i wyjaśnia po raz pierwszy
tzw. „podwojony chwyt“ przywracający niekorzystnie ułożony płód do pozycji
umożliwiającej poród. Przy pomocy pętli zaciskowych i wewnętrznych chwytów manualnych płód jest obracany tak, aby można było wydobyć go nogami
naprzód. Podręcznik zawiera również liczne ilustracje przedstawiające różne
ułożenie płodów. Książka nie zdobywa wyłącznie pozytywnej krytyki. Jednakże Justine Sigemundin dzięki swojemu doświadczeniu w położnictwie potrafi
obronić się przed stawianymi jej zarzutami. Publikacja książki do roku 1756 jest
wielokrotnie wznawiana i przetłumaczona na język niderlandzki. Swój urząd
królewskiej akuszerki Justine sprawuje następnie na dworze nowego władcy,
wielkiego elektora Fryderyka III, późniejszego króla Prus Fryderyka I. Umiera w
1705 roku w Berlinie. Za życia wspiera przy porodzie ok. 5000 – 6200 kobiet. Jej
podręcznik do dziś stanowi ważny dokument w historii medycyny i przez wiele
lat służyć będzie jako podstawowa literatura położnicza. Justine Siegemundin
jest także jedną z niewielu kobiet w historii starej Viadriny. Od 2014 roku o jej
życiu przypomina poświęcona jej osobie tablica informacyjna przed siedzibą
Uniwersytetu powstała w ramach projektu Kraju Związkowego Brandenburgia
pt. Miejsca Kobiet.
4
Położna i autorka
1
Kobiety w nauce
Obecność kobiet w świecie nauki
długo stanowiła wyjątek od reguły. Do
środowisk akademickich musiały przedzierać
się różnymi niezwykłymi sposobami. Studia
podjąć mogły w Niemczech dopiero od 1908 roku.
Zaangażowane działaczki stale walczyły ze stereotypem o rzekomym braku niezbędnych kwalifikacji
umysłowych kobiet. Pierwsza studentka doczekała
się przyjęcia na Viadrinę dopiero po ponownym
otwarciu uczelni w 1992 roku. Pomimo upływu
czasu w 2013 roku jedynie 21,3% stanowisk
kierowniczych w jednostkach naukowych niemieckich uczelni zajmowały profesorki.
5
6
2
ursula
sellhopp
1915
1998
Ursula Sellschopp znana jest wielu frankfurtczykom po dziś dzień. Pracuje jako
ginekolożka z wielkim zaangażowaniem aż do 82. roku życia, nadzorując ponad
20.000 porodów w mieście. Przychodzi na świat w 1915 roku w rodzinie rolników z Güstrow w Mecklenburgii Pomorzu Przednim. Kiedy jej ojciec umiera pięć
lat później, mała Ursula zajmuje się z razem z matką gospodarstwem i rodzeństwem. Już we wczesnej młodości kształtuje się w niej ambicja i zaradność.
Jak pokazuje pewna anegdota, Ursula Sellschopp od dzieciństwa przejawia
głębokie pragnienie sprawiedliwości. Kiedy po otrzymaniu nagrody za najlepsze
wypracowanie szkolne dowiaduje się, że jej „mająca gorsze korzenie” koleżanka
pochodzenia żydowskiego pisze zdecydowanie lepszą pracę od niej, Ursula natychmiast oddaje jej tytuł.
Po studiach w Rostocku, Hamburgu, Monachium i Berlinie otrzymuje w 1940
roku bezpośrednio po ukończeniu medycyny w wieku 25 lat etat ginekolożki w
berlińskim szpitalu Charité. Ze swoją walizką na instrumenty przemierza miasto
spiesząc się do rodzących kobiet nawet, kiedy wyją syreny ostrzegające przed
nalotami bombowymi. Ponieważ we Frankfurcie nad Odrą nie istnieje w tym
czasie żadna klinika ginekologiczna, wiele kobiet transportuje się na zabiegi do
Berlina wozami konnymi. Ponadto nadodrzańskie miasto znajduje się w stanie stałego zagrożenia epidemiologicznego, gdyż przetacza się przez nie fala
uchodźców. Z tego względu Ursula Sellschopp postanawia w 1946 roku udać
się do Frankfurtu nad Odrą, aby utworzyć oddział ginekologiczny w Lecznicy
Kapituły Luterańskiej wraz z oddziałem intensywnej terapii dla noworodków i
niemowlaków, co jest rozwiązaniem jak na te czasy szczególnym. Pierwsze łóżka opłaca z własnej kieszeni, lecz również w późniejszym okresie prowadzona
przez kościół placówka boryka się z ciągłą odmową finansowego wsparcia przez
rękę publiczną. Od 1979 roku Sellschopp pracuje w trybie ambulatoryjnym.
We wspomnieniach wielu pacjentek Ursula Sellschopp to kobieta ze schludną
fryzurą, z fartuchem zawsze zapiętym do ostatniego guzika, mającą nieco surowy, bardzo bezpośredni sposób komunikacji. Jednocześnie pozostaje ona w
pamięci wielu osób wyborną specjalistką od operacji oraz wszechstronnie wykształconą akuszerką, potrafiącą osiągnąć sukces w zawodzie całkowicie zdominowanym przez mężczyzn.
W 1990 roku w wieku 75 lat otwiera własny gabinet jako lekarka-rezydentka
przy Gubener Str. 3 we Frankfurcie nad Odrą, który prowadzi aż do ostatniego
roku przed śmiercią w 1998 roku. Po przejściu na emeryturę na początku 1997
roku zostaje w ciągu kilku miesięcy wyróżniona honorowym obywatelstwem
miasta. W 2012 roku postanowiono nazwać jej nazwiskiem jedną z ulic w dzielnicy Stadtteil West.
6
Lekarka z wielką chęcią niesienia pomocy
2
Patronki ulic
O wybitnych osobistościach historii (lokalnej)
przypominają nam umieszczone w przestrzeni
publicznej tablice pamiątkowe, pomniki oraz nazwy
ulic. Dedykowane są przede wszystkim mężczyznom.
W historiografii do dziś to głównie na nich skupia
się uwagę, podczas gdy cenna wiedza o działaniach i
zaangażowaniu kobiet często popada w zapomnienie.
Znanym obywatelkom Frankfurtu poświęcono cztery
nazwy ulic. Dwie – Dr.-Ursula-Sellschopp-Straße oraz
Dr.-Hedwig-Hahn-Straßew dzielnicy West – zostały
dedykowane patronkom dopiero w 2012 roku.
Sophienstraße natomiast zawdzięcza nazwę
Sophie Lienau. „Am Hedwigsberg”
zawdzięcza nazwę Hedwig
Trowitzsch.
7
3
Hedwig
Hahn
1891
1980
W 1961 roku w gazecie „Neuer Tag“ („Nowy dzień”) ukazuje się artykuł poświęcony pamięci lekarki z Frankfurtu nad Odrą: „W ciągu 41 lat swojej działalności
we Frankfurcie nad Odrą dała wielu ludziom uśmierzenie bólu, przywracając im
również zdrowie. […] Swoich pacjentów nie opuściła nigdy, nawet w najcięższych dla miasta czasach w roku 1945, kiedy zostało ono niemal w całości obrócone w gruzy z powodu barbarzyńskiej wojny Hitlera.“ (Czcigodni i poważani,
Neuer Tag, 1961). Oczywiście, chodzi o lekarkę Hedwig Hahn.
Na świat przychodzi w 1891 roku we Frankfurcie nad Odrą. Jej ojcem jest
Eugen Trowitzsch, właściciel Nadwornej Drukarni Królewskiej Trowitzsch &
Sohn. W 1914 r. zdaje maturę w berlińskim Herder-Gymnasium, po czym studiuje medycynę w Halle (Saale), Monachium i Würzburgu. Zostaje tym samym
jedną z nielicznych pierwszych studentek tego kierunku tuż po otwarciu uniwersytetów dla kobiet. W 1919 roku broni pracę doktorską zatytułowaną: Umieralność noworodków w Würzburgu w latach 1905 – 1914 z uwzględnieniem
poszczególnych dzielnic. W ciągu następnych dwóch lat pracuje na stanowisku lekarki asystenckiej w szpitalu Oderland-Krankenhaus we Frankfurcie nad
Odrą. W kolejnym roku wspólnie z mężem Rudolfem Hahnem otwiera własny
gabinet w willi rodziny Trowitzsch, znanej dzisiaj jako willa rodziny Hahn. Prowadzi ponadto działalność społeczną, poświęcając się poradnictwu dla matek i
ucząc opieki nad niemowlętami, oraz pracuje jako nauczycielka we frankfurckiej
Berufs- und Frauenfachschule – szkole zawodowej i specjalistycznej dla kobiet.
Jako lekarka Hedwig Hahn należy do wyjątków w zdominowanym przez
mężczyzn środowisku lekarzy początku lat dwudziestych. W trudnym okresie
powojennym jej zaangażowanie w opiekę medyczną ma wielkie znaczenie dla
mieszkańców miasta.
Na początku 1945 roku pozostaje tam, gdzie jest najbardziej potrzebna, przy
swoich pacjentach i pacjentkach. Zajmuje się zwłaszcza osobami z ciężkimi
ranami postrzałowymi kończyn oraz cierpiącymi na choroby zakaźne. Chorzy
przywożeni są do niej i do męża wszelkimi dostępnymi środkami transportu.
Swój gabinet lekarski Hedwig Hahn prowadzi do lat 60-tych w willi rodziny
Hahn, gdzie też mieszka do śmierci w 1980 roku. Budynek zostaje później na
okres przejściowy siedzibą Galerie Junge Kunst (Galerii Młodej Sztuki), zanim ta
przeniesiona zostaje do własnego muzeum. Nadanie w 2012 roku jednej z ulic w
dzielnicy Stadtteil West nazwę Dr.-Hedwig-Hahn-Straße pomaga w upamiętnieniu osoby i osiągnięć patronki.
8
Zaangażowana lekarka w ciężkich czasach
3
Kobiety
w medycynie
W 1908 roku pozwolono kobietom
podejmować studia medyczne na pruskich
uniwersytetach. Zawód lekarza wykonywać
mogły od 1914 roku. Do dzisiejszego dnia wśród
wykładowców przedmiotów medycznych w Niemczech profesorki należą do mniejszości, a zaledwie
co dziesiąty tytuł profesorski z zakresu medycyny
przyznany został przedstawicielce płci żeńskiej.
Dopiero w 2000 roku nominację otrzymała
pierwsza ginekolożka. Stan rzeczy jest o
tyle zastanawiający, że kobiety stanowią
dwie trzecie całkowitej liczby osób
podejmujących studia na tym
kierunku.
9
4
Else
Noack
1913
2001
Else Noack przychodzi na świat w 1913 roku w Züllichau (Sulechowie). Wywodzi
się z rodziny robotniczej, kończy szkołę ludową i zawodową. Pracuje jako sprzedawczyni, po czym zajmuje się domem. W 1945 roku przystępuje do Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), a w 1946 do wschodnioniemieckiej Zjednoczonej
Partii Socjalistycznej (SED).
W latach 1946 – 1955 sprawuje różne urzędy polityczne w Beeskow, Storkow,
Finsterwalde i Angermünde, będąc m.in. Referentką ds. Kobiet w Okręgu Beeskow
oraz Okręgową Kierowniczką Spółdzielni Dóbr Konsumpcyjnych w Storkow.
W 1955 jako pierwsza kobieta zostaje wybrana na urząd Nadburmistrzyni
Frankfurtu nad Odrą. Za jej kadencji podjęte zostają decyzje wpływające na miasto do dziś, zarówno w pozytywny, jak i w negatywny sposób. Urząd Nadburmistrza cechuje wtedy znacznie mniejsza polityczna niezależność niż dzisiaj. Jest
on trybikiem w monopartyjnej strukturze NRD. Jednym z pierwszych wydarzeń
za kadencji Noack jest otwarcie kina Lichtspieltheater der Jugend w 1955 roku.
W 1958 roku uruchomiona zostaje pierwsza linia produkcyjna Zakładów Wytwarzania Półprzewodników we Frankfurcie nad Odrą, gdzie zatrudnienie jako
technicy znajduje też wiele kobiet. Do 1989 roku zakład, w którym pracuje ponad
8.000 osób, pozostaje jednym z największych pracodawców w regionie.
W latach 50-tych pod nadzorem Else Noack przeprowadzona zostaje odbudowa zniszczonego w czasie drugiej wojny światowej śródmieścia według partyjnych wytycznych ingerujących w historyczną strukturę ulic oraz prowadzących do bezpowrotnej utraty przetrwałej tkanki budowlanej. Mimo protestów ze
strony konserwatorów zabytków zniszczone zostają również ostatnie fragmenty
murów miejskich. Z drugiej strony, powstają liczne potrzebne mieszkania, np.
przy Wollenweberstraße. W miejsce Große Scharrnstraße główną arterią miasta
zostaje Karl-Marx-Straße, poszerzona do rozmiarów znaczącej alei handlowo-komunikacyjnej. Stanowi ona reprezentatywny przykład założeń urbanistycznych enerdowskich miast. Rok po ukończeniu w 1959 roku zaocznych studiów
prawniczych, Else Noack zostaje odwołana z funkcji Nadburmistrzyni, aby nieco
później opuścić również fotel radnej.
Po zakończeniu frankfurckiego okresu kariery Noack zostaje wybrana członkiem Rady Okręgowej w Poczdamie oraz mianowana szefową Komisji ds. Kobiet w Okręgowym Prezydium rządzącej SED, będąc jedną z nielicznych kobiet
sprawujących polityczne funkcje kierownicze. Swoje możliwości wykorzystuje
m.in. do krzewienia wśród kobiet ambicji dokształcania się i obejmowania funkcji kierowniczych, także po to, aby zwiększyć świadomość gremiów decyzyjnych
odnośnie sytuacji pracujących matek. W 1959 roku przyznany zostaje jej Order
Zasług dla NRD. Umiera w 2001 roku we Frankfurcie nad Odrą.
10
Pierwsza Z NADBURMISTRZYŃ Frankfurtu
4
Kobiety w polityce
Raptem w co dziesiątym mieście w Niemczech urząd Nadburmistrza piastuje kobieta.
Frankfurtem w XX wieku rządziło osiemnastu
mężczyzn i dwie kobiety. O ile udział posłanek w
brandenburskim Landtagu wynosi 43% (stan na rok
2014), o tyle w Bundestagu już tylko 36,5% (2013).
Na poziomie samorządu odsetek ten jest zwykle
jeszcze mniejszy. W Radzie Miasta Frankfurt wynosi
31,9% (2014). W 2005 roku Angela Merkel została
pierwszą Kanclerz Niemiec – mając ośmiu poprzedników. Żadna kobieta nie objęła jeszcze
urzędu Prezydenta. W ławach polskiego
Sejmu zasiada natomiast
23% kobiet (2011).
11
5
Marie
Goslich
1859
1938
Jako jedna z pierwszych fotoreporterek, urodzona w 1859 roku we Frankfurcie
nad Odrą, Eva Marie Elwine Goslich przemierza dość nietypową w tym czasie
ścieżkę. Po okresie nauki w Miejskiej Szkole Sióstr Wyższych, późniejszej Augusta-Schule, zdobywa wiedzę z zakresu zarządzania domem, uczy się języków,
muzyki i krawiectwa. Od 1883 roku pracuje jako wychowawczyni i guwernantka w Berlinie. Poprzez pracę sekretarki redakcyjnej w wydawnictwie Preußische
Jahrbücher zaczyna przygodę z pisaniem. Począwszy od roku 1898, jej artykuły pojawiają się w licznych gazetach i czasopismach. W rejestrze mieszkańców
Berlina w latach 1902 – 1910 widnieje jako „Marie Goslich, panna pisarka i redaktorka“. Mając 44 lata opanowuje dość skomplikowaną wtedy jeszcze sztukę fotografii. Wyposażona w ciężki aparat płytowy objeżdża całą Brandenburgię i Berlin.
Jej pierwsza publikacja z własnymi fotografiami, reportaż o Spreewaldzie, ukazuje się w 1905 roku. Po początkowej fascynacji krajobrazami skupia się przede
wszystkim na fotografowaniu ludzi, wyrażając swoimi niezwykłymi ujęciami
krytykę nierówności społecznych. Dokumentuje codzienność mężczyzn i kobiet
z klasy robotniczej, portretuje żebrzących, rybaków, często pokazuje sytuację
kobiet, na przykład nędznie opłacanych szwaczek. Mimo dorastaniaw dobrych
warunkach, często zwraca uwagę na braki mieszkaniowe i biedę panującą za
bramami berlińskich kamienic. Dość późno, gdyż dopiero w wieku 51 lat, wychodzi za pisarza Karla Kuhlsa i przeprowadza się z nim do Poczdamu. Po kilku latach Marie wnosi jednak o rozwód i przeprowadza się do Geltow. Pracuje między
innymi w redakcji Bote für die christliche Frauenwelt (Kurier Chrześcijańskich
Kobiet). W listopadzie 1937 roku w podeszłym wieku trafia do Krajowego ZOZ
Brandenburg-Görden. Następnie zostaje przeniesiona do Ośrodka Obrawalde,
gdzie umiera w 1938 roku w niewyjaśnionych okolicznościach. Od 1942 roku
reżim hitlerowski systematycznie dokonuje w tym miejscu zabójstw.
Talent fotograficzny Marie Goslich doczeka się uznania stosunkowo późno. W
2007 roku dzięki żmudnej pracy udaje się wywołać 400 pozostawionych przez
nią w spadku płyt ze zdjęciami. Jej fotografie prezentowane są obecnie na licznych wystawach. We Frankfurcie przypomina o niej kamień pamięci ułożony
w 2012 roku przed jej rodzinnym domem przy niegdysiejszej Theaterstraße 1.
Obecnie, po przekształceniu siatki ulicznej po drugiej wojnie światowej, miejsce
to leży przy skrzyżowaniu Heilbronner Straße i Franz-Mehring-Straße. Drugi z
poświęconych jej kamieni pamięci znajduje się w ostatnim wybranym przez nią
miejscu zamieszkania w Geltow. Tam też znajduje się ponadto tablica pamiątkowa przypominająca o jej osobie, powieszona w ramach prowadzonego przez
Kraj Związkowy Brandenburgia projektu Miejsca Kobiet.
12
Fotodziennikarka krytycznie oceniająca
społeczeństwo
5
Kobiety i wybór
ścieżki zawodowej
Profesje nietypowe dla kobiet przez długi
czas przeczyły tradycyjnym wyobrażeniom
o podziale ról. Również obecnie na rynku pracy
wyróżnić można gorzej opłacane „żeńskie” zawody
oraz lepiej wynagradzane „męskie”. W dalszym ciągu
stanowiska prestiżowe i dochodowe to zazwyczaj
domena mężczyzn. W Niemczech Zachodnich przez
długi czas prawna i społeczna pozycja kobiet,
wynikająca z podziału funkcji zawodowych ze
względu na płeć, określana była w oparciu o
rolę pani domu. Problem ten ilustruje fakt,
że do roku 1975 kobieta musiała uzyskać zgodę męża na zawarcie
umowy o pracę.
13
6
Helene
Hannemann
1908
1990
Helene Strehl przychodzi na świat w 1908 roku we frankfurckiej dzielnicy
Dammvorstadt (obecnych Słubicach). Pracując u kamieniarza Paetscha poznaje
swojego przyszłego męża Maksa Hannemanna. W 1930 roku z powodu zaangażowania w zakładowy strajk Max traci pracę. Wkrótce bezrobocie spotyka również Helene. Oboje dowiadują się o działaniach Komunistycznej Partii Niemiec
(KPD) i korzystają z oferowanych przez nią możliwości kształcenia się, a w 1931
roku wstępują w jej szeregi. Podczas gdy Maksa wybierają do politycznego kierownictwa partii, Helene zostaje kierowniczką kobiecej sekcji frankfurckiej KPD.
Kiedy w 1933 roku NSDAP obejmuje władzę, miejska grupa zdelegalizowanej KPD staje się lokalną komórką oporu antynazistowskiego. Helene wspiera
męża przy organizowaniu sześćdziesięcioosobowej grupy. Odgrywa przy tym
ważną rolę kurierki podtrzymującej łączność z kierownictwem partii w Berlinie
oraz kolportującej ulotki otrzymywane na tajnych spotkaniach w Fürstenwalde.
Max i Helene sami też angażują się w ich rozdawanie, czyniąc to na przykład jako
spacerująca w parku para zakochanych.
Kiedy działania grupy wychodzą na jaw, dziewięcioro towarzyszy, w tym Max
i Helene, zostaje w 1934 roku postawionych przed sądem za zdradę stanu. Helene otrzymuje karę roku pozbawienia wolności w więzieniu kobiecym Berlin-Barnimstraße. Max przebywa w kilku więzieniach i zostaje ostatecznie zesłany do KZ
Sachsenhausen. Jeszcze przed aresztowaniem, w połowie lat 30-tych z powodu
poważnych problemów osobistych w małżeństwie Helene wnosi o rozwód. Z
sympatii do Maksa, wciąż dzielącego z nią poglądy polityczne, utrzymuje z nim
kontakt również po jego osadzeniu w obozie, w którym ginie on prawdopodobnie na początku 1945 roku. Po wojnie Helene angażuje się w odbudowę miasta i
zarządza domem koncertowym Bellevue przy Buschmühlenweg.
W 1946 roku wychodzi za mąż za ocalonego z obozu Paula Papke i przyjmuje jego nazwisko. Jako radna Kreistagu w Fürstenwalde poświęca się zwłaszcza
pracy z młodzieżą. Po powstaniu NRD dochodzi do podziału między członkami
byłej antynazistowskiej opozycji. Grupa osób współpracujących z Hannemannami zostaje niesłusznie posądzona o zdradę stanu, a frankfurcka sekcja rządzącej
SED zakazuje publicznego mówienia o nich. Helene ogłasza sprzeciw i próbuje
uświadamiać społeczeństwo co do faktycznych losów opozycjonistów antynazistowskich. W późniejszych latach wykorzystuje każdą okazję do opowiadania
młodzieży o czasach oporu. Opracowanie historyczne losów jej grupy pojawia
się dopiero w 1995 roku – pięć lat po śmierci Heleny. W 2011 w chodnik przed
jej dawnym mieszkaniem przy Große Scharrnstraße zostaje wprawiony dla niej
kamień pamięci.
14
Kurierka w podziemiu
6
Kamienie pamięci
Projekt artystyczny „Stolpersteine” ma na
celu uczczenie pamięci osób prześladowanych, zamordowanych, deportowanych, wypędzonych i zmuszonych do popełnienia samobójstwa w czasach nazizmu. Z inicjatywy Guntera
Demniga w chodniki przed domami ofiar wprawiane
zostają indywidualne „kamienie pamięci” – kostki
brukowe z mosiężnymi tabliczkami pamiątkowymi, nad którymi patronat objąć może stowarzyszenie lub osoba prywatna. W Niemczech
oraz 17 innych krajach w Europie ułożono
do tej pory 50.000 takich kostek, niektóre z nich również we Frankfurcie i Słubicach.
15
7
Greta
Kuckhoff
1902
1981
Greta Kuckhoff przychodzi na świat w 1902 roku we Frankfurcie nad Odrą. Mimo
dorastania w skromnych warunkach kończy dobrą szkołę i w latach powojennych studiuje ekonomię kolejno w Berlinie, Würzburgu oraz Madison w stanie
Wisconsin. Tam też przez pewien czas po ukończeniu studiów pracuje w ramach
wymiany jako asystentka naukowa. Funkcję tę pełni także na niemieckich uniwersytetach po powrocie do ojczyzny.
Dla Ministerstwa Rzeszy ds. Uświadomienia Społeczeństwa i Propagandy
współdziała przy przekładzie „Mein Kampf“ na język angielski z nadzieją zwiększenia świadomości sytuacji w nazistowskich Niemczech i roli Hitlera w społeczeństwie brytyjskim.
W 1933 roku dystansuje się od reżimu. W latach drugiej wojny światowej
przyłącza się z mężem, Dr. Adamem Kuckhoffem, do organizowanej przez komunistów grupy oporu wokół Harro Schulze-Boysena, która miała stać się znana
jako „Czerwona kapela”. Greta Kuckhoff pomaga kilku przyszłym członkom organizacji w nawiązaniu stałych kontaktów i prowadzi działania szpiegowskie, m.in.
transport i zabezpieczenie sowieckich radiostacji komunikacyjnych.
Pod koniec 1942 roku grupa zostaje aresztowana, a Adam i pozostali członkowie straceni po krótkim procesie. Wyrok śmierci ciąży od 1943 roku również na
Grecie Kuckhoff, lecz we wznowionym postępowaniu sąd orzeka zamiast tego o
karze pozbawienia wolności na lat 10 za „udział w przygotowaniu zdrady stanu
oraz pomoc wrogowi“.
Po zakończeniu wojny Greta Kuckhoff zostaje członkiem Komunistycznej
Partii Niemiec, przekształconej następnie w Zjednoczoną Socjalistyczną Partię
Niemiec, która powierza jej funkcję kierowniczki urzędu zajmującego się zdenazyfikowanymi i nie mającymi właściciela zakładami pracy w Berlinie. Przez
dwie kadencje jest posłanką Rady Ludowej, a w latach 1954 – 1958 Izby Ludowej,
parlamentu NRD. W latach 1950 – 1958 kieruje wschodnioniemieckim bankiem
centralnym. W 1958 roku traci jednak mandat poselski oraz miejsce w Radzie
Ministrów, ponieważ nie może dojść do porozumienia z Walterem Ulbrichtem
w sprawie roli banków w socjalistycznym państwie. Angażuje się następnie w
działalność Rady Pokoju. W 1972 wydaje wspomnienia pod tytułem „Od kółka
różańcowego do Czerwonej Kapeli”. Umiera w 1981 roku w Wandlitz. Jeszcze
za życia otrzymuje liczne odznaczenia, takie jak Medal Klary Zetkin (1955) czy
Order Karola Marksa (1970). W roku 1967 rodzinny Frankfurt nad Odrą nadaje jej
honorowe obywatelstwo. Greta Kuckhoff jest patronką ulic w różnych miejscowościach, m.in. w Berlinie i Akwizgranie. W 2012 roku zostaje wmurowana kostka pamięci w chodnik przed jej byłym frankfurckim domem przy Taubenstraße
2, obecnej Rosa-Luxemburg-Straße.
16
Członkini ruchu oporu przeciwko
narodowemu socjalizmowi
7
HONOROWE
OBYWATELKI
Frankfurtu nad Odrą
Według danych na rok 2015 miasto
Frankfurt wręczyło honorowe obywatelstwo 28 osobom, w tym
2 kobietom: Grecie Kuckhoff
i Ursuli Sellschopp.
17
8
Elfriede
Schirrmacher
1894
1978
Elfriede Schirrmacher przychodzi na świat w 1894 roku w Kilonii, a od 1903 roku
mieszka we Frankfurcie nad Odrą. W 1916 roku odwiedza Bibliotekę Miejską po
przeczytaniu we Frankfurter Oderzeitung, że instytucja poszukuje osoby na stanowisko pomocy i wysłaniu podania o przyjęcie do pracy. Ponieważ Elfriede nie
ma możliwości uczęszczania do szkoły zawodowej, dokształca się autodydaktycznie, opanowując m.in. łacinę.
Od 1923 roku zajmuje się Biblioteką Stowarzyszenia Kleista, a od 1940 odpowiada za utworzenie nowego działu naukowo-krajoznawczego w Bibliotece
Miejskiej. W okresie drugiej wojny światowej zniszczeniu ulegają znaczące części śródmieścia oraz ratusza miejskiego, w którym składowane są liczne cenne
dokumenty archiwalne. Elfriede Schirrmacher jako jedna z pierwszych osób czyni starania o wydobycie ich z gruzów. Sytuacja jest o tyle trudna, że znajdujący
się w pilnej potrzebie mieszkańcy wygrzebują papierowe tomy i całymi wiadrami
wrzucają do pieców, aby móc się przy nich ogrzać, czemu Elfriede Schirrmacher
próbuje położyć kres. Tuż przed końcem wojny postanawia wstąpić do NSDAP,
choć jej motywacja pozostaje niewyjaśniona. Fakt ten stoi na przeszkodzie objęcia przez nią po wojnie stanowiska w Urzędzie ds. Kultury.
W 1948 roku rehabilituje ją frankfurcki okręgowy oddział Komisji ds. Denazyfikacji, co otwiera jej możliwość objęcia nadzoru nad odbudową Archiwum
Miejskiego z ramienia Urzędu ds. Kultury. Jako archiwistka miejska pracuje
do roku 1976. Restauracja archiwaliów jest procesem nadzwyczaj żmudnym,
nierzadko konieczne okazuje się oczyszczanie każdej strony z osobna z nawarstwionego brudu. Elfriede Schirrmacher podtrzymuje na duchu kobiety
wykonujące tę pracę i stara się uświadamiać je, że ich wysiłki są bardzo ważne –
równie potrzebne, co praca kobiet przy odgruzowywaniu miasta. Nawet w obliczu utraty wielu danych, udaje się ostatecznie zabezpieczyć podstawę do dalszego działania Archiwum Miejskiego. W późniejszym czasie miasto otrzymuje
zupełnie niespodziewanie i ku wielkiej radości Elfriede Schirrmacher składowaną w Polsce część dokumentów uchodzących dotąd za zagubione.
W 1953 roku w archiwum powstaje pod jej kierownictwem miejsce pamięci
poświęcone Kleistowi, natomiast 13 lat później Elfriede Schirrmacher otrzymuje
awans na stanowisko Dyrektorki Archiwum Miejskiego. Za jej czasów instytucja
przeprowadza się dwukrotnie: z pierwotnego lokalu przy Halbe Stadt 14a do budynku Biblioteki Miejskiej, a następnie do dzisiejszej siedziby prze Collegienstraße. W trakcie uroczystej inauguracji nowego lokum odbywa się również impreza pożegnalna dla Elfriede Schirrmacher, która udaje się w 1976 na emeryturę.
Umiera w 1978 roku we Frankfurcie nad Odrą.
18
RATOWNICZKA ARCHIWALIÓW MIEJSKICH
8
Kobiety na
stanowiskach
kierowniczych
Kobiety pełniące funkcje kierownicze wciąż
należą do rzadkości w wielu dziedzinach
społecznych, nie tylko w polityce i administracji, lecz zwłaszcza w gospodarce. W roku
2014 w radach nadzorczych 160 spółek
giełdowych w Niemczech zasiadało
jedynie 18,9% kobiet, natomiast w
zarządach jeszcze mniej, gdyż
zaledwie 5,8%.
19
9
Luise
Sartorius
1900
?
Luise Sartorius, urodzona w 1900 roku w Golßen córka pastora, podejmuje w 1930
roku służbę jako siostra zakonna frankfurckiego zboru St. Georg. W 1933 roku dochodzi we Frankfurcie nad Odrą do poważnego konfliktu czwórki duchownych z
Niemieckimi Chrześcijanami – związkiem wiernych różnych kościołów protestanckich działających w latach 1932 – 1945 na rzecz dostosowania protestanckich
ugrupowań wyznaniowych do ideologii narodowo-socjalistycznej.
Również pracujący razem z siostrą Luise Sartorius we wspólnocie St. Georg
pastor Franz Bahr musi bronić się przed naciskami ideologicznymi ze strony nazistów we własnym kościele. W 1934 roku razem z trzema innymi duchownymi
zostaje za to zawieszony w pełnieniu obowiązków kaznodziei, a następnie oddelegowany do innej wspólnoty ku niezadowoleniu wielu wiernych, którzy protestują przeciwko tej decyzji i okazują swoją solidarność z ukaranymi poprzez
akcję pisania listów do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy. Centralną rolę
w ruchu oporu przejmuje Luise Sartorius, zbierająca podpisy i wyrażająca w liście skierowanym do działaczy i działaczek kościelnych oficjalny sprzeciw wobec
pracy z delegowanym w miejsce pastora Bahra nowym duszpasterzem będącym
członkiem Niemieckich Chrześcijan. Przekonywująco argumentuje, że za czasów zawieszonego pastora znacząco poprawia się stan opieki nad kobietami i
matkami. Protesty rzeczywiście prowadzą do zawieszenia wykonania decyzji na
pewien czas, ostatecznie dochodzi jednak do przeniesienia pastorów. Ponieważ
Luise Sartorius sprzeciwia się pracy z innym duchownym niż pastor Bahr, otrzymuje wypowiedzenie umowy o pracę i nakaz opuszczenia służbowego mieszkania w domu wspólnoty. Wspierana przez adwokata Untersängera, który również
jest frankfurtczykiem i członkiem tego samego zboru, Luise Sartorius wnosi do
frankfurckiego sądu pracy powództwo zarówno przeciwko rozwiązaniu stosunku
pracy jak i przeciwko przeniesieniu pastora Fritza Bahra, pośrednio zaskarżając
zarządzenia i ustawy leżące u podstaw dokonanych rozstrzygnięć. Powołuje się
przy tym na niezgodność tychże przepisów z prawem kościelnym, która powinna unieważnić zaskarżone decyzje. Staje tym samym w opozycji do szerszego
zjawiska restrukturyzacji protestantyzmu przez Niemieckich Chrześcijan w celu
podporządkowania ruchu ewangelickiego ideologii nazistów. Pod wrażeniem sądowego wywodu Sartorius jest nawet adwokat strony przeciwnej, a sprawa prowadzi do wywarcia nacisku na pronazistowskie kierownictwo kościołów. Mimo
to udaje jej się osiągnąć sukces jedynie połowiczny, jako że decyzje o jej zwolnieniu oraz przeniesieniu pastora Bahra zostają uchylone, lecz leżące u ich podstaw
ustawy i zarządzenia zostają uznane za zgodne z prawem. Luise Sartorius działa
na rzecz swojej wspólnoty we Frankfurcie również w okresie powojennym, lecz
bardzo trudno odnaleźć jakąkolwiek dokumentację jej dalszych losów.
20
Siostra KRYTYKUJĄCA REŻIM
9
Kobiety w Kościele
W latach 50-tych i 60-tych XX w.
wprowadzono posługę kapłańską kobiet na
terenie większości jednostek terytorialnych
Niemieckiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Pastorzy i pastorki cieszą się obecnie całkowicie równym statusem. W Kościele Katolickim
wprowadzono w 1983 roku nowy Kodeks Prawa
Kanonicznego pozbawiony wielu przepisów
dyskryminujących dotąd kobiety. Niektóre ważne funkcje, takie jak służba
kapłańska i diakonat, wciąż jednak
zarezerwowane są dla
mężczyzn.
21
10
Eta
Harich-Schneider
1897
1986
Eta Margarete Schneider przychodzi na świat w 1897 roku w Oranienburgu, dorastając następnie we Frankfurcie nad Odrą. Po ukończeniu Szkoły Sióstr
Wysokich kształci się na pianistkę koncertową. Intensywnie uczęszcza też w tym
czasie na zajęcia gry na klawesynie. Swoje zainteresowanie kieruje wkrótce ku
grze na rekonstruowanych historycznych instrumentach. Dzięki licznym koncertom staje się prekursorką tzw. historycznego wykonawstwa muzycznego.
W latach 20-tych daje liczne koncerty we Frankfurcie nad Odrą, na ogół przed
pełną widownią, wzbogacając tym samym życie muzyczne miasta. W 1932
roku rozwiedziona matka dwójki córeczek otrzymuje nominację profesorską w
przedmiocie gry na klawesynie na Berlińskiej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej oraz nagrywa niezliczone utwory na płyty gramofonowe i bierze udział
w audycjach radiowych.
Ponieważ nie przestrzega polityki nieangażowania się we współpracę ze swoimi utalentowanyymi muzykami pochodzenia żydowskiego, spotyka się z politycznymi naciskami. Pozbawiona swojej funkcji, Harich-Schneider w 1941 roku
nie wraca do Niemiec z trasy koncertowej w Japonii.
W kraju tym Eta Harich-Schneider poznaje historyczną buddyjską i szintoistyczną muzykę japońską. Uczy się gry na instrumentach, poznaje ceremonie,
a także kopiuje stare japońskie opracowania. W ciągu 20 lat zostaje pierwszą
badaczką muzycznych tradycji tego kraju obcego pochodzenia. Jej publikacje
tworzą do dziś podstawową literaturę japonistyczną. W czasie wojny Harich-Schneider nawiązuje relację miłosną z sowieckim szpiegiem Richardem Sorge,
którą opisuje w autobiografii z 1978 roku pt. „Charaktery i katastrofy”. Znajomość
tą przedstawia również komiks „Sprawa z Sorge” z 2008 roku.
Po wojnie naucza najpierw w Tokio w sekcji muzyki dworskiej Domu Cesarza
Japonii (1947 – 1949). Od 1949 roku prowadzi zajęcia w Nowym Jorku, gdzie
studiuje jednocześnie japonologię i socjologię. W latach 1955 – 1972 pracuje jako
profesorka na Wydziale Klawesynu Wyższej Szkoły Muzycznej we Wiedniu. W
1968 roku otrzymuje Austriacki Krzyż Zasług dla Nauki i Sztuki, w 1977 roku zaś
Wysoki Order „Świętej Krony“ Domu Cesarza Japonii.
Jednak jej starania o odzyskanie byłej pozycji w Berlinie nie kończą się sukcesem. W rozpoczętym przez nią procesie przed berlińskim sądem miejskim Senator ds. Wewnętrznych zarzuca jej bliskie kontakty z reżimem nazistowskim,
wskazując na fakt, że w obronie aresztowanego przyjaciela kieruje się bezpośrednio do Ministra Sprawiedliwości Rzeszy. Harich-Schneider przegrywa jednak
we wszystkich instancjach. Do dzisiaj jej osoba nie uchodzi za politycznie zrehabilitowaną, a jej dorobek artystyczny i naukowy pozostaje zapomniany.
22
PIANISTKA Z FRANKFURTU W JAPONII
10
Kobiety w muzyce
W historii muzyki kobiety znane są
głownie jako śpiewaczki i instrumentalistki,
rzadziej zaś jako kompozytorki czy dyrygentki.
Sławne twórczyni długo pozostawały wyjątkiem.
Ograniczenia w dostępie kobiet do kształcenia oraz
brak możliwości realizowania określonych ścieżek
zawodowych odcisnęły swoje piętno również w
świecie sztuki. Niektóre artystki decydowały się na
publikację pod męskim pseudonimem. Obecnie
wciąż utrzymuje się wyraźna przewaga
liczebna dyrygentów nad dyrygentkami, a
w roku 2015 jedynie 4 z 76 niemieckich oper kierowanych było
przez kobiety.
23
11
Krystyna
Moczydłowska
1946
2013
„Człowiek tyle jest wart, ile z siebie jest w stanie dać drugiemu człowiekowi” –
brzmi motto Krystyny Moczydłowskiej, nadzwyczajnej kobiety, której postać
trwa w pamięci mieszkańców Słubic i okolic dzięki niestrudzonemu działaniu na
rzecz równouprawnienia osób niepełnosprawnych.
Krystyna Moczydłowska przychodzi na świat w 1946 roku w Słubicach. Od
urodzenia jest niepełnosprawna fizycznie. Po ukończeniu szkoły podejmuje naukę zawodu księgowej. Pracuje w Zespole Szkół Oświatowych dopóki pozwala
jej na to zdrowie. Nie ma ani męża ani dzieci, podejmuje się wychowania syna
swojej chorej przewlekle siostry.
Krystyna Moczydłowska współzakłada słubicki oddział Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem. Prowadzi go przez 18 lat. Po rezygnacji ze względów
zdrowotnych z dalszej pracy w zawodzie i przejściu na rentę poświęca całą
swoją energię działalności społecznej na rzecz stowarzyszenia. Organizuje wycieczki, spotkania, imprezy i inne formy spędzania wolnego czasu dla osób z
niepełnosprawnością. Jej ambicją pozostaje osiągnięcie pełnej ich partycypacji
w społeczeństwie na wszystkich jego szczeblach. Wspiera, dla przykładu, muzyczną i artystyczną edukację niepełnosprawnych dzieci i dorosłych, organizując dla nich występy i wystawy. Moczydłowska inicjuje też współpracę stowarzyszenia z Urzędem Pracy w Słubicach, aby umożliwić osobom niepełnosprawnym
prowadzenie życia zawodowego. W sferze poradnictwa prawnego angażuje się
również na rzecz innych grup wypartych na margines społeczeństwa, takich
jak osoby odbywające w przeszłości karę pozbawienia wolności, i pomaga przy
zawiązaniu sieci współpracy między różnymi organizacjami pozarządowymi w
regionie.
Za swoje zaangażowanie Krystyna Moczydłowska otrzymuje tytuł „Lubuszanina Roku” (2011) oraz złoty medal za zasługi od Zarządu Głównego Towarzystwa Walki z Kalectwem. Mimo braku własnej aktywności politycznej, postrzega
się zawsze jako przedstawicielkę interesów osób niepełnosprawnych w dialogu
z władzą i administracją. Zaangażowanie Moczydłowskiej utrwala się w krajobrazie miejskim Słubic: podjazdy dla wózków są standardem przy budynkach
użyteczności publicznej, a część chodników zostaje dostosowana przy okazji
modernizacji do potrzeb osób niepełnosprawnych. Ona sama rzadko posługuje
się określeniem „osoby niepełnosprawne”, preferując raczej „sprawne inaczej”,
aby podkreślić różnorodność i wyjątkowość każdego człowieka. Umiera w 2013
roku. W kolejnym roku zostaje ogłoszona honorową obywatelką Słubic.
24
NIESTRUDZONA DZIAŁACZKA NA RZECZ
OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
11
HONOROWE
OBYWATELKI Słubic
Miasto Słubice nadało honorowe obywatelstwo 10 mężczyznom oraz 3 kobietom,
obok Krystyny Moczydłowskiej są to, od 2001
roku, siostra Zofia Góras ze Zgromadzenia Sióstr
Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo oraz, od
2008 roku, Prof. Dr. Gesine Schwan, Prezydentka
Uniwersytetu Europejskiego Viadrina w latach
1999 – 2008, była Koordynatorka Rządu
Republiki Federalnej Niemiec ds.
przygranicznej i obywatelskiej
współpracy z Polską
(2005 – 2009).
25
12
Luise
Hoffmann
ende 19. jhd.
20. jhd.
Znaczna część życia działającej na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn
we Frankfurcie nad Odrą w latach 1890 – 1938 Luise Hoffmann pozostaje owiana
mgłą tajemnicy. Jej zaangażowanie koncentruje się zarówno na problemie udziału kobiet w życiu politycznym, jak i ich zdrowiu, wykształceniu oraz zapewnieniu
im podstawowych warunków bytowych. We Frankfurcie jest jedną z kluczowych
postaci pierwszej fali ruchów kobiecych drugiej połowy XIX wieku. Luise Hoffmann jest członkinią grupy Frauenwohl (Dobro Kobiet). W 1893 roku powstaje
Frankfurcka gałąź tego założonego w 1888 roku w Berlinie stowarzyszenia. Wspólnie z innymi działaczkami Luise Hoffmann stara się o poprawienie warunków
kształcenia i pracy dziewcząt oraz kobiet, prowadzi poradnictwo prawne i otwiera
wraz z grupą w 1893 roku Szkołę Dokształcającą dla Dziewcząt i Kobiet o profilu
kupieckim. Aktywistki przyczyniają się przede wszystkim do zwiększenia świadomości społecznej i politycznej w kwestii macierzyństwa, mającą dotąd charakter
wyłącznie prywatny. W grupie frankfurckiej Luise Hoffmann sprawuje w latach
1914 – 1915 funkcję przewodniczącej. Przy współpracy z magistratem miejskim
udaje jej się założyć pierwsze w mieście poradnictwo dla matek, a także przegłosować uchwałę o przeznaczeniu znacznych środków z budżetu miejskiego na
zasiłek dla karmiących matek. Jest to pierwszy krok w kierunku nowoczesnego
zasiłku macierzyńskiego, którego celem jest kompensacja powszechnej wtedy
utraty dochodów wśród pracujących matek. Wprowadzenie takiej formy wsparcia
uchodzi w tym czasie za godny uwagi polityczny sukces w dążeniach do docenienia roli macierzyństwa i zwalczenia finansowej dyskryminacji kobiet.
W związku z wybuchem pierwszej wojny światowej stowarzyszenie Frauenwohl nie wyraża wyraźnej krytyki działań militarnych, a większość koleżanek
Hoffmann popiera patriotyzm wojenny, przez co kwestia kobiet schodzi na dalszy plan. Luise Hoffmann nie zgadza się z tym podejściem, zakładając już w 1908
roku, obok działania na rzecz Frauenwohl, Grupę Politycznego Kształcenia Kobiet, której celem jest przyznanie kobietom praw wyborczych i uznanie ich za
obywatelki z pełnią praw.
Swoje poglądy wyraża w artykułach pisanych dla Frankfurter Oderzeitung,
co również stanowi w tym czasie wyjątek, gdyż publicystyka, której autorkami
są kobiety, należy do rzadkości. Dzięki artykułom spod jej pióra istnieje choćby niepełne świadectwo jej działań, jednak bardzo mało wiadomo o jej życiu
prywatnym. Bierze ślub ze swoim nauczycielem Paulem Hoffmannen. Nie jest
znana ani data jej urodzin ani śmierci.
26
AKTYWISTKA NA RZECZ PRAW KOBIET
12
Prawo
wyborcze kobiet
Do początku XX wieku kobiety były w
przeważającej mierze wykluczone z udziału
w wyborach. Uzasadniano to m.in. ich „wyłącznym przeznaczeniem do zajmowania się domem
i opieki nad rodziną”. W 1906 roku Finlandia jako
pierwszy kraj nadała obywatelkom prawa wyborcze. Niemcy i Polska uczyniły to w 1918 roku. W
Szwajcarii kobiety mogły oddać głos w wyborach
federalnych dopiero w roku 1971, ponieważ
propozycję reformy z 1959 roku odrzuciła w
referendum większość mężczyzn. Ostatni
ze szwajcarskich kantonów wprowadził lokalne prawo wyborcze
kobiet w 1990 roku.
27
13
Marie
Petersen
1816
1859
„W najwcześniejszej młodości dojrzewał w tym pojętnym, uzdolnionym dziecku
talent poetycki, który żywiony i wzmocniony przez solidną wiedzę i kształcenie
w zakresie estetyki, w zaciszu ojcowskiego domu, oświecony blaskiem domowego miru oraz ogrzany rodzinnym ciepłem, kwitł coraz bardziej, aby rozbłysnąć w obu tomikach jej poezji.“ (Brümmer 1913)
Ten cytat przedstawia nam postać Marie Petersen, osobę mogącą ze względu
na wrodzone skrzywienie kręgosłupa i wątłe zdrowie w całym swoim życiu zaledwie raz opuścić rodzinny Frankfurt nad Odrą. Urodzona 31 lipca 1816 roku jako
najstarsza córka zamożnego farmaceuty spędza swoją młodość w domu ojca,
rajcy miejskiego i honorowego obywatela miasta – Karla Petersena. Po sprzedaży rodzinnej apteki „Pod złotą kulą” jego druga żona Amalie zamienia ich dom
w, jak sama to określa, „naczelny dom frankfurckiej muzyki“. Atmosfera najbliższego otoczenia działa bardzo pozytywnie na edukację Marie, a w szczególności
pozwala dojrzewać jej poetyckim uzdolnieniom. Swoją jedyną podróż w życiu
odbywa w 1851 roku w Góry Harcu. Stamtąd wysyła swojemu krewnemu list, w
którym opisuje wrażenia z podróży. Zachwycony jego treścią adresat namawia
Marie do publikacji. Wydaje go królewski księgarz Alexander Dunker pod tytułem
Księżniczka Ilse. Baśń z Gór Harcu. W 1856 roku powstaje tomik Błędne światełka. Baśń zapomnianej autorki Księżnej Ilse, który także zawiera wspomnienia
poetki z gór. Oba dzieła odnoszą tak znaczący sukces, że doczekają się 40 wydań
oraz tłumaczenia na języki angielski i francuski. Po powrocie z podróży Marie
Petersen żyje jednak w izolacji i odmawia publikacji pod własnym nazwiskiem.
Podejrzewa się wręcz, że za jej baśniami stoją znani pisarze, jak np. Heinrich
Heine. Opisuje się ją jako osobę nieśmiałą, nieroszczeniową, serdeczną i skromną. Źródła podają sprzeczne informacje o dokładnej dacie ujawnienia autorstwa
obu baśni do wiadomości publicznej – dzieje się to albo za jej życia albo już po
śmierci. Do dzisiaj książki pozostają więc bardziej znane niż ich autorka. Umiera
na zapalenie płuc w 1859 roku w wieku zaledwie 43 lat. Próby czasu nie przetrwał również jej rodzinny dom przy byłej Bischofstraße 19, który spłonie jeszcze
w XIX wieku i nie zostanie nigdy odbudowany. Obecnie jest to niezabudowana
przestrzeń między Biblioteką Miejską a domem Bollfrasa.
28
Autorka baśni
13
Kobietypisarki
Literatura przez długi czas pozostawała
męską domeną. Kobietom odmawiano
dostępu do wykształcenia, a publikacja książki
napisanej przez autorkę pod jej prawdziwym
imieniem i nazwiskiem uchodziła za sytuację
niezwykłą. Do XX wieku kobiety nierzadko używały męskich pseudonimów – albo zmotywowane własnymi względami albo za namową
wydawcy. Słynnym tego przykładem są
siostry Emily, Anne i Charlotte Brontë,
które publikowały odpowiednio jako
Ellis, Acton i Carter Bell.
29
14
ulrike
von kleist
1774
1849
Philippine Ulrike Amalie von Kleist przychodzi na świat w 1774 roku we Frankfurcie nad Odrą jako druga z córek Caroline von Wulffen i Joachima Friedricha von
Kleista. Ulrike jest ważną powierniczką tajemnic swojego przyrodniego brata,
poety Heinricha von Kleist. Towarzyszy mu w podróżach po Europie, wspierając go moralnie oraz finansowo. To Ulrike jako jedyny członek rodziny rozumie
postanowienie Heinricha, aby odejść z wojska. Kiedy ten zostaje w 1807 posądzony o szpiegostwo wojskowe, wstawia się za nim u francuskiego gubernatora
Clarke’a i prosi o jego zwolnienie.
Wiedzę o jej życiu możemy czerpać z korespondencji od jej brata. Irytuje go
fakt, że Ulrike odrzuca wyjście za mąż i założenie rodziny. Próbuje więc przekonać siostrę do wyboru typowo kobiecej drogi życia. Na Ulrike nie robi to jednak
wrażenia, gdyż nie godzi się na podporzadkowanie panującym wyobrażeniom o
podziale ról między płciami, pragnąc raczej samodzielnie stanowić o sobie. Nie
wychodzi nigdy za mąż i pozostaje bezdzietna, zamiast tego podróżuje i uczęszcza na wykłady uniwersyteckie. Jej brat prosi ją wielokrotnie o to, by przeniosła
się z nim do Berlina – bezskutecznie, gdyż Ulrike zgodnie ze swoją wolą mieszka
przez całe życie we Frankurcie nad Odrą.
Swoją sympatię do siostry Heinrich wyraża także w liście pożegnalnym do
niej: „[...] po prawdzie, uczyniłaś dla mnie to, co możliwe, nie tylko dla siostry, ale
w ogóle dla człowieka, aby mnie uratować: prawdą jest, że nic tu na ziemi nie
było w stanie mi pomóc.“
Po samobójczej śmierci Heinricha w 1811 roku świadectwa losu Ulrike stają
się coraz rzadsze, choć żyje jeszcze kolejnych 38 lat. W roku 1820 zakłada i prowadzi w swoim odziedziczonym po matce frankfurckim domu rodzinnym pensjonat dla dziewcząt. Jako że staje się posiadaczką ziemi, otrzymuje jednocześnie status obywatelki Frankfurtu nad Odrą, prawa niedostępnego dla kobiet od
czasu pruskiej reformy z lat 1822/23. Prawo do udziału w wyborach nie wchodzi
jednak w skład tych uprawnień. Wpis do księgi obywateli jest jednym z nielicznych dokumentów poświadczających przebieg jej życia.
Ulrike von Kleist umiera w 1849 roku we Frankfurcie nad Odrą i zostaje pochowana na Starym Cmentarzu Miejskim, na terenie dzisiejszego parku Kleista.
W ogrodzie Muzeum Kleista stoi replika jej krzyża nagrobnego. W 2012 roku w
ramach prowadzonego przez Kraj Związkowy Brandenburgia projektu Miejsca
Kobiet przed muzeum zostaje umieszczona tablica poświęcona jej osobie.
30
SILNA SIOSTRA I OBYWATELKA
14
Kobietyobywatelki
Kiedy w trakcie rewolucji roku 1789 francuska autorka Olympe de Gouges dochodzi
do wniosku, że „Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela” odnosi się zasadniczo do obywateli
płci męskiej, pomijając w swojej treści kobiety, innymi słowy, że „prawa człowieka są przede wszystkim prawami mężczyzn”, decyduje się na napisanie
„Deklaracji Praw Kobiet i Obywatelek“, wydanej
w 1791 r. Publiczne oświadczenie: „Skoro kobieta ma prawo skończyć na szafocie, musi
jej również przysługiwać możliwość
wstąpienia na trybunę!“ przepłaciła
życiem, gdyż ścięto ją za nie
na gilotynie.
31
WYKAZ ŹRÓDEŁ
1 Justine Siegemundin
Siegemundin, Justine (1756) Die Königl. Preußische und Chur-Brandenb.
Hof-Wehe-Mutter, Das ist: Ein höchst nöthiger Unterricht von schweren und
unrecht-stehenden Gebuhrten . Berlin.
Winckel, Franz von (1892) „Siegemund, Justine“. In: Allgemeine Deutsche Biographie
34: 194-195. URL: http://www.deutsche-biographie.de/ppn119369265.html
8 Elfriede Schirrmacher
Targiel, Ralf-Rüdiger (2002) „Elfriede Schirrmacher“. In: Beck, Friedrich (Hrsg.):
Brandenburgisches Biographisches Lexikon. Potsdam: Verlag für Berlin-Brandenburg: 347.
Targiel, Ralf-Rüdiger Elfriede Schirrmacher – Frankfurter Archivarin und Bibliothekarin.
URL: http://www.stadtarchiv-ffo.de/gesch/schirr/schirr.htm
9 Luise Sartorius
Sartorius, Luise (1934) Brief an das Reichsinnenministerium vom 28.03.1934.
Evangelisches Zentralarchiv in Berlin, Signatur EZA 7/13119.
Wagner, Jannis (2011) Luise Sartorius – Eine Frankfurter Gemeindeschwester im Kirchenkampf. Unveröffentlichter Forschungsbericht. Europa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder).
2 Ursula Sellschopp
Klemt, Henry-Martin (1997) „Erst mit 82 Jahren zog sie den Kittel aus“.
In: Neues Deutschland 1.10.1997.
Stadtverwaltung Frankfurt (Oder) (1995) „Dr. Ursula Sellschopp“
In dies.: Stadtführer für Frauen und in ihrer Mobilität behinderte Bürgerinnen
und Bürger. Frankfurt (Oder).
10 Eta Harich-Schneider
Harich-Schneider, Eta (1978) Charaktere und Katastrophen – Augenzeugenberichte
einer reisenden Musikerin. Berlin: Ullstein.
Harich-Schneider, Eta (2006) Musikalische Impressionen aus Japan 1941 – 1957.
München: Iudicium
Kreitz, Isabel (2008) Die Sache mit Sorge – Stalins Spion in Tokio. Hamburg: Carlson.
3 Hedwig Hahn
Eichler, Klaus (2012) Von der Festung zur Lazarettstadt Frankfurt (Oder)
1945 – 1949 durch medizinisches Personal. Frankfurt (Oder): Die Furt.
„Verehrt und geachtet“, In: Neuer Tag, 18.09.1961.
4 Else Noack
Müller-Enbergs, Helmut / Wielgohs, Jan / Hoffmann, Dieter / Herbst, Andreas / Kirschey-Feix, Ingrid (Hrsg.) (2010) „Noack, Else“. In: Wer war wer in der DDR?
Ein Lexikon ostdeutscher Biographien. Band 2, Berlin: Ch. Links.
Targiel, Ralf-Rüdiger Die Oberbürgermeister der Stadt Frankfurt (Oder).
Vom Beginn des 18. Jahrhunderts bis zur Wiedererlangung der kommunalen
Selbstverwaltung im Jahr 1990. Frankfurt (Oder), 2000.
11 Krystyna Moczydłowska
„Zmarła Krystyna Moczydłowska. Dla niej najwaźniejszy był drugi człowiek“
In: Gazeta Lubuska 15.11.2013.
Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem www.twk.pl
12 Luise Hoffmann
Geisler, Kristina (1995) Frankfurts „bewegte“ Frauen. Einblick in die Frauenbewegung
der Stadt Frankfurt (Oder) von den Anfängen bis 1933, aus der Geschichte einer
ostbrandenburgischen Stadt. Frankfurt (Oder).
Hoffmann, Luise (1914) „Verein Frauenwohl in Frankfurt an der Oder.
Ein geschichtlicher Rückblick.“ In: Frankfurter Oderzeitung, 1. Mai 1914.
„25 Jahre Verein Frauenwohl.“ In: Frankfurter Oderzeitung, 3. Mai 1917.
6 Helene Hannemann
Diefenbach, Matthias / Hoffmann, Gerhard Gestapo-Leitstelle und die Gruppe
Hannemann. URL: http://www.juedischesfrankfurtvirtuell.de/de/de_J.php
Nauschütz, Hans-Joachim (1995) Max Hannemann und Genossen. Über einen
jahrzehntelangen Verdacht und seine Folgen. Ein Report. Eisenhüttenstadt:
Fürstenberger Druck und Verlag.
7 Greta Kuckhoff
Kuckhoff, Greta (1974) Vom Rosenkranz zur Roten Kapelle. Ein Lebensbericht.
Berlin: Neues Leben.
Müller-Enbergs, Helmut / Wielgohs, Jan / Hoffmann, Dieter / Herbst, Andreas / Kirschey-Feix, Ingrid (Hrsg.) (2010): „Kuckhoff, Greta“. In: Wer war wer in der DDR?
Band 1. Berlin: Ch. Links.
32
Stan źródeł z Internetu: marzec 2015
5 Marie Goslich
Kauffmann, Krystyna (2008) Die Poesie der Landstraße. Marie Goslich 1859 – 1936.
Berlin: Lukas.
Marx, Mathias / Kauffmann, Krystyna (2013) Marie Goslich 1859 – 1938.
Die Grande Dame des Fotojournalismus. Leipzig: Seemann Henschel.
13 Marie Petersen
Petersen, Marie (1852) Prinzessin Ilse: Ein Märchen aus dem Harzgebirge.
Petersen, Marie (1854) Die Irrlichter.
Brümmer, Franz (1913) Lexikon der deutschen Dichter und Prosaisten vom Beginn
des 19. Jahrhunderts bis zur Gegenwart. Leipzig: Reclam.
Hoffmann, Paul (1910) „Petersen, Marie“. In: Allgemeine Deutsche Biographie 55:
576f URL: http://www.deutsche-biographie.de/ppn133676641.html
14 Ulrike von Kleist
Kleist, Heinrich von (1997) Sämtliche Werke und Briefe in vier Bänden: Band 4:
Briefe von und an Kleist 1793 – 1811. Hrsg. von Müller-Salget, Klaus / Ormanns, Stefan.
Frankfurt (Main): Deutscher Klassiker Verlag.
Koberstein, August (Hrsg.) (1860) Heinrich von Kleists Briefe an seine Schwester Ulrike.
Berlin: Schroeder.
33
impressum
Wydane przez: Sahra Damus, Ulrich Knefelkamp i Maria Ullrich.
Projekt studencki Miejsca Kobiet we Frankfurcie nad Odrą
PODZIĘKOWANIA
Treść Sophia Stolf, Gisela Fahlbusch, Miriam Faul, Thilo Hoppe, Julian Juckel,
Katharina Lipowsky
Dziękujemy następującym osobom i instytucjom: Ralf-Rüdiger Targiel / Archiwum Miejskie, Konrad Hannemann, Jan Wielgohs, Roland Semik, Bogumiła Flieger, Karolina Knochenmuß, Magdalena Wczesniak, teatr Modernes Theater Oderland, Muzeum Kleista,
Wspólnota Kościelna St. Georg, Förderverein Heilandskapelle Frankfurt (Oder) e.V., SlubickoFrankfurckie Centrum Kooperacji oraz Stowarzyszenie Tourismusverein Frankfurt (Oder).
Projekt „Miejsca Kobiet we Frankfurcie nad Odrą“ został zrealizowany i przedstawiony w
formie spaceru po mieście w ramach 25. Brandenburskiego Tygodnia Kobiet pod hasłem
„Dalekie drogi do sprawiedliwości”. Nawiązuje bezpośrednio do Projektu „Miejsca Kobiet w Kraju Związkowym Brandenburgia“, którego pierwowzór wywodzi się z SaksoniiAnhalt. Koordynację brandenburskiego projektu przejęło stowarzyszenie Rada Polityki ws.
Kobiet Kraju Związkowego Brandenburgia e.V., a wsparcia finansowego udzieliło Ministerstwo Pracy, Spraw Społecznych, Zdrowia i Rodziny Kraju Związkowego Brandenburgia.
www.frauenorte-brandenburg.de
Copyright
1 Justine Siegemundin Die Königliche Preußische und Chur-Brandenburg
Hof-Wehe-Mutter, Cölln (Spree), BIU Santé (Paris); Sahra Damus
2 Ursula Sellschopp Wenda Helmut; Sahra Damus
3 Hedwig Hahn Klaus Eichler; Sahra Damus
4 Else Noack Stadtarchiv Frankfurt (Oder); Bundesarchiv, via Wikimedia Commons
5 Marie Goslich Bilder Heimatstube Geltow; Stadtarchiv Frankfurt (Oder)
6 Helene Hannemann Helene Papke, Konrad Hannemann; Sahra Damus
7 Greta Kuckhoff Gedenkstätte Deutscher Widerstand; Sabine Stuchlick
8 Elfriede Schirrmacher Stadtarchiv Frankfurt (Oder); Madalina Todirascu
9 Luise Sartorius János Balázs / Flickr; Sahra Damus
10 Eta Harich-Schneider Staatsbibliothek zu Berlin – PK; Sahra Damus
11 Krystyna Moczydłowska Archiwum zdjęć starostwa powiatowego w Słubicach;
Sahra Damus
12 Luise Hoffman Frankfurter Oder-Zeitung, Stadtarchiv Frankfurt (Oder); Sahra Damus
13 Marie Petersen Stadtarchiv Frankfurt (Oder)
14 Ulrike von Kleist Kleist-Museum; Sahra Damus
Spacer Miejski Annika Grützner, Stefan Geisler, Fabienne Groh, Maria Lindner,
Madalina Todirascu, AnnikaVorholz, Igor Zapala
PR Sandra Bumke, Julia Sophie Gabert, Christian Hübner, Julia Rachele, Teresa Steffens
Finanse Nicolina Münch, Isabel Henschel, Jasmina Janisch, Johanna Schreiber, Hannah Walther
Kierownictwo seminarium towarzyszacego projektowi Prof. Dr. Dr. Ulrich Knefelkamp,
Sahra Damus, Maria Ullrich Wsparcie Tanja Škander Tłumaczenie Agnieszka Lindner,
Maciej Rokita, Iga Michalska
We współpracy z Sabiną Stuchlick, pełnomocniczką miasta Frankfurt nad Odrą
ds. równego traktowania.
Ze szczególnymi podziękowaniami dla archiwum miejskiego we Frankfurcie
nad Odrą, Ralf-Rüdiger Targiel.
Kontakt Projekt FrauenOrte c/o Gleichstellungsbüro der Europa-Universität Viadrina,
Große Scharrnstraße 59, 15230 Frankfurt (Oder)
Grafika Alina Hoyer Graphic Design www.alinahoyer.de
www.frauenorte-ffo.de
[email protected]
www.facebook.com/frauenortefrankfurtoder
Sponsorzy i partnerzy
Förderkreis
EuropaUniversität
Viadrina e.V.
QUARTIERSMANAGEMENT
FRANKFURT (ODER)
„INNENSTADT – BERESINCHEN“
Prawa autorskie i pokrewne do zdjęć należą do odpowiednich osób wskazanych w wykazie źródeł. Zapisywanie, kopiowanie oraz dystrybucja, w tym na nośnikach cyfrowych i
w Internecie, dozwolona wyłącznie za uprzednio wyrażoną pisemną zgodą osób wymienionych jako właściciele praw.
34
35
KARLRITTERPLATZ
Luise Sartorius
STADTPLAN MAPA
9
AM GRAB
EN
10
1
STADT- KONZERTARCHIV
HALLE
ODRA
OD
8
Elfriede Schirrmacher
Eta Harich-Schneider
N
ERP
IE
COLLEG
STRAßE
RO
ME
NA
SCH
ODERBRÜCKE
DE
ULS
Justine Siegemundin
FrauenOrt-Tafel,
Haupteingang der Viadrina,
Eingang Logenstraße,
Tablica „Miejsca Kobiet“,
Budynek główny Viadriny,
Wejście od Logenstraße
Elfriede Schirrmacher
Stadtarchiv Archiwum miejskie,
Collegienstraße 8–9
9
Luise Sartorius
Gemeindehaus St. Georg
Dom Wspólnotowy St. Georg,
Karl-Ritter-Platz 4
10
Eta Harich-Schneider
Konzerthalle
Hala koncertowa,
Lebuser Mauerstraße 4
Hedwig Hahn
Villa Hahn Willa rodziny Hahn,
Heilbronner Straße 19
11
Krystyna MoczydŁowska
Blick auf Słubice, Oderbrücke
Widok na Słubice przy moście,
Else Noack
Lichtspieltheater der Jugend,
Heilbronner Straße 18
12
Luise Hoffmann
Rathaus Ratusz,
Marktplatz 1
13
Marie Petersen
Frühere Apotheke
Dawna apteka
„Zur Goldenen Kugel“, neben der
Stadt- und Regionalbibliothek Obok Biblioteki Miejskiej i
Regionalnej,
Bischofstraße 19
14
Ulrike von Kleist
FrauenOrt-Tafel
am Kleist Museum
Tablica „Miejca Kobiet“
przy Muzeum Kleista,
Faberstraße 6–7
ß
TAR
8
E
ROSA-LUX
EMBURG
11
7
Greta Kuckhoff
ST
SŁUBICER
Krystyna MoczydŁowska
-STRAßE
ODER
ßE
ODERSTRA
GROß
STRA
SSE
12
KLEISTMUSEUM
RATHAUS
AN
KARL-MARX-STRAßE
FR
Marie Petersen
13
14
E
FSTRAß
BISCHO
Z-
Ulrike von Kleist
5
HEILBRONNER STRAßE
BAHNHOFSTRAßE
LICHTSPIELTHEATER DER
JUGEND
3
REGIERUNGS
STRAßE
UNIVERSITÄ
T
Hedwig Hahn
LOGENSTRAß
VILLA
HAHN
1
E
G
2
AR
Ursula Sellschopp
LI
ND
EN
ST
RA
GUBENER STRAßE
MEHRING-STRAßE
MARIENKIRCHE
Else Noack
4
Ursula Sellschopp
Ehemalige Praxis
Dawna klinika,
Gubener Straße 3
AßE
ARRN
ERSTRAßE
4
Luise Hoffmann
5
3
AßE
TSTR
FORS
RSTR
E SCH
E ODE
GROß
WOLLENWEB
LENNEPARK
D
AL
W
NE
HA
6 KLEINE
Helene Hannemann
Marie Goslich
2
RAßE
TE
N
S
Justine Siegemundin
A
TR
ßE
Marie Goslich
Stolperstein Kamień pamięci,
Ecke Róg ulic,
Franz-Mehring-Straße,
Heilbronner Straße
6
Helene Hannemann
Stolperstein
Kamień pamięci,
Kleine Oderstraße 7
7
Greta Kuckhoff
Słubicer Straße,
Exkurs zum Stolperstein
Wycieczka do kamienia pamięci,
Rosa-Luxemburg-Straße
BACHGASSE
ßE